«Қаржылық талдау» пәні бойынша дәріс тезистері
Тақырып 1. Қаржылық талдаудың пәні және әдістері
Тақырып 2. Кәсіпорындар табысын талдаудың мәні және міндеттері
Тақырып 3. Маржиналдық табысты талдау
Тақырып 4. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Тақырып 5. Қаржылық жағдайды талдаудың мәні және міндеттері
Тақырып 6. Кәсіпорынның активтерін талдау
Тақырып 7. Міндеттемелер мен меншікті капиталды талдау
Тақырып 8. Баланс өтімділігін талдау
Тақырып 9. Қаржы тұрақтылығын талдау
Тақырып 10. Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен белсенділігін талдау
Тақырып 2. Кәсіпорындар табысын талдаудың мәні және міндеттері
Тақырып 3. Маржиналдық табысты талдау
Тақырып 4. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Тақырып 5. Қаржылық жағдайды талдаудың мәні және міндеттері
Тақырып 6. Кәсіпорынның активтерін талдау
Тақырып 7. Міндеттемелер мен меншікті капиталды талдау
Тақырып 8. Баланс өтімділігін талдау
Тақырып 9. Қаржы тұрақтылығын талдау
Тақырып 10. Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен белсенділігін талдау
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау, кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет.
1. Шредер Н.Г. Анализ финансовой отчетности – М.: Альфа-Пресс, 2006
2. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия – Минск: Новое знание, 2001
3. Экономика предприятия и отрасли промышленности / Под ред. Пелиха А.С. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2001
4. Куатова Д.Я. Экономика предприятия: практикум – Алматы: Экономика, 2005
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой устойчивости предприятия. Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 1996, № 23-24
Қосымша әдебиеттер
1. Ковалев В.В. Анализ финансового состояния и прогнозирование банкротства, Санкт-Петербург, 1994
2. Шеремет А.Д. Методика финансового анализа, Москва, 1995
3. Дюсембаев К.Ш. Анализ доходности и деловой активности предприятия. Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 1996 № 23-24
4. Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры – Москва: Финансы и статистика, 2001
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия, Алматы, 1998
6. Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта, Москва, 2000
2. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия – Минск: Новое знание, 2001
3. Экономика предприятия и отрасли промышленности / Под ред. Пелиха А.С. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2001
4. Куатова Д.Я. Экономика предприятия: практикум – Алматы: Экономика, 2005
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой устойчивости предприятия. Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 1996, № 23-24
Қосымша әдебиеттер
1. Ковалев В.В. Анализ финансового состояния и прогнозирование банкротства, Санкт-Петербург, 1994
2. Шеремет А.Д. Методика финансового анализа, Москва, 1995
3. Дюсембаев К.Ш. Анализ доходности и деловой активности предприятия. Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 1996 № 23-24
4. Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры – Москва: Финансы и статистика, 2001
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия, Алматы, 1998
6. Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта, Москва, 2000
6 - ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ
Тақырып 1. Қаржылық талдаудың пәні және әдістері
1. Қаржылық талдаудың мәні, ролі және маңызы
2. Қаржылық және басқарудағы талдаудың өзара байланысы
3. Қаржылық талдаудың әдістері
1. Қаржылық талдаудың мәні, ролі және маңызы
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған орай нақтылау дәрежесі аудитордың
өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудитордың түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
2. Қаржылық және басқарудағы талдаудың өзара байланысы
Қаржылық талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін жалпы талдаудың бір
бөлігі болып табылады. Ол бір бірімен тығыз байланысты мынадай тараулардан
тұрады:
1) Қаржылық талдау;
2) Өндірісті басқарудағы талдау.
Сыртқы қаржылық талдаудың негізгі ерекшеліктері мынада тұрады:
1) Талдау субъектілерінің көптілігі;
2) Талдау субъектілерінің мақсаттары және мүдделерінің әртүрлілігі;
3) Типтік әдістемелерін, есеп стандарттарын пайдалану;
4) Талдаудың кәсіпорынның сыртқы есептемелеріне бағытталуы;
5) Талдау нәтижелерінің барлық пайдаланушылар үшін ашықтығы.
Кәсіпорын серіктері сыртқы қаржылық талдауды келесі бағыттар бойынша
жасайды:
• Төлем қабілеттілігін және баланс өтімділігін, қаржылық тұрақтылыгын
талдау;
• Меншікті және қарыз капиталды, активтерді пайдалану тиімділігін талдау;
• Пайданың абсолюттік көрсеткіштерін зерттеу;
• Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жалпы бағалау.
Басқарудағы талдаудың ерекшеліктеріне келесілер жатады:
← Талдау нәтижелерінің кәсіпорын басшыларының мүдделеріне бағытталуы;
← Талдау жүргізу үшін ақпараттың максималды көлемін пайдалану;
← Кәсіпорын қызметтерінің барлық жақтарын зерттеу;
← Жоспарлау, есеп және талдау жүйелерінің бір бірімен бірлесуі;
← Талдау нәтижелерінің максималды жабықтығы.
Пайданы табуға мақсатталған кәсіпкерлік қызметтің (бизнестің)
концепциясы қаржылық талдаудың мазмұнын және тиімділігін түсінуге мүмкіндік
береді. Пайда кәсіпорынның табыстылық түрі ретінде соңғы қаржылық нәтиже
болып есептелінеді. Кезкелген бизнестің соңғы мақсатына жету үшін
қабылданатын басқару шешімдерді 3 аспектілер арқылы көрсетуге болады:
▪ Капиталды пайдалану бойынша шешімдер;
▪ Қорлар арқылы орындалатын шаралар;
▪ Жүзеге асырылатын шаралардың (қаржылық операциялар, инвестициялық
проекттер және т.б.) экономикалық тиімділігін бағалау.
Қаржылық және инвестициялық шешімдерді ұақытылы және сапалы негіздеу
кәсіркерлік қызметтің кезкелген саласында кешенді қаржылық талдаудың
мазмұнын сипаттайды. Ондай дәлелдеуді жүргізу үшін бір қатар стандартты
әдістер қолданылады.
3. Қаржылық талдаудың әдістері
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі және баптардың үлес салмағын анықтауға мұмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінең тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштермен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс.
Шетел мемлекеттерінің тәжірибесінде 3 коэффициент көп қолданылады: ROA,
ROE, RO(C.
ROA коэффициенті кәсіпорын меншікті және тартылған көздерден
калыптасқан сомалық активтердін қаншасын тапқанын көрсетеді. Бұл
коэффициент құрылымдық бөлімдердің қызметін бағалау үшін жиі пайдаланады.
ROE коэффициенті кәсіпорынмен акция иелерінің қаражаттарына қаншалықты
ақша тапқандығын белгілейді. Бұл көрсеткіш компания басшыларына, оның
акционерлеріне өте қажет.
Инвестицияланған капитал (тұрақты капитал) бұл акционерлік капиталдың
және ұзақ мерзімді міндеттемелердің (несиелер мен займдар) сомасы болып
табылады. Ол кәсіпорынның ұзақ ұақыт айналымында болатын ақшалай
каражаттарын бейнелейді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын алдын ала бағалау үшін көрсеткіштерді 2
топқа бөледі. Бірінші топқа нормативтік мағынасы анықталған көрсеткіштер
кіреді. Олардың қатарына қаржылық тұрақтылық және өтімділік көрсеткіштері
жатады:
← жалпы өтеу коэффициенті;
← тығыз өтімділік коэффициенті;
← қаражаттарды жұмылдыру жағдайында өтімділік коэффициенті;
← қарыз және меншікті қаражаттардың арақатыс коэффициенті;
← меншікті қаражаттармен қамту коэффициенті;
← меншікті айналым қаражаттардың ептілік коэффициенті.
Екінші топқа нормативсіз көрсеткіштер кіреді. Оларды көп жағдайда
динамикада көрсетеді немесе басқа кәсіпорындардың көрсеткіштерімен
салыстырады. Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады:
← таза пайда бойынша таза активтердің тиімділігі;
← сатылған өнімнің пайдалылығы;
← айналым активтердің айналымдылық коэффициенті;
← меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті.
Бақылау сұрақтары:
▪ Қаржылық талдауды қандай себепке байланысты өткізу қажет?
▪ Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты неде тұрады?
▪ Қаржылық талдау қандай ғылыми пәннің құрамдас элементі болып
саналады?
▪ Қаржылық менеджмент дегеніміз не?
▪ Ішкі экономикалық ортаның диагностикасы деген не?
▪ Сыртқы ортаның талдауы қандай параметрлермен жүргізіледі?
▪ Қаржылық және басқару талдаудың өзара байланыстары қалай орындалады?
▪ Сыртқы қаржылық талдаудың ерекшеліктері қандай?
▪ Сыртқы қаржылық талдау қандай бағыттар бойынша жүргізіледі?
▪ Басқару талдаудың ерекшеліктері қандай?
▪ Қазіргі тәжірибеде қаржылық талдаудың қандай негізгі әдістері
қолданылады?
▪ Қаржылық талдаудың әрбір әдісіне сипаттама беріңіздер
▪ Инвестициялық капитал дегеніміз не?
Тақырып 2. Кәсіпорындар табысын талдаудың мәні және міндеттері
1. Қаржылық нәтижелердің құрылымын және динамикасын талдау
2. Маржиналды табыстың құрамындағы пайданы талдау
3. Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштер жүйесі
1. Қаржылық нәтижелердің құрылымын және динамикасын талдау
Көптеген зерттеушілердің пікірлері бойынша пайда табыстылықтың
абсолюттік көрсеткіші, ал рентабельділік деңгей – салыстырмалы көрсеткіші
болып саналады. Бұл көрсеткіштердің шамасына өнімнің өзіндік құны және оның
жинақ көрсеткіші өндірілген өнімнің 1 тенгесіне жұмсалатын шығындары
әсерін тигізеді. Пайданың әрбір элементін талдау кәсіпорын басшылары,
акционерлер және несиегерлер үшін өте маңызды. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижелерін талдау көлденең, тікелей, трендтік және факторлық
талдаулардан тұрады.
Бухгалтерлік (салық салынғанға дейінгі) пайданы талдау оның
динамикасын және құрылымын зерттеуден басталады. Терең талдауда
бухгалтерлік пайданың элементтері және оған әсерін тигізетін факторлар
зерттеледі. Оларды сыртқы және ішкі факторларға бөледі.
Сыртқы факторларға мыналар жатады:
• әлеуметтік-экономикалық жағдай;
• табиғи жағдай;
• материалдық қорлардың бағасы және тасымалдау көлік тарифтері;
• сыртқы экономикалық байланыстардың даму деңгейі ж.т.б.
Ішкі факторларға
• сатудан түскен пайданың,
• сатылған өнім құрылымының,
• өнімнің өзіндік құнының,
• өнім бағасының,
• табыстар мен шығындардың өзгерістері жатады.
Ішкі және сыртқы факторлар бухгалтерлік пайдамен тікелей байланысты.
Тек өнімнің өзіндік құнының және сатудан тыс шығындардың төмендеуі пайданың
өсуіне алып келеді. Сыртқы факторлар бухгалтерлік пайданың шамасына, ал
ішкі факторлар сатудан түскен пайдасына тікелей әсер етеді. Кәсіпорын
қызметінің қаржылық нәтижелерін бағалауда сатудан түскен пайданың факторлық
талдауының мәні зор. Жалпы пайда сатудан түскен пайданың негізгі элементі
болып табылады. Жалпы пайданы өнімді сатудан түскен түсімдермен
өткерілген тауарлардың өзіндік құнының айырмашылығы арқылы табады. Жалпы
пайданы (ВП) келесі түрде көрсетуге болады:
Q – натуралды түрінде (тонна, дана ж.т.б.) өнімнің i-түрінің өндіріс
көлемі
Цi –өнімнің i-түрінің сату бағасы, тенге
Сi – бірлік өнімнің i-түрінің өзіндік құны, тенге
i - сатылатын өнімнің нақты түрі
n – сатылатын өнімнің түрлер саны (i= 1,2,3, ... ...n)
Жалпы пайда мынадай факторлар әсерімен қалыптасады:
← сату көлемі;
← сатылатын өнімнің өзіндік құны;
← сатылатын өнімнің бағасы;
← ассортимент құрылымында өзгерістер.
Жалпы пайданың факторлық талдауы базистік және ағымдағы кезендердің
(квартал, жыл) пайда мен зияны туралы есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Бірақ факторлық талдау үшін бұл мәліметтер жеткіліксіз. Қолданыстағы сату
бағалары тауарларды сатудан түсетін түсімдерге әсерін тигізетіндіктен, көп
жағдайда осы мәліметтерді салыстыру мүмкін емес.
В0 и В1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде сатудан түсетін түсімдер
Qi0 и Qi1 – осы кезеңдерде i-түріндегі тауарларды шығару көлемі
Цi0 и Цi1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде i-түріндегі бір өнімнің
қолданыстағы сату бағасы
Тауарлардың дерек өзіндік құны сату көлемі мен бір тауарға
жұмсалатын шығындардың әсерімен қалыптасады:
С0 и С1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде сатылған өнімнің дерек өзіндік
құны
Ci0 и Ci1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде тауардың i- түрінің өзіндік
құны
Жалпы пайданың факторлық талдауы (ВП) элиминирлеу тәсілі, яғни
тізбекті ауыстыру әдісі арқылы, жасалынады. Элиминирлеу – бұл құбылысты
зерттеудегі бір қатар фактор әсерін анықтау үшін қолданатын техникалық
тәсіл.
Жалпы пайданың шамасына кейбір факторлардың әсерін анықтау үшін
келесі қосымша көрсеткіштерді есептеу қажет:
1) Ағымдағы кезеңде базистік бағамен сатылғын тауарлардан түсетін жанама
салықтарсыз түсімдер. Олар келесі формула арқылы анықталады:
2) Бір өнімге базистік шығынмен ағымдағы кезеңде сатылған тауарлардың
өзіндік құны мынадай формула арқылы табылады:
3) Базистік жалпы пайда (ВП(). Ол сатылған тауарлардың ассортименті мен
нақты көлеміне байланысты есептеледі. Базистік жалпы пайда базистік
бағамен ағымдағы кезеңде тауар сатудан түсетін түсімдердің (В() және
бір өнімге базистік шығынмен ағымдағы кезеңде сатылған тауарлар өзіндік
құнының (C() айырмашылығы арқылы анықталады.
2. Маржиналды табыстың құрамындағы пайданы талдау
Пайданың кіріс түрі ретінде қалыптасуы кәсіпкерлік қызметтің негізі
және оның соңғы қаржылық нәтижесі болып саналады. Пайдамен шығыстарды
салыстыру кәсіпорын жұмысының тиімділігін сипаттайды. Кәсіпкерлік қызметті
басқарудың ыңғайлы әдісінің бірі операционалдық талдау болып есептеледі, ол
шығындар – сату көлемі – пайда нобайы бойынша орындалады. Бұл әдіс өндіріс-
коммерциялық қызметтің қаржылық нәтижесі шығыс, баға, өндіріс көлемі және
өнім өткізу өзгерістерінен тәуекелділігін көрсетеді. Операционалдық
талдаудың нәтижелері кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып саналады.
Операциналдық талдау сезімталдықты, яғни өнім өндіру мен өткізудің ішкі
және сыртқы факторлар өзгерістеріне қаржылық нәтиженің реакциясын
көрсетеді.
Операционалдық талдау көмегімен көптеген басқару мәселелерін шешуге
болады:
1) Өндіріс-сауда қызметінің пайдалылығын бағалау;
2) Кәсіпорын рентабелділігін болжамдау;
3) Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау;
4) Қиын жағдайдан шыгудың оптималды жолдарын таңдау;
5) Инвестициялар пайдалылығын бағалау;
6) Кәсіпорын үшін ең қолайлы ассортименттік саясатты жүргізу.
Өндіріс және тауар сатудың сын көлемі, пайдалылық шегі және қаржылық
төзімділіктің қоры операционалдық талдаудың негізгі элементтері болып
саналады. Операционалдық талдау өндірістік (операционалдық) тетік (СВПР)
түсінігімен тығыз байланысты.
СВПР маржиналдық табыстың пайдадан қанша есе артқандығын көрсетеді.
Өндірістік тетік жоғары болған сайын, кәсіпкерлік тәуекелділік де өсе
береді. Тәжірибеде мынадай жағдайлар кездеседі:
1. Маржиналдық табыс 0-ге тең. Бұл жағдайда сатудан түсетін түсім тек қана
айнымалы шығындарды жабады, яғни кәсіпорын тұрақты шығындар мөлшерінде
зиян көріп жұмыс істейді.
2. 0( МД ( тұрақты шығындар. Мұндай жағдай тауар сатудан түсетін түсім
айнымалы шығындарды және тұрақты шығындардың белгілі бөлігін жабатын
кезде туындайды.
3. МД= тұрақты шығындар. Тауар сатудан түсетін түсім барлық шығындарды
(айнымалы және тұрақты) толық жабатын кезде пайда 0-ге тең болады.
4. МД(тұрақты шығындар. Тауар сатудан түсетін түсім барлық шығындардан
асқан жағдайда кәсіпорынның қызметі пайдалы болады.
Өндіріс тиімділігінің табалдырығы келесі формула арқылы табылады:
Маржиналдық табыстың коэффициенті өнім сатудан түсетін түсімнің үлес
салмағын көрсетеді.
Бұл коэффициент пайыздық түрде немесе бірлік үлесінде көрсетіледі.
Тұрақты шығындар деңгейі төмен кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі өндіріс
көлемі өзгеруіне көп тәуелді емес. Тұрақты шығындардың үлесі жоғары
кәсіпорындар өндіріс және сату көлемдерінің төмендеуінен қауіптену керек.
Қазіргі таңда кәсіпорындар үшін пайданың өсуі емес, оның қажетті
параметрлерде қалуы маңыздырақ. Бұл салық төлемдер шамасының және
өндірістік пен әлеуметтік төлемдер оптималды арақатысы арасын қамту үшін
қажет. Сезімталдықты талдау негізінде өндіріс көлемі жатыр.
1. Тұрақты шығындар (СР) өзгерген кезде физикалық түрдегі өндіріс көлемі
(Q1) мынадай формуламен анықталады:
МД ( - ағымдағы кезеңде маржиналдық табыс
К0мд – базистік кезеңде маржиналдық табыстың коэффициенті
Ц0 – базистік кезеңде өнім бірлігінің бағасы
2. Айнымалы шығындар (ПР) өзгерген кезде физикалық түрдегі өндіріс көлемі
(Q2) келесі формула арқылы есептеледі:
3. Баға өзгерген кезде (Ц) физикалық түрдегі өндіріс көлемі (Q3) мынадай
формуламен табылады:
МД0 – базалық және жаңа маржиналдық табыс
К0мд и К(мд – маржиналдық табыстың базалық және жаңа коэффициенттері,
бірлік үлесі
Ц0 и Ц1 – өнім бірлігінің базалық және жаңа бағасы
3. Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштер жүйесі
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігі рентабельділік
(табыстылық) көрсеткіштерімен көрінеді. Экономикалық тиімділіктің
көрсеткіші жалпы түрде келесі формуламен анықталады:
Экономикалық тиімділік көрсеткіші ретінде бухгалтерлік (жалпы)
пайда, өнім сатудан алынатын пайда және таза пайда (салық салынғаннан
кейін) алынады. Қорлар немесе шығындар ретінде қорлар (инвестициялар),
мүлік (активтер), сатылатын тауарлардың өзіндік құны.
Тәжірибеде қаржылық және экономикалық рентабельділік көрсеткіштерді
ажыратады. Экономикалық рентабельділік – бұл бизнес-жоспардың инновациялық
немесе инвестициялық жобада көрсетілетін болжамдау пайда шамасынан
есептелінетін параметр. Қаржылық рентабельділік кәсіпорынның қаржылық
(бухгалтерлік) есептемесіне еңгізіліп нақты пайда негізінде анықталады.
Рентабельділік талдаудың маңызды аспекті сату көлемнің табыстылығын
бағалауда және оған әсерін тигізетін факторларды (өнімнің бағасы және
өзіндік құны) есептеуде тұрады. Өнімнің өзіндік құн және бағаның
өзгерудің әсерін есептеу тізбекті ауыстыру әдіспен анықталады.
1. Сатудан түсетін түсімнің (( ВР) өсуіне байланысты сатудың
рентабельділігін өзгеруін есептеу:
ВР0 и ВР1 – базистік және ағымдық кезеңде өнімді сатудан түсетін түсімдер
С0 – базистік кезеңде сатылған өнімнің өзіндік құны
2. Сатылған өнімнің өзіндік құнның (DC) өсуіне байланысты сатудың
рентабельділігін өзгеруін есептеу:
С0 и С1 – базистік және ағымдық кезеңде сатылған өнімнің өзіндік құны
3. Екі фактордың жалпы әсерін оларды қосындылау арқылы анықтайды.
Талдаудың басқа маңызды аспекті активтердің айналымдылығы мен сатудың
рентабельділік көрсеткіштері арасындағы өзара байланыстарын зерттеуде
тұрады.
Ра – активтер рентабельділігі, %
БП - бухгалтерлік пайда
– есеп айыратын кездегі активтердің орташа құны
ВР – өнім сатудан түсетін түсімдер (сату көлемі)
1. Активтер рентабельділігінің өзгеруін олардың айналымдылығының
тездетілулігіне
байланысты келесі формуламен анықтайды:
(Ра ((Оа) – активтер айналымдылығының тездетілулігіне байланысты олардың
рентабельділігінің өзгеруі
Оа1 и Оа0 – базистік және ағымдағы кезеңдерде активтердің айналымдылығы
Рn1 – ағымдағы кезеңде сатудың рентабельділігі, %
2. Сату табыстылығының тербелуіне байланысты активтер рентабельділігінің
өзгеруі:
(Ра ((Рп) – Сату табыстылығының тербелуіне байланысты активтер
рентабельділігінің өзгеруі
Ра1 и Ра0 – базистік және ағымдағы кезеңдерде сатудың рентабельділігі, %
3. Екі фактордың жалпы әсерін оларды қосындылау арқылы анықтайды.
Арнайы есептердің негізінде инвестициялар және өндіріс
рентабельділіктің өзгеруіне кейбір факторлардың әсері анықталады.
Инвестиция айналымдылығымен олардың рентабельділік мөлшері арасында
өзара байланыстарын келесі түрде көрсетуге болады:
Ри – инвестиция рентабельділігі, %
БП – бухгалтерлік пайда (салық салынғанға дейінгі пайда)
ОП – сатудың көлемі
И – бухгалтерлік баланс бойынша инвестициялар сомасы (меншікті капитал +
ұзақ мерзімді несиелер және займдар)
Тәжірибеде инвестициялар рентабельділігін 2 әдіс бойынша көтеруге
болады:
1) Сату көлемінің 1 теңгесіне келетін пайда мөлшерін жоғарылату
2) Инвестициялар айналымдылығын тездету
Инвестициялар айналымдылығын келесі факторлар арқылы тездетуге болады:
• Инвестициялардың бұрынғы мөлшерінде сату көлемін жоғарылату;
• Сатудың жеткен деңгейіндегі қалпын ұстауға қажетті инвестициялардың
көлемін төмендету
Бірақ соңғы фактор өндірістің құлдарауына алып келеді және халық
шаруашылығының экономикалық өсуінің қажеттіліктеріне сай келмейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін талдаудың кезеңдері қандай?
2. Бухгалтерлік пайдаға әсерін тигізетін факторлар қалай топтастырылады?
3. Пайдаға әсерін тигізетін сыртқы факторларға қандай факторлар жатады?
4. Пайдаға әсерін тигізетін ішкі факторларға қандай факторлар жатады?
5. Жалпы пайда дегеніміз не?
6. Жалпы пайда қандай факторлар әсерімен қалыптасады?
7. Операционалдық талдау дегеніміз не?
8. Операционалдық талдаудың негізгі элементтері қандай?
9. Өндірістік тетік дегеніміз не?
10. Өндіріс рентабельділігінің шегі дегеніміз не?
11. Маржиналдық табыстың коэффициенті қалай анықталады?
12. Экономикалық және қаржылық рентабельділіктің түсініктері қандай?
Тақырып 3. Маржиналдық табысты талдау
1. Маржиналдық табысты талдаудың мәні және міндеттері
2. Өнім өндірісінің көлемі мен шығындары арасындағы байланысын талдау
3. Тұрақты шығындардың барынша жоғары деңгейінің жиынтығы мен өнімді
өткеру бағасының ең жоғары деңгейі
1. Маржиналдық табысты талдаудың мәні және міндеттері
Басқару шешімдерді қабылдау жағдайында маржиналдық талдаудың мәні өте
зор. Оның әдістемесі үш маңызды экономикалық көрсеткіштер топтарының
(шығындар, өнім өндіру (сату) көлемі, пайда) арақатынасын зертеуге және
оларды болжамдауға негізделеді. Бұл әдісті зиянсыз талдау немесе табысқа
жетуге көмектесу талдауы деп те атайды. Бұл әдісті жоспарлау әдісі
ретінде 1930 жылы американдық инженер У.Раутенштрах құрған және ол
өндірістің ең жоғары көлемінің графигі ретінде әйгілі болды. Маржиналдық
талдау (зиянсыз талдау) нарық қатынастары дамыған мемлекеттерде кең
тараған. Ол пайданың ең маңызды факторлардан тәуелділігін зерттеуге және
соның негізінде пайданың шамасын қалыптастыру процесін басқаруға мүмкіндік
береді. Әдістеменің негізінде маржиналдық табыс түсінігін пайдалану және
өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өндіріс және өткізім шығындардың
тұрақты және айнымалы шығындарға бөлінуі жатыр. Кәсіпорынның маржиналдық
табысы – бұл сатудан түсетін түсімнен айнымалы шығындардың шегерілуі. Өнім
бірлігіне шаққандағы маржиналдық табыс өнім бірлігінің бағасымен оған
жұмсалатын айнымалы шығындардың айырмашылығы болып саналады. Оның ішіне
тұрақты шығындардан басқа пайда да кіреді.
Маржиналдық талдаудың негізгі мүмкіндіктері мынада тұрады:
• Тұрақты және айнымалы шығындар мен бағаның ара қатысы берілген жағдайда
зиянсыз сату көлемін (рентабельділік шегі, шығындардың өтелімділігі)
анықтау;
• Кәсіпорынның қауіпсіздік (зиянсыз) зонасын анықтау;
• Пайданың берілген шамасын алу үшін сатудың қажетті көлемін есептеу;
• Маржиналдық табыстың деңгейі берілгенде тұрақты шығындардың ең жоғары
деңгейін анықтау;
• Тұрақты және айнымалы шығындардың деңгейі мен сату көлемі берілген
кезде сатудың көтерінкі бағасын табу.
Маржиналдық табыстың көмегімен басқа да басқару шешімдері қабылданады:
• Өндірістік құаттың өзгеруінің варианттарын таңдау;
• Өнім ассортиментін таңдау;
• Жаңа өнімге бағаны анықтау;
• Жабдықтардың варианттарын таңдау;
• Өндіріс технологиясын таңдау;
• Толықтырма өнімдерді (комплектующие изделия) сатып алудың варианттарын
анықтау;
• Қосымша заказ алудың тиімділігін бағалау.
Маржиналдық талдаудың негізгі кезеңдері:
1. Талдау өткізуге қажетті бастапқы ақпаратты жинау, дайындау және өңдеу
2. Өнімді өндіру мен сатуға жұмсалатын тұрақты және айнымалы шығындардың
сомасын анықтау
3. Зерттелетін көрсеткіштердің шамасын есептеу
4. Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейін салыстырмалы талдау
5. Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейінің өзгеруін факторлық талдау
6. Өзгеріп тұратын ортада олардың шамасын болжамдау
Маржиналдық талдау әдістемесі бойынша есептерді жүргізу үшін бір қатар
шарттар орындалу керек:
• Шығындардың екі бөлімге – тұрақты және айнымалы – бөлінудің
қажеттілігі;
• Айнымалы шығындар өнім өндірудің (сатудың) көлеміне пропорционал түрде
өзгереді;
• Тұрақты шығындар өнім өндірудің (сатудың) маңызды көлемі шамасында
өзгермейді;
• Өнім өндірудің және сатудың тепе-теңдігі, яғни дайын өнімнің қорлары
қалдығы, елеулі өзгермейді;
• Өндірістің тиімділігі, өнім бағасының деңгейі және пайдаланатын
өндірістік қорлар зерттелетін кезеңде елеулі құлдырауға ұшырамайды;
• Сатылатын өнім көлемінің сатудан түсетін түсімге пропорционалдығы.
2. Өнім өндірісінің көлемі мен шығындары арасындағы байланысын талдау
Пайданы талдау әдістемесіне соңғы кезде көп көңіл аударылып жатыр. Бұл
әдістеме пайданың бір қатар ең маңызды факторлардан тәуелділігін зерттеуге
мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы әдістеме көрсеткіштердің арасындағы
өзара байланыстарын толығырақ есептеуге және факторлардың әсерін
мөлшерлеуге мүмкіндік береді. Біздің мемлекетте бұрын пайданы талдағанда
келесі модельді пайдаланатын:
мұнда П – пайда сомасы
К – сатылған өнімнің саны (көлемі)
Ц – сатылған өнімнің бағасы
С – өнім бірлігінің өзіндік құны
Аталған факторлар өздерінен өздері, бір біріне байланыссыз, өзгеріп
тұрады деп саналатын. Тиімді өнім (рентабельная продукция) сатылатын кезде
пайда сату көлеміне тұп-тұра пропорционалды түрде өзгереді. Өнім пайдасы аз
(нерентабельная продукция) болған кезде пайда сату көлеміне қарама-қарсы
пропорционалды түрде өзгереді. Бірақ бұл жерде өнім өндірудің (сатудың)
көлемі мен оның өзіндік құнының өзара байланысы есепке алынбайтын.
Өндірістің (сатудың) көлемі көбейген кезде өнім бірлігінің өзіндік құны
төмендейді, себебі көбінде тек қана айнымалы шығындардың сомасы (өндіріс
жұмысшыларының кесімді төлемақысы, материалдар, шикізаттар, технологиялық
отын, электр энергиясы) өседі, ал тұрақты шығындардың сомасы (амортизация,
жұмысшылардың мерзімді төлемақысы, еңбек ақы, ғимарат арендасы)
өзгермейді. Ал өндіріс төмендеген кезде өнімнің өзіндік құны өседі, себебі
өнім бірлігіне шаққанда тұрақты шығындар көбейеді. Шет ел мемлекеттерінде
пайданы зертеген кезде маржиналдық талдау қолданады, оның негізінде
маржиналдық табыс жатыр. Маржиналдық табыс пайда мен кәсіпорынның тұрақты
шығындарын (Н) қосындылау арқылы табылады.
осыдан
Сонымен қатар маржиналдық табысты сатылған өнімнің санын (К) және
өнім бірлігіне келетін маржиналдық табыстың мөлшерлемесін (Дс) көбейту
арқылы көрсетуге болады:
Мұнда V – өнім бірлігіне келетін айнымалы шығындар
Көрсетілген формула өнімнің бір түрін сатудан алынатын пайданы
талдаған кезде қолданылады. Ол тұрақты және айнымалы шығындар деңгейіне,
бағаға, сатылған өнім санына байланысты пайда сомасының өзгеруін анықтайды.
Кесте – А өнімі бойынша факторлық талдаудың мәліметтері
Көрсеткіш Жоспар Нақты
бойынша
Сатылатын өнімнің көлемі, бірлік (К)
Сатылатын өнімнің бағасы, млн. тенге (Ц)
Өнімнің өзіндік құны, млн. тенге
Соның ішінде салыстырма (удельный) айнымалы
шығындар, млн. тенге (V)
Тұрақты шығындардың сомасы, млн. тенге (Н)
Пайда, млн. тенге
Пайда сомасының өзгеруіне әсерін тигізетін факторлардың есебі
тізбекті ауыстыру жолы арқылы жасалынады:
П пл = К пл (Ц пл – V пл) – Н пл
П усл 1 = К ф (Ц пл – V пл) – Н пл
П усл 2 = К ф (Ц ф – V пл) – Н пл
П усл 3 = К ф (Ц ф – V ф) – Н пл
П ф = К ф (Ц ф – V ф) – Н ф
Содан кейін пайданың жалпы өзгеруі есептелінеді ( П общ = Пф – П пл
Оның ішінде:
- сатылатын өнім санының ( П к = П усл1 – П пл
- сатылатын өнім бағасының ( П ц = П усл2 – П усл1
- салыстырма айнымалы шығындардың ( П v = П усл3 – П усл2
- тұрақты шығындардың сомасының ( П н = П ф – П усл3 өзгеруіне
байланысты.
Өндірістің төмендеуіне соның нәтижесінде өнім сатудың көлемінің
азаюына және оның өзіндік құнының көтерілуіне байланысты кәсіпорын пайданы
азырақ алады. Қарастырған әдістеме пайда сомасының өзгеруіне әсерін
тигізетін факторларды дұрыс анықтауға мүмкіндік береді, себебі оның
негізінде өндірістің (сатудың) көлемінің, өзіндік құнның және пайданың
өзара байланыстары ескеріледі.
Көп номенклатуралық (көп түрлі) өндіріс жағдайында пайданы талдаудың
әдістемесі елеулі қиындайды. Себебі қарастырған факторлардан басқа сатылған
өнім құрылымының әсері де ескеріледі. Шет ел мемлекеттерінде көп
номенклатуралық өндірісте пайда сомасының өзгеруіне әсерін тигізетін
факторларды зерттеу үшін мынадай модель қолданылады
мұнда П- пайда
В – өнім сатудан түсетін түсім
- өнім сатудан түсетін түсімде маржиналдық табыстың орташа
үлесі
Н – тұрақты шығындардың сомасы
Сатудан түсетін түсімде маржиналдық табыстың орташа үлесі
сатудан түсетін түсімнің жалпы сомасында өнімнің әрбір түрінің үлес
салмағына (УДi) және әрбір өнім бойынша сатудан түсетін түсімдегі
маржиналдық табыстың үлесіне (маржиналдық табыс мөлшерлемесінің бағаға
қатынасы) тәуелді болады:
мұнда - өнім сатудан түсетін түсімде маржиналдық табыстың орташа
үлесі
УДi – жалпы түсімнің ішінде әрбір өнім түрінің үлес салмағы
Дуi – әрбір өнім бойынша түсім ішіндегі маржиналдық табыстың
үлесі
Вi – әрбір өнім түрі бойынша сатудан түсетін түсім
В жалпы – өнім сатудан түсетін жалпы түсім сомасы
Цi – өнім i – түрінің бағасы
Vi – өнім i – түрінің салыстырма айнымалы шығындар
Сатудан түсетін түсім сонымен қатар өнім сатудың жалпы көлеміне, оның
құрылымына және қолданыстағы сату бағасына тәуелді:
мұнда VРП общ – сатылған өнімнің жалпы көлемі
Содан соң өнім сатудан алынатын пайданың факторлық моделін келесідей
түрде көрсетуге болады:
Осы факторлық модельдің арқасында кәсіпорынның тұрақты шығындар және
салыстырма айнымалы шығындарға, қолданыстағы сату бағасына, өнім көлеміне,
оның құрылымына байланысты пайданың қалай өзгергенін орнатуға болады.
Модель бойынша аталған факторлардың әсерін есептеу үшін келесі
кестелердің мәліметтерін қолдануға болады.
Кесте – Өнім сатудан түсетін түсімдер
Көрсеткіш Өнім сатудан түсетін Өнім сатудан түсетін түсімді
түсімнің сомасы, млн. есептеу шарттары
тенге
Сатудың Сатудың Сату
көлемі құрылымы бағасы
В пл = ( (Кiпл * Ц жоспар жоспар жоспар
iпл)
В усл 1 = В пл * К рп нақты жоспар жоспар
В усл 2 = ( (К iф * Ц нақты нақты жоспар
iпл)
В ф = ( (К iф * Цi ф) нақты нақты нақты
Кесте – Өнім сатудың құрылымы
ӨнімніңӨнім бағасы, Өнімге Сатудан Дуi = Ц i – V i Ц i
түрі тыс. тенге шаққанда түсетін жалпы
айнымалы түсімде үлес
шығындар, салмағы, %
мың. тенге
жоспар
В өнімі үшін
С өнімі үшін
D өнімі үшін
Өнімнің құрылымы және бағасы нақты, бірақ айнымалы шығындар
жоспарланғанда, сатудың нақты көлемі үшін орташа деңгейі мынадай
формуламен есептеледі:
Тұрақты және айнымалы шығындар сақталып, бірақ баға өзгеретін
жағдайда, өнімнің нақты көлемі сатылғаннан алынатын пайда келесі формуламен
анықталады:
Содан соң барлық нақты шарттармен (құрылым, баға, айнымалы шығындар)
Ду жеке және орташа мағыналары есептеледі:
А өнімі үшін
В өнімі үшін
С өнімі үшін
D өнімі үшін
Нақты шарттар мен жоспарланған тұрақты шығындар сақталатын кезде
пайда мынадай формуламен есептеледі:
Табылған нәтижемен алдынғы нәтижені салыстыру пайданың не себептен
өзгеруін (өсу немесе төмендеу) көрсетеді. Содан кейін пайданың нақты сомасы
есептеледі:
Жүйелі түрде бұл есепті келесідей көрсетуге болады:
Кесте – Маржиналдық табысты қолданып пайда сомасына факторлардың әсерін
есептеу
Пайда сомасын есептеу, Фактор
млн. тенге
Сату Сату Сатудың Айнымалы Тұрақты
көлемі құрылымы бағасы шығындар шығындар
затраты
жоспар жоспар жоспар жоспар жоспар
нақты жоспар жоспар жоспар жоспар
нақты нақты жоспар жоспар жоспар
нақты нақты нақты жоспар жоспар
нақты нақты нақты нақты жоспар
нақты нақты нақты нақты нақты
Пайда сомасы бойынша ( П общ жоспардан жалпы ауытқу есептеледі
Соның ішінде:
- өнім сатудың көлемінің ( П
- өнім сатудың құрылымының ( П
- еркін өткізу бағасының ( П
- айнымалы шығындардың ( П
- тұрақты шығындардың ( П өзгеруіне байланысты.
Маржиналдық талдау әдістемесі бойынша (вариант 2) пайда сатудың
құрылымы мен көлеміне елеулі тәуелді, себебі бұл факторлар өнімнің өзіндік
құнына да әсерін тигізеді.
Кесте – Пайданы факторлық талдаудың нәтижелерін салыстырмалы талдау
Фактор вариант
1 2
Өнім сатудың көлемі
Өнім сатудың құрылымы
Өнім бағасы
Өнімнің өзіндік құны
Соның ішінде:
Айнымалы шығындар
Тұрақты шығындар
Сонымен, пайданы факторлық талдаудың әр түрлі әдістемелерін
салыстырмалы талдау маржиналдық талдаудың әдістемесінің жетістіктерін
көрсетеді.
3. Тұрақты шығындардың барынша жоғары деңгейінің жиынтығы мен өнімді
өткеру бағасының ең жоғары деңгейі
Маржиналдық талдаудың көмегімен сату көлемінің жоғары деңгейін орнатуға,
сонымен қатар басқа факторлардың бағасы берілген жағдайында тұрақты
шығындар сомасының жоғары деңгейін орнатуға болады. Сатудың маржиналдық
табыс деңгейі берілген жағдайда тұрақты шығындардың жоғары деңгейі келесі
түрде есептелінеді:
немесе немесе
Бұл есептің мәні тұрақты шығындардың максималды берілетін шамасын
анықтауда тұрады. Себебі ол өнім бірлігіне шаққанда айнымалы шығындар, баға
және сату көлемі берілген деңгейде маржиналдық табыспен жабылады. Егер
тұрақты шығындар сол деңгейден асса, онда кәсіпорын зиян шегеді. Тұрақты
шығындар ең жоғары сомадан асып кеткен жағдайда кәсіпорын үшін олар аса
ауыр болады. Кәсіпорын сатудан түсетін түсімдермен оларды жаба алмайды. Сол
себептен сатудың жоғары көлемін есептеу қажет:
Тұрақты шығындардың жоғары деңгейі бағалы көрсеткіш болып саналады. Оның
көмегімен қаржылық нәтижелерін қалыптастыру процесін тиімді басқаруға
болады. Тұрақты және айнымалы шығындарды, сатудың берілген көлемін
пайдаланып бағаның барынша жоғары деңгейін анықтауға болады:
Пайданың, сату көлемнің, шығындардың функционалдық өзара байланыстарын
ескере отырып, өнімнің сату көлемін есептеуге болады. Ол басқару
шешімдердің әр түрлі варианттары бойынша (өндіріс құрылымы, баға,
технология, жабдықтар бойынша әр түрлі варианттары) бірдей пайданы береді.
Пайда сомасын келесі түрде көрсетуге болады:
Бұл жерде натуралды шамадағы сатудың көлемі (К) белгісіз шама болып
саналады. Бір вариант бойынша пайданы екінші вариант бойынша пайдаға
теңдестіруге болады.
Сол кезде сатудың көлемін келесідей табуға болады:
Сонымен қатар басқару шешімдерінің әр түрлі варианттары бойынша
шығындардың жалпы сомасы бірдей болатын сатудың көлемін анықтауға болады.
Ол үшін келесі формула қолданылады:
Жасалған есептердің негізінде басқару шешімдерінің варианттарының бірі
таңдалады.
Бақылау сұрақтары:
1. Маржиналдық талдау әдістемесінің мәні неде тұрады?
2. Кәсіпорынның маржиналдық табысы деген не?
3. Маржиналдық талдаудың мүмкіндіктері қандай?
4. Маржиналдық талдаудың қандай кезеңдері бар?
5. Пайданы талдау әдістемесінің мәні неде тұрады?
6. Маржиналдық табыс қалай есептелінеді?
7. Көп номенклатуралық өндіріс жағдайында пайданы талдау әдістемесінің
мәні неде тұрады?
8. Сатудан түсетін түсімнің ішінде маржиналдық табыстың орташа үлесі қалай
анықталады?
9. Сатылған өнімнің санына байланысты пайда қалай өзгереді?
10. Сатылған өнім құрылымының өзгеруіне байланысты пайда қалай өзгереді?
11. Өнім бағасының өзгеруіне байланысты пайда қалай өзгереді?
12. Тұрақты шығындардың ең жоғары деңгейі қалай анықталады?
13. Бағаның және сатудың ең жоғары деңгейі қалай есептелінеді?
Тақырып 4. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
1. Нарықтық экономика жағдайындағы рентабельділік көрсеткіштерінің мәні
және ролі
2. Өткізілген өнімнің рентабельділік деңгейін талдау
3. Өнім рентабельділігін талдау
4. Инновациялық жобалардың тиімділігін талдау
1. Нарықтық экономика жағдайындағы рентабельділік көрсеткіштерінің мәні
және ролі
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне ішкі жағдаймен қатар сыртқы
шарттар да әсер етеді. Қаржылық көрсеткіштер кәсіпорынның нақты шаруашылық
қызметіндегі және кәсіпорын басшылығы таңдаған стратегиялық іс-
әрекеттердегі қолайсыздықтарды сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады.
Осымен қоса қанағаттанарлықсыз қаржылық көрсеткіштер жалпы стратегиясын
қайта қарастырудың негізі болуы қажет.
Қаржылық көрсеткіштердің ішінде маңыздысы болып табыстылық саналады
(пайдалылық, рентабельділік). Оларға таза табыстың салынған капиталдың
айналымдылығы, акционерлік капиталға келетін таза табыс коэффициенті
жатады.
Айта кететін жәйт, динамикадағы табыстылық көрсеткіштерін салыстыру
кәсіпорынның пайдасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі қаржылық
жоспарлауда екі категорияны талдау кеңінен қолданылады:
• Қаржылық тетіктерді (рычаг) қолдану көрсеткіштері;
• Кешенді көрсеткіштер (композитті).
Қаржылық тетік (рычаг) несиені қолдану есебінен меншікті капитал
табыстылығын ұлғайтудың әдісі болып табылады. Меншікті капиталдың
рентабельділік көрсеткіші таза табыстың меншікті капиталға қатынасы арқылы
анықталады. Зайымдық құралдардың шамасы қаншалықты көп болса, тетік (рычаг)
соншалықты ұзағырақ, және рентабельділік жоғарырақ болатынын айта кеткен
жөн.
2. Рентабельділік көрсеткіштерінің жалпы сипаттамасы
Көрсеткіш Есептеу тәсілі Анықтамасы
1. Өнім сатудың
рентабельділігі
1.1. Өнім сатудың 1 тенге толық
рентабельділігі Пр – тауар сатудан алынған шығындарға келетін
(Р рп) пайда өнім сатудан алынатын
Срп – тауар сатудың толық пайданың қанша
өзіндік құны болатындығын көрсетеді
1.2. Өнім Бір өнімнің (немесе
рентабельділігі П – шығындар калькуляциясы өнім тобының) 1 тенге
(Р онім) бойынша бір өнімге (немесе өнімшығындарына келетін
тобына) келетін пайда пайданы көрсетеді
С – шығындар калькуляциясы
бойынша өнімнің өзіндік құны
2. Өндіріс Кәсіпорын өндірістік
рентабельділігі БП – баланстық пайда (салық қорларының
(Рп) салынғанға дейін жалпы пайда) (материалдық
– есеп айыратын активтердің) бір
кезеңдегі негізгі қорлардың тенгесіне келетін пайда
орташа құны көлемін көрсетеді
– есеп айыратын
кезеңдегі материал-өндірістік
қорлардың орташа құны
3. Активтер
(муліктер)
рентабельділігі
3.1. Жинақ Жинақ активтердің бір
активтердің БП – бухгалтерлік пайда теңгесіне келетін пайда
рентабельділігі – есеп айыратын көлемін көрсетеді
(Ра) кезеңдегі жинақ активтердің
орташа құны
3.2. Айналымнан Айналымнан тыс
тыс активтердің – есеп айыратын кезеңдегі активтердің 1 теңгесіне
рентабельділігі айналымнан тыс активтердің келетін бухгалтерлік
(Рвоа) орташа құны пайданың көлемін
көрсетеді
3.3. Айналым Айналым активтерінің 1
активтердің теңгесіне келетін
рентабельділігі – есеп айыратын кезеңдегібухгалтерлік пайданың
(Роа) айналым активтердің орташа құныкөлемін көрсетеді
3.4. Таза айланым Таза айналым
капиталдың капиталының 1 теңгесіне
рентабельділігі – есеп айыратын кезеңдегікелетін бухгалтерлік
(Р чок) таза айналым капиталдың орташа пайданың көлемін
құны сипаттайды
ЧОК – айналым активтерден
қысқа мерзімді міндеттемелерді
алу
4. Меншікті Меншікті капиталдың 1
капиталдың теңгесіне келетін таза
рентабельділігі – есеп айыратын пайданың көлемін
(Рск) кезеңдегі меншікті капиталдың көрсетеді
орташа құны
5. Инвестициялар Инвестициялардың, яғни
рентабельділігі – есеп айыратын авансталған капиталдың,
(Ри) кезеңдегі инвестициялардың 1 теңгесіне келетін
орташа құны таза пайданың көлемін
Инвестициялар = меншікті сипаттайды
капитал + ұзақ мерзімді
міндеттемелер
6. Сатудың Сату көлемінің 1
рентабельділігі БП – бухгалтерлік пайда теңгесіне бухгалтерлік
(Р сату) ОП – сатудың көлемі пайданың қанша
келетінін сипаттайды
3. Өнім рентабельділігін талдау
Рентабельділікті талдаудың маңызды аспектісі сату көлемінің
табыстылығын бағалау және олардың жағдайына әсер ететін факторларды есептеу
болып табылады. Осы мақсатта келесі аналитикалық кестені қолдану қажет.
Кесте - Сату көлемінің рентабельділік есептеу
Көрсеткіштер Базистік Есептік Ауытқулар
жыл жыл (+ немесе
-)
Тауарды өткізуден түскен түсім (сату
көлемі), мың тенге
Өткерілетін тауарлардың өзіндік құны
(коммерциялық және басқару шығындарын
қоса алғанда), мың тенге
Тауарды өткізуден түскен пайда, мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1. Қаржылық талдаудың пәні және әдістері
1. Қаржылық талдаудың мәні, ролі және маңызы
2. Қаржылық және басқарудағы талдаудың өзара байланысы
3. Қаржылық талдаудың әдістері
1. Қаржылық талдаудың мәні, ролі және маңызы
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған орай нақтылау дәрежесі аудитордың
өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудитордың түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
2. Қаржылық және басқарудағы талдаудың өзара байланысы
Қаржылық талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін жалпы талдаудың бір
бөлігі болып табылады. Ол бір бірімен тығыз байланысты мынадай тараулардан
тұрады:
1) Қаржылық талдау;
2) Өндірісті басқарудағы талдау.
Сыртқы қаржылық талдаудың негізгі ерекшеліктері мынада тұрады:
1) Талдау субъектілерінің көптілігі;
2) Талдау субъектілерінің мақсаттары және мүдделерінің әртүрлілігі;
3) Типтік әдістемелерін, есеп стандарттарын пайдалану;
4) Талдаудың кәсіпорынның сыртқы есептемелеріне бағытталуы;
5) Талдау нәтижелерінің барлық пайдаланушылар үшін ашықтығы.
Кәсіпорын серіктері сыртқы қаржылық талдауды келесі бағыттар бойынша
жасайды:
• Төлем қабілеттілігін және баланс өтімділігін, қаржылық тұрақтылыгын
талдау;
• Меншікті және қарыз капиталды, активтерді пайдалану тиімділігін талдау;
• Пайданың абсолюттік көрсеткіштерін зерттеу;
• Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жалпы бағалау.
Басқарудағы талдаудың ерекшеліктеріне келесілер жатады:
← Талдау нәтижелерінің кәсіпорын басшыларының мүдделеріне бағытталуы;
← Талдау жүргізу үшін ақпараттың максималды көлемін пайдалану;
← Кәсіпорын қызметтерінің барлық жақтарын зерттеу;
← Жоспарлау, есеп және талдау жүйелерінің бір бірімен бірлесуі;
← Талдау нәтижелерінің максималды жабықтығы.
Пайданы табуға мақсатталған кәсіпкерлік қызметтің (бизнестің)
концепциясы қаржылық талдаудың мазмұнын және тиімділігін түсінуге мүмкіндік
береді. Пайда кәсіпорынның табыстылық түрі ретінде соңғы қаржылық нәтиже
болып есептелінеді. Кезкелген бизнестің соңғы мақсатына жету үшін
қабылданатын басқару шешімдерді 3 аспектілер арқылы көрсетуге болады:
▪ Капиталды пайдалану бойынша шешімдер;
▪ Қорлар арқылы орындалатын шаралар;
▪ Жүзеге асырылатын шаралардың (қаржылық операциялар, инвестициялық
проекттер және т.б.) экономикалық тиімділігін бағалау.
Қаржылық және инвестициялық шешімдерді ұақытылы және сапалы негіздеу
кәсіркерлік қызметтің кезкелген саласында кешенді қаржылық талдаудың
мазмұнын сипаттайды. Ондай дәлелдеуді жүргізу үшін бір қатар стандартты
әдістер қолданылады.
3. Қаржылық талдаудың әдістері
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі және баптардың үлес салмағын анықтауға мұмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінең тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштермен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс.
Шетел мемлекеттерінің тәжірибесінде 3 коэффициент көп қолданылады: ROA,
ROE, RO(C.
ROA коэффициенті кәсіпорын меншікті және тартылған көздерден
калыптасқан сомалық активтердін қаншасын тапқанын көрсетеді. Бұл
коэффициент құрылымдық бөлімдердің қызметін бағалау үшін жиі пайдаланады.
ROE коэффициенті кәсіпорынмен акция иелерінің қаражаттарына қаншалықты
ақша тапқандығын белгілейді. Бұл көрсеткіш компания басшыларына, оның
акционерлеріне өте қажет.
Инвестицияланған капитал (тұрақты капитал) бұл акционерлік капиталдың
және ұзақ мерзімді міндеттемелердің (несиелер мен займдар) сомасы болып
табылады. Ол кәсіпорынның ұзақ ұақыт айналымында болатын ақшалай
каражаттарын бейнелейді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын алдын ала бағалау үшін көрсеткіштерді 2
топқа бөледі. Бірінші топқа нормативтік мағынасы анықталған көрсеткіштер
кіреді. Олардың қатарына қаржылық тұрақтылық және өтімділік көрсеткіштері
жатады:
← жалпы өтеу коэффициенті;
← тығыз өтімділік коэффициенті;
← қаражаттарды жұмылдыру жағдайында өтімділік коэффициенті;
← қарыз және меншікті қаражаттардың арақатыс коэффициенті;
← меншікті қаражаттармен қамту коэффициенті;
← меншікті айналым қаражаттардың ептілік коэффициенті.
Екінші топқа нормативсіз көрсеткіштер кіреді. Оларды көп жағдайда
динамикада көрсетеді немесе басқа кәсіпорындардың көрсеткіштерімен
салыстырады. Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады:
← таза пайда бойынша таза активтердің тиімділігі;
← сатылған өнімнің пайдалылығы;
← айналым активтердің айналымдылық коэффициенті;
← меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті.
Бақылау сұрақтары:
▪ Қаржылық талдауды қандай себепке байланысты өткізу қажет?
▪ Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты неде тұрады?
▪ Қаржылық талдау қандай ғылыми пәннің құрамдас элементі болып
саналады?
▪ Қаржылық менеджмент дегеніміз не?
▪ Ішкі экономикалық ортаның диагностикасы деген не?
▪ Сыртқы ортаның талдауы қандай параметрлермен жүргізіледі?
▪ Қаржылық және басқару талдаудың өзара байланыстары қалай орындалады?
▪ Сыртқы қаржылық талдаудың ерекшеліктері қандай?
▪ Сыртқы қаржылық талдау қандай бағыттар бойынша жүргізіледі?
▪ Басқару талдаудың ерекшеліктері қандай?
▪ Қазіргі тәжірибеде қаржылық талдаудың қандай негізгі әдістері
қолданылады?
▪ Қаржылық талдаудың әрбір әдісіне сипаттама беріңіздер
▪ Инвестициялық капитал дегеніміз не?
Тақырып 2. Кәсіпорындар табысын талдаудың мәні және міндеттері
1. Қаржылық нәтижелердің құрылымын және динамикасын талдау
2. Маржиналды табыстың құрамындағы пайданы талдау
3. Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштер жүйесі
1. Қаржылық нәтижелердің құрылымын және динамикасын талдау
Көптеген зерттеушілердің пікірлері бойынша пайда табыстылықтың
абсолюттік көрсеткіші, ал рентабельділік деңгей – салыстырмалы көрсеткіші
болып саналады. Бұл көрсеткіштердің шамасына өнімнің өзіндік құны және оның
жинақ көрсеткіші өндірілген өнімнің 1 тенгесіне жұмсалатын шығындары
әсерін тигізеді. Пайданың әрбір элементін талдау кәсіпорын басшылары,
акционерлер және несиегерлер үшін өте маңызды. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижелерін талдау көлденең, тікелей, трендтік және факторлық
талдаулардан тұрады.
Бухгалтерлік (салық салынғанға дейінгі) пайданы талдау оның
динамикасын және құрылымын зерттеуден басталады. Терең талдауда
бухгалтерлік пайданың элементтері және оған әсерін тигізетін факторлар
зерттеледі. Оларды сыртқы және ішкі факторларға бөледі.
Сыртқы факторларға мыналар жатады:
• әлеуметтік-экономикалық жағдай;
• табиғи жағдай;
• материалдық қорлардың бағасы және тасымалдау көлік тарифтері;
• сыртқы экономикалық байланыстардың даму деңгейі ж.т.б.
Ішкі факторларға
• сатудан түскен пайданың,
• сатылған өнім құрылымының,
• өнімнің өзіндік құнының,
• өнім бағасының,
• табыстар мен шығындардың өзгерістері жатады.
Ішкі және сыртқы факторлар бухгалтерлік пайдамен тікелей байланысты.
Тек өнімнің өзіндік құнының және сатудан тыс шығындардың төмендеуі пайданың
өсуіне алып келеді. Сыртқы факторлар бухгалтерлік пайданың шамасына, ал
ішкі факторлар сатудан түскен пайдасына тікелей әсер етеді. Кәсіпорын
қызметінің қаржылық нәтижелерін бағалауда сатудан түскен пайданың факторлық
талдауының мәні зор. Жалпы пайда сатудан түскен пайданың негізгі элементі
болып табылады. Жалпы пайданы өнімді сатудан түскен түсімдермен
өткерілген тауарлардың өзіндік құнының айырмашылығы арқылы табады. Жалпы
пайданы (ВП) келесі түрде көрсетуге болады:
Q – натуралды түрінде (тонна, дана ж.т.б.) өнімнің i-түрінің өндіріс
көлемі
Цi –өнімнің i-түрінің сату бағасы, тенге
Сi – бірлік өнімнің i-түрінің өзіндік құны, тенге
i - сатылатын өнімнің нақты түрі
n – сатылатын өнімнің түрлер саны (i= 1,2,3, ... ...n)
Жалпы пайда мынадай факторлар әсерімен қалыптасады:
← сату көлемі;
← сатылатын өнімнің өзіндік құны;
← сатылатын өнімнің бағасы;
← ассортимент құрылымында өзгерістер.
Жалпы пайданың факторлық талдауы базистік және ағымдағы кезендердің
(квартал, жыл) пайда мен зияны туралы есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Бірақ факторлық талдау үшін бұл мәліметтер жеткіліксіз. Қолданыстағы сату
бағалары тауарларды сатудан түсетін түсімдерге әсерін тигізетіндіктен, көп
жағдайда осы мәліметтерді салыстыру мүмкін емес.
В0 и В1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде сатудан түсетін түсімдер
Qi0 и Qi1 – осы кезеңдерде i-түріндегі тауарларды шығару көлемі
Цi0 и Цi1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде i-түріндегі бір өнімнің
қолданыстағы сату бағасы
Тауарлардың дерек өзіндік құны сату көлемі мен бір тауарға
жұмсалатын шығындардың әсерімен қалыптасады:
С0 и С1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде сатылған өнімнің дерек өзіндік
құны
Ci0 и Ci1 – базистік және ағымдағы кезеңдерде тауардың i- түрінің өзіндік
құны
Жалпы пайданың факторлық талдауы (ВП) элиминирлеу тәсілі, яғни
тізбекті ауыстыру әдісі арқылы, жасалынады. Элиминирлеу – бұл құбылысты
зерттеудегі бір қатар фактор әсерін анықтау үшін қолданатын техникалық
тәсіл.
Жалпы пайданың шамасына кейбір факторлардың әсерін анықтау үшін
келесі қосымша көрсеткіштерді есептеу қажет:
1) Ағымдағы кезеңде базистік бағамен сатылғын тауарлардан түсетін жанама
салықтарсыз түсімдер. Олар келесі формула арқылы анықталады:
2) Бір өнімге базистік шығынмен ағымдағы кезеңде сатылған тауарлардың
өзіндік құны мынадай формула арқылы табылады:
3) Базистік жалпы пайда (ВП(). Ол сатылған тауарлардың ассортименті мен
нақты көлеміне байланысты есептеледі. Базистік жалпы пайда базистік
бағамен ағымдағы кезеңде тауар сатудан түсетін түсімдердің (В() және
бір өнімге базистік шығынмен ағымдағы кезеңде сатылған тауарлар өзіндік
құнының (C() айырмашылығы арқылы анықталады.
2. Маржиналды табыстың құрамындағы пайданы талдау
Пайданың кіріс түрі ретінде қалыптасуы кәсіпкерлік қызметтің негізі
және оның соңғы қаржылық нәтижесі болып саналады. Пайдамен шығыстарды
салыстыру кәсіпорын жұмысының тиімділігін сипаттайды. Кәсіпкерлік қызметті
басқарудың ыңғайлы әдісінің бірі операционалдық талдау болып есептеледі, ол
шығындар – сату көлемі – пайда нобайы бойынша орындалады. Бұл әдіс өндіріс-
коммерциялық қызметтің қаржылық нәтижесі шығыс, баға, өндіріс көлемі және
өнім өткізу өзгерістерінен тәуекелділігін көрсетеді. Операционалдық
талдаудың нәтижелері кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып саналады.
Операциналдық талдау сезімталдықты, яғни өнім өндіру мен өткізудің ішкі
және сыртқы факторлар өзгерістеріне қаржылық нәтиженің реакциясын
көрсетеді.
Операционалдық талдау көмегімен көптеген басқару мәселелерін шешуге
болады:
1) Өндіріс-сауда қызметінің пайдалылығын бағалау;
2) Кәсіпорын рентабелділігін болжамдау;
3) Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау;
4) Қиын жағдайдан шыгудың оптималды жолдарын таңдау;
5) Инвестициялар пайдалылығын бағалау;
6) Кәсіпорын үшін ең қолайлы ассортименттік саясатты жүргізу.
Өндіріс және тауар сатудың сын көлемі, пайдалылық шегі және қаржылық
төзімділіктің қоры операционалдық талдаудың негізгі элементтері болып
саналады. Операционалдық талдау өндірістік (операционалдық) тетік (СВПР)
түсінігімен тығыз байланысты.
СВПР маржиналдық табыстың пайдадан қанша есе артқандығын көрсетеді.
Өндірістік тетік жоғары болған сайын, кәсіпкерлік тәуекелділік де өсе
береді. Тәжірибеде мынадай жағдайлар кездеседі:
1. Маржиналдық табыс 0-ге тең. Бұл жағдайда сатудан түсетін түсім тек қана
айнымалы шығындарды жабады, яғни кәсіпорын тұрақты шығындар мөлшерінде
зиян көріп жұмыс істейді.
2. 0( МД ( тұрақты шығындар. Мұндай жағдай тауар сатудан түсетін түсім
айнымалы шығындарды және тұрақты шығындардың белгілі бөлігін жабатын
кезде туындайды.
3. МД= тұрақты шығындар. Тауар сатудан түсетін түсім барлық шығындарды
(айнымалы және тұрақты) толық жабатын кезде пайда 0-ге тең болады.
4. МД(тұрақты шығындар. Тауар сатудан түсетін түсім барлық шығындардан
асқан жағдайда кәсіпорынның қызметі пайдалы болады.
Өндіріс тиімділігінің табалдырығы келесі формула арқылы табылады:
Маржиналдық табыстың коэффициенті өнім сатудан түсетін түсімнің үлес
салмағын көрсетеді.
Бұл коэффициент пайыздық түрде немесе бірлік үлесінде көрсетіледі.
Тұрақты шығындар деңгейі төмен кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі өндіріс
көлемі өзгеруіне көп тәуелді емес. Тұрақты шығындардың үлесі жоғары
кәсіпорындар өндіріс және сату көлемдерінің төмендеуінен қауіптену керек.
Қазіргі таңда кәсіпорындар үшін пайданың өсуі емес, оның қажетті
параметрлерде қалуы маңыздырақ. Бұл салық төлемдер шамасының және
өндірістік пен әлеуметтік төлемдер оптималды арақатысы арасын қамту үшін
қажет. Сезімталдықты талдау негізінде өндіріс көлемі жатыр.
1. Тұрақты шығындар (СР) өзгерген кезде физикалық түрдегі өндіріс көлемі
(Q1) мынадай формуламен анықталады:
МД ( - ағымдағы кезеңде маржиналдық табыс
К0мд – базистік кезеңде маржиналдық табыстың коэффициенті
Ц0 – базистік кезеңде өнім бірлігінің бағасы
2. Айнымалы шығындар (ПР) өзгерген кезде физикалық түрдегі өндіріс көлемі
(Q2) келесі формула арқылы есептеледі:
3. Баға өзгерген кезде (Ц) физикалық түрдегі өндіріс көлемі (Q3) мынадай
формуламен табылады:
МД0 – базалық және жаңа маржиналдық табыс
К0мд и К(мд – маржиналдық табыстың базалық және жаңа коэффициенттері,
бірлік үлесі
Ц0 и Ц1 – өнім бірлігінің базалық және жаңа бағасы
3. Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштер жүйесі
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігі рентабельділік
(табыстылық) көрсеткіштерімен көрінеді. Экономикалық тиімділіктің
көрсеткіші жалпы түрде келесі формуламен анықталады:
Экономикалық тиімділік көрсеткіші ретінде бухгалтерлік (жалпы)
пайда, өнім сатудан алынатын пайда және таза пайда (салық салынғаннан
кейін) алынады. Қорлар немесе шығындар ретінде қорлар (инвестициялар),
мүлік (активтер), сатылатын тауарлардың өзіндік құны.
Тәжірибеде қаржылық және экономикалық рентабельділік көрсеткіштерді
ажыратады. Экономикалық рентабельділік – бұл бизнес-жоспардың инновациялық
немесе инвестициялық жобада көрсетілетін болжамдау пайда шамасынан
есептелінетін параметр. Қаржылық рентабельділік кәсіпорынның қаржылық
(бухгалтерлік) есептемесіне еңгізіліп нақты пайда негізінде анықталады.
Рентабельділік талдаудың маңызды аспекті сату көлемнің табыстылығын
бағалауда және оған әсерін тигізетін факторларды (өнімнің бағасы және
өзіндік құны) есептеуде тұрады. Өнімнің өзіндік құн және бағаның
өзгерудің әсерін есептеу тізбекті ауыстыру әдіспен анықталады.
1. Сатудан түсетін түсімнің (( ВР) өсуіне байланысты сатудың
рентабельділігін өзгеруін есептеу:
ВР0 и ВР1 – базистік және ағымдық кезеңде өнімді сатудан түсетін түсімдер
С0 – базистік кезеңде сатылған өнімнің өзіндік құны
2. Сатылған өнімнің өзіндік құнның (DC) өсуіне байланысты сатудың
рентабельділігін өзгеруін есептеу:
С0 и С1 – базистік және ағымдық кезеңде сатылған өнімнің өзіндік құны
3. Екі фактордың жалпы әсерін оларды қосындылау арқылы анықтайды.
Талдаудың басқа маңызды аспекті активтердің айналымдылығы мен сатудың
рентабельділік көрсеткіштері арасындағы өзара байланыстарын зерттеуде
тұрады.
Ра – активтер рентабельділігі, %
БП - бухгалтерлік пайда
– есеп айыратын кездегі активтердің орташа құны
ВР – өнім сатудан түсетін түсімдер (сату көлемі)
1. Активтер рентабельділігінің өзгеруін олардың айналымдылығының
тездетілулігіне
байланысты келесі формуламен анықтайды:
(Ра ((Оа) – активтер айналымдылығының тездетілулігіне байланысты олардың
рентабельділігінің өзгеруі
Оа1 и Оа0 – базистік және ағымдағы кезеңдерде активтердің айналымдылығы
Рn1 – ағымдағы кезеңде сатудың рентабельділігі, %
2. Сату табыстылығының тербелуіне байланысты активтер рентабельділігінің
өзгеруі:
(Ра ((Рп) – Сату табыстылығының тербелуіне байланысты активтер
рентабельділігінің өзгеруі
Ра1 и Ра0 – базистік және ағымдағы кезеңдерде сатудың рентабельділігі, %
3. Екі фактордың жалпы әсерін оларды қосындылау арқылы анықтайды.
Арнайы есептердің негізінде инвестициялар және өндіріс
рентабельділіктің өзгеруіне кейбір факторлардың әсері анықталады.
Инвестиция айналымдылығымен олардың рентабельділік мөлшері арасында
өзара байланыстарын келесі түрде көрсетуге болады:
Ри – инвестиция рентабельділігі, %
БП – бухгалтерлік пайда (салық салынғанға дейінгі пайда)
ОП – сатудың көлемі
И – бухгалтерлік баланс бойынша инвестициялар сомасы (меншікті капитал +
ұзақ мерзімді несиелер және займдар)
Тәжірибеде инвестициялар рентабельділігін 2 әдіс бойынша көтеруге
болады:
1) Сату көлемінің 1 теңгесіне келетін пайда мөлшерін жоғарылату
2) Инвестициялар айналымдылығын тездету
Инвестициялар айналымдылығын келесі факторлар арқылы тездетуге болады:
• Инвестициялардың бұрынғы мөлшерінде сату көлемін жоғарылату;
• Сатудың жеткен деңгейіндегі қалпын ұстауға қажетті инвестициялардың
көлемін төмендету
Бірақ соңғы фактор өндірістің құлдарауына алып келеді және халық
шаруашылығының экономикалық өсуінің қажеттіліктеріне сай келмейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін талдаудың кезеңдері қандай?
2. Бухгалтерлік пайдаға әсерін тигізетін факторлар қалай топтастырылады?
3. Пайдаға әсерін тигізетін сыртқы факторларға қандай факторлар жатады?
4. Пайдаға әсерін тигізетін ішкі факторларға қандай факторлар жатады?
5. Жалпы пайда дегеніміз не?
6. Жалпы пайда қандай факторлар әсерімен қалыптасады?
7. Операционалдық талдау дегеніміз не?
8. Операционалдық талдаудың негізгі элементтері қандай?
9. Өндірістік тетік дегеніміз не?
10. Өндіріс рентабельділігінің шегі дегеніміз не?
11. Маржиналдық табыстың коэффициенті қалай анықталады?
12. Экономикалық және қаржылық рентабельділіктің түсініктері қандай?
Тақырып 3. Маржиналдық табысты талдау
1. Маржиналдық табысты талдаудың мәні және міндеттері
2. Өнім өндірісінің көлемі мен шығындары арасындағы байланысын талдау
3. Тұрақты шығындардың барынша жоғары деңгейінің жиынтығы мен өнімді
өткеру бағасының ең жоғары деңгейі
1. Маржиналдық табысты талдаудың мәні және міндеттері
Басқару шешімдерді қабылдау жағдайында маржиналдық талдаудың мәні өте
зор. Оның әдістемесі үш маңызды экономикалық көрсеткіштер топтарының
(шығындар, өнім өндіру (сату) көлемі, пайда) арақатынасын зертеуге және
оларды болжамдауға негізделеді. Бұл әдісті зиянсыз талдау немесе табысқа
жетуге көмектесу талдауы деп те атайды. Бұл әдісті жоспарлау әдісі
ретінде 1930 жылы американдық инженер У.Раутенштрах құрған және ол
өндірістің ең жоғары көлемінің графигі ретінде әйгілі болды. Маржиналдық
талдау (зиянсыз талдау) нарық қатынастары дамыған мемлекеттерде кең
тараған. Ол пайданың ең маңызды факторлардан тәуелділігін зерттеуге және
соның негізінде пайданың шамасын қалыптастыру процесін басқаруға мүмкіндік
береді. Әдістеменің негізінде маржиналдық табыс түсінігін пайдалану және
өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өндіріс және өткізім шығындардың
тұрақты және айнымалы шығындарға бөлінуі жатыр. Кәсіпорынның маржиналдық
табысы – бұл сатудан түсетін түсімнен айнымалы шығындардың шегерілуі. Өнім
бірлігіне шаққандағы маржиналдық табыс өнім бірлігінің бағасымен оған
жұмсалатын айнымалы шығындардың айырмашылығы болып саналады. Оның ішіне
тұрақты шығындардан басқа пайда да кіреді.
Маржиналдық талдаудың негізгі мүмкіндіктері мынада тұрады:
• Тұрақты және айнымалы шығындар мен бағаның ара қатысы берілген жағдайда
зиянсыз сату көлемін (рентабельділік шегі, шығындардың өтелімділігі)
анықтау;
• Кәсіпорынның қауіпсіздік (зиянсыз) зонасын анықтау;
• Пайданың берілген шамасын алу үшін сатудың қажетті көлемін есептеу;
• Маржиналдық табыстың деңгейі берілгенде тұрақты шығындардың ең жоғары
деңгейін анықтау;
• Тұрақты және айнымалы шығындардың деңгейі мен сату көлемі берілген
кезде сатудың көтерінкі бағасын табу.
Маржиналдық табыстың көмегімен басқа да басқару шешімдері қабылданады:
• Өндірістік құаттың өзгеруінің варианттарын таңдау;
• Өнім ассортиментін таңдау;
• Жаңа өнімге бағаны анықтау;
• Жабдықтардың варианттарын таңдау;
• Өндіріс технологиясын таңдау;
• Толықтырма өнімдерді (комплектующие изделия) сатып алудың варианттарын
анықтау;
• Қосымша заказ алудың тиімділігін бағалау.
Маржиналдық талдаудың негізгі кезеңдері:
1. Талдау өткізуге қажетті бастапқы ақпаратты жинау, дайындау және өңдеу
2. Өнімді өндіру мен сатуға жұмсалатын тұрақты және айнымалы шығындардың
сомасын анықтау
3. Зерттелетін көрсеткіштердің шамасын есептеу
4. Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейін салыстырмалы талдау
5. Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейінің өзгеруін факторлық талдау
6. Өзгеріп тұратын ортада олардың шамасын болжамдау
Маржиналдық талдау әдістемесі бойынша есептерді жүргізу үшін бір қатар
шарттар орындалу керек:
• Шығындардың екі бөлімге – тұрақты және айнымалы – бөлінудің
қажеттілігі;
• Айнымалы шығындар өнім өндірудің (сатудың) көлеміне пропорционал түрде
өзгереді;
• Тұрақты шығындар өнім өндірудің (сатудың) маңызды көлемі шамасында
өзгермейді;
• Өнім өндірудің және сатудың тепе-теңдігі, яғни дайын өнімнің қорлары
қалдығы, елеулі өзгермейді;
• Өндірістің тиімділігі, өнім бағасының деңгейі және пайдаланатын
өндірістік қорлар зерттелетін кезеңде елеулі құлдырауға ұшырамайды;
• Сатылатын өнім көлемінің сатудан түсетін түсімге пропорционалдығы.
2. Өнім өндірісінің көлемі мен шығындары арасындағы байланысын талдау
Пайданы талдау әдістемесіне соңғы кезде көп көңіл аударылып жатыр. Бұл
әдістеме пайданың бір қатар ең маңызды факторлардан тәуелділігін зерттеуге
мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы әдістеме көрсеткіштердің арасындағы
өзара байланыстарын толығырақ есептеуге және факторлардың әсерін
мөлшерлеуге мүмкіндік береді. Біздің мемлекетте бұрын пайданы талдағанда
келесі модельді пайдаланатын:
мұнда П – пайда сомасы
К – сатылған өнімнің саны (көлемі)
Ц – сатылған өнімнің бағасы
С – өнім бірлігінің өзіндік құны
Аталған факторлар өздерінен өздері, бір біріне байланыссыз, өзгеріп
тұрады деп саналатын. Тиімді өнім (рентабельная продукция) сатылатын кезде
пайда сату көлеміне тұп-тұра пропорционалды түрде өзгереді. Өнім пайдасы аз
(нерентабельная продукция) болған кезде пайда сату көлеміне қарама-қарсы
пропорционалды түрде өзгереді. Бірақ бұл жерде өнім өндірудің (сатудың)
көлемі мен оның өзіндік құнының өзара байланысы есепке алынбайтын.
Өндірістің (сатудың) көлемі көбейген кезде өнім бірлігінің өзіндік құны
төмендейді, себебі көбінде тек қана айнымалы шығындардың сомасы (өндіріс
жұмысшыларының кесімді төлемақысы, материалдар, шикізаттар, технологиялық
отын, электр энергиясы) өседі, ал тұрақты шығындардың сомасы (амортизация,
жұмысшылардың мерзімді төлемақысы, еңбек ақы, ғимарат арендасы)
өзгермейді. Ал өндіріс төмендеген кезде өнімнің өзіндік құны өседі, себебі
өнім бірлігіне шаққанда тұрақты шығындар көбейеді. Шет ел мемлекеттерінде
пайданы зертеген кезде маржиналдық талдау қолданады, оның негізінде
маржиналдық табыс жатыр. Маржиналдық табыс пайда мен кәсіпорынның тұрақты
шығындарын (Н) қосындылау арқылы табылады.
осыдан
Сонымен қатар маржиналдық табысты сатылған өнімнің санын (К) және
өнім бірлігіне келетін маржиналдық табыстың мөлшерлемесін (Дс) көбейту
арқылы көрсетуге болады:
Мұнда V – өнім бірлігіне келетін айнымалы шығындар
Көрсетілген формула өнімнің бір түрін сатудан алынатын пайданы
талдаған кезде қолданылады. Ол тұрақты және айнымалы шығындар деңгейіне,
бағаға, сатылған өнім санына байланысты пайда сомасының өзгеруін анықтайды.
Кесте – А өнімі бойынша факторлық талдаудың мәліметтері
Көрсеткіш Жоспар Нақты
бойынша
Сатылатын өнімнің көлемі, бірлік (К)
Сатылатын өнімнің бағасы, млн. тенге (Ц)
Өнімнің өзіндік құны, млн. тенге
Соның ішінде салыстырма (удельный) айнымалы
шығындар, млн. тенге (V)
Тұрақты шығындардың сомасы, млн. тенге (Н)
Пайда, млн. тенге
Пайда сомасының өзгеруіне әсерін тигізетін факторлардың есебі
тізбекті ауыстыру жолы арқылы жасалынады:
П пл = К пл (Ц пл – V пл) – Н пл
П усл 1 = К ф (Ц пл – V пл) – Н пл
П усл 2 = К ф (Ц ф – V пл) – Н пл
П усл 3 = К ф (Ц ф – V ф) – Н пл
П ф = К ф (Ц ф – V ф) – Н ф
Содан кейін пайданың жалпы өзгеруі есептелінеді ( П общ = Пф – П пл
Оның ішінде:
- сатылатын өнім санының ( П к = П усл1 – П пл
- сатылатын өнім бағасының ( П ц = П усл2 – П усл1
- салыстырма айнымалы шығындардың ( П v = П усл3 – П усл2
- тұрақты шығындардың сомасының ( П н = П ф – П усл3 өзгеруіне
байланысты.
Өндірістің төмендеуіне соның нәтижесінде өнім сатудың көлемінің
азаюына және оның өзіндік құнының көтерілуіне байланысты кәсіпорын пайданы
азырақ алады. Қарастырған әдістеме пайда сомасының өзгеруіне әсерін
тигізетін факторларды дұрыс анықтауға мүмкіндік береді, себебі оның
негізінде өндірістің (сатудың) көлемінің, өзіндік құнның және пайданың
өзара байланыстары ескеріледі.
Көп номенклатуралық (көп түрлі) өндіріс жағдайында пайданы талдаудың
әдістемесі елеулі қиындайды. Себебі қарастырған факторлардан басқа сатылған
өнім құрылымының әсері де ескеріледі. Шет ел мемлекеттерінде көп
номенклатуралық өндірісте пайда сомасының өзгеруіне әсерін тигізетін
факторларды зерттеу үшін мынадай модель қолданылады
мұнда П- пайда
В – өнім сатудан түсетін түсім
- өнім сатудан түсетін түсімде маржиналдық табыстың орташа
үлесі
Н – тұрақты шығындардың сомасы
Сатудан түсетін түсімде маржиналдық табыстың орташа үлесі
сатудан түсетін түсімнің жалпы сомасында өнімнің әрбір түрінің үлес
салмағына (УДi) және әрбір өнім бойынша сатудан түсетін түсімдегі
маржиналдық табыстың үлесіне (маржиналдық табыс мөлшерлемесінің бағаға
қатынасы) тәуелді болады:
мұнда - өнім сатудан түсетін түсімде маржиналдық табыстың орташа
үлесі
УДi – жалпы түсімнің ішінде әрбір өнім түрінің үлес салмағы
Дуi – әрбір өнім бойынша түсім ішіндегі маржиналдық табыстың
үлесі
Вi – әрбір өнім түрі бойынша сатудан түсетін түсім
В жалпы – өнім сатудан түсетін жалпы түсім сомасы
Цi – өнім i – түрінің бағасы
Vi – өнім i – түрінің салыстырма айнымалы шығындар
Сатудан түсетін түсім сонымен қатар өнім сатудың жалпы көлеміне, оның
құрылымына және қолданыстағы сату бағасына тәуелді:
мұнда VРП общ – сатылған өнімнің жалпы көлемі
Содан соң өнім сатудан алынатын пайданың факторлық моделін келесідей
түрде көрсетуге болады:
Осы факторлық модельдің арқасында кәсіпорынның тұрақты шығындар және
салыстырма айнымалы шығындарға, қолданыстағы сату бағасына, өнім көлеміне,
оның құрылымына байланысты пайданың қалай өзгергенін орнатуға болады.
Модель бойынша аталған факторлардың әсерін есептеу үшін келесі
кестелердің мәліметтерін қолдануға болады.
Кесте – Өнім сатудан түсетін түсімдер
Көрсеткіш Өнім сатудан түсетін Өнім сатудан түсетін түсімді
түсімнің сомасы, млн. есептеу шарттары
тенге
Сатудың Сатудың Сату
көлемі құрылымы бағасы
В пл = ( (Кiпл * Ц жоспар жоспар жоспар
iпл)
В усл 1 = В пл * К рп нақты жоспар жоспар
В усл 2 = ( (К iф * Ц нақты нақты жоспар
iпл)
В ф = ( (К iф * Цi ф) нақты нақты нақты
Кесте – Өнім сатудың құрылымы
ӨнімніңӨнім бағасы, Өнімге Сатудан Дуi = Ц i – V i Ц i
түрі тыс. тенге шаққанда түсетін жалпы
айнымалы түсімде үлес
шығындар, салмағы, %
мың. тенге
жоспар
В өнімі үшін
С өнімі үшін
D өнімі үшін
Өнімнің құрылымы және бағасы нақты, бірақ айнымалы шығындар
жоспарланғанда, сатудың нақты көлемі үшін орташа деңгейі мынадай
формуламен есептеледі:
Тұрақты және айнымалы шығындар сақталып, бірақ баға өзгеретін
жағдайда, өнімнің нақты көлемі сатылғаннан алынатын пайда келесі формуламен
анықталады:
Содан соң барлық нақты шарттармен (құрылым, баға, айнымалы шығындар)
Ду жеке және орташа мағыналары есептеледі:
А өнімі үшін
В өнімі үшін
С өнімі үшін
D өнімі үшін
Нақты шарттар мен жоспарланған тұрақты шығындар сақталатын кезде
пайда мынадай формуламен есептеледі:
Табылған нәтижемен алдынғы нәтижені салыстыру пайданың не себептен
өзгеруін (өсу немесе төмендеу) көрсетеді. Содан кейін пайданың нақты сомасы
есептеледі:
Жүйелі түрде бұл есепті келесідей көрсетуге болады:
Кесте – Маржиналдық табысты қолданып пайда сомасына факторлардың әсерін
есептеу
Пайда сомасын есептеу, Фактор
млн. тенге
Сату Сату Сатудың Айнымалы Тұрақты
көлемі құрылымы бағасы шығындар шығындар
затраты
жоспар жоспар жоспар жоспар жоспар
нақты жоспар жоспар жоспар жоспар
нақты нақты жоспар жоспар жоспар
нақты нақты нақты жоспар жоспар
нақты нақты нақты нақты жоспар
нақты нақты нақты нақты нақты
Пайда сомасы бойынша ( П общ жоспардан жалпы ауытқу есептеледі
Соның ішінде:
- өнім сатудың көлемінің ( П
- өнім сатудың құрылымының ( П
- еркін өткізу бағасының ( П
- айнымалы шығындардың ( П
- тұрақты шығындардың ( П өзгеруіне байланысты.
Маржиналдық талдау әдістемесі бойынша (вариант 2) пайда сатудың
құрылымы мен көлеміне елеулі тәуелді, себебі бұл факторлар өнімнің өзіндік
құнына да әсерін тигізеді.
Кесте – Пайданы факторлық талдаудың нәтижелерін салыстырмалы талдау
Фактор вариант
1 2
Өнім сатудың көлемі
Өнім сатудың құрылымы
Өнім бағасы
Өнімнің өзіндік құны
Соның ішінде:
Айнымалы шығындар
Тұрақты шығындар
Сонымен, пайданы факторлық талдаудың әр түрлі әдістемелерін
салыстырмалы талдау маржиналдық талдаудың әдістемесінің жетістіктерін
көрсетеді.
3. Тұрақты шығындардың барынша жоғары деңгейінің жиынтығы мен өнімді
өткеру бағасының ең жоғары деңгейі
Маржиналдық талдаудың көмегімен сату көлемінің жоғары деңгейін орнатуға,
сонымен қатар басқа факторлардың бағасы берілген жағдайында тұрақты
шығындар сомасының жоғары деңгейін орнатуға болады. Сатудың маржиналдық
табыс деңгейі берілген жағдайда тұрақты шығындардың жоғары деңгейі келесі
түрде есептелінеді:
немесе немесе
Бұл есептің мәні тұрақты шығындардың максималды берілетін шамасын
анықтауда тұрады. Себебі ол өнім бірлігіне шаққанда айнымалы шығындар, баға
және сату көлемі берілген деңгейде маржиналдық табыспен жабылады. Егер
тұрақты шығындар сол деңгейден асса, онда кәсіпорын зиян шегеді. Тұрақты
шығындар ең жоғары сомадан асып кеткен жағдайда кәсіпорын үшін олар аса
ауыр болады. Кәсіпорын сатудан түсетін түсімдермен оларды жаба алмайды. Сол
себептен сатудың жоғары көлемін есептеу қажет:
Тұрақты шығындардың жоғары деңгейі бағалы көрсеткіш болып саналады. Оның
көмегімен қаржылық нәтижелерін қалыптастыру процесін тиімді басқаруға
болады. Тұрақты және айнымалы шығындарды, сатудың берілген көлемін
пайдаланып бағаның барынша жоғары деңгейін анықтауға болады:
Пайданың, сату көлемнің, шығындардың функционалдық өзара байланыстарын
ескере отырып, өнімнің сату көлемін есептеуге болады. Ол басқару
шешімдердің әр түрлі варианттары бойынша (өндіріс құрылымы, баға,
технология, жабдықтар бойынша әр түрлі варианттары) бірдей пайданы береді.
Пайда сомасын келесі түрде көрсетуге болады:
Бұл жерде натуралды шамадағы сатудың көлемі (К) белгісіз шама болып
саналады. Бір вариант бойынша пайданы екінші вариант бойынша пайдаға
теңдестіруге болады.
Сол кезде сатудың көлемін келесідей табуға болады:
Сонымен қатар басқару шешімдерінің әр түрлі варианттары бойынша
шығындардың жалпы сомасы бірдей болатын сатудың көлемін анықтауға болады.
Ол үшін келесі формула қолданылады:
Жасалған есептердің негізінде басқару шешімдерінің варианттарының бірі
таңдалады.
Бақылау сұрақтары:
1. Маржиналдық талдау әдістемесінің мәні неде тұрады?
2. Кәсіпорынның маржиналдық табысы деген не?
3. Маржиналдық талдаудың мүмкіндіктері қандай?
4. Маржиналдық талдаудың қандай кезеңдері бар?
5. Пайданы талдау әдістемесінің мәні неде тұрады?
6. Маржиналдық табыс қалай есептелінеді?
7. Көп номенклатуралық өндіріс жағдайында пайданы талдау әдістемесінің
мәні неде тұрады?
8. Сатудан түсетін түсімнің ішінде маржиналдық табыстың орташа үлесі қалай
анықталады?
9. Сатылған өнімнің санына байланысты пайда қалай өзгереді?
10. Сатылған өнім құрылымының өзгеруіне байланысты пайда қалай өзгереді?
11. Өнім бағасының өзгеруіне байланысты пайда қалай өзгереді?
12. Тұрақты шығындардың ең жоғары деңгейі қалай анықталады?
13. Бағаның және сатудың ең жоғары деңгейі қалай есептелінеді?
Тақырып 4. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
1. Нарықтық экономика жағдайындағы рентабельділік көрсеткіштерінің мәні
және ролі
2. Өткізілген өнімнің рентабельділік деңгейін талдау
3. Өнім рентабельділігін талдау
4. Инновациялық жобалардың тиімділігін талдау
1. Нарықтық экономика жағдайындағы рентабельділік көрсеткіштерінің мәні
және ролі
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне ішкі жағдаймен қатар сыртқы
шарттар да әсер етеді. Қаржылық көрсеткіштер кәсіпорынның нақты шаруашылық
қызметіндегі және кәсіпорын басшылығы таңдаған стратегиялық іс-
әрекеттердегі қолайсыздықтарды сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады.
Осымен қоса қанағаттанарлықсыз қаржылық көрсеткіштер жалпы стратегиясын
қайта қарастырудың негізі болуы қажет.
Қаржылық көрсеткіштердің ішінде маңыздысы болып табыстылық саналады
(пайдалылық, рентабельділік). Оларға таза табыстың салынған капиталдың
айналымдылығы, акционерлік капиталға келетін таза табыс коэффициенті
жатады.
Айта кететін жәйт, динамикадағы табыстылық көрсеткіштерін салыстыру
кәсіпорынның пайдасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі қаржылық
жоспарлауда екі категорияны талдау кеңінен қолданылады:
• Қаржылық тетіктерді (рычаг) қолдану көрсеткіштері;
• Кешенді көрсеткіштер (композитті).
Қаржылық тетік (рычаг) несиені қолдану есебінен меншікті капитал
табыстылығын ұлғайтудың әдісі болып табылады. Меншікті капиталдың
рентабельділік көрсеткіші таза табыстың меншікті капиталға қатынасы арқылы
анықталады. Зайымдық құралдардың шамасы қаншалықты көп болса, тетік (рычаг)
соншалықты ұзағырақ, және рентабельділік жоғарырақ болатынын айта кеткен
жөн.
2. Рентабельділік көрсеткіштерінің жалпы сипаттамасы
Көрсеткіш Есептеу тәсілі Анықтамасы
1. Өнім сатудың
рентабельділігі
1.1. Өнім сатудың 1 тенге толық
рентабельділігі Пр – тауар сатудан алынған шығындарға келетін
(Р рп) пайда өнім сатудан алынатын
Срп – тауар сатудың толық пайданың қанша
өзіндік құны болатындығын көрсетеді
1.2. Өнім Бір өнімнің (немесе
рентабельділігі П – шығындар калькуляциясы өнім тобының) 1 тенге
(Р онім) бойынша бір өнімге (немесе өнімшығындарына келетін
тобына) келетін пайда пайданы көрсетеді
С – шығындар калькуляциясы
бойынша өнімнің өзіндік құны
2. Өндіріс Кәсіпорын өндірістік
рентабельділігі БП – баланстық пайда (салық қорларының
(Рп) салынғанға дейін жалпы пайда) (материалдық
– есеп айыратын активтердің) бір
кезеңдегі негізгі қорлардың тенгесіне келетін пайда
орташа құны көлемін көрсетеді
– есеп айыратын
кезеңдегі материал-өндірістік
қорлардың орташа құны
3. Активтер
(муліктер)
рентабельділігі
3.1. Жинақ Жинақ активтердің бір
активтердің БП – бухгалтерлік пайда теңгесіне келетін пайда
рентабельділігі – есеп айыратын көлемін көрсетеді
(Ра) кезеңдегі жинақ активтердің
орташа құны
3.2. Айналымнан Айналымнан тыс
тыс активтердің – есеп айыратын кезеңдегі активтердің 1 теңгесіне
рентабельділігі айналымнан тыс активтердің келетін бухгалтерлік
(Рвоа) орташа құны пайданың көлемін
көрсетеді
3.3. Айналым Айналым активтерінің 1
активтердің теңгесіне келетін
рентабельділігі – есеп айыратын кезеңдегібухгалтерлік пайданың
(Роа) айналым активтердің орташа құныкөлемін көрсетеді
3.4. Таза айланым Таза айналым
капиталдың капиталының 1 теңгесіне
рентабельділігі – есеп айыратын кезеңдегікелетін бухгалтерлік
(Р чок) таза айналым капиталдың орташа пайданың көлемін
құны сипаттайды
ЧОК – айналым активтерден
қысқа мерзімді міндеттемелерді
алу
4. Меншікті Меншікті капиталдың 1
капиталдың теңгесіне келетін таза
рентабельділігі – есеп айыратын пайданың көлемін
(Рск) кезеңдегі меншікті капиталдың көрсетеді
орташа құны
5. Инвестициялар Инвестициялардың, яғни
рентабельділігі – есеп айыратын авансталған капиталдың,
(Ри) кезеңдегі инвестициялардың 1 теңгесіне келетін
орташа құны таза пайданың көлемін
Инвестициялар = меншікті сипаттайды
капитал + ұзақ мерзімді
міндеттемелер
6. Сатудың Сату көлемінің 1
рентабельділігі БП – бухгалтерлік пайда теңгесіне бухгалтерлік
(Р сату) ОП – сатудың көлемі пайданың қанша
келетінін сипаттайды
3. Өнім рентабельділігін талдау
Рентабельділікті талдаудың маңызды аспектісі сату көлемінің
табыстылығын бағалау және олардың жағдайына әсер ететін факторларды есептеу
болып табылады. Осы мақсатта келесі аналитикалық кестені қолдану қажет.
Кесте - Сату көлемінің рентабельділік есептеу
Көрсеткіштер Базистік Есептік Ауытқулар
жыл жыл (+ немесе
-)
Тауарды өткізуден түскен түсім (сату
көлемі), мың тенге
Өткерілетін тауарлардың өзіндік құны
(коммерциялық және басқару шығындарын
қоса алғанда), мың тенге
Тауарды өткізуден түскен пайда, мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz