Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және элементтері
1.1. Салық жүйесінің мәні және экономикалық манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Салық элементтері ... ... ... . ... ... ...12
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму ерекшеліктері
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазіргі кездегі салық жүйесінің дамуы..27
2.3 Салық қызметі органдарының бақылау . экономикалық қызметіне талдау ... ... ... ... ..30
III. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің кемшіліктері және
оны шешу мәселелері ... 33
3.2 Салық жүйесіндегі проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3 Қазақстанның салық жүйесін болашақта жетілдіру мақсаттары ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі
I. Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және элементтері
1.1. Салық жүйесінің мәні және экономикалық манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Салық элементтері ... ... ... . ... ... ...12
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму ерекшеліктері
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазіргі кездегі салық жүйесінің дамуы..27
2.3 Салық қызметі органдарының бақылау . экономикалық қызметіне талдау ... ... ... ... ..30
III. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің кемшіліктері және
оны шешу мәселелері ... 33
3.2 Салық жүйесіндегі проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3 Қазақстанның салық жүйесін болашақта жетілдіру мақсаттары ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында елдің эканомикасы туралы айтып кеткен болатын. Соның ішінде салық жүйесіне де ерекше көңіл бөлінгені айтылған. Соған байланысты салық жүйесінің дамуы мемлекетімізге үлкен ықпал тигізеді.
Салық жүйесі - бұл әлеуметтік - саяси, эканомикалық шарттардың әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы. Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы актілеріне сәйкесетін алым - салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты әдістерін бекітумен негізделеді. Салықтық жүйеде ең маңызды элементі болып салық табылады.
Салық дегеніміз - бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган тұлғалары ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына түсетін міндетті ақшалай және нақты төлемдірдің құқықтық формасына жататын, анықталған мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері жүргізетін, қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын, мемлекеттік еріксіз шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер. Бюджетте қарастырылатын шаралардың үздіксіз қаржыландыру республикалық және жергілікті деңгейлерде қаржылық ресурстардың жүйелі толтыруды талап етеді.
Салық жүйесі - бұл әлеуметтік - саяси, эканомикалық шарттардың әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы. Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы актілеріне сәйкесетін алым - салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты әдістерін бекітумен негізделеді. Салықтық жүйеде ең маңызды элементі болып салық табылады.
Салық дегеніміз - бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган тұлғалары ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына түсетін міндетті ақшалай және нақты төлемдірдің құқықтық формасына жататын, анықталған мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері жүргізетін, қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын, мемлекеттік еріксіз шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер. Бюджетте қарастырылатын шаралардың үздіксіз қаржыландыру республикалық және жергілікті деңгейлерде қаржылық ресурстардың жүйелі толтыруды талап етеді.
1. Н.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы «Білім», 1998 ж., 92 бет.
2. Умбетаев «Салық және салық салу», 22 бет
3. Ілиясов Қ. Қ. «Қаржы» Алматы, 211 бет.
4. Кәкімжанов З. «Салық жүргізудің мақсаты» Алматы 2005ж., 263 бет.
5. Әкімбеков С. « Экономикалық теория» «ИздатМаркет», Алматы, 2004ж., 266 бет.
6. www.minfin.kz
7. А.А.Аралбаев. Журнал: «Салық жүйесі», 2005ж. 60 бет.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №1270 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы» ереже.
9. www.rambler.ru
10. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Ғ.С.Сапарғалиев. Алматы «Жеті Жарғы» 1999ж.
11. www.mail.ru
12. Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы, 34 бет.
13. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. Алматы 2003 жыл.
14. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы «Жеті жарғы» 2005ж.
15. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы – 2003 ж.
16. Кәкімжанов З. Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру. Егемен Қазақстан – 2002 ж. - 7 маусым
17. Кәкімжанов З. Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер. Егемен Қазақстан – 2002 ж.- 22 қаңтар – 2 б.
18. А.Д. Байдуйсенов. Қазақстан салық жүйесіндегі кебір мәселелер. Қаржы – Қаражат – 2001 ж. - №4-32-36 б.
19. Құлыпбаев С. «Қаржы». Оқу құралы – Алматы: Мерей, 200 ж – 154 б.
20. Құлыпбаев С, Баязитова Ш, Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқу құралы – Алматы: Мерей, 2001 ж – 176 б.
2. Умбетаев «Салық және салық салу», 22 бет
3. Ілиясов Қ. Қ. «Қаржы» Алматы, 211 бет.
4. Кәкімжанов З. «Салық жүргізудің мақсаты» Алматы 2005ж., 263 бет.
5. Әкімбеков С. « Экономикалық теория» «ИздатМаркет», Алматы, 2004ж., 266 бет.
6. www.minfin.kz
7. А.А.Аралбаев. Журнал: «Салық жүйесі», 2005ж. 60 бет.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №1270 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы» ереже.
9. www.rambler.ru
10. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Ғ.С.Сапарғалиев. Алматы «Жеті Жарғы» 1999ж.
11. www.mail.ru
12. Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы, 34 бет.
13. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. Алматы 2003 жыл.
14. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы «Жеті жарғы» 2005ж.
15. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы – 2003 ж.
16. Кәкімжанов З. Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру. Егемен Қазақстан – 2002 ж. - 7 маусым
17. Кәкімжанов З. Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер. Егемен Қазақстан – 2002 ж.- 22 қаңтар – 2 б.
18. А.Д. Байдуйсенов. Қазақстан салық жүйесіндегі кебір мәселелер. Қаржы – Қаражат – 2001 ж. - №4-32-36 б.
19. Құлыпбаев С. «Қаржы». Оқу құралы – Алматы: Мерей, 200 ж – 154 б.
20. Құлыпбаев С, Баязитова Ш, Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқу құралы – Алматы: Мерей, 2001 ж – 176 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Қаржы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы және
даму кезеңдері
Орындаған: Түсіпхан С.С.
КЭ-101 тобы
Тексерген: Керімқұлова Д.Т.
Астана - 2012
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және элементтері
1.1. Салық жүйесінің мәні және экономикалық
манызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.2. Салық элементтері ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму ерекшеліктері
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазіргі кездегі салық жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..27
2.3 Салық қызметі органдарының бақылау – экономикалық қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
III. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің кемшіліктері және
оны шешу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..33
3.2 Салық жүйесіндегі проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3 Қазақстанның салық жүйесін болашақта жетілдіру
мақсаттары ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Кіріспе
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында елдің эканомикасы туралы
айтып кеткен болатын. Соның ішінде салық жүйесіне де ерекше көңіл
бөлінгені айтылған. Соған байланысты салық жүйесінің дамуы мемлекетімізге
үлкен ықпал тигізеді.
Салық жүйесі - бұл әлеуметтік - саяси, эканомикалық шарттардың
әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы.
Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы актілеріне сәйкесетін алым -
салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты әдістерін бекітумен
негізделеді. Салықтық жүйеде ең маңызды элементі болып салық табылады.
Салық дегеніміз - бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган
тұлғалары ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына
түсетін міндетті ақшалай және нақты төлемдірдің құқықтық формасына
жататын, анықталған мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері
жүргізетін, қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын,
мемлекеттік еріксіз шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер. Бюджетте
қарастырылатын шаралардың үздіксіз қаржыландыру республикалық және
жергілікті деңгейлерде қаржылық ресурстардың жүйелі толтыруды талап
етеді. Бұл негізінен жеке және заңды тұлғалардың салық және басқа
төлемдерді төлеу есебінен жүргізіледі. Әрекет етуші заң шығару және басқа
нормативтік актілерге сәйкес төлеушілер көрсетілген төлемдерді белгілі
уақытта және белгіленген мөлшерде төлеуі міндетті.
Бірақ, өкінішке орай, тәжірибеде жеке және заңды тұлғалар салықты
және басқа да міндетті төлемдерді обьективті және субьективті себептерге
байланысты дер кезінде төлемейді. Нарықтық қатынасқа өту кезінде
эканомиканың әр түрлі
аяларында өзінің қаржылық - шаруашылық әрекетін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорын құрылады. Олардың ішінде бухгалтерлік есеп саласындағы білікті
мамандар жеткіліксіз. Есептік мәліметтердің зерделі бұрмалануы жиі
кездесетін жағдай.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты: жалпы салықтармен, оның
түрлерімен
Қазақстан Республикасының салық жүйесімен, оның өзекті мәселелерімен
таныстыру, бұл мәселелерді шешу туралы ақпараттар беру, салық жүйесінің
қалыптасуы және даму кезеңдері туралы әр түрлі мағұлматтар беру болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
− Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және элементтері;
− Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктері;
− Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдарын ашып
көрсету.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының әр түрлі
міндетті төлемдермен, соның ішінде салықтармен танысу болып келеді.
Сонымен қатар, салықтардың түрлері, оның элементтері мен механизмдері
көрсетіліп кетеді. Осы ақпараттар арқылы Қазақстан Республикасының салық
жүйесімен танысуға да болады. Салық жүйесінің мәселелері аз емес болса да
, оны шешуге көптеген шаралар жасалынып жатқаны да белгілі.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: салық жүйесін Қазақстан
Республикасындағы қалыптасуын және даму кезеңдерін зерттеу.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің қызметтері, қазіргі таңдағы мәселелері мен алдына қойған
мақсаттар.
Қазіргі уақытта әрекет етуші заңнаманы бұзбай - ақ және де заңмен
тыйым салынған тәсілдермен салық салудан жартылай немесе толығымен бас
тартуға мүмкін болғанда, салықтан бас тарту қалыпты жағдай болып отыр.
Осының барлығы салық салынатын базаны азайтып жіберуге және бюджетке
салық және басқа да оған теңесетін төлемдердің түспеуіне әкеп соғады.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, ел
Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, отандық әдебиеттер, мерзімді
басылымдар, әдеби статистикалық ақпарат көздері қолданылды.
I. Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және
элементтері
1.1. Салық жүйесінің мәні және экономикалық маңызы
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл - әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің
басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда
және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп
отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін
1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа
салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін
белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы
қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті
салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Еңді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бүл жарлығы
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шідденің 16-сындағы ғ 440-1 заңына
сәйкес заң мөртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға
өзгертістер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
• салық салу объектілері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тура салықтар — салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір
түрлеріне (үй, жер, көсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады.
Жеке тура салықтар — бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы
жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар — бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын
салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы
мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бүл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оган билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы)
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғыр-лаңдырылады
және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.
Мақсатты (арнаулы) салықтардың ныса-налы арналымы болады (мысалы,
зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тутынуга салынатын салықтар — бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмлдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу,
патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық ( жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде
жүзеге асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салы-ғын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңи түлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлүмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың
31-наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы мынадай салық төлеушілер:
• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
• тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрлыс материалдарын сатып алуды
іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
түлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке түлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлүмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Әскери қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекегтік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уөкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын
мерзімге
ұзартуға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін үйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды
(төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді.
Патент — арнаулы салық режімін қолдану құқыгын куәландыратын және
салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын қужат.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы
төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және
кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл
әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық
төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі — салық
төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы
тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін қүқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріктіреді.
Қазақстан Республикасыңдағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1.Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын салық.
4. Акциздер.
1. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
2. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
5. Әлеуметтік салық .
6. Жер салығы.
7. Көлік құралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
10. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттары бойынша өнімді бөлу
жөніндегі үлесі.
2. Алымдар.
1. Заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және олармен жасалған мөмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Консулдық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі кездердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін толемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекегптік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы "Қазақстан Республикасының бюджет кодексі" мен тиісті қаржы жылына
арналған Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті
бюджеттердің кірісіне түседі.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы оргаңдары
уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық
органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық
салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және
қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы
полициясының бөлімшелері жатады.
Салық" және "салық салу" үғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда — бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде —
экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін
өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.
1.2. Салық элементтері
Салық элементтері — салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы.
Салықтың бірнеше элементтері
бар:
* салық субъектісі;
* салық объектісі;
* салық көзі;
* салық мөлшері;
* салық жеңілдіктері;
* салық ставкасы;
* салық кезеңі;
* салықты есептеу тәртібі;
* салық есептілігі;
* салықты төлеу тәртібі.
1.Салық субъектісі.
Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
* қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік
жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар;
* шаруашылык субъектілері — капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші — салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлга - жеке тұлға және занды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға - Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар - іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің
заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық қүқықтар мен міндеттер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік занды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің зандарына сәйкес құрылған компания, ұйым
немесе басқа да корпорациялық құралым.
Занды түлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі.
Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін
қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мүра, жер және т.б. Осы
аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар — қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра — қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген
мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер — белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі.
Салық көзі - салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бүл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаржылары.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде - үлттық
табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
* табыс;
* қор және жинақ;
* өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
* қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік капиталдың
мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
* қарыз қаражаттары.
Табыс - ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кә-
сіпорынға, мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе
материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
* тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
* дивидендтер, рента;
• сыйақы, ұлыстар, роялти;
• жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұларға табыс
салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор — мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке түлғаның әлде бір
мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдың құндылықтар.
Жинақ — кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары — өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және
үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен
айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға
авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары — бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес
берілетін қаражаттар.
Рента - алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін
капиталдан, мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген
капиталистік елдерде — меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары
бойынша алатын табысы.;
Жалақы—біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың
ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері.
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік больш бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері — табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін
үстеме салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық,
жеке тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық
ставкалары бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін
ұзартады, мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы
аналарга, мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы, қосылған
құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл мәселеге
кейін толығырақ тоқталамыз).
5. Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске
қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған
жалпы ережеден шығару
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1.Салық субьектілері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі.
Жеке түлғалардың мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери
қызметшілер мерзімді қызметтен өту (оқу) кезеңінде салық
төлеуден босатылады.
2.Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
3. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік
бағалы қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан
түскен табыс қосылмайды.
4. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушілер негізінен
30 пайыздық ставка бойынша салық төлесе, негізгі өндіріс құралы
жер болып табылатын салық төлеушілер 10 пайыздық ставка
бойынша салық төлейді.
5.Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі —күнтізбелік
ай болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды түлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
6. Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған декларация
негізінде салық төлейді.
7. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы
талон немесе патент негізінде төлейді.
Қазіргі кезде кең тараған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
* алыптастау;
* жеңілдіктер;
* босату.
Алып тастау — салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер — салық базасын қысқарту.
Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.
Салық жеңілдіктерінің мазмұнын былайша баяндауға
болады:
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.
Салықтың түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық
төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
тұлғалар төлеуі тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын
мүліктерде (табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есеп-
теген кезде, жеке тұлғалардың зейнетақысына салық салынбайды.
Егер жеке тұлға үшін зейнетақы төлемдері негізгі табыс кезі бол-
са, онда ол салық телеуден толық босатылады.
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
* салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің (табыс)
жекелеген түрлеріне қатысты төмеңдетілген салық ставкаларын белгілеу.
Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30 пайызын салық
ставкалары бекітілген, ал негізгі өңдіріс құралы жер больш табылатын
салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұнда
мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін
қарастырған;
* салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке алмау,
немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс
салығын төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы
табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент
кірмейді;
• салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың
қызметтеріне жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде
есепке алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.
Салық салудың объектісі ретінде есепке алмау немесе салық
салудан алып тастау салық мөлшерін төмендетуге әкеледі, кейде шектелген
немесе шектелмеген салық мөлшері болуы мүмкін.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелуі — салық салу объек-
тісі ретінде есепке алмауға немесе салық салудан альш тастауға
сәйкес келетін заң бойынша қарастырылған мүліктер (табыстар)
бар. Мысалы, ¥лы Отан соғысы ардагерлерінің, бірінші және екін-
ші топ мүгедектерінің табыстары жеке табыс салығы бойынша
салық салудан босатылады, бірақ та 240 айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде ғана.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі — мүліктер (табыс) салық салу
обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды, немесе салық салудан
алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік
төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салық
төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешқандай салық
төлемейді.
Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту.
Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда
немесе кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері
ретінде қарастырылады.
Мұны уәкілетті мемлекеттік органдардың салық міндеттемелерін орындау
кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді ұзартуымен шатастыруға
болмайды.
Салық есебін жүргізуді, немесе салық міндеттемелерін орындау
тәртібін оңайлату арқылы берілетін жеңілдіктер.
Бұл салық төлеушілердің белгілі бір санаттарына ғана беріледі. Салық
төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану — салық
сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл, салық
міндеттемелерін орындауда жалпы тәртіпті оңайлату мақсатында жүзеге
асырылады.
Салық жеңілдіктері субъект персоналдарына немесе олардың көрсеткен
қызметтеріне қарай жасалады:
* бірінші жағдайда мемлекет алдыңда ерекше еңбек сіңірген тұлғаларға
жасалады. Мәселен, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, жоғары мемлекеттік
наградалармен марапатталғандар, "Халық Қаһарманы" атағын алғандар.
Бұлардың қатарына әлеуметтік қорғалмаған тұлғалар да кіреді, атап
айтқанда: зейнеткерлер, мүгедектер, жетімдер. Бұл жерде мемлекет
әлсіздерді әлеуметтік қорғау қызметін атқарады, яғни салықтар мемлекеттің
әлеуметтік қызметін жүргізудегі әдісі ретінде қолданылады.
* екінші жағдайда мемлекет салық салуды қоғамның экономикалық дамуына әсер
ететін құрал ретінде іске асырады. Мемлекет жеңілдіктер бере отырып,
экономиканың осы салаларын дамытуды ынталандырады.
Преференциялар — үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе
өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша
жеңілдіктері.
Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.
Сонымен бірге, салық ғылымында мынадай заңдылық бар:
"Неғұрлым салық жеңілдіктері көп болса, соғұрлым салық ставкалары жоғары
болады және керісінше, салық жеңілдіктері аз болса, салық ставкалары
төмен болады ".
6. Салық ставкасы.
Салық ставкасы — салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Салық ставкасы — салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық
мөлшері. Салық ставкасы — салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе
абсалютті сомамен белгіленеді.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
* тұрлаулы (қатаң);
* пайызды.
Тең ставка - кез келген салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық
сомасы белгіленеді.
Тұрлаулы ставка — салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген
салық мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың
әрбір литріне 1 теңгеден.
Пайызды ставка - салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2. Салық ставкаларын қолдану сипатына карай:
• жалпы
* жоғарылатылған;
* төмендетілген.
Жалпы ставка — салық салудың жалпы режиміңде көрініс табады.
Салықтың барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылған ставка - мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка — әлеуметтік жағдайларға байланысты
реттеліп отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі.
3. Салық ставкасының мазмұнына байланысты:
* маргинальды;
* нақты;
* экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальды ставка - салық зандылықтарына байланысты бекітілген
салық ставкаларын атаймыз.
Нақты ставка — төленетін салыктың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық ставка — төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.
Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың мақсаттары
үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін және салық
төлеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда,
мемлекеттің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да
жағдайларда кездеседі.
Салық базасы дегеніміз салық салу обьектісі мен салық салуға
байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары,
олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы айқындалады.
7. Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.
Салық кезеңі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге
қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі — күнтізбелік жыл болып саналады.
Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:
* бір күндік — салық кезеңі - күнтізбелік құн болып саналады, бір жолғы
талон негізінде салық төлеушілер;
* он күндік (декада) — салық кезеңі — күнтізбелік он күн болып табылады,
акциз салығында он күн ішіңде жасалған операциялар бойынша салықты
есептейді;
* айлық — салық кезеңі - күнтізбелік ай болып саналады, қосылған құн салығы
бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және әлеуметтік салығын
төлеушілер, патент негізінде салық төлеушілер;
* тоқсандық — салық кезеңі - күнтізбелік тоқсан болып есептеледі, қосылған
құн салығын төлеушілер, оңайлатылған декларация негізінде, корпорациялық
табыс салығы бойынша аванс төлеушілер;
* жылдық - салық кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен,
корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары
салығын төлеушілер.
Салық жылы — күнтізбелік жыл болып табылады.
Жеңілдік кезеңі — салық бойынша заңмен бекітілген жеңілдік
берілген уақыт мерзімі.
8. Салықты есептеу тэртібі.
Негізінде салықты есептеудін 5 кезеңі бар:
• бірінші - салық салынатын обьектіні есепке алу;
* екінші - салық салу обьектісінен салық базасын есептеу;
* үшінші - салық ставкаларын қолдану;
* төртінші - салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші - салық сомасын есептеу.
Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:
* біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мәселен, корпорациялық табыс
салығын төлеген кезде);
* екіншіден, салық органдарына (жеке тұлғалардың жер салығын төлеуі);
• үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы).
Салық есептеуді жүзеге асыруға байланысты салық қызметақылы (салық
органдары есептейді) және қызметақысыз (салық төлеушілердің өздері немесе
басқа түлғалар есептейді) болып бөлінеді.
Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге жіберілген салық хабарламасы
арқылы жүзеге асырылады.
Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:
* салық төлеушілердің тегі, аты, әкесінің аты немесе толық атауы;
* салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
* салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;;,
* шағым беру тәртібі көрсетілуі тиіс.
Қызметақыны салықты есептеуде салықты есептеудің кадастр (тізімдеме)
тәсілі қолданылуы мүмкін.
Кадастр — салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді
ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер
жинағы (мәселен, жер, су мәліметтерінің жинағы).
Кадастр құндық немесе натуралдық сипатта болуы мүмкін. Әдетте,
кадастр жер салығын есептеу кезінде қолданылады. Салық салу кезінде
объектілердің сыртқы белгілері есепке алынады, мәселен, жер салығында жер
учаскесінің көлемі және топырақтың сапасы; құрылыс салығыңда құрылыстың
көлеміне сәйкес есік пен терезелердің саны, жұмысшылар мен құрал-
жабдықтардың саны.
Қазіргі кезеңде кадастрлық тәсіл жер салығын, жеке тұлғалардың мүлік
салығын (тұрғын үй, пәтер, саяжай, гараж) төлеу кезінде қолданылады, яғни
салық базасы объектілердің сыртқы белгілеріне емес, оның түгенделген
қүнына орай есептеледі.
Қызмет ақысыз салықта салық төлеушілердің өздері төлеуге тиісті салық
сомасын есептейді.
Салық алу бірлігі — салық объектісін өлшеу бірлігі болып табылады.
Салық алудан толығымен босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі —
салық алынбайтын минимум болып саналады.
9. Салық есептілігі.
Салық есептілігі — салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар
қүжаттама.
Салық төлеушілер салық салу объектілері мен салық салуға
байланысты обьектілерді Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген тәртіп пен шарттар бойынша есептеу әдісімен айқындайды.
Бұл бөлімді қорыта келгенде, жалпы салық ұғымы, түрлі және оның
элементтері туралы көп мағлұмат білуге болады. Салықтар − қаржының
бастапқы категориясы, мемлекет кірістерінің негізгі көзі екендігі жайында
білуге болады. Жалпы Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-бабына
сәйкес салықты төлеу әр бір азаматтың борышы мен міндеті. Осы бөлімде біз
салықтардың мәнін түсініп, ол біздің еліміздегі басты төлемдердің бірі
екендігіне күмәнімсіз болмайды.
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
1995 жылдың сәуірінен бастап Қазақстан Республикасының Салықтар және
бюжетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңы өз күшіне енді.
Бұл заңда салық жүйесін құрудың мынадай негізгі
принциптері жүзеге асырылған:
- салық салуда, сонымен қатар салық жеңілдіктерін беруде және барлық
салық төлеушілердің заңды қызығушылықтарын қорғауда ортақ тәсілдерді
қолдану;
- әр түрлі билік деңгейлері арасында салықтық төлемдерді алу мен бекіту
бойынша құқықтарды айқын бөлу;
- салықтық құқық нормаларына жатпайтын, бірақ салық салуға қатысты бар
заңдылық- нормативтік актілерге қарағанда салық заңнамасына
артықшылықтар беру;
- салық салудың бірреттілігі. Яғни, белгілі бір обьект тек бір салық
түрін салық заңнамасымен белгіленген уақытта төлеуі керек.
* Салық төлеушілер мен салық органдарының нақты құқықтары мен
міндеттерін аныктау;
Қазақстан территориясында Қазақстан Республикасының салық
жүйесін құрайтын салықтар, алымдар және баж салығы алынады. Заң бұл
төлемдерді ерекшелемейді, себебі олардың барлығына міндеттілік пен
эквиваленттілік емес қасиет тән, сол себепті бұл төлемдердің
барлығын салықтар деп есептеуге болады. Тәжірибеде бұл -
салықтарды бюдет жүйесінің деңгейлеріне бөлуге қарамастан,
салық салудың жекелеген сұрақтары бойынша мәселелерді билік
органдары өз құзіреті шегінде ғана жүзеге асыра алады. Мәселен,
жергілікті билік органдарына салықтың кей түрлерін қолдану құқығын беру
ол органдардың салықты төлеу және аудару тәртібін өзгерте алады дегенді
білдірмейді. 1995 жылдан бергі қолданылып келген салық жүйесінде көп
кемшіліктер кездесетіндіктен, 2002 жылдың қаңтар айынан бастап,
жаңа салық кодексі өз күшіне еңді.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі мынадай
маңызды тапсырмаларды шешуге арналған:
* тұрақты, ортақ салықтық құқықтық кеңістікте механизм негізінде іс әрекет
ететін Қазақстан үшін ортақ салық жүйесін құру.
* Ортақ салықтық базаны құру;
* Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделердің сәйкестігін қамтамасыз ететін,
кәсіпкерліктің дамуына ықпал жасайтын, мемлекеттің және оның
азаматтарының байлығын көбейтетін тиімді салық жүйесін құру;
* Аймақтық және жергілікті бюджетті табыспен қамтамасыз ете алатын салық
заңнамасын дамыту;
* Салық төлеушілердің салық заңнамасына қатысты жауапкершілігін жетілдіру.
2.2 Қазіргі кездегі салық жүйесінің дамуы
2004 жыл бюджеттің сапалы орындалуымен өтті. Бюджеттің табыс
бөлігінің
нығайуы жөнінде жұмыстар жүргізіліп, салық органының
бақылау -
эканомикалық қызметінің көрсеткіштері жақсарылды. Мемлекеттік бюджеттің
табыстары 2004 жылы 1286914 миллион теңгені құрады. Жылдық жоспар
104,5
пайызға орындалды. Жергілікті бюджеттердің табыстары 391727,8 миллион
теңге, жылдық жоспар 102,2 пайызға орындалды. Мемлекеттік бюджеттің
табыс
түсімдері негізінен корпоративтік табыс салығы (382814,3 миллион теңге)
жер
қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері ( 335960,6 миллион теңге),
импортқа қосылған қүн салығы ( 7095миллион теңге) есебімен өсті.
Мемлекеттік бюджетке жоспар бойынша келесіден табыстар түспей қалды:
заңды тұлғалардың мүлкіне салық мемлекеттік баж бен консулдық алым,
орманды пайдалану мен суға төлемдер.
Қосылған құн салығы, алкаголь өнімдеріне акциз, консулдық алым,
мемлекеттік паркет акциясынан девиденттері бойынша ставкалардың азаюына
байланысты түсімдер азайды.
01.01.04 жылдың жағдайы бойынша мемлекеттік табыстар бойынша бюджетке
берешек 53419,2 миллион теңге. 2004 жылдың 12 айы бойынша берешек
10443,3 миллион теңгеге азайып, 01.01.05. жылы 42946,8 миллион теңгені
құрады. Берешек бойынша негізгі азаю қосылған құн салығы (5036 миллион
теңге), әлеуметтік салық (2103 миллион теңге), корпоративтік табыс салығы
(927 миллион теңге), роялти (907 миллион теңге), төлем көзінен салынатын
жеке табыс салығы (592 миллион теңге) бойынша байқалды. Берешек бойынша
негізгі өсім жер учаскілерін пайдалануға төлем ( 45 миллион теңге), жеке
тұлғалардың мүлкіне салық (30 миллион теңге), бір жолғы талон негізінде
әрекетін асыратын жеке тұлғалардың табыс салығын ( 19 миллион теңге)
есебімен болды.
Міндетті зейнет ақы салымдары бойынша берешек 01.01.05.
жағдайы
бойынша жыл басынан 4843 миллон теңгеге төмендеп, 9934 миллион теңгені
құрады.
Мемлекеттік табыстар бойынша бюджет жоспарының толық орындалуына
қарамастан жергілікті бюджеттің жекелеген облыстары бойынша жоспардың
толық орындалмағаны байқалады. Мәселен, Ақтөбе облысының жергілікті
бюджет жоспары 96,7, Атырау облысында 93,2 пайызға орындалды. Ақтөбе
облысы бойынша жергілікті бюджет жоспарының толық орындалмауы келесі
салықтар мен төлемдер түрлері бойынша байқалады:
Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке куәлік пен паспорттарды беру
бойынша мемлекеттік баж және басқада салықтық емес түсімдер. Атырау
облысы бойынша жергілікті бюджет жоспарының толық орындалмауы
келесі салықтар, төлемдер түрлері бойынша байқалады: жеке табыс салығы,
заңды тұлғалардың мүлкіне салық, қоршаған ортаны ластанғаны үшін төлем
ақы кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем ақы және басқа да
салықтық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Қаржы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы және
даму кезеңдері
Орындаған: Түсіпхан С.С.
КЭ-101 тобы
Тексерген: Керімқұлова Д.Т.
Астана - 2012
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және элементтері
1.1. Салық жүйесінің мәні және экономикалық
манызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.2. Салық элементтері ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму ерекшеліктері
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазіргі кездегі салық жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..27
2.3 Салық қызметі органдарының бақылау – экономикалық қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
III. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің кемшіліктері және
оны шешу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..33
3.2 Салық жүйесіндегі проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3 Қазақстанның салық жүйесін болашақта жетілдіру
мақсаттары ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Кіріспе
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында елдің эканомикасы туралы
айтып кеткен болатын. Соның ішінде салық жүйесіне де ерекше көңіл
бөлінгені айтылған. Соған байланысты салық жүйесінің дамуы мемлекетімізге
үлкен ықпал тигізеді.
Салық жүйесі - бұл әлеуметтік - саяси, эканомикалық шарттардың
әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы.
Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы актілеріне сәйкесетін алым -
салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты әдістерін бекітумен
негізделеді. Салықтық жүйеде ең маңызды элементі болып салық табылады.
Салық дегеніміз - бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган
тұлғалары ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына
түсетін міндетті ақшалай және нақты төлемдірдің құқықтық формасына
жататын, анықталған мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері
жүргізетін, қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын,
мемлекеттік еріксіз шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер. Бюджетте
қарастырылатын шаралардың үздіксіз қаржыландыру республикалық және
жергілікті деңгейлерде қаржылық ресурстардың жүйелі толтыруды талап
етеді. Бұл негізінен жеке және заңды тұлғалардың салық және басқа
төлемдерді төлеу есебінен жүргізіледі. Әрекет етуші заң шығару және басқа
нормативтік актілерге сәйкес төлеушілер көрсетілген төлемдерді белгілі
уақытта және белгіленген мөлшерде төлеуі міндетті.
Бірақ, өкінішке орай, тәжірибеде жеке және заңды тұлғалар салықты
және басқа да міндетті төлемдерді обьективті және субьективті себептерге
байланысты дер кезінде төлемейді. Нарықтық қатынасқа өту кезінде
эканомиканың әр түрлі
аяларында өзінің қаржылық - шаруашылық әрекетін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорын құрылады. Олардың ішінде бухгалтерлік есеп саласындағы білікті
мамандар жеткіліксіз. Есептік мәліметтердің зерделі бұрмалануы жиі
кездесетін жағдай.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты: жалпы салықтармен, оның
түрлерімен
Қазақстан Республикасының салық жүйесімен, оның өзекті мәселелерімен
таныстыру, бұл мәселелерді шешу туралы ақпараттар беру, салық жүйесінің
қалыптасуы және даму кезеңдері туралы әр түрлі мағұлматтар беру болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
− Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және элементтері;
− Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктері;
− Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдарын ашып
көрсету.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының әр түрлі
міндетті төлемдермен, соның ішінде салықтармен танысу болып келеді.
Сонымен қатар, салықтардың түрлері, оның элементтері мен механизмдері
көрсетіліп кетеді. Осы ақпараттар арқылы Қазақстан Республикасының салық
жүйесімен танысуға да болады. Салық жүйесінің мәселелері аз емес болса да
, оны шешуге көптеген шаралар жасалынып жатқаны да белгілі.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: салық жүйесін Қазақстан
Республикасындағы қалыптасуын және даму кезеңдерін зерттеу.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің қызметтері, қазіргі таңдағы мәселелері мен алдына қойған
мақсаттар.
Қазіргі уақытта әрекет етуші заңнаманы бұзбай - ақ және де заңмен
тыйым салынған тәсілдермен салық салудан жартылай немесе толығымен бас
тартуға мүмкін болғанда, салықтан бас тарту қалыпты жағдай болып отыр.
Осының барлығы салық салынатын базаны азайтып жіберуге және бюджетке
салық және басқа да оған теңесетін төлемдердің түспеуіне әкеп соғады.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, ел
Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, отандық әдебиеттер, мерзімді
басылымдар, әдеби статистикалық ақпарат көздері қолданылды.
I. Салық жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңызы және
элементтері
1.1. Салық жүйесінің мәні және экономикалық маңызы
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл - әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің
басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда
және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп
отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін
1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа
салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін
белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы
қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті
салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Еңді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бүл жарлығы
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шідденің 16-сындағы ғ 440-1 заңына
сәйкес заң мөртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға
өзгертістер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
• салық салу объектілері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тура салықтар — салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір
түрлеріне (үй, жер, көсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады.
Жеке тура салықтар — бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы
жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар — бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын
салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы
мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бүл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оган билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы)
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғыр-лаңдырылады
және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.
Мақсатты (арнаулы) салықтардың ныса-налы арналымы болады (мысалы,
зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тутынуга салынатын салықтар — бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмлдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу,
патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық ( жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде
жүзеге асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салы-ғын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңи түлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлүмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың
31-наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы мынадай салық төлеушілер:
• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
• тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрлыс материалдарын сатып алуды
іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
түлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке түлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлүмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Әскери қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекегтік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уөкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын
мерзімге
ұзартуға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін үйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды
(төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді.
Патент — арнаулы салық режімін қолдану құқыгын куәландыратын және
салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын қужат.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы
төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және
кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл
әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық
төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі — салық
төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы
тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін қүқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріктіреді.
Қазақстан Республикасыңдағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1.Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын салық.
4. Акциздер.
1. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
2. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
5. Әлеуметтік салық .
6. Жер салығы.
7. Көлік құралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
10. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттары бойынша өнімді бөлу
жөніндегі үлесі.
2. Алымдар.
1. Заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және олармен жасалған мөмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Консулдық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі кездердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін толемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекегптік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы "Қазақстан Республикасының бюджет кодексі" мен тиісті қаржы жылына
арналған Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті
бюджеттердің кірісіне түседі.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы оргаңдары
уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық
органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық
салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және
қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы
полициясының бөлімшелері жатады.
Салық" және "салық салу" үғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда — бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде —
экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін
өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.
1.2. Салық элементтері
Салық элементтері — салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы.
Салықтың бірнеше элементтері
бар:
* салық субъектісі;
* салық объектісі;
* салық көзі;
* салық мөлшері;
* салық жеңілдіктері;
* салық ставкасы;
* салық кезеңі;
* салықты есептеу тәртібі;
* салық есептілігі;
* салықты төлеу тәртібі.
1.Салық субъектісі.
Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
* қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік
жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар;
* шаруашылык субъектілері — капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші — салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлга - жеке тұлға және занды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға - Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар - іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің
заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық қүқықтар мен міндеттер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік занды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің зандарына сәйкес құрылған компания, ұйым
немесе басқа да корпорациялық құралым.
Занды түлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі.
Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін
қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мүра, жер және т.б. Осы
аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар — қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра — қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген
мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер — белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі.
Салық көзі - салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бүл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаржылары.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде - үлттық
табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
* табыс;
* қор және жинақ;
* өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
* қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік капиталдың
мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
* қарыз қаражаттары.
Табыс - ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кә-
сіпорынға, мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе
материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
* тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
* дивидендтер, рента;
• сыйақы, ұлыстар, роялти;
• жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұларға табыс
салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор — мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке түлғаның әлде бір
мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдың құндылықтар.
Жинақ — кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары — өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және
үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен
айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға
авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары — бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес
берілетін қаражаттар.
Рента - алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін
капиталдан, мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген
капиталистік елдерде — меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары
бойынша алатын табысы.;
Жалақы—біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың
ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері.
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік больш бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері — табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін
үстеме салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық,
жеке тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық
ставкалары бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін
ұзартады, мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы
аналарга, мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы, қосылған
құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл мәселеге
кейін толығырақ тоқталамыз).
5. Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске
қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған
жалпы ережеден шығару
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1.Салық субьектілері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі.
Жеке түлғалардың мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери
қызметшілер мерзімді қызметтен өту (оқу) кезеңінде салық
төлеуден босатылады.
2.Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
3. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік
бағалы қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан
түскен табыс қосылмайды.
4. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушілер негізінен
30 пайыздық ставка бойынша салық төлесе, негізгі өндіріс құралы
жер болып табылатын салық төлеушілер 10 пайыздық ставка
бойынша салық төлейді.
5.Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі —күнтізбелік
ай болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды түлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
6. Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған декларация
негізінде салық төлейді.
7. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы
талон немесе патент негізінде төлейді.
Қазіргі кезде кең тараған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
* алыптастау;
* жеңілдіктер;
* босату.
Алып тастау — салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер — салық базасын қысқарту.
Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.
Салық жеңілдіктерінің мазмұнын былайша баяндауға
болады:
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.
Салықтың түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық
төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
тұлғалар төлеуі тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын
мүліктерде (табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есеп-
теген кезде, жеке тұлғалардың зейнетақысына салық салынбайды.
Егер жеке тұлға үшін зейнетақы төлемдері негізгі табыс кезі бол-
са, онда ол салық телеуден толық босатылады.
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
* салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің (табыс)
жекелеген түрлеріне қатысты төмеңдетілген салық ставкаларын белгілеу.
Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30 пайызын салық
ставкалары бекітілген, ал негізгі өңдіріс құралы жер больш табылатын
салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұнда
мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін
қарастырған;
* салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке алмау,
немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс
салығын төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы
табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент
кірмейді;
• салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың
қызметтеріне жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде
есепке алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.
Салық салудың объектісі ретінде есепке алмау немесе салық
салудан алып тастау салық мөлшерін төмендетуге әкеледі, кейде шектелген
немесе шектелмеген салық мөлшері болуы мүмкін.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелуі — салық салу объек-
тісі ретінде есепке алмауға немесе салық салудан альш тастауға
сәйкес келетін заң бойынша қарастырылған мүліктер (табыстар)
бар. Мысалы, ¥лы Отан соғысы ардагерлерінің, бірінші және екін-
ші топ мүгедектерінің табыстары жеке табыс салығы бойынша
салық салудан босатылады, бірақ та 240 айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде ғана.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі — мүліктер (табыс) салық салу
обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды, немесе салық салудан
алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік
төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салық
төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешқандай салық
төлемейді.
Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту.
Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда
немесе кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері
ретінде қарастырылады.
Мұны уәкілетті мемлекеттік органдардың салық міндеттемелерін орындау
кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді ұзартуымен шатастыруға
болмайды.
Салық есебін жүргізуді, немесе салық міндеттемелерін орындау
тәртібін оңайлату арқылы берілетін жеңілдіктер.
Бұл салық төлеушілердің белгілі бір санаттарына ғана беріледі. Салық
төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану — салық
сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл, салық
міндеттемелерін орындауда жалпы тәртіпті оңайлату мақсатында жүзеге
асырылады.
Салық жеңілдіктері субъект персоналдарына немесе олардың көрсеткен
қызметтеріне қарай жасалады:
* бірінші жағдайда мемлекет алдыңда ерекше еңбек сіңірген тұлғаларға
жасалады. Мәселен, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, жоғары мемлекеттік
наградалармен марапатталғандар, "Халық Қаһарманы" атағын алғандар.
Бұлардың қатарына әлеуметтік қорғалмаған тұлғалар да кіреді, атап
айтқанда: зейнеткерлер, мүгедектер, жетімдер. Бұл жерде мемлекет
әлсіздерді әлеуметтік қорғау қызметін атқарады, яғни салықтар мемлекеттің
әлеуметтік қызметін жүргізудегі әдісі ретінде қолданылады.
* екінші жағдайда мемлекет салық салуды қоғамның экономикалық дамуына әсер
ететін құрал ретінде іске асырады. Мемлекет жеңілдіктер бере отырып,
экономиканың осы салаларын дамытуды ынталандырады.
Преференциялар — үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе
өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша
жеңілдіктері.
Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.
Сонымен бірге, салық ғылымында мынадай заңдылық бар:
"Неғұрлым салық жеңілдіктері көп болса, соғұрлым салық ставкалары жоғары
болады және керісінше, салық жеңілдіктері аз болса, салық ставкалары
төмен болады ".
6. Салық ставкасы.
Салық ставкасы — салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Салық ставкасы — салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық
мөлшері. Салық ставкасы — салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе
абсалютті сомамен белгіленеді.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
* тұрлаулы (қатаң);
* пайызды.
Тең ставка - кез келген салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық
сомасы белгіленеді.
Тұрлаулы ставка — салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген
салық мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың
әрбір литріне 1 теңгеден.
Пайызды ставка - салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2. Салық ставкаларын қолдану сипатына карай:
• жалпы
* жоғарылатылған;
* төмендетілген.
Жалпы ставка — салық салудың жалпы режиміңде көрініс табады.
Салықтың барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылған ставка - мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка — әлеуметтік жағдайларға байланысты
реттеліп отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі.
3. Салық ставкасының мазмұнына байланысты:
* маргинальды;
* нақты;
* экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальды ставка - салық зандылықтарына байланысты бекітілген
салық ставкаларын атаймыз.
Нақты ставка — төленетін салыктың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық ставка — төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.
Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың мақсаттары
үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін және салық
төлеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда,
мемлекеттің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да
жағдайларда кездеседі.
Салық базасы дегеніміз салық салу обьектісі мен салық салуға
байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары,
олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы айқындалады.
7. Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.
Салық кезеңі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге
қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі — күнтізбелік жыл болып саналады.
Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:
* бір күндік — салық кезеңі - күнтізбелік құн болып саналады, бір жолғы
талон негізінде салық төлеушілер;
* он күндік (декада) — салық кезеңі — күнтізбелік он күн болып табылады,
акциз салығында он күн ішіңде жасалған операциялар бойынша салықты
есептейді;
* айлық — салық кезеңі - күнтізбелік ай болып саналады, қосылған құн салығы
бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және әлеуметтік салығын
төлеушілер, патент негізінде салық төлеушілер;
* тоқсандық — салық кезеңі - күнтізбелік тоқсан болып есептеледі, қосылған
құн салығын төлеушілер, оңайлатылған декларация негізінде, корпорациялық
табыс салығы бойынша аванс төлеушілер;
* жылдық - салық кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен,
корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары
салығын төлеушілер.
Салық жылы — күнтізбелік жыл болып табылады.
Жеңілдік кезеңі — салық бойынша заңмен бекітілген жеңілдік
берілген уақыт мерзімі.
8. Салықты есептеу тэртібі.
Негізінде салықты есептеудін 5 кезеңі бар:
• бірінші - салық салынатын обьектіні есепке алу;
* екінші - салық салу обьектісінен салық базасын есептеу;
* үшінші - салық ставкаларын қолдану;
* төртінші - салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші - салық сомасын есептеу.
Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:
* біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мәселен, корпорациялық табыс
салығын төлеген кезде);
* екіншіден, салық органдарына (жеке тұлғалардың жер салығын төлеуі);
• үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы).
Салық есептеуді жүзеге асыруға байланысты салық қызметақылы (салық
органдары есептейді) және қызметақысыз (салық төлеушілердің өздері немесе
басқа түлғалар есептейді) болып бөлінеді.
Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге жіберілген салық хабарламасы
арқылы жүзеге асырылады.
Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:
* салық төлеушілердің тегі, аты, әкесінің аты немесе толық атауы;
* салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
* салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;;,
* шағым беру тәртібі көрсетілуі тиіс.
Қызметақыны салықты есептеуде салықты есептеудің кадастр (тізімдеме)
тәсілі қолданылуы мүмкін.
Кадастр — салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді
ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер
жинағы (мәселен, жер, су мәліметтерінің жинағы).
Кадастр құндық немесе натуралдық сипатта болуы мүмкін. Әдетте,
кадастр жер салығын есептеу кезінде қолданылады. Салық салу кезінде
объектілердің сыртқы белгілері есепке алынады, мәселен, жер салығында жер
учаскесінің көлемі және топырақтың сапасы; құрылыс салығыңда құрылыстың
көлеміне сәйкес есік пен терезелердің саны, жұмысшылар мен құрал-
жабдықтардың саны.
Қазіргі кезеңде кадастрлық тәсіл жер салығын, жеке тұлғалардың мүлік
салығын (тұрғын үй, пәтер, саяжай, гараж) төлеу кезінде қолданылады, яғни
салық базасы объектілердің сыртқы белгілеріне емес, оның түгенделген
қүнына орай есептеледі.
Қызмет ақысыз салықта салық төлеушілердің өздері төлеуге тиісті салық
сомасын есептейді.
Салық алу бірлігі — салық объектісін өлшеу бірлігі болып табылады.
Салық алудан толығымен босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі —
салық алынбайтын минимум болып саналады.
9. Салық есептілігі.
Салық есептілігі — салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар
қүжаттама.
Салық төлеушілер салық салу объектілері мен салық салуға
байланысты обьектілерді Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген тәртіп пен шарттар бойынша есептеу әдісімен айқындайды.
Бұл бөлімді қорыта келгенде, жалпы салық ұғымы, түрлі және оның
элементтері туралы көп мағлұмат білуге болады. Салықтар − қаржының
бастапқы категориясы, мемлекет кірістерінің негізгі көзі екендігі жайында
білуге болады. Жалпы Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-бабына
сәйкес салықты төлеу әр бір азаматтың борышы мен міндеті. Осы бөлімде біз
салықтардың мәнін түсініп, ол біздің еліміздегі басты төлемдердің бірі
екендігіне күмәнімсіз болмайды.
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
1995 жылдың сәуірінен бастап Қазақстан Республикасының Салықтар және
бюжетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңы өз күшіне енді.
Бұл заңда салық жүйесін құрудың мынадай негізгі
принциптері жүзеге асырылған:
- салық салуда, сонымен қатар салық жеңілдіктерін беруде және барлық
салық төлеушілердің заңды қызығушылықтарын қорғауда ортақ тәсілдерді
қолдану;
- әр түрлі билік деңгейлері арасында салықтық төлемдерді алу мен бекіту
бойынша құқықтарды айқын бөлу;
- салықтық құқық нормаларына жатпайтын, бірақ салық салуға қатысты бар
заңдылық- нормативтік актілерге қарағанда салық заңнамасына
артықшылықтар беру;
- салық салудың бірреттілігі. Яғни, белгілі бір обьект тек бір салық
түрін салық заңнамасымен белгіленген уақытта төлеуі керек.
* Салық төлеушілер мен салық органдарының нақты құқықтары мен
міндеттерін аныктау;
Қазақстан территориясында Қазақстан Республикасының салық
жүйесін құрайтын салықтар, алымдар және баж салығы алынады. Заң бұл
төлемдерді ерекшелемейді, себебі олардың барлығына міндеттілік пен
эквиваленттілік емес қасиет тән, сол себепті бұл төлемдердің
барлығын салықтар деп есептеуге болады. Тәжірибеде бұл -
салықтарды бюдет жүйесінің деңгейлеріне бөлуге қарамастан,
салық салудың жекелеген сұрақтары бойынша мәселелерді билік
органдары өз құзіреті шегінде ғана жүзеге асыра алады. Мәселен,
жергілікті билік органдарына салықтың кей түрлерін қолдану құқығын беру
ол органдардың салықты төлеу және аудару тәртібін өзгерте алады дегенді
білдірмейді. 1995 жылдан бергі қолданылып келген салық жүйесінде көп
кемшіліктер кездесетіндіктен, 2002 жылдың қаңтар айынан бастап,
жаңа салық кодексі өз күшіне еңді.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі мынадай
маңызды тапсырмаларды шешуге арналған:
* тұрақты, ортақ салықтық құқықтық кеңістікте механизм негізінде іс әрекет
ететін Қазақстан үшін ортақ салық жүйесін құру.
* Ортақ салықтық базаны құру;
* Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделердің сәйкестігін қамтамасыз ететін,
кәсіпкерліктің дамуына ықпал жасайтын, мемлекеттің және оның
азаматтарының байлығын көбейтетін тиімді салық жүйесін құру;
* Аймақтық және жергілікті бюджетті табыспен қамтамасыз ете алатын салық
заңнамасын дамыту;
* Салық төлеушілердің салық заңнамасына қатысты жауапкершілігін жетілдіру.
2.2 Қазіргі кездегі салық жүйесінің дамуы
2004 жыл бюджеттің сапалы орындалуымен өтті. Бюджеттің табыс
бөлігінің
нығайуы жөнінде жұмыстар жүргізіліп, салық органының
бақылау -
эканомикалық қызметінің көрсеткіштері жақсарылды. Мемлекеттік бюджеттің
табыстары 2004 жылы 1286914 миллион теңгені құрады. Жылдық жоспар
104,5
пайызға орындалды. Жергілікті бюджеттердің табыстары 391727,8 миллион
теңге, жылдық жоспар 102,2 пайызға орындалды. Мемлекеттік бюджеттің
табыс
түсімдері негізінен корпоративтік табыс салығы (382814,3 миллион теңге)
жер
қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері ( 335960,6 миллион теңге),
импортқа қосылған қүн салығы ( 7095миллион теңге) есебімен өсті.
Мемлекеттік бюджетке жоспар бойынша келесіден табыстар түспей қалды:
заңды тұлғалардың мүлкіне салық мемлекеттік баж бен консулдық алым,
орманды пайдалану мен суға төлемдер.
Қосылған құн салығы, алкаголь өнімдеріне акциз, консулдық алым,
мемлекеттік паркет акциясынан девиденттері бойынша ставкалардың азаюына
байланысты түсімдер азайды.
01.01.04 жылдың жағдайы бойынша мемлекеттік табыстар бойынша бюджетке
берешек 53419,2 миллион теңге. 2004 жылдың 12 айы бойынша берешек
10443,3 миллион теңгеге азайып, 01.01.05. жылы 42946,8 миллион теңгені
құрады. Берешек бойынша негізгі азаю қосылған құн салығы (5036 миллион
теңге), әлеуметтік салық (2103 миллион теңге), корпоративтік табыс салығы
(927 миллион теңге), роялти (907 миллион теңге), төлем көзінен салынатын
жеке табыс салығы (592 миллион теңге) бойынша байқалды. Берешек бойынша
негізгі өсім жер учаскілерін пайдалануға төлем ( 45 миллион теңге), жеке
тұлғалардың мүлкіне салық (30 миллион теңге), бір жолғы талон негізінде
әрекетін асыратын жеке тұлғалардың табыс салығын ( 19 миллион теңге)
есебімен болды.
Міндетті зейнет ақы салымдары бойынша берешек 01.01.05.
жағдайы
бойынша жыл басынан 4843 миллон теңгеге төмендеп, 9934 миллион теңгені
құрады.
Мемлекеттік табыстар бойынша бюджет жоспарының толық орындалуына
қарамастан жергілікті бюджеттің жекелеген облыстары бойынша жоспардың
толық орындалмағаны байқалады. Мәселен, Ақтөбе облысының жергілікті
бюджет жоспары 96,7, Атырау облысында 93,2 пайызға орындалды. Ақтөбе
облысы бойынша жергілікті бюджет жоспарының толық орындалмауы келесі
салықтар мен төлемдер түрлері бойынша байқалады:
Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке куәлік пен паспорттарды беру
бойынша мемлекеттік баж және басқада салықтық емес түсімдер. Атырау
облысы бойынша жергілікті бюджет жоспарының толық орындалмауы
келесі салықтар, төлемдер түрлері бойынша байқалады: жеке табыс салығы,
заңды тұлғалардың мүлкіне салық, қоршаған ортаны ластанғаны үшін төлем
ақы кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем ақы және басқа да
салықтық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz