«Баға белгілеу» пәнінің дәріс кешені
1.тақырып. Бағалық құрылымның теориялық негіздері
2.тақырып. Бағаның функциялары
3.тақырып. Баға жүйесі
4. тақырып. Баға құрылымы, құрамы мен деңгейі
5.тақырып. Бағаның базистік элементі ретіндегі өнімнің өзіндік құны.
6.тақырып. Таза табыс және оның бағалармен байланысы
7. тақырып. Бағаларды мемлекеттік реттеу
9 . тақырып. Агроөнеркәсіп кешеніндегі бағалардың жасалуы
10.тақырып. Көлік кешеніндегі бағаның жасалуы
11.тақырып. Қызметтер көрсетулерге тарифтер
12.тақырып. Әлемдік нарық бағалары
13 . тақырып. Ішкі саудадағы бағаны анықтаудың әдістері
14. тақырып: Трансфертті баға құру және оның әдісі
15.тақырып. Баға құрудың әлемдік тәжірибесіндегі реформалары
2.тақырып. Бағаның функциялары
3.тақырып. Баға жүйесі
4. тақырып. Баға құрылымы, құрамы мен деңгейі
5.тақырып. Бағаның базистік элементі ретіндегі өнімнің өзіндік құны.
6.тақырып. Таза табыс және оның бағалармен байланысы
7. тақырып. Бағаларды мемлекеттік реттеу
9 . тақырып. Агроөнеркәсіп кешеніндегі бағалардың жасалуы
10.тақырып. Көлік кешеніндегі бағаның жасалуы
11.тақырып. Қызметтер көрсетулерге тарифтер
12.тақырып. Әлемдік нарық бағалары
13 . тақырып. Ішкі саудадағы бағаны анықтаудың әдістері
14. тақырып: Трансфертті баға құру және оның әдісі
15.тақырып. Баға құрудың әлемдік тәжірибесіндегі реформалары
Баға, бағалық құрылым, баға саясаты бағалық құрылымныі негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Баға сатушы сатқысы келетін, ал сатып алушы тауарды сатып алғысы келетін ақша саласын білдіретін нарық категориясын сипаттайды. Тауардың белгілі мөлшерінің бағасы оның құнын құрайды. Сол себепті, баға – тауардың ақшалық құны. Нақ бірлігі басқа белгілі мөдшерде ауыстырылғанда, соңғысы берілген тауардың құны болады.
Баға – қиын экономикалық категория. Онда қоғамдағы барлық негізгі экономикалық қатынастар көрсетіледі. Бәрінен бұрын, ол тауарларды өндіру мен жүзеге асыруға, олардың құнының қалыптасуына, сонымен қатар ақша қорларын пайдалану мен бөлу, құруға жатады. Баға барлық ақша-тауар қатынастарын құралдандырады.
Бағалық құрылым – тауарлар мен қызмет көрсетуге бағаларды тағайындау процесі. Бағалық құрылымның екі негізгі жүйесі бар: ұсыныс пен сұраныстың әсерлесу барысында қызмет ететін нарықтық юаға құрылымы және орталықтандырылған мемлекеттік бағалық құрылым – мемлекеттік органдармен бағаны тағайындау. Бұл кезде шығындық баға құрылымы шегінде бағаны құру негізінде айналым мен өндірістің шығындары жатады. Барлық сатып алушылар үшін жалпы баға тағайындау – салыстырмалы жаңа іс.
Тарихи бағасын сатушылар мен сатып алушылар бір-бірімен келіссөз кезінде бекіткен. Сатушылар өздері сұрағысы келген бағадан жоғары сұраған.
Баға – қиын экономикалық категория. Онда қоғамдағы барлық негізгі экономикалық қатынастар көрсетіледі. Бәрінен бұрын, ол тауарларды өндіру мен жүзеге асыруға, олардың құнының қалыптасуына, сонымен қатар ақша қорларын пайдалану мен бөлу, құруға жатады. Баға барлық ақша-тауар қатынастарын құралдандырады.
Бағалық құрылым – тауарлар мен қызмет көрсетуге бағаларды тағайындау процесі. Бағалық құрылымның екі негізгі жүйесі бар: ұсыныс пен сұраныстың әсерлесу барысында қызмет ететін нарықтық юаға құрылымы және орталықтандырылған мемлекеттік бағалық құрылым – мемлекеттік органдармен бағаны тағайындау. Бұл кезде шығындық баға құрылымы шегінде бағаны құру негізінде айналым мен өндірістің шығындары жатады. Барлық сатып алушылар үшін жалпы баға тағайындау – салыстырмалы жаңа іс.
Тарихи бағасын сатушылар мен сатып алушылар бір-бірімен келіссөз кезінде бекіткен. Сатушылар өздері сұрағысы келген бағадан жоғары сұраған.
1. М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық «Құжат және сервис» 2002.-256 б
2. А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. – 288 б
3. В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу құралы – Питер 2001.- 166 б.
4. С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5. И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы. Питер 1999. – 112 б
6. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-М.,Внешторгиздат,1990
2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на мировом рынке, учебное пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
7. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и слушателей
2. А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. – 288 б
3. В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу құралы – Питер 2001.- 166 б.
4. С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5. И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы. Питер 1999. – 112 б
6. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-М.,Внешторгиздат,1990
2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на мировом рынке, учебное пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
7. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и слушателей
5. ГЛОССАРИЙ
1.Амортизация – негізгі капиталдың біртіндеп тозу процесінің нәтижесінде
оның құнын өндірілген өнімге тасымалдауы.
2Баға – көп функционалдық экономикалық құбылыс, нарық категориясының
бастамасы ( ақшаны тауарға айырбастау эквиваленті).
3.Бағаны диференциялдау- әртүрлі бағалардың бір тауарға қойылуы
4.Қосылған құн- экономикалық теорияда сатылған фирманың құнынан,
материалдар мен сатып алынған, қолданылған өндірістердің құнын алып,
нарықтық жүйеге сай үстйне қосуды айтамыз
5.Баға құрудағы заңдық шектеулер – баға құрудың кейбір бөліктеріне шектеу
қою
6.Маржа- маркетингте сауда бағасы, өндірістік кәсіпорын бекітеді
7.Баға құру әдісі –бағаны есептеу әдісі, орта , төменгі, жоғарғы кірісті
есептеп, сқраныс пен ұсыныс қатынасына бөледі
8.Бағаның ашық процесі –бағаны нарықтық байланысты сатушы мен сатып
алушыға берілген жеңілдік
9.Бағаны түсірудің жабық түрі- сапаның жоғарлауы мен тауардың көлемін
көбейтудегі өзгермейтін баға
10.Бағаны көбейтудің жабық түрі- сапаның төмендеуі немесе тауар көлемінің
азайтылуындағы өзгермес баға
11.Бағаның құрылымы – пайыздық бөлімі күнделікті кірістің бірлігіне
сәйкестеліп, жылдық есепке кіруі болып табылады
12.Таксация – тауардың толық бағасының орнатылуына немесе қызметтің
төленуі мен еңбек шығынының толық есебі.
13.Өндіріс теориясы- баға құру заңдылығын түсіндіруші факторлар тізбегі
14.Басқарылушы баға құру- тауарлармен заттарға берілген баға үкіметпен
белгіленеді негізгі ойда ұстар жайттары:
-бәсекелестердің бағасымен салыстыра келе, берілер баға
-құндылығы ерекшелеу мақсатындағы баға құру
- ағаның нарыққа сай келу
15.Ынталандырушы функциясы – жұмыскердің еңбек ақысын, оның еңбек
үлгісінен кәсіпорынның өндірістік шарттық қызметтің нәтижелеріне және
ол бойынша жұмысссыздану өзінің еңбек нәтижесіне тұрақты жақсартуға
ынталандыруына байланысты белгіленеді.
16.Бизнес – табыс пен пайда табуға бағытталған кәсіпкерлік қызмет.
Бизнестің негізгі қызметі – қоғамға қажет барлық тауарлар мен қызметтерді
өндіру, сонымен қатар ол қоғамның табысын қалыптастырады.
17Бәсеке – жеке және қоғамдық мүдделердің қосылуы, көрінбейтін қол қорларды
тиімді қолданудың, шығындарды азайтудың, сапаны өндірудің, ҒТП дамытудың,
тез экономикалық өсудің стимулы.
18.Бағаның еркін қалыптасуы – нарық субъектілері үшін ақпарат, сұраныс
көлемін, ұсынысты реттеу, қорларды қайта тарату
19.Акция – жыл сайынғы акционерлер жиналысында дауыс беруге, директорды
сайлауға және компания пайдасынан өз үлесін дивидент түрінде алуға акция
иесіне құқ беретін және компания капиталындағы үлесіне құқығын мақұлдайтын
бағалы қағаз.
20.Алтын стандарты - ұлттық валюта бірлігіндегі алтынның белгіленуі
арқылы Орталық Банктің ұлттық валютаны алтынға айырбастап сату және сатып
алу міндеттемесі.
21.Арбитраж – бір нарықта валютаны және басқа активті сатып алып, оны басқа
нарыққа пайда табу мақсатында жылдам сатуды ұсынатын операция.
22.Әлемдік рынок – халықаралық еңбек бөлінісі арқылы байланысқан әртүрлі
елдер арасындағы тұрақты тауарлы-ақшалай қатынастар.
23.Валюта айналымы – резиденттер мен бейрезиденттер ешқандай шектеусіз
ұлттық валютаны шет елдік валютаға алмастыруы және шет елдік валютаны нақты
қаржы активі ретінде қолдануы.
24.Валюта курсы (бағамы) – ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта
бірлігіне қатынасы.
25.Валюта котировкасы – таңдалған рыноктық механизмдер негізінде валюта
курсын анықтау.
26.Валютаның паралельді айналымы – мемлекеттің ұлттық валютасымен қатар шет
елдердің бір немесе бірнеше валюталарының айналыста қолданылуы.
27.Демпинг – сол елдегі экспорттық бағаны нормалды баға деңгейінен
төмендету есебінен сыртқы нарықта тауар қозғалысынан көрінетін сауда
саясатының қаржылық бейтарифтік әдісі.
28. Екі жақты арнайы тауарлар мен технологиялар – бұл бейбіт, азаматтық
мақсатта, сонымен қатар, қару-жарақ және әскери техника (жаппай қырып-жою
қаруларын) өндіруде де қолдануға болатын құралдар, материалдар, шикізат,
техникалық ақпараттар.
6. Баға белгілеу пәннің дәріс кешені
1-тақырып. Бағалық құрылымның теориялық негіздері
1. Баға мен бағалық құрылымды анықтау
2. Бағалық құрылымға әсер ететін факторлар
Сабақ түрі: жалпылама дәріс.
Дәрістің мақсаты: бағалық құрылымның теориялық негізі туралы білім
жүйесінің қалыптасуына жағдай жасау.
Дәрістің негізгі мазмұны.
1. Баға мен бағалық құрылымды анықтау
Баға, бағалық құрылым, баға саясаты бағалық құрылымныі негізгі
элементтерінің бірі болып табылады. Баға сатушы сатқысы келетін, ал сатып
алушы тауарды сатып алғысы келетін ақша саласын білдіретін нарық
категориясын сипаттайды. Тауардың белгілі мөлшерінің бағасы оның құнын
құрайды. Сол себепті, баға – тауардың ақшалық құны. Нақ бірлігі басқа
белгілі мөдшерде ауыстырылғанда, соңғысы берілген тауардың құны болады.
Баға – қиын экономикалық категория. Онда қоғамдағы барлық негізгі
экономикалық қатынастар көрсетіледі. Бәрінен бұрын, ол тауарларды өндіру
мен жүзеге асыруға, олардың құнының қалыптасуына, сонымен қатар ақша
қорларын пайдалану мен бөлу, құруға жатады. Баға барлық ақша-тауар
қатынастарын құралдандырады.
Бағалық құрылым – тауарлар мен қызмет көрсетуге бағаларды тағайындау
процесі. Бағалық құрылымның екі негізгі жүйесі бар: ұсыныс пен сұраныстың
әсерлесу барысында қызмет ететін нарықтық юаға құрылымы және
орталықтандырылған мемлекеттік бағалық құрылым – мемлекеттік органдармен
бағаны тағайындау. Бұл кезде шығындық баға құрылымы шегінде бағаны құру
негізінде айналым мен өндірістің шығындары жатады. Барлық сатып алушылар
үшін жалпы баға тағайындау – салыстырмалы жаңа іс.
Тарихи бағасын сатушылар мен сатып алушылар бір-бірімен келіссөз
кезінде бекіткен. Сатушылар өздері сұрағысы келген бағадан жоғары сұраған.
2. Бағалық құрылымға әсер ететін факторлар
Барлық коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың алдындағы
негізгі сұрақтың бірі ретінде өздерінің тауарлары мен қызметтеріне баға
анықтау мәселесі туындайды. Нарық жағдайында бағалық құрылым қиын процесі
сипаттайды, көптеген факторлардың әсеріне ұшырайды. Олар өндіріс қызметімен
және жекелеген жағдайда басшылықпен байланысты ішкі факторларға, сонымен
қатар өндіріске тәуелсіз сыртқы факторларға бөлінеді.
Ішкі факторлар:
• Жарнама (жарнама сәтті, ерекше болған сайын, тауардың бағасы да
жоғары);
• Өндірілген өнімнің спецификасы (оның өңделу деңгейі жоғарылаған сайын,
бағасы да жоғары);
• Өндіріс процесінің ерекшеліктері (ұсақ сериялық және жеке өндіріс
өнімі жоғары өзіндік құнға ие, ал жалпы өндіріс тауарлары төмен
шығындарға ие және бағасы да төмен);
• Өндірушінің нарықтық стратегиясы мен тактикасы;
• Өнімнің өмірлік циклінің спецификасы;
• Өндіріс процесінің жылжымалылығы;
• Тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі жылжуының ұзақтығы;
• Сатудағы және келесі кезеңдегі сервистің ұйымдастырылуы;
• Ішкі және сыртқы нарықтығы өндіруші имиджі.
Сыртқы факторлар:
• Мемлекеттің саяси тұрақтылығы;
• Қажетті ресурстың жоқтығы;
• Экономиканы мемлекеттік реттеудің сипаты;
• Инфляция деңгейі мен динамикасы;
• Сұраныс көлемі;
• Бәсекелестік деңгейі деп бөлінеді.
1.Негізгі әдебиет
1. М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық Құжат
және сервис 2002.-256 б
2. А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. –
288 б
3. В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу
құралы – Питер 2001.- 166 б.
4. С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5. И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы.
Питер 1999. – 112 б
6. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-
М.,Внешторгиздат,1990
2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на мировом рынке, учебное
пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
7. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и
слушателей
2-тақырып. Бағаның функциялары
1. Өлшеуші, есептік функция
2. Реттеуші функция
3. Ынталандыру функция
4. Қайта бөлуші функция
Оқытудың ұйымдастыру түрі: жалпылама дәріс
Дәріс мақсаты: бағаның қызметі туралы білім жүйесін алу.
Дәріс мазмұны
1. Өлшеуші, есептік функция
Баға өлшеуші қызметті атқарады. Баға тауарды жүзеге асырудың
айналымына қызмет етеді, сол себепті тауарлық айналымның жеке
қатысушыларының экономикалық қызығушылықтарына қызмет көрсетеді: өндіруші-
делдал-тұтынушы. Бұл жағдайда ол тауар немесе қызмет көрсету бірлігіге
алынатын және төленетін ақша мөлшері (немесе басқа тауар мен қызмет)
ретінде сипатталады. Бағаның арқасында сатып алушы төлейтін, ал сатушы
сатылған тауар үшін алынатын ақшаның мөлшерін анықтап, өлшеуге болады. Әр
түрлі тауарлардың бағасын салыстыру арқылы оларды қымбат және арзан деп
бөлуге болады. Егер бағалар қажеттілікті ескерсе, онда бұндай бағалардың
қатынасы арқылы әр түрлі тауарлардың қажеттілігі туралы сөз қозғауға
болады.
Көрсетілген фактілер бағаның әр түрлі тауарлардың құнын салыстыруға
болатын салыстырмалы қызметін атқаратындығын көрсетеді.
Баға есептік қызметті жүзеге асырады. Бағаның көмегімен оның есептік
функциясында макро және микро деңгейдегі барлық құндық көрсеткіштер
есептеледі: ішкі жалпы өнім, қлттық табыс, тауар айналымының көлемі,
өнеркәсіптің, жеке саланың өндірілген және жүзеге асырылған өнімінің
көлемі. Баға өндіріс және заттың рентабельділігі, еңбек өнімділігі сияқты
сапалық көрсеткіштердің есептеу құралы ретінде де көрсетіледі.
2. Реттеуші функция
Баға экономикалық процестердің реттеуші құралы ретінде сипатталады.
Сұраныс пен ұсынысты өндіруші мен тұтынушының ақша-төлемдік қабілетімен
байланыстыра теңестіріледі. Шектелмеген бәсекелестік нарығында теңестіру
бағасы (сұраныс пен ұсыныс теңесуі болатын және сұраныс пен ұсыныс көлемі,
баға мөлшері өзгермейтін баға) сұраныс пен ұсыныстың стихиялық әсерлесу
нәтижесінде тағайындалады. Тауарландыру жағдайында өндіруші монополист
бағаны түсірмей, байырғы бағасын сақтап, тауардың ұсынысын көтере алады.
Нәтижесінде баға өзінің сапасын сұраныс пен ұсыныстың стихиялық күшінің
нәтижесі ретінде жоғалтады. Оның деңгейі монополиялық тұтынушымен, әлде
болмаса мемлекетпен жүргізілетін реттеу элементтерімен анықталады.
Өндіруші ресурс бағасы өндірушілерді қоғамдық масштабтағы арзан
өндіріс ресурстарды қолдануға бағыттайды, яғни баға өндіруші ресурстарды
бөлуде реттеуші рольді атқарады.
3. Ынталандыру функция
Бағаның бұл қызметі оның құнының нарықтық факторлар әрекетінің
шеңберінде кері қайтарылуымен байланысты. Баға ұлттық табысты аймақ,
экономика салалары, оның секторлары, меншіктің әр түрлі формасы, жинау мен
тұтыну қоры, әр түрлі халықтың әлеуметтік т оптары арасында бөлу және қайта
бөлу құралы ретінде сипатталады. Бағаның бұл қызметі тауарлардың белгілі
бір топтарына акциз, ҚҚС және бюджетке түсетін салықтық сипаттағы
алымдардың басқа түрлері ретінде жүзеге асады. Бағаның көмегімен өндіруші
мен тұтынушы арасындағы, қоғамның жеке топтары арасындағы құрылатын құн
қайта бөлінеді. Ерекше түрде бұл қызмет мемлекетпен реттелетін бағада
көрінеді.
1.Негізгі әдебиет
1.М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық Құжат және
сервис 2002.-256 б
2.А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. – 288
б
3.В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу құралы
– Питер 2001.- 166 б.
4.С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5.И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы.
Питер 1999. – 112 б
6.И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-
М.,Внешторгиздат,1990
2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на мировом рынке, учебное
пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
3-тақырып. Баға жүйесі
1. Қызмет көрсетілетін айналым сипаты бойынша баға түрі
2. Нарықтағы бәсекелестік деңгейіне, мемлекеттік әсер ету тәуекелділігі
3. Бекіту, фискациялау әдісі бойынша
4. Баға деңгейі туралы ақпарат алу әдісі бойынша
5. Нарық түріне тәуелдігі
6. Уақыт факторын есепке алу бойынша
7. Фирмаішілік бағалар
8. Жеткізу мен сату жағдайы бойынша
9. Әлемдік баға
Оқытудың ұйымдастыру түрі: жалпылама дәріс
Дәріс мақсаты: бағаларды класификациялау бойынша білім жүйесін
құру.
Дәріс мазмұны
1. Қызмет көрсетілетін айналым сипаты бойынша баға түрі
Сату мен сатып алудың көтерме бағалары. Көтерме баға болып өнеркәсіп
өндірілген өнімді басқа өнеркәсіпке ірі партиямен жүзеге асыратын баға
саналады. Көтерме бағасының түріне ауыл шаруашылық өндірушілері өз
өнімдерін қайта өңдеу үшін өндірістік өнеркәсіптерге, фирмаларға,
ұйымдарға, өнеркәсіптерге сататын бағалары да жатады. Сатып алу бағасының
басқа бағалардан ерекшелігі оның құрамына ҚҚС мен акциздердің қосылмауы
болып табылады. ҚҚС ауыл шаруашылығына сатылатын материалды-техникалық
ресурстардың құнына қосылмайды. Биржалық баға да көтерме баға болып
саналады. Бөлшектік баға – бұл халыққа тән ұсақ немесе жеке тұтынушыға
сатылатын баға. Қоғамдық тамақтану өнеркәсібіндегі жіберілетін баға –
бөлшектік бағаның ерекше түрі. Халыққа қызмет көрсету бағасы да бағаның
ерекше түрі болып саналады.
2. Нарықтағы бәсекелестік деңгейіне, мемлекеттік әсер ету тәуекелділігі
Нарықтағы бәсеклестік деңгейіне, мемлекеттік ықпал ету, реттеуге
тәуелді келесідей баға түріне бөлінеді: еркін нарықтық және реттелетін.
Еркін бағалар – нарықтағы ұсыныстар мен сұраныстар негізіндегі өнім
мен қызмет көрсетудегі өндірушілермен тағайындалатын бағалар. Еркін
бағаларға жататындар: сұраныс пен ұсыныстар бағасы, өндіріс бағасы. Сұраныс
бағасы – сатып алушы нарығында қалыптасатын баға. Ұсыныс бағасы – офертада
(сатушының ресми ұсынысында) жеңілдіксіз көрсетілетін нарықтық баға.
Өндіріс бағасы – барлық авансталған капиталдың орташа түсімін қосқандағы
өндіріс шығындары негізінде анықталатын баға.
Реттелетін баға – басқарудың қатысты органдарымен тағайындалатын
бағалар. Реттелетін бағалар кепілденген, ұсынысталған, шектелген, қорғалған
бағалар болуы мүмкін. Реттелуші бағалардан мыналарды бөліп көрсеткен:
Шектелетін бағалар – өндірістер өзінің өнімдері мен қызмет
көрсетулеріне тағайындалатын бағадан жоғары емес баға.
Фиксерленген бағалар - өзгертілуі олар тағайындалған нарықтың
субъектісі немесе органының шешімі бойынша мүмкін, белгілі деңгейде
тағайындалатын бағалар.
3.Тағайындау, фиксациялау әдісі бойынша
Тағайындау, фиксациялау әдісі бойынша төмендегідей бөлінеді: тұрақты,
жылжымалы, қозғалмалы бағалар. Бағалардың бұл түрі келісім шартта
көрсетіледі. Тұрақты бағаларды тұрақты бағалар деп атайды. Бұлар-келісім-
шарт кезінде тағайындалып,келісім, шарт бойынша өнімді жеткізу мерзімінде
өзгертілмейтін бағалар. Келісім –шартта баға тұрақты өзгертуге жатпайды
деп ескерпе жасалады.
Тұрақты бағалар мынадай келісім-шарттарда қолданылады:
• Жылдам жеткізу;
• Қысқа мерзім ішінде жеткізу
• Ұзақ жеткізу мерзімін қарастыратын.
Ұзақ мерзімді жеткізу кезінде келісім-шарттартағы баға
тұрақты,өзгертуге жатпайтын ескертпе міндетті түрде болуы керек.
Қозғалмалы баға - келісім-шартқа отырғандағы баға нарықтағы бағасы
өзгергенде қайта қаралуға жататын баға. Бұндай жағдайда келесі ескетпе
жасалатындай, келісім-шарттағы баға өзгертіледі. Бұл ескерпе бағаны түсіру
мен өсіру туралы ескертпе деп аталады.
Жылжымалы баға- келісім-шарт орындалу кезіндегі алғашқы келісілген
бағаны өндіріс шығындарын есепке алумен есептелетін баға.
Жылжымайтын баға ұзақ мерзімді дайындалатын тауарлаға тағайындалады,
мысалы, қиын өндіріс құралы, соттар.
4. Баға деңгейі туралы ақпарат алу әдісі бойынша
Баға деңгейі туралы ақпарат алу әдісі бойынша жарияланатын және
есептелетін баға болып табылады. Бағаның бұл түрлеріне өнім жеткізушілер
мен келісім-шарт деңгейін анықтауда сатып алушылар бағытталады.
Жарияланбайтын бағалар – ақпараттың арнайы және фирмалық қайнар
көздерінде жариланатын бағалар. Жарияланатын бағаларға жататында:
анықтамалық және прейскуранттық бағалар, биржалық котировкалар, аукциондық,
саудалық бағалар. Анықтамалық бағаның қайнар көзі болып экономикалық газет
пен журналдар, арнайы бюллетендер, фирмалық кталогтар, прейскуранттар
есептелінеді.
Прейскуранттық бағалар-прейскуранттарда, сатушы фирмаларда
анықтамаларда жарияланатын анықтамалық баға түрі. Прейскуранттар бағас ы
мен кталогтар сатып алушылардың сұранысына жауап ретінде жеткізуш
фирмалармен ұсынылады.
Есептік баға жеке тапсырыс бойынша өндірілетін нестандарттық
құралдарға қолданылады.
5. Нарық түріне тәуелділігі бойынша
Нарық түріне тәуелділігі бойынша бөлінеді: тауарлық аукциондардың
бағасы, биржалық котировкалар, саудалық бағалар. Тауарлық аукцион бағалары
сатып алушымен алдын ала қарастырылған тауарлар партиясына (лот)
максимальды ұсынылған деңгей бойынша жария сату бағалары. Аукциондар бағасы
орман, ауылшаруашылық, балық аулау өнімдеріне, жүн, мех тауарлары, шай
,асыл таста, ескі және өнер тастарының саудасында қолданылады. Биржалық
котировкалар аукциондармен салыстырғанда массалық, сапалы, өзгертілетін
тауарлардың тұрақты қызмет атқаратын, арнайы ұйымдастырылған нарық бағасын
сипаттайды.
Биржалық котировкалар шын келісім-шарттардың бағасы болып табылады
және олар келісім-шарттар арқылы жүзеге асырылатын тауарлардың бағасын
тағайындау үшін бағдар қызметін атқарады. Аукционды бағалар деңгейі мен
биржалық котировкалар халықаралық экономикалық ұйымдардың (БҰҰ,МВФ) айлық
және жылдық биржалық және аукциондық комитеттерімен шығарылатын арнайы
бюллетендерге жарияланады.
Саудалық бағалар- тауарлардың жеткізуге тапсырыстарды беруге немесе
арнайы құжатта ерте жарияланған шарттар бойынша белгілі жұмыс өндірісі
бүшін рұқсат алуға негізделген арнайы сауданың ерекше түрі. Тендер олардың
ұйымдастырушылары үшін келісімнің тиімді жағдайын қамтамасыз ету мақсатында
бірнеше өндірушілерден ұсыныс бәсекелестігі қағидасының белгілі мерзіміне
әкелуді болжайды.
6. Уақыт факторы есебі бойынша
Уақыт факторы есебі бойынша бфлай бөлінеді: тұрақты, мерзімді, сатылы
бағалар.
Тұрақты баға – мерзімі анықталмаған баға.
Мерзімді баға – мерзім уақыт бойынша белгіленген баға.
Сатылы баға – алдын ала анықталған шкала боынша ерте шартталған
уақытта өнімге сатылы төмендетілген бағалар тізімі.
7. Фирма ішілік бағалар
Трансфеттік бағалар- өндіріс, фирманың бөлімшелері, сонымен қатар бір
ассоциацияға кіретін әр түрлі фирмалар арасында өнімді жүзеге асыру
барысында фирма ішінде қолданылатын бағалар. Олар көтерме бағаның бір түрі
болып табылады. Трансферттік бағалық құралым мақсаты –фирманың түсімін
жоғарлатуға әкелетін фирма бөлімшелерінің түсімін өсіруге ықпал жасау, өні
дайындаумен айналысатын р бөлімшенің жұмыс көрсеткіштеріне әсер ету.
Трансферттік баға басқару қызмет көрсетуіне, шикізатқа, жартылай
фабрикаттарына, дайын өнімдерге тағайындала алады.
8. Жеткізу және сату шарттары бойынша
Жеткізу және сату шарттары бойынша келесідей баға түрлері көрсетіледі:
нетто-баға-сату-сатып алу орнындағы баға; брутто баға факторлы баға-сату-
сатып алу шартымен анықталады тауар салығының түрі мен мөлшері, жеңілдік
деңгейі мен түрі, франко түрі және сақтандыру шарты.
Кім сатушы немесе кім сатып алушы екндігіне тәуелді баға
диференциациясыфранко түріне бөлінеді және транспорттық шығындарды
көтереді. Транспортты фактор ішкі сауда бағаларында ескеріледі. Сатушы мен
сатып алушының міндеттері, әсіресе олардың арасында транспорттық және басқа
да шығындарды бөлу тәртібі, ИНКОТЕРМС 2000 ж атты құжатта көрсетілген.
9. Әлемдік бағалар
Әлемдік бағалар – белгілі тауарлармен халықаралық сауданың жағдайын
сипаттайтын ірі экспорттық және импорттық операциялар жүзеге асатын
бағалар. Тәжірибеде әлемдік бағалар экспорттаушы немесе импорттаушы
мемлекеттердің бір тауар бойынша баға деңгейімен, биржа, аукцион бағасымен
анықталады. Әлемдік баға болып келесі шарттар болса, саналады:
1. Бұл тауар бойынша жетекші нарықта жасалынатын ірі экспорт немесе
импорт келісімдерінің бағасы;
2. Жиі сипатқа ие келісім;
3. Еркін валютада төледі қарастыратын келісім.
1.Негізгі әдебиет
1. М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық Құжат
және сервис 2002.-256 б
2. А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. –
288 б
3. В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу
құралы – Питер 2001.- 166 б.
4. С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5. И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы.
Питер 1999. – 112 б
6. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-
М.,Внешторгиздат,1990 2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на
мировом рынке, учебное пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
4- тақырып. Баға құрылымы, құрамы мен деңгейі
1. Баға құрылымы,құрамы мен деңгейінің түсінігі.
2. Өндірістің баға стратегиясы. Бағалық құрылым стратегиясын таңдау.
3. Өндірістің шығындары негізінде тауар бағасын тағайындау әдісі.
Шығындарға негізделген баға стратегиясы
4. Залалсыздық әдісі
5. Сұранысқа негізделетн бағаны анықтау. Сұранысқа негіздеген бағалық
құрылым стратегиясы
6. Бәселестік деңгейіне негізделген бағаны анықтау. Бәсекелестікке
негізделетін баға стратегиясы.
Оқуды ұйымдастыру түрі: жалпы дәріс
Дәріс мақсаты: өндірістің баға стратегиясы мен баға құрылысы,
деңгейі,құрамы туралы білім жүйесін қалыптастыру.
Дәріс мазмұны.
1. Баға құрамы мен құрылысы деңгейі түсінігі
Кез келген акциз төленбесе, өндірістің бөлшектік бағасы
таратылымбағасына сай болады және баға құрылысы жай түрде болады. Көптеген
бөлшектік делдал болғанда, соған сай бір типті элементтердің мөлшері
болады: бөлшектік делдалдың сатып алу бағасы, делдалдық сату бағасы.
Нәтижесінде баға құрамындағы үлес өседі,ал тауар бағасының құрылысы
қиындайды. Өндіріспен өндірілетін өнімнің баға құрылымын біле отырып,
бағадағы жанама салық, түсім, шығындардың үлесін анықтауға болады. Бұның
негізінде өзіндік құнының түсу резервтері анықталады, баға стратегиясы
жасалынады, сонымен қатар өндіріс мақсатына және уақытқа сай бағалық
құрылым әдісі таңдалады.
2. Өндірістің баға стратегиясы. Бағалық құрылым стратегиясын таңдау.
Бағалық құрылымның негізгі үш стратегиясы бар: шығындаушы,
қатарлаушы, бәсекелесуші. Қалған стратегиялар осы үш стратегияның
модификациясын сипаттайды.
Нарықтың үш типі бар:
1. Бәсекелестік
2. Олигополистік
3. монополистік
Бағалық құрылым комплекстік және қарама-қайшылықты процесс болып
табылады. Оның барысында фирмаға әр түрлі әдіс, компромистерге жүгініп,
сатып алушылар психологиясын, бәсекелестерінің іс әрекеттерін ескеру керек.
Бағалық құрылым әдісі фирманың баға стратегиясына тәуелді. Бірақ
жалпы стратегия кезінде де фирмалар баға құрылымының әр түрлі альтернативті
әдістерін қолдана алады. Қаржыгерлер шығындарды анықтаудан бастайды және
оларға сату бағасын алу үшін түсімді қосады.
Маркетологтар соңғы тұтынушыларға арналған бағадан бастайды. Содан
кейін тауар айналымының қатысушыларының бағасын анықтай отырып, кейін
шегінеді, содан соң өндіріс шығындарын есептейді.
3. Өндіріс шығындарына негізделген тауар бағасын тағайындау әдісі
Шығындарға негізделген бағалық стратегия. Бұл әдіс өндіріске дәстүрлі
бағытты сипаттайды. Нарықтық сұраныс зерттелмейді. Әдістің мәні бағаны
анықтаудың негізі ескермеген шығын мен түсімді жабатын көлем қосылуы мүмкін
тауар бірлігінің өзіндік құнына өнім бірлігіне базалық шығындар болып
табылмайды. Мысалы, өнім бірлігін шығару мен жүзеге асыру фирмаға он мың
теңгеге шығады. Ол бұл өнімнің бір бірлігінен мың теңге көлемінде табыс
алғысы келеді. Бқл жағдайда баға он бір мың теңгені құрады. Ұсақ
саудагерлер тауарға бағаны жеткізушінің фактуралық бағасын агерлер тауарға
бағаны жеткізушінің фактуралық бағасын 30% жоғарылатуы мүмкін.
Тәжірибеде бағаны анықтауда шығындар әдісін қолдануға, жүгінуге екі
негізгі жолы бар:
• Толық шығынн
• Тіке немесе шектелген шығын
Бағалық құрылымда толық шығынды қолдануға фирманың тіке және жанама
өзгермелі және тұрақты шығындары ескеріледі.Бұл әдіс орташа құн бойынша
бағаның үлесіне тән. Бұл әдіспен тағайындалған баға бойынша тауарды сату
фирмаға барлық шығындарды өтейді және түсім әкелуі мүмкін.
Бұл әдіспен баға тағайындаудың негізгі басымдылықтары:
1. Оның жайлылығы;
2. Шектелген уақыт кезеңі мен ерекше жағдайлардағы бағаның төмен түсуінен
төмен бағаның шегі тағайындау мүмкіндігі;
3. Модульдеу және анализ әдістерін қолдану мүмкіндігі.
Бұл әдістің кемшіліктері:
1. Тауарға сұраныс ескерілмейді, сол себепті осындай әдіспен бағасы
тағайындалған тауар жүзеге аспайтын жағдайлар болуы мүмкін.
2. Тауарлар түрлерінің арасындағы тұрақты немесе жанама шығындарды бөлу
әдісі туынды, шартты, дәл емес болып табылады.
Тауар бағасын тіке шығын әдісі негізінде тағайындау кезінде оның
өндірісіне тікелей қатысты шығындар шығады және жанама шығындар
ескерілмейді. Батыс әдебиетінде бұл әдісті директ –костинг деп атайды.
Бұнда баға үлгісі мынадай түрге иеленеді: тәкелей шығын + түсім.
Тікелей шығын әдісімен тағайындалған баға толық шығын әдісімен анықталған
бағадан төмен болады. Тікелкй шығын әдісімен баға тағайындау арқылы
компания төмен баға есебінен сату көлемінің жоғарылауына қол жеткізеді.
Бірақ бұл әдіс фирмамен шығарылатын тауарлар үшін қолданылмайды.
Себебі жанама шығындар өнеркәсіпке жалпы түсім кезінде қайтарылуы тиіс.
Сол себепті, тіке шығын әдісі шектелген қолданысқа ие және екі шарт
сақтауда қолданылуы мүмкін:
• Заттың қосымша мөлшері үшін, шығындап өндірістің негізгі көлемі
есебінен толтырылады;
• Өнімнің қосымша көлемін шығару үшңн өндірістік күш болғанда;
4. Залалсыздық әдісі
Залалсыздық әдісі шығығнның бірінші әдісімен тығыз байланысиы және
нарықтық факторларды ескеруді бастайтын фирмалармен қолданылады.
Бұл әдістің мәні сату мен түсім көлеміне тәуелді бағаның нұсқалары
зерттелуінде болып табылады. Бұл әдісті қолдануда үш міндет шешіледі:
1. Өнімді шығарудың әр түрлі бағдарламалары бойынша шығындарды бағалау;
2. Рентабельділіктің мүмкін болатын деңгейіне жету шарттарын бағалау;
3. Бағаның әр нұсқасында баға көлемін бағалау.
Мысалы, компания өзінің өндірістік күшінің 75% қолданады және өнімнің
жүз мың бірлігін шығарады.
Тағайындалған:
1. Толық шығындар 16000$ құрайды
2. Шығындардың сатып алуының коэффициенті коэффициент немесе
рентабельділік үлесі 0,25 немесе 25% тең, түсім көлемі 4000$
құрайды.
3. Сату көлемі 16000$+0,25*16000$=20000$
4. Зат бірлігінің бағасы 20000
5. Заттың залалсыз сату бағасы құрайды
Бұл жағдайда жүз мың бірлік тауарды жетістікпен сату үшін тауардың
бірлігіне 0.2$ болуы тым жоғары болмауын құрау керек. Соңғы баға нұсқасы
0.16$ мен 0.20$ ортасында болуы мүмкін.
5. Сұранысқа негіделген бағаны анықтау. Сұранысқа негізделген бағаның
құрылым стратегиясы.
Әдістің мәні бағаның өзгертуді фирма тауарға сұраныстың өзгеруңне
тәуелді жүзеге асыруында болып табылады. оның өндірісінде шығындарға
тәуелсіз. Шығындар алатын түсімге шектеу ретінде қызмет атқарады. Олар
жоспарланған түсіммен тағайындалған баға бойынша тауар сатылатындығы туралы
шешімді анықтаушы ретінде қызмет атқарады.
Мысалы, сұранысты зерттегеннен кейін, маркетолог тұтынушылар тауар
үшін он мың теңге төлеу керек деп бекітті. Фирмаға тауар үшін үш мың теңге
көлемінде түсім керек, сонда өндіріс шығындары жеті мың теңгеден аспауы
керек. Егер шығындар сегіз мың теңгені құраса, төмендегідей екі жағдай
болуы мүмкін:
1. Фирма зат үшін үш мың теңгеге жоспарланған түсімді ала алмайды;
2. Тауар бірлігіне шығындарды жеті мың теңгеге дейін қысқарту керек.
Бұл баға стратегиясында сұраныс ескеріледі: сұраныс өссе, олар да
өседі, сұраныс төмендесе, шығындардың өзгермеуіне қарамастан төмендейді.
Бұл әдіспен баға тағайындау үшін төрт факторды білу керек:
1. Сұраныс заңы;
2. Сұраныстың баға икемділігі (бағаның икемділік коэффициенті);
3. Тауар дифференциясының деңгейі;
4. Нарық диференциясы (сигментациясы).
Сұраныс заңын зерттеу бағаның сол немесе басқа деңгейінде тауар
сатылымының деңгейін анықтауды білдіреді. Сұраныстың бағалық икемділігі
сатып алушылардың өздері сатып алатын тауар көлеміне байланысты баға
өзгергіштігіне сезгіштігін сипаттайды.
Тауарлар дифференциясы баға икемділігіне тәкелей әсер етеді. Тауардың
оң дифференциясы сатып алушыларға білінетін пайда әкелетін сапалы заттарға
беретін фирманың қабілеттілігіне тәуелді болады: сенімділікті арттыру,
тәуекелді түсіру, сәнді қанағаттандыру.
Тауарлар жарнама, дизайн, техникалық параметрлер негізінде
дифференциялана алады. Нарықтың сегментациясы негізінде компанияның
тауардың бір түрін іздеуші сатып алушылардың біртекті нарығымен емес,
бірнеше оның секторымен қызмет атқаратындығына сілтеме бар. Әр сегмент
тауарлар немесе қызметтің жеке сапасын әр түрлі бағалайтын сатып
алушылардан тұрады. Мысалы, сатып алушылар шоколад үш негізгі сапаға ие деп
санайды: баға, дәм, сырты. Бұл қасиеттердің қайсысы маңызды немесе қайсысы
маңызды емес екендігін ескекре отырып, нарықтың сегіз секторын алайық. Әр
секторда компания тауар бағасын қоса, маркетингтік құрал комплексін ойлап
отыруы қажет.
5. Бәсекелестік деңгейіне бағытталған бағаны анықтау
Әдістің мәні нарықтық бағалардың төменгі немесе жоғары шегіндегі
бәсекелестік жағдайында тағайындалу болып табылады. Шығындар немесе
ұсыныстарға баға тәуелді. Бұл стратегияны таңдаған фирма бәсекелестерінің
бағаны өзгертпеуіне, тауарға сұраныс деңгейі немесе шығындардың өзгеруіне
қарамастан өз бағасын сақтайды. Немесе, керісінше, фирма өзінің сұранысы
мен шығындары өзгермесе де, бәсекелестерінің бағаны өзгертуіне байланысты
бағасын өзгертеді. Бәсекелестік шарты бойынша тағайындаудың кең тараған екі
әдісі бар:
1. Ағымдағы баға әдісі;
2. мөрленген конверт немесе тендерлік бағалық құрылым әдісі.
Ағымдағы баға әдісі негізінен біртекті тауар сатылатын нарықтағы баға
саясатының құрамы ретінде қолданылады. Бәсекелестіктің жоғары деңгейімен
біртекті тауар сататын компания бағаға әсер етудің шектеулі
мүмкіндіктеріне ие. Бұл жағдайда фирмалар баға тағайындаудың үш әдісін
қолдануы мүмкін:
1. басшының соңынан еру әдісі;
2. Баға бәсекелестігі әдісі;
3. Бағалық емес бәсекелестік әдісі.
Бірінші жағдайда фирмалар басшының соңынан ереді; оларға баға бойынша
шешім қабылдау керек емес: негізгі міндеті болып өндірістің шығынын бақылау
және бәсекелестердің бағаларына зерттеу мониторингін жасау болып табылады.
Егер фирма бәсекеге негізделген бағалық стратегия бойынша сату көлемін
жоғарылатқысы келсе, бағалық және бағалық емес бәсекелестік әдістерін
қолдануы керек.
Бағалық бәсекелестік кезінде фирма сұраныс көлемін өзгерте отырып,
өз бағасын жоғарылата немесе төмендете сұраныстың бағалық факторларына әсер
етеді. Бағалық емес бәсекелестік кезінде фирмалар бағалық емес факторларға
әсер етеді: тұтынушылардың талғамы мен қалауы, олардың табысы және т.б. Осы
мақсатпен сатушылар жарнама, сервистік, қызмет көрсету арқылы өз өніміне
ерекше қасиет береді.
Мөрленген конверт немесе тендерлік баға құрылымы әдісі бірнеше
фирмалар үкіметтік тапсырыс немесе келісім-шарт үшін бәсекелескен кезде
қолданылады.
Тендерлік баға- бәсекелестердің бағасына бағытталған мөрленген
конверттегі фирманың болжамды бағасы. Бұнда бағалар шығындар деңгейінде
тағайындалуы мүмкін.
6. Бәсекелестік деңгейіне бағытталған бағаны анықтау. Бәсекеге
негізделген баға стратегиясы.
Бағаның көлемін анықтағанда оның төменгі және жоғарғы шегін
ескеруіміз керек. Төменгі шек өндірістің шығындарымен анықталады. Өзіндік
құнның екі шегі бар: біріншісі толық шығыннан, екіншісі тіке шығыннан
шығады. Көп жағдайда нарықтық баға орта салалық түсімге толық шығыннан
жоғары болады. Бағаның жоғары шегі болып ең бай сатып алушының бағасы
немесе кездеспейтін қасиетке ие тауар бағасы табылады.
1.Негізгі әдебиет
1. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Т.А. Слепнева, Е.В. Яркин. Бағалар және бағалық құрылым. Оқу құралы- М.
ИНФРА –М.2001.- 240 б
3. В.А. Слепов, Т.Е. Николаева Бағалық құрылым. Оқу құралы. М. ИДФБК –
Пресс -2000.-152 б.
4. Тлеубердинова А.Т. Цены и ценообразование - Учебное пособие.
Караганда 2008г.
6. Касенов С.Д. Цены и ценообразование Учебное пособие. Астана 2002г.
7. Цены и ценообразование под В.Е. Есипова СП.- 1999г.
8. Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономика,15-е изд.-М.: Бином, 1999,-799 с.
9. Цены и ценообразование Под ред. В.Е. Есипова: Учебник для вузов, 3-е
изд. СПБ Питер, 2001
10. Уткин Э.А. Цены. Ценообразование. Ценовая политика.- М.: ЭКМОС,2000
2. Қосымша әдебиет
1. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
2. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
3. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
4. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
5. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и
слушателей экономических специальностей, Алматы,1993
6. Биржевое дело под ред. Галанова В.М.М.:2003
7. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг .СПб.: Питер .-2007
5-тақырып. Бағаның базистік элементі ретіндегі өнімнің өзіндік құны.
1.Өнімнің өзіндік құны-бағаның алғашқы базасы.
2. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын құрамы
3. Акциздер және акциздік алымдар
4 Қосылған құнға салық
Оқуды ұйымдастыру түрі: жалпы дәріс
Дәріс мақсаты: өзіндік құнның теориялық негізі туралы білім жинау
Дәріс мазмұны.
1.Өнімнің өзіндік құны – бағаның алғашқы базасы.
Өзіндік құн өндіріс шығындары мен өнімді жүзеге асырудың ақшалай түрі.
Өндіріс шығарылатын өнімнің өзіндік құнын толық шығын бойынша есептейді. Ол
ұсыныс бағасының төменгі шегі ретінде қызмет атқарады. Салық төлеу үшін
өнімнің өңделген өзіндік құнын қолданады.
Өндірісте нақты бағаның орнату үшін өнім бірлігінің өзіндік құнының
есебі жасалады. Оған кіретіндер
Шикізат пен материалдар,
Қайтымды қалдықтар,
Өндіріс пен ұйымдардың өндірістік сипаттағы қызметтері мен жартылай
фабрикаттары мен сатып алынатын нәрселер,
Технологиялық мақсаттар үшін энергия мен жылу,
Өндіріс жұмысшыларына жалақы,
Әлеуметтік қажеттілік үшін есептеулер,
Жалпы өндірістік шығындар,
Жалпы шаруашылық шығындар,
Жарамсыздық,
Басқа да өндірістік шығындар,
Коммерциялық шығындар.
Көп номенклатуралы өндірісте бірінші алтауы тіке шығынға, ал
қалғаны өндірісті ұйымдастыру және басқарумен байланысты жанама шығындарға
жатады. Жай өндірісте барлық шығындар тіке ретінде қарастырылады. Бірінші
оны өндірістік өзіндік құнды құрайды. Оған өнімді жүзеге асырудағы
шығындарды қосқандағы коммерциялық шығындардың кірістірілуі толық өзіндік
құнды құрайды.
2. Өнімнің өзіндік құрамына кіретін шығын құрамы
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын құрамы Үкіметпен бекітілетін
арнайы құжатпен реттеледі. Қазіргі уақытта толықтырулары мен өзгертулері
бар Өнімді жүзеге асыру және өндіру бойынша шығын құрамы туралы және
түсімді салықпен есептегендегі қаржылық нәтижелер құру тәртібі туралы
ереже қызмет етеді. Бұл құжат қандай шығындар өнімнің өзіндік құнынан,
қандай шығындар түсімнен қайтарылынатындығын анықтау үшін жасалған. Бұл
түсімге салықты дұрыс өқұру мақсатында жүзеге асырылады.
3 Акциздер мен акциздік алымдар
Акциздер тауар құнына қосылатын және сатып алушылармен төленетін
жанама салықтар. Акциздер мемлекет монополиясы болып табылатын және халыққа
арналған жоғары рентабельді өнім мен тауарға тағайындалады.
Акциз төленетін тауарларға ҚР территориясында импортталатын
тауарлар, сонымен қатар Салық Кодексінің 257-бабында көрсетілген қызмет
түрлері жатады.
Акциз төлеушілеріне жеке және заңды тұлғалар жатады. Олар:
1. ҚР территориясында акцизделетін тауар өндіреді,
2. Акцизделетін тауарды ҚР кедендік территориясына импорттайды,
3. ҚР территориясында дизельдік отын мен бензиннің бөлшектік және көтерме
саудасын жүзеге асырады.
4. Конфискеленген иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сонымен қатар ҚР
заңына сәйкес ҚР территориясында көрсетілген тауарларға акциз
төленбегенде, қайтарымсыз мемлекет меншігіне өтетін тауарларды жүзеге
асырады.
5. ҚР территориясында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асырады.
Төлеушілері болып резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық
бөлімшелері жатады.
Акцизделетін тауар мен қызметтің түрі:
1. Спирттің барлық түрлері
2. Алькогольді өнім
3. Темекі
4. Құрамында темекі бар басқа да заттар
5. Бекіре және осетра балығының ұрығы.
6. Бензин, дизельді отын
7. Жеңіл автомобильдер
8. Отшашушы және газ қаруы
9. Газ конденсаты қосылған шикі мұнай
Акцизделетін қызмет түрлері
Ойын бизнесі мен лоторея ұйымдастыру мен өткізу
Акциздердің ставкасы ҚР Үкіметімен бекітіледі және табиғи күйінің
есептелі бірлігіне абсолютті сома және тауардың бағасына үлес ретінде
тағайындалады.
Алкогольді өнімге акциздердің ставкасы сусыз спирттің құрамының
көлеміне тәуелді бекітіледі. Спирттің барлық түріне акциз ставкасы спирттің
келесі қолдану мақсатына тәуелді түрінде дифференцияланады. Алькогольді
өндіру үшін жүзеге асырылатын спирттің акциздік ставкасы алкогольді өнімді
өндіру үшін қолданбайтын тұлғалардың базалық ставкасынан төмен болады. Ойын
бизнесінің объектілеріне ҚР Үкіметімен бір жылға есептелген акциздің
базалық ставкасының максимальді және минимальді шектері тағайындалады.
Ойын бизнесінің объектілеріне тағайындалатын базалық ставка шегінде
жергілікті, өкілеттілік органдары бірдей әкімшілік территориялық бірлікте
қызметатқаратын салық төлеушілері үшін бірдей акциз ставкасын бекітеді.
Акциз объектісі болып табылады :
1. Акциз төлеушілерімен жүзеге асырылатын келесідей операциялар,
акцизделетін тауарларды қайта өңдеуге беру, акцизделетін тауарларды
жөңелту
2. Бензин дизельді отынды көтерме бағамен сату
3. Бензин, дизельді отынды бөлшектік бағамен сату
4. Мемлекеттің меншігіне қайтарымсыз берілген және мемлекетке мұрагерлік
бойынша өткен, конфискацияланған және иесі жоқ акцизделетін тауарларды
жүзеге асыру
5. Ойын бизнесі аясында қызмет атқару
6. Лоторея ұйымдастыру мен өткізу
7. Акцизделетін тауарлар мен акциз маркасын жоғалту немесе құрту.
Акцизделуге жатпайды:
Салық кодексінің 268-бабына сай бекітілген талаптарға жауап беретін
акцизделетін тауар экспорты
Мемлекеттік медицина мекемесінде немесе ҚР тауар өндірушілік
лицензиясы дәрі мен емдік препаттарды дайындау үшін этил спиртінің айналымы
мен өндірісінің бақылау бойынша өкілетті мемлекеттік органмен анықталатын
квоталар шеңберіндегі этил спирті
Медицинаға арналған спирттік құрамдағы өнім. Көлемі 0,1 литрден
аспайтын және ҚР заңына сәйкес дәрілік құрал ретінде тіркелген.
Тұрақты акциз ставкалары бекітілген акцизделетінтауар бойынша салық
базасы табиғи күйіндегі акцизделенілетін тауардың өндірілген, сатылған
көлемі ретінде анықталады.
4. Қосымша құн салығы
Қосымша құн салығы (ҚҚС) тауар өндірісінің және айналымының барлық
стадияларында жасалатын және оны өткізгенде, құн өсімінің бір бөлігі
ретінде бюджетке төленетін алым нысаны.
Тауарлар өткізілгенде оның бағасы ҚҚС сомасына ұлғайтылған болып
келеді. Бірақ есеп беру құжаттарында ҚҚС сомасы бөлек жолда көрсетіледі.
Шикізатқа, материалдарға, жанармайға салынатын салықтар өндірістік
мақсаттарға қолданылатындықтан өндіріс және айналыс шығындарына жатпайды,
сондықтан да өнімнің бағасына да енгізілмейді.
Қосымша құн салығы тауар өткізілгенде оның өндіріс және айналыс
процесінде жасалған қосымша құнының бір бөлігінің бюджетке алынатын алымы,
сонымен қатар Қазақстан Республикасына импортталатын тауарлардан бюджетке
төленетін төлемдер. Бюджетке төленетін қосымша құн салығы, өткізілген
тауарлардан (қызметтерден) алынатын ҚҚС сомасымен және алынған тауарларға
(қызметтерге) төленетін ҚҚС сомасының айырмасымен анықталады.
Бұдан, ҚҚС шекті тұтынушымен төленетін тауар (қызмет) бағасына
қосылатын қосымша салық болып табылады. Бұл салық жері кәсіпорынға емес,
тұтынушыға түседі. Кәсіпорын – ол тек бұл салықты жинаушы, сондықтан оның
төленуіне мүдделі емес.
Салықтың алынуы бөлшектеп төлеу әдісімен іске асырылады. Тауар
өндірісінің және айналымының технологиялық тізбегінің әрбір этабында ҚҚС,
оның сатылғанда жне сатып алынғанда төленетін салықтардың айырмасына тең.
ҚҚС салынатын объекттер:
1. Салық салынатын айналым;
2. Салық салынатын импорт.
ҚҚС төлеушілері – Қазақстан Республикасының салық Кодексінің 208
бабына сәйкес, ҚҚС бойынша есепте тұрған, мемлекеттік мекемелерден басқа
барлық тұлғалар. Импортқа салынатын ҚҚС-ң төлеушілері – Қазақстан
Республикасының кедендік заңнамаларымен анықталған, Қазақстан
Республикасына тауарларды (қызметтерді) импорттайтын тұлғалар.
Бюджетке төленетін ҚҚС сомасы салық Кодексінің 245-бабымен анықталған
ҚҚС сомасымен, осы Кодекстің 235-бабымен анықталған ҚҚС сомасының
айырмасымен анықталады.
ҚҚС мөлшерлемесі:
1. ҚҚС мөлшерлемесі салық салынатын айналым мөлшеріне байланысты және 13%-
тең.
2. Салық кодексінің 222-224 баптарында көрсетілген салық салынатын
айналымдарға ҚҚС нөлдік мөлшерлемемен салынады.
3. Салық салынатын импортқа ҚҚС сомасы, тауар (қызмет) мөлшеріне
байланысты 14%-ға тең.
4. Тауарды(қызметті) импорттағанда салық Кодексінің 516-бабының 2
пунктіне сәйкес ҚҚС сомасы, Қазақстан Республикасының Кедендік
заңнамасымен анықталып, жалпы кедендік төлем құрамында төленуі мүмкін.
1.Негізгі әдебиет
1. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Т.А. Слепнева, Е.В. Яркин. Бағалар және бағалық құрылым. Оқу құралы-
М. ИНФРА –М.2001.- 240 б
3. В.А. Слепов, Т.Е. Николаева Бағалық құрылым. Оқу құралы. М. ИДФБК –
Пресс -2000.-152 б.
4. Тлеубердинова А.Т. Цены и ценообразование - Учебное пособие.
Караганда 2008г.
5. Касенов С.Д. Цены и ценообразование Учебное пособие. Астана
2002г.
6. Цены и ценообразование под В.Е. Есипова СП.- 1999г.
7. Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономика,15-е изд.-М.: Бином, 1999,-799
с.
8. Цены и ценообразование Под ред. В.Е. Есипова: Учебник для вузов,
3-е изд. СПБ Питер, 2001
9. Уткин Э.А. Цены. Ценообразование. Ценовая политика.- М.: ЭКМОС,2000
2. Қосымша әдебиет
1. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
2. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
3. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
4. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
5. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и
слушателей экономических специальностей, Алматы,1993
6. Биржевое дело под ред. Галанова В.М.М.:2003
7. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг .СПб.: Питер .-2007
6-тақырып. Таза табыс және оның бағалармен байланысы
1. Пайда таза табыстың баға арқылы көрінетін нысаны.
2. Рентабельділік (табыстылық)
Лекция мазмұны
1. Пайда таза табыстың баға арқылы көрінетін нысаны
Пайда – бұл тауар орнатылған бағамен өткізілгеннен кейінгі алынатын
табыстың бір нысаны болып табылады. Салықтарды төлегеннен кейін кәсіпорын
таза табыс алады. Акционерлердің жиналысының шешімі бойынша таза табыс
белгілі бір қатынаста тұтыну және қорлану қорына бөлінеді. Қорлану қорының
есебінен кәсіпорын әртүрлі инвестициялық жобаларды жүзеге асырады,
кадрларды дайындайды және қайта дайындайды.
Тұтыну қорының есебінен кәсіпорын қызметкерлеріне берілетін әлеуметтік
төлемдер артуы мүмкін, сонымен қатар әлеуметтік сала мекемелерін қамтамасыз
етуге жұмсалады. Өнімнің бағасының құрамына оның өзіндік құнымен қатар таза
табыс та кіреді. Таза табыстың басты нысаны ол- пайда. Таза табыс
экономикалық жүйеге және бухгалтерлік есепке байланысты әртүрлі нысанда
көрінеді: пайда, пайыз, рента, акциздер және т.б. Батыс экономистерінің
пайда ұғымы туралы көзқарастары әртүрлі екендігін айта кеткен жөн.
Атақты американ экономисі П.Самуэльсон пайданың табиғаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Амортизация – негізгі капиталдың біртіндеп тозу процесінің нәтижесінде
оның құнын өндірілген өнімге тасымалдауы.
2Баға – көп функционалдық экономикалық құбылыс, нарық категориясының
бастамасы ( ақшаны тауарға айырбастау эквиваленті).
3.Бағаны диференциялдау- әртүрлі бағалардың бір тауарға қойылуы
4.Қосылған құн- экономикалық теорияда сатылған фирманың құнынан,
материалдар мен сатып алынған, қолданылған өндірістердің құнын алып,
нарықтық жүйеге сай үстйне қосуды айтамыз
5.Баға құрудағы заңдық шектеулер – баға құрудың кейбір бөліктеріне шектеу
қою
6.Маржа- маркетингте сауда бағасы, өндірістік кәсіпорын бекітеді
7.Баға құру әдісі –бағаны есептеу әдісі, орта , төменгі, жоғарғы кірісті
есептеп, сқраныс пен ұсыныс қатынасына бөледі
8.Бағаның ашық процесі –бағаны нарықтық байланысты сатушы мен сатып
алушыға берілген жеңілдік
9.Бағаны түсірудің жабық түрі- сапаның жоғарлауы мен тауардың көлемін
көбейтудегі өзгермейтін баға
10.Бағаны көбейтудің жабық түрі- сапаның төмендеуі немесе тауар көлемінің
азайтылуындағы өзгермес баға
11.Бағаның құрылымы – пайыздық бөлімі күнделікті кірістің бірлігіне
сәйкестеліп, жылдық есепке кіруі болып табылады
12.Таксация – тауардың толық бағасының орнатылуына немесе қызметтің
төленуі мен еңбек шығынының толық есебі.
13.Өндіріс теориясы- баға құру заңдылығын түсіндіруші факторлар тізбегі
14.Басқарылушы баға құру- тауарлармен заттарға берілген баға үкіметпен
белгіленеді негізгі ойда ұстар жайттары:
-бәсекелестердің бағасымен салыстыра келе, берілер баға
-құндылығы ерекшелеу мақсатындағы баға құру
- ағаның нарыққа сай келу
15.Ынталандырушы функциясы – жұмыскердің еңбек ақысын, оның еңбек
үлгісінен кәсіпорынның өндірістік шарттық қызметтің нәтижелеріне және
ол бойынша жұмысссыздану өзінің еңбек нәтижесіне тұрақты жақсартуға
ынталандыруына байланысты белгіленеді.
16.Бизнес – табыс пен пайда табуға бағытталған кәсіпкерлік қызмет.
Бизнестің негізгі қызметі – қоғамға қажет барлық тауарлар мен қызметтерді
өндіру, сонымен қатар ол қоғамның табысын қалыптастырады.
17Бәсеке – жеке және қоғамдық мүдделердің қосылуы, көрінбейтін қол қорларды
тиімді қолданудың, шығындарды азайтудың, сапаны өндірудің, ҒТП дамытудың,
тез экономикалық өсудің стимулы.
18.Бағаның еркін қалыптасуы – нарық субъектілері үшін ақпарат, сұраныс
көлемін, ұсынысты реттеу, қорларды қайта тарату
19.Акция – жыл сайынғы акционерлер жиналысында дауыс беруге, директорды
сайлауға және компания пайдасынан өз үлесін дивидент түрінде алуға акция
иесіне құқ беретін және компания капиталындағы үлесіне құқығын мақұлдайтын
бағалы қағаз.
20.Алтын стандарты - ұлттық валюта бірлігіндегі алтынның белгіленуі
арқылы Орталық Банктің ұлттық валютаны алтынға айырбастап сату және сатып
алу міндеттемесі.
21.Арбитраж – бір нарықта валютаны және басқа активті сатып алып, оны басқа
нарыққа пайда табу мақсатында жылдам сатуды ұсынатын операция.
22.Әлемдік рынок – халықаралық еңбек бөлінісі арқылы байланысқан әртүрлі
елдер арасындағы тұрақты тауарлы-ақшалай қатынастар.
23.Валюта айналымы – резиденттер мен бейрезиденттер ешқандай шектеусіз
ұлттық валютаны шет елдік валютаға алмастыруы және шет елдік валютаны нақты
қаржы активі ретінде қолдануы.
24.Валюта курсы (бағамы) – ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта
бірлігіне қатынасы.
25.Валюта котировкасы – таңдалған рыноктық механизмдер негізінде валюта
курсын анықтау.
26.Валютаның паралельді айналымы – мемлекеттің ұлттық валютасымен қатар шет
елдердің бір немесе бірнеше валюталарының айналыста қолданылуы.
27.Демпинг – сол елдегі экспорттық бағаны нормалды баға деңгейінен
төмендету есебінен сыртқы нарықта тауар қозғалысынан көрінетін сауда
саясатының қаржылық бейтарифтік әдісі.
28. Екі жақты арнайы тауарлар мен технологиялар – бұл бейбіт, азаматтық
мақсатта, сонымен қатар, қару-жарақ және әскери техника (жаппай қырып-жою
қаруларын) өндіруде де қолдануға болатын құралдар, материалдар, шикізат,
техникалық ақпараттар.
6. Баға белгілеу пәннің дәріс кешені
1-тақырып. Бағалық құрылымның теориялық негіздері
1. Баға мен бағалық құрылымды анықтау
2. Бағалық құрылымға әсер ететін факторлар
Сабақ түрі: жалпылама дәріс.
Дәрістің мақсаты: бағалық құрылымның теориялық негізі туралы білім
жүйесінің қалыптасуына жағдай жасау.
Дәрістің негізгі мазмұны.
1. Баға мен бағалық құрылымды анықтау
Баға, бағалық құрылым, баға саясаты бағалық құрылымныі негізгі
элементтерінің бірі болып табылады. Баға сатушы сатқысы келетін, ал сатып
алушы тауарды сатып алғысы келетін ақша саласын білдіретін нарық
категориясын сипаттайды. Тауардың белгілі мөлшерінің бағасы оның құнын
құрайды. Сол себепті, баға – тауардың ақшалық құны. Нақ бірлігі басқа
белгілі мөдшерде ауыстырылғанда, соңғысы берілген тауардың құны болады.
Баға – қиын экономикалық категория. Онда қоғамдағы барлық негізгі
экономикалық қатынастар көрсетіледі. Бәрінен бұрын, ол тауарларды өндіру
мен жүзеге асыруға, олардың құнының қалыптасуына, сонымен қатар ақша
қорларын пайдалану мен бөлу, құруға жатады. Баға барлық ақша-тауар
қатынастарын құралдандырады.
Бағалық құрылым – тауарлар мен қызмет көрсетуге бағаларды тағайындау
процесі. Бағалық құрылымның екі негізгі жүйесі бар: ұсыныс пен сұраныстың
әсерлесу барысында қызмет ететін нарықтық юаға құрылымы және
орталықтандырылған мемлекеттік бағалық құрылым – мемлекеттік органдармен
бағаны тағайындау. Бұл кезде шығындық баға құрылымы шегінде бағаны құру
негізінде айналым мен өндірістің шығындары жатады. Барлық сатып алушылар
үшін жалпы баға тағайындау – салыстырмалы жаңа іс.
Тарихи бағасын сатушылар мен сатып алушылар бір-бірімен келіссөз
кезінде бекіткен. Сатушылар өздері сұрағысы келген бағадан жоғары сұраған.
2. Бағалық құрылымға әсер ететін факторлар
Барлық коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың алдындағы
негізгі сұрақтың бірі ретінде өздерінің тауарлары мен қызметтеріне баға
анықтау мәселесі туындайды. Нарық жағдайында бағалық құрылым қиын процесі
сипаттайды, көптеген факторлардың әсеріне ұшырайды. Олар өндіріс қызметімен
және жекелеген жағдайда басшылықпен байланысты ішкі факторларға, сонымен
қатар өндіріске тәуелсіз сыртқы факторларға бөлінеді.
Ішкі факторлар:
• Жарнама (жарнама сәтті, ерекше болған сайын, тауардың бағасы да
жоғары);
• Өндірілген өнімнің спецификасы (оның өңделу деңгейі жоғарылаған сайын,
бағасы да жоғары);
• Өндіріс процесінің ерекшеліктері (ұсақ сериялық және жеке өндіріс
өнімі жоғары өзіндік құнға ие, ал жалпы өндіріс тауарлары төмен
шығындарға ие және бағасы да төмен);
• Өндірушінің нарықтық стратегиясы мен тактикасы;
• Өнімнің өмірлік циклінің спецификасы;
• Өндіріс процесінің жылжымалылығы;
• Тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі жылжуының ұзақтығы;
• Сатудағы және келесі кезеңдегі сервистің ұйымдастырылуы;
• Ішкі және сыртқы нарықтығы өндіруші имиджі.
Сыртқы факторлар:
• Мемлекеттің саяси тұрақтылығы;
• Қажетті ресурстың жоқтығы;
• Экономиканы мемлекеттік реттеудің сипаты;
• Инфляция деңгейі мен динамикасы;
• Сұраныс көлемі;
• Бәсекелестік деңгейі деп бөлінеді.
1.Негізгі әдебиет
1. М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық Құжат
және сервис 2002.-256 б
2. А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. –
288 б
3. В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу
құралы – Питер 2001.- 166 б.
4. С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5. И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы.
Питер 1999. – 112 б
6. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-
М.,Внешторгиздат,1990
2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на мировом рынке, учебное
пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
7. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и
слушателей
2-тақырып. Бағаның функциялары
1. Өлшеуші, есептік функция
2. Реттеуші функция
3. Ынталандыру функция
4. Қайта бөлуші функция
Оқытудың ұйымдастыру түрі: жалпылама дәріс
Дәріс мақсаты: бағаның қызметі туралы білім жүйесін алу.
Дәріс мазмұны
1. Өлшеуші, есептік функция
Баға өлшеуші қызметті атқарады. Баға тауарды жүзеге асырудың
айналымына қызмет етеді, сол себепті тауарлық айналымның жеке
қатысушыларының экономикалық қызығушылықтарына қызмет көрсетеді: өндіруші-
делдал-тұтынушы. Бұл жағдайда ол тауар немесе қызмет көрсету бірлігіге
алынатын және төленетін ақша мөлшері (немесе басқа тауар мен қызмет)
ретінде сипатталады. Бағаның арқасында сатып алушы төлейтін, ал сатушы
сатылған тауар үшін алынатын ақшаның мөлшерін анықтап, өлшеуге болады. Әр
түрлі тауарлардың бағасын салыстыру арқылы оларды қымбат және арзан деп
бөлуге болады. Егер бағалар қажеттілікті ескерсе, онда бұндай бағалардың
қатынасы арқылы әр түрлі тауарлардың қажеттілігі туралы сөз қозғауға
болады.
Көрсетілген фактілер бағаның әр түрлі тауарлардың құнын салыстыруға
болатын салыстырмалы қызметін атқаратындығын көрсетеді.
Баға есептік қызметті жүзеге асырады. Бағаның көмегімен оның есептік
функциясында макро және микро деңгейдегі барлық құндық көрсеткіштер
есептеледі: ішкі жалпы өнім, қлттық табыс, тауар айналымының көлемі,
өнеркәсіптің, жеке саланың өндірілген және жүзеге асырылған өнімінің
көлемі. Баға өндіріс және заттың рентабельділігі, еңбек өнімділігі сияқты
сапалық көрсеткіштердің есептеу құралы ретінде де көрсетіледі.
2. Реттеуші функция
Баға экономикалық процестердің реттеуші құралы ретінде сипатталады.
Сұраныс пен ұсынысты өндіруші мен тұтынушының ақша-төлемдік қабілетімен
байланыстыра теңестіріледі. Шектелмеген бәсекелестік нарығында теңестіру
бағасы (сұраныс пен ұсыныс теңесуі болатын және сұраныс пен ұсыныс көлемі,
баға мөлшері өзгермейтін баға) сұраныс пен ұсыныстың стихиялық әсерлесу
нәтижесінде тағайындалады. Тауарландыру жағдайында өндіруші монополист
бағаны түсірмей, байырғы бағасын сақтап, тауардың ұсынысын көтере алады.
Нәтижесінде баға өзінің сапасын сұраныс пен ұсыныстың стихиялық күшінің
нәтижесі ретінде жоғалтады. Оның деңгейі монополиялық тұтынушымен, әлде
болмаса мемлекетпен жүргізілетін реттеу элементтерімен анықталады.
Өндіруші ресурс бағасы өндірушілерді қоғамдық масштабтағы арзан
өндіріс ресурстарды қолдануға бағыттайды, яғни баға өндіруші ресурстарды
бөлуде реттеуші рольді атқарады.
3. Ынталандыру функция
Бағаның бұл қызметі оның құнының нарықтық факторлар әрекетінің
шеңберінде кері қайтарылуымен байланысты. Баға ұлттық табысты аймақ,
экономика салалары, оның секторлары, меншіктің әр түрлі формасы, жинау мен
тұтыну қоры, әр түрлі халықтың әлеуметтік т оптары арасында бөлу және қайта
бөлу құралы ретінде сипатталады. Бағаның бұл қызметі тауарлардың белгілі
бір топтарына акциз, ҚҚС және бюджетке түсетін салықтық сипаттағы
алымдардың басқа түрлері ретінде жүзеге асады. Бағаның көмегімен өндіруші
мен тұтынушы арасындағы, қоғамның жеке топтары арасындағы құрылатын құн
қайта бөлінеді. Ерекше түрде бұл қызмет мемлекетпен реттелетін бағада
көрінеді.
1.Негізгі әдебиет
1.М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық Құжат және
сервис 2002.-256 б
2.А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. – 288
б
3.В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу құралы
– Питер 2001.- 166 б.
4.С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5.И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы.
Питер 1999. – 112 б
6.И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-
М.,Внешторгиздат,1990
2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на мировом рынке, учебное
пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
3-тақырып. Баға жүйесі
1. Қызмет көрсетілетін айналым сипаты бойынша баға түрі
2. Нарықтағы бәсекелестік деңгейіне, мемлекеттік әсер ету тәуекелділігі
3. Бекіту, фискациялау әдісі бойынша
4. Баға деңгейі туралы ақпарат алу әдісі бойынша
5. Нарық түріне тәуелдігі
6. Уақыт факторын есепке алу бойынша
7. Фирмаішілік бағалар
8. Жеткізу мен сату жағдайы бойынша
9. Әлемдік баға
Оқытудың ұйымдастыру түрі: жалпылама дәріс
Дәріс мақсаты: бағаларды класификациялау бойынша білім жүйесін
құру.
Дәріс мазмұны
1. Қызмет көрсетілетін айналым сипаты бойынша баға түрі
Сату мен сатып алудың көтерме бағалары. Көтерме баға болып өнеркәсіп
өндірілген өнімді басқа өнеркәсіпке ірі партиямен жүзеге асыратын баға
саналады. Көтерме бағасының түріне ауыл шаруашылық өндірушілері өз
өнімдерін қайта өңдеу үшін өндірістік өнеркәсіптерге, фирмаларға,
ұйымдарға, өнеркәсіптерге сататын бағалары да жатады. Сатып алу бағасының
басқа бағалардан ерекшелігі оның құрамына ҚҚС мен акциздердің қосылмауы
болып табылады. ҚҚС ауыл шаруашылығына сатылатын материалды-техникалық
ресурстардың құнына қосылмайды. Биржалық баға да көтерме баға болып
саналады. Бөлшектік баға – бұл халыққа тән ұсақ немесе жеке тұтынушыға
сатылатын баға. Қоғамдық тамақтану өнеркәсібіндегі жіберілетін баға –
бөлшектік бағаның ерекше түрі. Халыққа қызмет көрсету бағасы да бағаның
ерекше түрі болып саналады.
2. Нарықтағы бәсекелестік деңгейіне, мемлекеттік әсер ету тәуекелділігі
Нарықтағы бәсеклестік деңгейіне, мемлекеттік ықпал ету, реттеуге
тәуелді келесідей баға түріне бөлінеді: еркін нарықтық және реттелетін.
Еркін бағалар – нарықтағы ұсыныстар мен сұраныстар негізіндегі өнім
мен қызмет көрсетудегі өндірушілермен тағайындалатын бағалар. Еркін
бағаларға жататындар: сұраныс пен ұсыныстар бағасы, өндіріс бағасы. Сұраныс
бағасы – сатып алушы нарығында қалыптасатын баға. Ұсыныс бағасы – офертада
(сатушының ресми ұсынысында) жеңілдіксіз көрсетілетін нарықтық баға.
Өндіріс бағасы – барлық авансталған капиталдың орташа түсімін қосқандағы
өндіріс шығындары негізінде анықталатын баға.
Реттелетін баға – басқарудың қатысты органдарымен тағайындалатын
бағалар. Реттелетін бағалар кепілденген, ұсынысталған, шектелген, қорғалған
бағалар болуы мүмкін. Реттелуші бағалардан мыналарды бөліп көрсеткен:
Шектелетін бағалар – өндірістер өзінің өнімдері мен қызмет
көрсетулеріне тағайындалатын бағадан жоғары емес баға.
Фиксерленген бағалар - өзгертілуі олар тағайындалған нарықтың
субъектісі немесе органының шешімі бойынша мүмкін, белгілі деңгейде
тағайындалатын бағалар.
3.Тағайындау, фиксациялау әдісі бойынша
Тағайындау, фиксациялау әдісі бойынша төмендегідей бөлінеді: тұрақты,
жылжымалы, қозғалмалы бағалар. Бағалардың бұл түрі келісім шартта
көрсетіледі. Тұрақты бағаларды тұрақты бағалар деп атайды. Бұлар-келісім-
шарт кезінде тағайындалып,келісім, шарт бойынша өнімді жеткізу мерзімінде
өзгертілмейтін бағалар. Келісім –шартта баға тұрақты өзгертуге жатпайды
деп ескерпе жасалады.
Тұрақты бағалар мынадай келісім-шарттарда қолданылады:
• Жылдам жеткізу;
• Қысқа мерзім ішінде жеткізу
• Ұзақ жеткізу мерзімін қарастыратын.
Ұзақ мерзімді жеткізу кезінде келісім-шарттартағы баға
тұрақты,өзгертуге жатпайтын ескертпе міндетті түрде болуы керек.
Қозғалмалы баға - келісім-шартқа отырғандағы баға нарықтағы бағасы
өзгергенде қайта қаралуға жататын баға. Бұндай жағдайда келесі ескетпе
жасалатындай, келісім-шарттағы баға өзгертіледі. Бұл ескерпе бағаны түсіру
мен өсіру туралы ескертпе деп аталады.
Жылжымалы баға- келісім-шарт орындалу кезіндегі алғашқы келісілген
бағаны өндіріс шығындарын есепке алумен есептелетін баға.
Жылжымайтын баға ұзақ мерзімді дайындалатын тауарлаға тағайындалады,
мысалы, қиын өндіріс құралы, соттар.
4. Баға деңгейі туралы ақпарат алу әдісі бойынша
Баға деңгейі туралы ақпарат алу әдісі бойынша жарияланатын және
есептелетін баға болып табылады. Бағаның бұл түрлеріне өнім жеткізушілер
мен келісім-шарт деңгейін анықтауда сатып алушылар бағытталады.
Жарияланбайтын бағалар – ақпараттың арнайы және фирмалық қайнар
көздерінде жариланатын бағалар. Жарияланатын бағаларға жататында:
анықтамалық және прейскуранттық бағалар, биржалық котировкалар, аукциондық,
саудалық бағалар. Анықтамалық бағаның қайнар көзі болып экономикалық газет
пен журналдар, арнайы бюллетендер, фирмалық кталогтар, прейскуранттар
есептелінеді.
Прейскуранттық бағалар-прейскуранттарда, сатушы фирмаларда
анықтамаларда жарияланатын анықтамалық баға түрі. Прейскуранттар бағас ы
мен кталогтар сатып алушылардың сұранысына жауап ретінде жеткізуш
фирмалармен ұсынылады.
Есептік баға жеке тапсырыс бойынша өндірілетін нестандарттық
құралдарға қолданылады.
5. Нарық түріне тәуелділігі бойынша
Нарық түріне тәуелділігі бойынша бөлінеді: тауарлық аукциондардың
бағасы, биржалық котировкалар, саудалық бағалар. Тауарлық аукцион бағалары
сатып алушымен алдын ала қарастырылған тауарлар партиясына (лот)
максимальды ұсынылған деңгей бойынша жария сату бағалары. Аукциондар бағасы
орман, ауылшаруашылық, балық аулау өнімдеріне, жүн, мех тауарлары, шай
,асыл таста, ескі және өнер тастарының саудасында қолданылады. Биржалық
котировкалар аукциондармен салыстырғанда массалық, сапалы, өзгертілетін
тауарлардың тұрақты қызмет атқаратын, арнайы ұйымдастырылған нарық бағасын
сипаттайды.
Биржалық котировкалар шын келісім-шарттардың бағасы болып табылады
және олар келісім-шарттар арқылы жүзеге асырылатын тауарлардың бағасын
тағайындау үшін бағдар қызметін атқарады. Аукционды бағалар деңгейі мен
биржалық котировкалар халықаралық экономикалық ұйымдардың (БҰҰ,МВФ) айлық
және жылдық биржалық және аукциондық комитеттерімен шығарылатын арнайы
бюллетендерге жарияланады.
Саудалық бағалар- тауарлардың жеткізуге тапсырыстарды беруге немесе
арнайы құжатта ерте жарияланған шарттар бойынша белгілі жұмыс өндірісі
бүшін рұқсат алуға негізделген арнайы сауданың ерекше түрі. Тендер олардың
ұйымдастырушылары үшін келісімнің тиімді жағдайын қамтамасыз ету мақсатында
бірнеше өндірушілерден ұсыныс бәсекелестігі қағидасының белгілі мерзіміне
әкелуді болжайды.
6. Уақыт факторы есебі бойынша
Уақыт факторы есебі бойынша бфлай бөлінеді: тұрақты, мерзімді, сатылы
бағалар.
Тұрақты баға – мерзімі анықталмаған баға.
Мерзімді баға – мерзім уақыт бойынша белгіленген баға.
Сатылы баға – алдын ала анықталған шкала боынша ерте шартталған
уақытта өнімге сатылы төмендетілген бағалар тізімі.
7. Фирма ішілік бағалар
Трансфеттік бағалар- өндіріс, фирманың бөлімшелері, сонымен қатар бір
ассоциацияға кіретін әр түрлі фирмалар арасында өнімді жүзеге асыру
барысында фирма ішінде қолданылатын бағалар. Олар көтерме бағаның бір түрі
болып табылады. Трансферттік бағалық құралым мақсаты –фирманың түсімін
жоғарлатуға әкелетін фирма бөлімшелерінің түсімін өсіруге ықпал жасау, өні
дайындаумен айналысатын р бөлімшенің жұмыс көрсеткіштеріне әсер ету.
Трансферттік баға басқару қызмет көрсетуіне, шикізатқа, жартылай
фабрикаттарына, дайын өнімдерге тағайындала алады.
8. Жеткізу және сату шарттары бойынша
Жеткізу және сату шарттары бойынша келесідей баға түрлері көрсетіледі:
нетто-баға-сату-сатып алу орнындағы баға; брутто баға факторлы баға-сату-
сатып алу шартымен анықталады тауар салығының түрі мен мөлшері, жеңілдік
деңгейі мен түрі, франко түрі және сақтандыру шарты.
Кім сатушы немесе кім сатып алушы екндігіне тәуелді баға
диференциациясыфранко түріне бөлінеді және транспорттық шығындарды
көтереді. Транспортты фактор ішкі сауда бағаларында ескеріледі. Сатушы мен
сатып алушының міндеттері, әсіресе олардың арасында транспорттық және басқа
да шығындарды бөлу тәртібі, ИНКОТЕРМС 2000 ж атты құжатта көрсетілген.
9. Әлемдік бағалар
Әлемдік бағалар – белгілі тауарлармен халықаралық сауданың жағдайын
сипаттайтын ірі экспорттық және импорттық операциялар жүзеге асатын
бағалар. Тәжірибеде әлемдік бағалар экспорттаушы немесе импорттаушы
мемлекеттердің бір тауар бойынша баға деңгейімен, биржа, аукцион бағасымен
анықталады. Әлемдік баға болып келесі шарттар болса, саналады:
1. Бұл тауар бойынша жетекші нарықта жасалынатын ірі экспорт немесе
импорт келісімдерінің бағасы;
2. Жиі сипатқа ие келісім;
3. Еркін валютада төледі қарастыратын келісім.
1.Негізгі әдебиет
1. М.С. Абротина. Нарықтық экономикадағы бағалық құрылым. Оқулық Құжат
және сервис 2002.-256 б
2. А.И. Деева. Баға және бағалық құрылым. Оқу құралы- М. Экзамен 2003. –
288 б
3. В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. Қаржы нарығындағы баға құрылымы. Оқу
құралы – Питер 2001.- 166 б.
4. С.И.Мумин. Құндылық баға құн Юрист. 20017-80 бет
5. И.А. Желтякова Бағалар және бағалық құрылым. Қысқаша курс. Оқу құралы.
Питер 1999. – 112 б
6. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Қосымша әдебиет
1. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело,-
М.,Внешторгиздат,1990 2. Есипов В.Е., Маховикова Г.А.,Ценообразование на
мировом рынке, учебное пособие,- М., 1996
3. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
4. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
5. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
6. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
4- тақырып. Баға құрылымы, құрамы мен деңгейі
1. Баға құрылымы,құрамы мен деңгейінің түсінігі.
2. Өндірістің баға стратегиясы. Бағалық құрылым стратегиясын таңдау.
3. Өндірістің шығындары негізінде тауар бағасын тағайындау әдісі.
Шығындарға негізделген баға стратегиясы
4. Залалсыздық әдісі
5. Сұранысқа негізделетн бағаны анықтау. Сұранысқа негіздеген бағалық
құрылым стратегиясы
6. Бәселестік деңгейіне негізделген бағаны анықтау. Бәсекелестікке
негізделетін баға стратегиясы.
Оқуды ұйымдастыру түрі: жалпы дәріс
Дәріс мақсаты: өндірістің баға стратегиясы мен баға құрылысы,
деңгейі,құрамы туралы білім жүйесін қалыптастыру.
Дәріс мазмұны.
1. Баға құрамы мен құрылысы деңгейі түсінігі
Кез келген акциз төленбесе, өндірістің бөлшектік бағасы
таратылымбағасына сай болады және баға құрылысы жай түрде болады. Көптеген
бөлшектік делдал болғанда, соған сай бір типті элементтердің мөлшері
болады: бөлшектік делдалдың сатып алу бағасы, делдалдық сату бағасы.
Нәтижесінде баға құрамындағы үлес өседі,ал тауар бағасының құрылысы
қиындайды. Өндіріспен өндірілетін өнімнің баға құрылымын біле отырып,
бағадағы жанама салық, түсім, шығындардың үлесін анықтауға болады. Бұның
негізінде өзіндік құнының түсу резервтері анықталады, баға стратегиясы
жасалынады, сонымен қатар өндіріс мақсатына және уақытқа сай бағалық
құрылым әдісі таңдалады.
2. Өндірістің баға стратегиясы. Бағалық құрылым стратегиясын таңдау.
Бағалық құрылымның негізгі үш стратегиясы бар: шығындаушы,
қатарлаушы, бәсекелесуші. Қалған стратегиялар осы үш стратегияның
модификациясын сипаттайды.
Нарықтың үш типі бар:
1. Бәсекелестік
2. Олигополистік
3. монополистік
Бағалық құрылым комплекстік және қарама-қайшылықты процесс болып
табылады. Оның барысында фирмаға әр түрлі әдіс, компромистерге жүгініп,
сатып алушылар психологиясын, бәсекелестерінің іс әрекеттерін ескеру керек.
Бағалық құрылым әдісі фирманың баға стратегиясына тәуелді. Бірақ
жалпы стратегия кезінде де фирмалар баға құрылымының әр түрлі альтернативті
әдістерін қолдана алады. Қаржыгерлер шығындарды анықтаудан бастайды және
оларға сату бағасын алу үшін түсімді қосады.
Маркетологтар соңғы тұтынушыларға арналған бағадан бастайды. Содан
кейін тауар айналымының қатысушыларының бағасын анықтай отырып, кейін
шегінеді, содан соң өндіріс шығындарын есептейді.
3. Өндіріс шығындарына негізделген тауар бағасын тағайындау әдісі
Шығындарға негізделген бағалық стратегия. Бұл әдіс өндіріске дәстүрлі
бағытты сипаттайды. Нарықтық сұраныс зерттелмейді. Әдістің мәні бағаны
анықтаудың негізі ескермеген шығын мен түсімді жабатын көлем қосылуы мүмкін
тауар бірлігінің өзіндік құнына өнім бірлігіне базалық шығындар болып
табылмайды. Мысалы, өнім бірлігін шығару мен жүзеге асыру фирмаға он мың
теңгеге шығады. Ол бұл өнімнің бір бірлігінен мың теңге көлемінде табыс
алғысы келеді. Бқл жағдайда баға он бір мың теңгені құрады. Ұсақ
саудагерлер тауарға бағаны жеткізушінің фактуралық бағасын агерлер тауарға
бағаны жеткізушінің фактуралық бағасын 30% жоғарылатуы мүмкін.
Тәжірибеде бағаны анықтауда шығындар әдісін қолдануға, жүгінуге екі
негізгі жолы бар:
• Толық шығынн
• Тіке немесе шектелген шығын
Бағалық құрылымда толық шығынды қолдануға фирманың тіке және жанама
өзгермелі және тұрақты шығындары ескеріледі.Бұл әдіс орташа құн бойынша
бағаның үлесіне тән. Бұл әдіспен тағайындалған баға бойынша тауарды сату
фирмаға барлық шығындарды өтейді және түсім әкелуі мүмкін.
Бұл әдіспен баға тағайындаудың негізгі басымдылықтары:
1. Оның жайлылығы;
2. Шектелген уақыт кезеңі мен ерекше жағдайлардағы бағаның төмен түсуінен
төмен бағаның шегі тағайындау мүмкіндігі;
3. Модульдеу және анализ әдістерін қолдану мүмкіндігі.
Бұл әдістің кемшіліктері:
1. Тауарға сұраныс ескерілмейді, сол себепті осындай әдіспен бағасы
тағайындалған тауар жүзеге аспайтын жағдайлар болуы мүмкін.
2. Тауарлар түрлерінің арасындағы тұрақты немесе жанама шығындарды бөлу
әдісі туынды, шартты, дәл емес болып табылады.
Тауар бағасын тіке шығын әдісі негізінде тағайындау кезінде оның
өндірісіне тікелей қатысты шығындар шығады және жанама шығындар
ескерілмейді. Батыс әдебиетінде бұл әдісті директ –костинг деп атайды.
Бұнда баға үлгісі мынадай түрге иеленеді: тәкелей шығын + түсім.
Тікелей шығын әдісімен тағайындалған баға толық шығын әдісімен анықталған
бағадан төмен болады. Тікелкй шығын әдісімен баға тағайындау арқылы
компания төмен баға есебінен сату көлемінің жоғарылауына қол жеткізеді.
Бірақ бұл әдіс фирмамен шығарылатын тауарлар үшін қолданылмайды.
Себебі жанама шығындар өнеркәсіпке жалпы түсім кезінде қайтарылуы тиіс.
Сол себепті, тіке шығын әдісі шектелген қолданысқа ие және екі шарт
сақтауда қолданылуы мүмкін:
• Заттың қосымша мөлшері үшін, шығындап өндірістің негізгі көлемі
есебінен толтырылады;
• Өнімнің қосымша көлемін шығару үшңн өндірістік күш болғанда;
4. Залалсыздық әдісі
Залалсыздық әдісі шығығнның бірінші әдісімен тығыз байланысиы және
нарықтық факторларды ескеруді бастайтын фирмалармен қолданылады.
Бұл әдістің мәні сату мен түсім көлеміне тәуелді бағаның нұсқалары
зерттелуінде болып табылады. Бұл әдісті қолдануда үш міндет шешіледі:
1. Өнімді шығарудың әр түрлі бағдарламалары бойынша шығындарды бағалау;
2. Рентабельділіктің мүмкін болатын деңгейіне жету шарттарын бағалау;
3. Бағаның әр нұсқасында баға көлемін бағалау.
Мысалы, компания өзінің өндірістік күшінің 75% қолданады және өнімнің
жүз мың бірлігін шығарады.
Тағайындалған:
1. Толық шығындар 16000$ құрайды
2. Шығындардың сатып алуының коэффициенті коэффициент немесе
рентабельділік үлесі 0,25 немесе 25% тең, түсім көлемі 4000$
құрайды.
3. Сату көлемі 16000$+0,25*16000$=20000$
4. Зат бірлігінің бағасы 20000
5. Заттың залалсыз сату бағасы құрайды
Бұл жағдайда жүз мың бірлік тауарды жетістікпен сату үшін тауардың
бірлігіне 0.2$ болуы тым жоғары болмауын құрау керек. Соңғы баға нұсқасы
0.16$ мен 0.20$ ортасында болуы мүмкін.
5. Сұранысқа негіделген бағаны анықтау. Сұранысқа негізделген бағаның
құрылым стратегиясы.
Әдістің мәні бағаның өзгертуді фирма тауарға сұраныстың өзгеруңне
тәуелді жүзеге асыруында болып табылады. оның өндірісінде шығындарға
тәуелсіз. Шығындар алатын түсімге шектеу ретінде қызмет атқарады. Олар
жоспарланған түсіммен тағайындалған баға бойынша тауар сатылатындығы туралы
шешімді анықтаушы ретінде қызмет атқарады.
Мысалы, сұранысты зерттегеннен кейін, маркетолог тұтынушылар тауар
үшін он мың теңге төлеу керек деп бекітті. Фирмаға тауар үшін үш мың теңге
көлемінде түсім керек, сонда өндіріс шығындары жеті мың теңгеден аспауы
керек. Егер шығындар сегіз мың теңгені құраса, төмендегідей екі жағдай
болуы мүмкін:
1. Фирма зат үшін үш мың теңгеге жоспарланған түсімді ала алмайды;
2. Тауар бірлігіне шығындарды жеті мың теңгеге дейін қысқарту керек.
Бұл баға стратегиясында сұраныс ескеріледі: сұраныс өссе, олар да
өседі, сұраныс төмендесе, шығындардың өзгермеуіне қарамастан төмендейді.
Бұл әдіспен баға тағайындау үшін төрт факторды білу керек:
1. Сұраныс заңы;
2. Сұраныстың баға икемділігі (бағаның икемділік коэффициенті);
3. Тауар дифференциясының деңгейі;
4. Нарық диференциясы (сигментациясы).
Сұраныс заңын зерттеу бағаның сол немесе басқа деңгейінде тауар
сатылымының деңгейін анықтауды білдіреді. Сұраныстың бағалық икемділігі
сатып алушылардың өздері сатып алатын тауар көлеміне байланысты баға
өзгергіштігіне сезгіштігін сипаттайды.
Тауарлар дифференциясы баға икемділігіне тәкелей әсер етеді. Тауардың
оң дифференциясы сатып алушыларға білінетін пайда әкелетін сапалы заттарға
беретін фирманың қабілеттілігіне тәуелді болады: сенімділікті арттыру,
тәуекелді түсіру, сәнді қанағаттандыру.
Тауарлар жарнама, дизайн, техникалық параметрлер негізінде
дифференциялана алады. Нарықтың сегментациясы негізінде компанияның
тауардың бір түрін іздеуші сатып алушылардың біртекті нарығымен емес,
бірнеше оның секторымен қызмет атқаратындығына сілтеме бар. Әр сегмент
тауарлар немесе қызметтің жеке сапасын әр түрлі бағалайтын сатып
алушылардан тұрады. Мысалы, сатып алушылар шоколад үш негізгі сапаға ие деп
санайды: баға, дәм, сырты. Бұл қасиеттердің қайсысы маңызды немесе қайсысы
маңызды емес екендігін ескекре отырып, нарықтың сегіз секторын алайық. Әр
секторда компания тауар бағасын қоса, маркетингтік құрал комплексін ойлап
отыруы қажет.
5. Бәсекелестік деңгейіне бағытталған бағаны анықтау
Әдістің мәні нарықтық бағалардың төменгі немесе жоғары шегіндегі
бәсекелестік жағдайында тағайындалу болып табылады. Шығындар немесе
ұсыныстарға баға тәуелді. Бұл стратегияны таңдаған фирма бәсекелестерінің
бағаны өзгертпеуіне, тауарға сұраныс деңгейі немесе шығындардың өзгеруіне
қарамастан өз бағасын сақтайды. Немесе, керісінше, фирма өзінің сұранысы
мен шығындары өзгермесе де, бәсекелестерінің бағаны өзгертуіне байланысты
бағасын өзгертеді. Бәсекелестік шарты бойынша тағайындаудың кең тараған екі
әдісі бар:
1. Ағымдағы баға әдісі;
2. мөрленген конверт немесе тендерлік бағалық құрылым әдісі.
Ағымдағы баға әдісі негізінен біртекті тауар сатылатын нарықтағы баға
саясатының құрамы ретінде қолданылады. Бәсекелестіктің жоғары деңгейімен
біртекті тауар сататын компания бағаға әсер етудің шектеулі
мүмкіндіктеріне ие. Бұл жағдайда фирмалар баға тағайындаудың үш әдісін
қолдануы мүмкін:
1. басшының соңынан еру әдісі;
2. Баға бәсекелестігі әдісі;
3. Бағалық емес бәсекелестік әдісі.
Бірінші жағдайда фирмалар басшының соңынан ереді; оларға баға бойынша
шешім қабылдау керек емес: негізгі міндеті болып өндірістің шығынын бақылау
және бәсекелестердің бағаларына зерттеу мониторингін жасау болып табылады.
Егер фирма бәсекеге негізделген бағалық стратегия бойынша сату көлемін
жоғарылатқысы келсе, бағалық және бағалық емес бәсекелестік әдістерін
қолдануы керек.
Бағалық бәсекелестік кезінде фирма сұраныс көлемін өзгерте отырып,
өз бағасын жоғарылата немесе төмендете сұраныстың бағалық факторларына әсер
етеді. Бағалық емес бәсекелестік кезінде фирмалар бағалық емес факторларға
әсер етеді: тұтынушылардың талғамы мен қалауы, олардың табысы және т.б. Осы
мақсатпен сатушылар жарнама, сервистік, қызмет көрсету арқылы өз өніміне
ерекше қасиет береді.
Мөрленген конверт немесе тендерлік баға құрылымы әдісі бірнеше
фирмалар үкіметтік тапсырыс немесе келісім-шарт үшін бәсекелескен кезде
қолданылады.
Тендерлік баға- бәсекелестердің бағасына бағытталған мөрленген
конверттегі фирманың болжамды бағасы. Бұнда бағалар шығындар деңгейінде
тағайындалуы мүмкін.
6. Бәсекелестік деңгейіне бағытталған бағаны анықтау. Бәсекеге
негізделген баға стратегиясы.
Бағаның көлемін анықтағанда оның төменгі және жоғарғы шегін
ескеруіміз керек. Төменгі шек өндірістің шығындарымен анықталады. Өзіндік
құнның екі шегі бар: біріншісі толық шығыннан, екіншісі тіке шығыннан
шығады. Көп жағдайда нарықтық баға орта салалық түсімге толық шығыннан
жоғары болады. Бағаның жоғары шегі болып ең бай сатып алушының бағасы
немесе кездеспейтін қасиетке ие тауар бағасы табылады.
1.Негізгі әдебиет
1. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Т.А. Слепнева, Е.В. Яркин. Бағалар және бағалық құрылым. Оқу құралы- М.
ИНФРА –М.2001.- 240 б
3. В.А. Слепов, Т.Е. Николаева Бағалық құрылым. Оқу құралы. М. ИДФБК –
Пресс -2000.-152 б.
4. Тлеубердинова А.Т. Цены и ценообразование - Учебное пособие.
Караганда 2008г.
6. Касенов С.Д. Цены и ценообразование Учебное пособие. Астана 2002г.
7. Цены и ценообразование под В.Е. Есипова СП.- 1999г.
8. Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономика,15-е изд.-М.: Бином, 1999,-799 с.
9. Цены и ценообразование Под ред. В.Е. Есипова: Учебник для вузов, 3-е
изд. СПБ Питер, 2001
10. Уткин Э.А. Цены. Ценообразование. Ценовая политика.- М.: ЭКМОС,2000
2. Қосымша әдебиет
1. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
2. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
3. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
4. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
5. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и
слушателей экономических специальностей, Алматы,1993
6. Биржевое дело под ред. Галанова В.М.М.:2003
7. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг .СПб.: Питер .-2007
5-тақырып. Бағаның базистік элементі ретіндегі өнімнің өзіндік құны.
1.Өнімнің өзіндік құны-бағаның алғашқы базасы.
2. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын құрамы
3. Акциздер және акциздік алымдар
4 Қосылған құнға салық
Оқуды ұйымдастыру түрі: жалпы дәріс
Дәріс мақсаты: өзіндік құнның теориялық негізі туралы білім жинау
Дәріс мазмұны.
1.Өнімнің өзіндік құны – бағаның алғашқы базасы.
Өзіндік құн өндіріс шығындары мен өнімді жүзеге асырудың ақшалай түрі.
Өндіріс шығарылатын өнімнің өзіндік құнын толық шығын бойынша есептейді. Ол
ұсыныс бағасының төменгі шегі ретінде қызмет атқарады. Салық төлеу үшін
өнімнің өңделген өзіндік құнын қолданады.
Өндірісте нақты бағаның орнату үшін өнім бірлігінің өзіндік құнының
есебі жасалады. Оған кіретіндер
Шикізат пен материалдар,
Қайтымды қалдықтар,
Өндіріс пен ұйымдардың өндірістік сипаттағы қызметтері мен жартылай
фабрикаттары мен сатып алынатын нәрселер,
Технологиялық мақсаттар үшін энергия мен жылу,
Өндіріс жұмысшыларына жалақы,
Әлеуметтік қажеттілік үшін есептеулер,
Жалпы өндірістік шығындар,
Жалпы шаруашылық шығындар,
Жарамсыздық,
Басқа да өндірістік шығындар,
Коммерциялық шығындар.
Көп номенклатуралы өндірісте бірінші алтауы тіке шығынға, ал
қалғаны өндірісті ұйымдастыру және басқарумен байланысты жанама шығындарға
жатады. Жай өндірісте барлық шығындар тіке ретінде қарастырылады. Бірінші
оны өндірістік өзіндік құнды құрайды. Оған өнімді жүзеге асырудағы
шығындарды қосқандағы коммерциялық шығындардың кірістірілуі толық өзіндік
құнды құрайды.
2. Өнімнің өзіндік құрамына кіретін шығын құрамы
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын құрамы Үкіметпен бекітілетін
арнайы құжатпен реттеледі. Қазіргі уақытта толықтырулары мен өзгертулері
бар Өнімді жүзеге асыру және өндіру бойынша шығын құрамы туралы және
түсімді салықпен есептегендегі қаржылық нәтижелер құру тәртібі туралы
ереже қызмет етеді. Бұл құжат қандай шығындар өнімнің өзіндік құнынан,
қандай шығындар түсімнен қайтарылынатындығын анықтау үшін жасалған. Бұл
түсімге салықты дұрыс өқұру мақсатында жүзеге асырылады.
3 Акциздер мен акциздік алымдар
Акциздер тауар құнына қосылатын және сатып алушылармен төленетін
жанама салықтар. Акциздер мемлекет монополиясы болып табылатын және халыққа
арналған жоғары рентабельді өнім мен тауарға тағайындалады.
Акциз төленетін тауарларға ҚР территориясында импортталатын
тауарлар, сонымен қатар Салық Кодексінің 257-бабында көрсетілген қызмет
түрлері жатады.
Акциз төлеушілеріне жеке және заңды тұлғалар жатады. Олар:
1. ҚР территориясында акцизделетін тауар өндіреді,
2. Акцизделетін тауарды ҚР кедендік территориясына импорттайды,
3. ҚР территориясында дизельдік отын мен бензиннің бөлшектік және көтерме
саудасын жүзеге асырады.
4. Конфискеленген иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сонымен қатар ҚР
заңына сәйкес ҚР территориясында көрсетілген тауарларға акциз
төленбегенде, қайтарымсыз мемлекет меншігіне өтетін тауарларды жүзеге
асырады.
5. ҚР территориясында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асырады.
Төлеушілері болып резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық
бөлімшелері жатады.
Акцизделетін тауар мен қызметтің түрі:
1. Спирттің барлық түрлері
2. Алькогольді өнім
3. Темекі
4. Құрамында темекі бар басқа да заттар
5. Бекіре және осетра балығының ұрығы.
6. Бензин, дизельді отын
7. Жеңіл автомобильдер
8. Отшашушы және газ қаруы
9. Газ конденсаты қосылған шикі мұнай
Акцизделетін қызмет түрлері
Ойын бизнесі мен лоторея ұйымдастыру мен өткізу
Акциздердің ставкасы ҚР Үкіметімен бекітіледі және табиғи күйінің
есептелі бірлігіне абсолютті сома және тауардың бағасына үлес ретінде
тағайындалады.
Алкогольді өнімге акциздердің ставкасы сусыз спирттің құрамының
көлеміне тәуелді бекітіледі. Спирттің барлық түріне акциз ставкасы спирттің
келесі қолдану мақсатына тәуелді түрінде дифференцияланады. Алькогольді
өндіру үшін жүзеге асырылатын спирттің акциздік ставкасы алкогольді өнімді
өндіру үшін қолданбайтын тұлғалардың базалық ставкасынан төмен болады. Ойын
бизнесінің объектілеріне ҚР Үкіметімен бір жылға есептелген акциздің
базалық ставкасының максимальді және минимальді шектері тағайындалады.
Ойын бизнесінің объектілеріне тағайындалатын базалық ставка шегінде
жергілікті, өкілеттілік органдары бірдей әкімшілік территориялық бірлікте
қызметатқаратын салық төлеушілері үшін бірдей акциз ставкасын бекітеді.
Акциз объектісі болып табылады :
1. Акциз төлеушілерімен жүзеге асырылатын келесідей операциялар,
акцизделетін тауарларды қайта өңдеуге беру, акцизделетін тауарларды
жөңелту
2. Бензин дизельді отынды көтерме бағамен сату
3. Бензин, дизельді отынды бөлшектік бағамен сату
4. Мемлекеттің меншігіне қайтарымсыз берілген және мемлекетке мұрагерлік
бойынша өткен, конфискацияланған және иесі жоқ акцизделетін тауарларды
жүзеге асыру
5. Ойын бизнесі аясында қызмет атқару
6. Лоторея ұйымдастыру мен өткізу
7. Акцизделетін тауарлар мен акциз маркасын жоғалту немесе құрту.
Акцизделуге жатпайды:
Салық кодексінің 268-бабына сай бекітілген талаптарға жауап беретін
акцизделетін тауар экспорты
Мемлекеттік медицина мекемесінде немесе ҚР тауар өндірушілік
лицензиясы дәрі мен емдік препаттарды дайындау үшін этил спиртінің айналымы
мен өндірісінің бақылау бойынша өкілетті мемлекеттік органмен анықталатын
квоталар шеңберіндегі этил спирті
Медицинаға арналған спирттік құрамдағы өнім. Көлемі 0,1 литрден
аспайтын және ҚР заңына сәйкес дәрілік құрал ретінде тіркелген.
Тұрақты акциз ставкалары бекітілген акцизделетінтауар бойынша салық
базасы табиғи күйіндегі акцизделенілетін тауардың өндірілген, сатылған
көлемі ретінде анықталады.
4. Қосымша құн салығы
Қосымша құн салығы (ҚҚС) тауар өндірісінің және айналымының барлық
стадияларында жасалатын және оны өткізгенде, құн өсімінің бір бөлігі
ретінде бюджетке төленетін алым нысаны.
Тауарлар өткізілгенде оның бағасы ҚҚС сомасына ұлғайтылған болып
келеді. Бірақ есеп беру құжаттарында ҚҚС сомасы бөлек жолда көрсетіледі.
Шикізатқа, материалдарға, жанармайға салынатын салықтар өндірістік
мақсаттарға қолданылатындықтан өндіріс және айналыс шығындарына жатпайды,
сондықтан да өнімнің бағасына да енгізілмейді.
Қосымша құн салығы тауар өткізілгенде оның өндіріс және айналыс
процесінде жасалған қосымша құнының бір бөлігінің бюджетке алынатын алымы,
сонымен қатар Қазақстан Республикасына импортталатын тауарлардан бюджетке
төленетін төлемдер. Бюджетке төленетін қосымша құн салығы, өткізілген
тауарлардан (қызметтерден) алынатын ҚҚС сомасымен және алынған тауарларға
(қызметтерге) төленетін ҚҚС сомасының айырмасымен анықталады.
Бұдан, ҚҚС шекті тұтынушымен төленетін тауар (қызмет) бағасына
қосылатын қосымша салық болып табылады. Бұл салық жері кәсіпорынға емес,
тұтынушыға түседі. Кәсіпорын – ол тек бұл салықты жинаушы, сондықтан оның
төленуіне мүдделі емес.
Салықтың алынуы бөлшектеп төлеу әдісімен іске асырылады. Тауар
өндірісінің және айналымының технологиялық тізбегінің әрбір этабында ҚҚС,
оның сатылғанда жне сатып алынғанда төленетін салықтардың айырмасына тең.
ҚҚС салынатын объекттер:
1. Салық салынатын айналым;
2. Салық салынатын импорт.
ҚҚС төлеушілері – Қазақстан Республикасының салық Кодексінің 208
бабына сәйкес, ҚҚС бойынша есепте тұрған, мемлекеттік мекемелерден басқа
барлық тұлғалар. Импортқа салынатын ҚҚС-ң төлеушілері – Қазақстан
Республикасының кедендік заңнамаларымен анықталған, Қазақстан
Республикасына тауарларды (қызметтерді) импорттайтын тұлғалар.
Бюджетке төленетін ҚҚС сомасы салық Кодексінің 245-бабымен анықталған
ҚҚС сомасымен, осы Кодекстің 235-бабымен анықталған ҚҚС сомасының
айырмасымен анықталады.
ҚҚС мөлшерлемесі:
1. ҚҚС мөлшерлемесі салық салынатын айналым мөлшеріне байланысты және 13%-
тең.
2. Салық кодексінің 222-224 баптарында көрсетілген салық салынатын
айналымдарға ҚҚС нөлдік мөлшерлемемен салынады.
3. Салық салынатын импортқа ҚҚС сомасы, тауар (қызмет) мөлшеріне
байланысты 14%-ға тең.
4. Тауарды(қызметті) импорттағанда салық Кодексінің 516-бабының 2
пунктіне сәйкес ҚҚС сомасы, Қазақстан Республикасының Кедендік
заңнамасымен анықталып, жалпы кедендік төлем құрамында төленуі мүмкін.
1.Негізгі әдебиет
1. И.Х. Салимжанов. Бағалық құрылым. Алматы-2000
2. Т.А. Слепнева, Е.В. Яркин. Бағалар және бағалық құрылым. Оқу құралы-
М. ИНФРА –М.2001.- 240 б
3. В.А. Слепов, Т.Е. Николаева Бағалық құрылым. Оқу құралы. М. ИДФБК –
Пресс -2000.-152 б.
4. Тлеубердинова А.Т. Цены и ценообразование - Учебное пособие.
Караганда 2008г.
5. Касенов С.Д. Цены и ценообразование Учебное пособие. Астана
2002г.
6. Цены и ценообразование под В.Е. Есипова СП.- 1999г.
7. Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономика,15-е изд.-М.: Бином, 1999,-799
с.
8. Цены и ценообразование Под ред. В.Е. Есипова: Учебник для вузов,
3-е изд. СПБ Питер, 2001
9. Уткин Э.А. Цены. Ценообразование. Ценовая политика.- М.: ЭКМОС,2000
2. Қосымша әдебиет
1. Котлер Ф. Основы маркетинга,- М., Прогресс,1994
2. Левшин Ф. Мировые рынки и цены, М., 1990
3. Макконнел К. Р., Брю С., Экономикс,-М. Республика, 1993
4. Ноздрёва Р.Б., Цыгичко Л.И. Как побеждать на рынке. Ф и С,1991
5. Основы рыночного ценообразования, учебное пособие для студентов и
слушателей экономических специальностей, Алматы,1993
6. Биржевое дело под ред. Галанова В.М.М.:2003
7. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг .СПб.: Питер .-2007
6-тақырып. Таза табыс және оның бағалармен байланысы
1. Пайда таза табыстың баға арқылы көрінетін нысаны.
2. Рентабельділік (табыстылық)
Лекция мазмұны
1. Пайда таза табыстың баға арқылы көрінетін нысаны
Пайда – бұл тауар орнатылған бағамен өткізілгеннен кейінгі алынатын
табыстың бір нысаны болып табылады. Салықтарды төлегеннен кейін кәсіпорын
таза табыс алады. Акционерлердің жиналысының шешімі бойынша таза табыс
белгілі бір қатынаста тұтыну және қорлану қорына бөлінеді. Қорлану қорының
есебінен кәсіпорын әртүрлі инвестициялық жобаларды жүзеге асырады,
кадрларды дайындайды және қайта дайындайды.
Тұтыну қорының есебінен кәсіпорын қызметкерлеріне берілетін әлеуметтік
төлемдер артуы мүмкін, сонымен қатар әлеуметтік сала мекемелерін қамтамасыз
етуге жұмсалады. Өнімнің бағасының құрамына оның өзіндік құнымен қатар таза
табыс та кіреді. Таза табыстың басты нысаны ол- пайда. Таза табыс
экономикалық жүйеге және бухгалтерлік есепке байланысты әртүрлі нысанда
көрінеді: пайда, пайыз, рента, акциздер және т.б. Батыс экономистерінің
пайда ұғымы туралы көзқарастары әртүрлі екендігін айта кеткен жөн.
Атақты американ экономисі П.Самуэльсон пайданың табиғаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz