Іс қағаздарын жүргізу негіздері
АЛҒЫ СӨЗ 7
КІРІСПЕ 9
1.ТАРАУ. ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕМЕСІ 11
1.1. Құжат ұғымы және функциясы 11
1.2. Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері 17
1.3. Іс құжаттарының жіктемесі 21
2.ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДА ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУДІ, МҰРАҒАТ ҚЫЗМЕТІН ЗАҢДЫҚ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУ 22
2.1. Заңи және басқа да нормативтік.құқықтық актілер 22
2.2. Мемлекеттік стандарттар мен құжаттар 29
2.3. Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және құжаттау 31
2.4. Мекемелер мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізу ерекшеліктері 33
3.ТАРАУ. БАСҚАРУ ҚҰЖАТТАРЫН РЕСІМДЕУ ТӘРТІБІ 78
3.1. Құжаттардың деректемелерін ресімдеу 78
3.2. Құжаттар бланкілері, форматтар 88
4.ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚҰЖАТТАР 92
4.1. Ұйымдық.құқықтық құжаттар 92
4.1.1. Жарғы 96
4.1.2. Штаттық кесте 111
4.1.3. «Қызметкерлер туралы» ереже 117
4.1.4. Лауазымдық нұсқаулық 121
4.2. Өкімдік құжаттар 125
4.2.1. Шешім (қаулы) 125
4.2.2. Өкім 128
4.2.3. Нұсқау 129
4.2.4. Бұйрық 130
4.3. Мекеменің жеке құрамы (қызметкерлері) бойынша құжаттар 132
4.3.1. Жеке құрам бойынша құжаттарды ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар 132
4.3.2. Түйіндеме (резюме) 134
4.3.3. Жұмысқа қабылдау туралы өтініш 135
4.3.4. Өмірбаян 136
4.3.5. Кадрларды есепке алу бойынша жеке парақ 136
4.3.6. Еңбек шарты 139
4.3.7. Қызметке қабылдау туралы бұйрық (өкім) 147
4.3.8. Қызметкердің жеке карточкасы 148
4.3.9. Еңбек демалысының кестесі 148
4.3.10. Іссапар куәлігі және іссапарда болған қызметкерді тіркеу журналы 152
4.3.11. Қызметкермен жасалған еңбек шартын бұзу туралы бұйрық 152
4.3.12. Еңбек кітапшасы 153
4.3.13. Жеке құрам бойынша құжаттарды мұрағатқа әзірлеу 154
4.4. Ақпараттық.анықтамалық құжаттар 155
4.4.1. Іскерлік хат 155
4.4.2. Жазбалар 158
4.4.3. Өтініш 159
4.4.4. Акт 160
4.4.5. Анықтама 162
4.4.6. Шарт 163
4.4.7. Телеграмма 163
4.4.8. Телефонограмма 164
4.4.9. Факсограмма 165
4.4.10. Электрондық хабарлама 165
4.4.11. Хаттама 166
4.4.12. Сенімхат 166
5.ТАРАУ. ҚҰЖАТТАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 169
5.1. Құжат айналымын ұйымдастыру: жалпы ережелер 169
5.2. Құжаттарды тіркеу және есепке алу 173
5.2.1. Тіркеу нысандары 174
5.2.2. Тіркелмейтін құжаттар тізбесі 176
5.2.3. Келіп түскен құжаттарды тіркеу 177
5.2.4. Жіберілетін құжаттарды әзірлеу және тіркеу 180
5.2.5. Ішкі құжаттардың қозғалу барысы 182
5.3. Іс құжаттарының орындалу мерзімдері және орындалуын бақылау 183
5.4. Компьютер арқылы іс қағаздарын жүргізу 187
5.4.1. Электронды құжатты жасау тәртібі 187
5.4.2. Электрондық қолтаңба 191
5.4.3. Дербес компьютерді пайдаланып құжат айналымын ұйымдастыру 191
5.5. Құжат айналымының көлемін есепке алу 193
5.6. Мекемелер мен кәсіпорындарда таратылуы шектелген, құпия құжаттарды қорғау және олармен жұмыс жүргізу тәртібі 193
5.7. Іс қағаздарының номенклатурасы, құжаттарды мұрағатқа сақтауға дайындау 200
5.7.1. Іс қағаздарының номенклатурасы 201
5.7.2. Іс қағаздарын қалыптастыру 208
5.7.3. Құжаттарды сақтауға және пайдалануға дайындау 209
5.8. Мекемелер мен кәсіпорындар жанындағы ведомостволық мұрағаттың жұмысын ұйымдастыру 213
5.8.1. Мекемелер мен ұйымдардағы электрондық мұрағат және оның құжат айналымындағы орыны 221
5.9. Іс қағаздары мен құжат айналымы жүйесін автоматтандыру 223
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 226
ҚОРЫТЫНДЫ 229
ҚОСЫМША 230
І. Іс қағаздарының қысқаша түсіндірме сөздігі 230
КІРІСПЕ 9
1.ТАРАУ. ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕМЕСІ 11
1.1. Құжат ұғымы және функциясы 11
1.2. Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері 17
1.3. Іс құжаттарының жіктемесі 21
2.ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДА ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУДІ, МҰРАҒАТ ҚЫЗМЕТІН ЗАҢДЫҚ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУ 22
2.1. Заңи және басқа да нормативтік.құқықтық актілер 22
2.2. Мемлекеттік стандарттар мен құжаттар 29
2.3. Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және құжаттау 31
2.4. Мекемелер мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізу ерекшеліктері 33
3.ТАРАУ. БАСҚАРУ ҚҰЖАТТАРЫН РЕСІМДЕУ ТӘРТІБІ 78
3.1. Құжаттардың деректемелерін ресімдеу 78
3.2. Құжаттар бланкілері, форматтар 88
4.ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚҰЖАТТАР 92
4.1. Ұйымдық.құқықтық құжаттар 92
4.1.1. Жарғы 96
4.1.2. Штаттық кесте 111
4.1.3. «Қызметкерлер туралы» ереже 117
4.1.4. Лауазымдық нұсқаулық 121
4.2. Өкімдік құжаттар 125
4.2.1. Шешім (қаулы) 125
4.2.2. Өкім 128
4.2.3. Нұсқау 129
4.2.4. Бұйрық 130
4.3. Мекеменің жеке құрамы (қызметкерлері) бойынша құжаттар 132
4.3.1. Жеке құрам бойынша құжаттарды ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар 132
4.3.2. Түйіндеме (резюме) 134
4.3.3. Жұмысқа қабылдау туралы өтініш 135
4.3.4. Өмірбаян 136
4.3.5. Кадрларды есепке алу бойынша жеке парақ 136
4.3.6. Еңбек шарты 139
4.3.7. Қызметке қабылдау туралы бұйрық (өкім) 147
4.3.8. Қызметкердің жеке карточкасы 148
4.3.9. Еңбек демалысының кестесі 148
4.3.10. Іссапар куәлігі және іссапарда болған қызметкерді тіркеу журналы 152
4.3.11. Қызметкермен жасалған еңбек шартын бұзу туралы бұйрық 152
4.3.12. Еңбек кітапшасы 153
4.3.13. Жеке құрам бойынша құжаттарды мұрағатқа әзірлеу 154
4.4. Ақпараттық.анықтамалық құжаттар 155
4.4.1. Іскерлік хат 155
4.4.2. Жазбалар 158
4.4.3. Өтініш 159
4.4.4. Акт 160
4.4.5. Анықтама 162
4.4.6. Шарт 163
4.4.7. Телеграмма 163
4.4.8. Телефонограмма 164
4.4.9. Факсограмма 165
4.4.10. Электрондық хабарлама 165
4.4.11. Хаттама 166
4.4.12. Сенімхат 166
5.ТАРАУ. ҚҰЖАТТАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 169
5.1. Құжат айналымын ұйымдастыру: жалпы ережелер 169
5.2. Құжаттарды тіркеу және есепке алу 173
5.2.1. Тіркеу нысандары 174
5.2.2. Тіркелмейтін құжаттар тізбесі 176
5.2.3. Келіп түскен құжаттарды тіркеу 177
5.2.4. Жіберілетін құжаттарды әзірлеу және тіркеу 180
5.2.5. Ішкі құжаттардың қозғалу барысы 182
5.3. Іс құжаттарының орындалу мерзімдері және орындалуын бақылау 183
5.4. Компьютер арқылы іс қағаздарын жүргізу 187
5.4.1. Электронды құжатты жасау тәртібі 187
5.4.2. Электрондық қолтаңба 191
5.4.3. Дербес компьютерді пайдаланып құжат айналымын ұйымдастыру 191
5.5. Құжат айналымының көлемін есепке алу 193
5.6. Мекемелер мен кәсіпорындарда таратылуы шектелген, құпия құжаттарды қорғау және олармен жұмыс жүргізу тәртібі 193
5.7. Іс қағаздарының номенклатурасы, құжаттарды мұрағатқа сақтауға дайындау 200
5.7.1. Іс қағаздарының номенклатурасы 201
5.7.2. Іс қағаздарын қалыптастыру 208
5.7.3. Құжаттарды сақтауға және пайдалануға дайындау 209
5.8. Мекемелер мен кәсіпорындар жанындағы ведомостволық мұрағаттың жұмысын ұйымдастыру 213
5.8.1. Мекемелер мен ұйымдардағы электрондық мұрағат және оның құжат айналымындағы орыны 221
5.9. Іс қағаздары мен құжат айналымы жүйесін автоматтандыру 223
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 226
ҚОРЫТЫНДЫ 229
ҚОСЫМША 230
І. Іс қағаздарының қысқаша түсіндірме сөздігі 230
АЛҒЫ СӨЗ
Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам дүниеге келген сәттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан жоқ, сірә. Адам баласы кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бәрін арнайы ретпен, белгіленген тәртіпке, жүйеге сәйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс қағаздарын жүргізу негіздерін білу тек әр алуан мекемедегі қызметкерлерге ғана емес, әрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген ғылым саласы секілді іс қағаздарын жүргізудің де өзіндік жүйесі, қалыптасқан ережесі, дайындалу тәртібі бар. Ал, мұның басқа нақты ғылым салаларынан ерекшелігі оның әмбебаптық сипатында. Нақтырақ айтқанда, іс қағаздарын жүргізудің бүкіл салаға тән ерекшелігіне байланысты екендігінде. Айталық, жаратылыстану ғылымдарының әрбіреуі белгілі бір мәселеге ғана арналып, сол салада ғана қолданылса, ал, іс қағаздары, құжат айналымы жүйесі бүкіл кәсіпорында қолданылады. Сондықтан қай саланың қызметкері болмасын, құжат айналымы жүйесінен айналып өте алмайды. Мектепте, жоғары оқу орындарында іс қағаздарын жүргізу негіздері тереңдеп үйретілмейтіндігі себепті көпшілік қауым қызмет барысында көптеген қиыншылықтарға ұшырасып жатады. Ұсынылып отырған еңбек осы олқылықтың орнын толтыруды мақсат еткен.
Бұл кітапты таза ғылыми-теориялық еңбек деп қабылдамау керек. Кітаптың алдына қойған мақсаты да бұл емес. Басты мақсат – көпшілікті іс қағаздарын жүргізу негіздерімен, құжат ресімдеу үлгілерімен таныстыру, қазақша іс қағаздарын жүргізу дағдыларын меңгерту, ұйымдардағы іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру жүйесі жөнінде жалпы түсінік беру.
Іс қағаздарын жүргізуді тек басшылардың, хатшылардың, референттердің, іс қағазын жүргізушілердің ғана ісі деп қарау дұрыс емес. Мұны әрбір сауатты адам мүлтіксіз меңгергені лазым. Сонда ісіміз тиянақты, уақытымыз үнемді, шаруамыз берекелі болады. Өзімізге тиесілі құқықтарымыз да аяққа тапталмайды. Көпшілік қауымға жол тартып отырған бұл еңбек осынау маңызды да жауапты міндетті ойдағыдай атқаруға тиісті деп білемін.
Бұл еңбектің жазылып, жұртшылыққа ұсынылуы да заман сұранысына дөп келіп, ойлаған жерден шыға алған. Қазақтың ресми-іскерлік тілін ұштау, түрлендіріп дамыту мәселесі күн тәртібіне өткір қойылып отырған бүгінгі күні бұл кітаптың осынау зәру іске қосар үлесі мол болар деген үміт бар. Өйткені ұзақ жылдар бойы орыс тілінің үстемдік етуіне байланысты ана тіліміздегі ресми-іскерлік стилі өз деңгейінде нық беки қоймады. Қазіргі уақытта да ғылыми-техникалық тіліміз болсын, ресми іс қағаздары стилі болсын, орыс тілінің әсерімен қалыптасуда. Тіліміз орыс тілінің аудармасына, қазақша жансыз баламасына айналып бара жатыр. Қазақ тілі табиғи болмысынан, төл қасиетінен ажырап, жасанды, жұтаң тілге айналу қаупі төніп тұр. Бұдан былай осы бағытта ойласар, ортақ шешімге келер істер мол. Бұл ыңғайда іс қағаздарын жүргізудің заманауи жетістіктерімен бірге төл тарихымыздағы ресми-іскерлік тілді, түрік халықтары тілдерінің тәжірибелерін зерттеп, зерделеудің берері көп деп білемін.
Тарих тереңіне бойламай-ақ, қазақтың соңғы он ғасырдағы өткен жолына көз тіксек, қаншама заттай айғаққа куә боламыз. Армян қыпшақтарының тілінде жазылған ресми құжаттар мен Қазақ хандығы кезіндегі көршілес іргелі мемлекеттермен жазысқан ресми хат-хабарлардың өзі-ақ тақиямызға тар келмес. Әлбетте, бұл тарапта жасалған ізденістер жоқ емес. Біздің көздегеніміз сол сораптың соңы сұйылмай, арналы жолға айналса деген тілек. Осы жағынан алғанда, авторлардың бұл қадамы көңіл көншітеді.
Бұдан алдыңғы ізденушілер іс қағаздарының орыс және қазақ тілдеріндегі үлгілерін топтастырып берумен ғана шектеліп келген еді. Іс қағаздарын жүргізуді өзінше бөлек ғылым арнасы, оның теориялық және әдістемелік мәселелері бар екендігіне көңіл аударып, соны ана тілімізде егжей-тегжейлі қарастырып отырған бұл еңбек осы бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі. Әрбір жаңа істің кем-кетіксіз болмайтыны белгілі. Бұл кітаптың да артық кем тұстары бар шығар. Дегенмен, дүйім жұртшылықтың іс қағаздарын жүргізу бойынша білімін көтеруді мақсат еткен бұл еңбек көп кәдесіне жарайды деп нық сеніммен айта аламын. Ендеше, іске сәт!
Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам дүниеге келген сәттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан жоқ, сірә. Адам баласы кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бәрін арнайы ретпен, белгіленген тәртіпке, жүйеге сәйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс қағаздарын жүргізу негіздерін білу тек әр алуан мекемедегі қызметкерлерге ғана емес, әрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген ғылым саласы секілді іс қағаздарын жүргізудің де өзіндік жүйесі, қалыптасқан ережесі, дайындалу тәртібі бар. Ал, мұның басқа нақты ғылым салаларынан ерекшелігі оның әмбебаптық сипатында. Нақтырақ айтқанда, іс қағаздарын жүргізудің бүкіл салаға тән ерекшелігіне байланысты екендігінде. Айталық, жаратылыстану ғылымдарының әрбіреуі белгілі бір мәселеге ғана арналып, сол салада ғана қолданылса, ал, іс қағаздары, құжат айналымы жүйесі бүкіл кәсіпорында қолданылады. Сондықтан қай саланың қызметкері болмасын, құжат айналымы жүйесінен айналып өте алмайды. Мектепте, жоғары оқу орындарында іс қағаздарын жүргізу негіздері тереңдеп үйретілмейтіндігі себепті көпшілік қауым қызмет барысында көптеген қиыншылықтарға ұшырасып жатады. Ұсынылып отырған еңбек осы олқылықтың орнын толтыруды мақсат еткен.
Бұл кітапты таза ғылыми-теориялық еңбек деп қабылдамау керек. Кітаптың алдына қойған мақсаты да бұл емес. Басты мақсат – көпшілікті іс қағаздарын жүргізу негіздерімен, құжат ресімдеу үлгілерімен таныстыру, қазақша іс қағаздарын жүргізу дағдыларын меңгерту, ұйымдардағы іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру жүйесі жөнінде жалпы түсінік беру.
Іс қағаздарын жүргізуді тек басшылардың, хатшылардың, референттердің, іс қағазын жүргізушілердің ғана ісі деп қарау дұрыс емес. Мұны әрбір сауатты адам мүлтіксіз меңгергені лазым. Сонда ісіміз тиянақты, уақытымыз үнемді, шаруамыз берекелі болады. Өзімізге тиесілі құқықтарымыз да аяққа тапталмайды. Көпшілік қауымға жол тартып отырған бұл еңбек осынау маңызды да жауапты міндетті ойдағыдай атқаруға тиісті деп білемін.
Бұл еңбектің жазылып, жұртшылыққа ұсынылуы да заман сұранысына дөп келіп, ойлаған жерден шыға алған. Қазақтың ресми-іскерлік тілін ұштау, түрлендіріп дамыту мәселесі күн тәртібіне өткір қойылып отырған бүгінгі күні бұл кітаптың осынау зәру іске қосар үлесі мол болар деген үміт бар. Өйткені ұзақ жылдар бойы орыс тілінің үстемдік етуіне байланысты ана тіліміздегі ресми-іскерлік стилі өз деңгейінде нық беки қоймады. Қазіргі уақытта да ғылыми-техникалық тіліміз болсын, ресми іс қағаздары стилі болсын, орыс тілінің әсерімен қалыптасуда. Тіліміз орыс тілінің аудармасына, қазақша жансыз баламасына айналып бара жатыр. Қазақ тілі табиғи болмысынан, төл қасиетінен ажырап, жасанды, жұтаң тілге айналу қаупі төніп тұр. Бұдан былай осы бағытта ойласар, ортақ шешімге келер істер мол. Бұл ыңғайда іс қағаздарын жүргізудің заманауи жетістіктерімен бірге төл тарихымыздағы ресми-іскерлік тілді, түрік халықтары тілдерінің тәжірибелерін зерттеп, зерделеудің берері көп деп білемін.
Тарих тереңіне бойламай-ақ, қазақтың соңғы он ғасырдағы өткен жолына көз тіксек, қаншама заттай айғаққа куә боламыз. Армян қыпшақтарының тілінде жазылған ресми құжаттар мен Қазақ хандығы кезіндегі көршілес іргелі мемлекеттермен жазысқан ресми хат-хабарлардың өзі-ақ тақиямызға тар келмес. Әлбетте, бұл тарапта жасалған ізденістер жоқ емес. Біздің көздегеніміз сол сораптың соңы сұйылмай, арналы жолға айналса деген тілек. Осы жағынан алғанда, авторлардың бұл қадамы көңіл көншітеді.
Бұдан алдыңғы ізденушілер іс қағаздарының орыс және қазақ тілдеріндегі үлгілерін топтастырып берумен ғана шектеліп келген еді. Іс қағаздарын жүргізуді өзінше бөлек ғылым арнасы, оның теориялық және әдістемелік мәселелері бар екендігіне көңіл аударып, соны ана тілімізде егжей-тегжейлі қарастырып отырған бұл еңбек осы бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі. Әрбір жаңа істің кем-кетіксіз болмайтыны белгілі. Бұл кітаптың да артық кем тұстары бар шығар. Дегенмен, дүйім жұртшылықтың іс қағаздарын жүргізу бойынша білімін көтеруді мақсат еткен бұл еңбек көп кәдесіне жарайды деп нық сеніммен айта аламын. Ендеше, іске сәт!
Асқаров Нұрлан Әуезханұлы
Нәлібаев Жәнібек Бәкірұлы
Белғара Біржан Байғараұлы
ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ НЕГІЗДЕРІ
Алматы
2007
қолданбалы тіл құрал
Н.Ә. Асқаров,
Ж.Б. Нәлібаев,
Б.Б. Белғара
ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ НЕГІЗДЕРІ
Оқу-қолданбалы құрал
АЛМАТЫ
2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ
АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ
ТІЛ КОМИТЕТІ
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖЕДЕЛДЕТІП
ОҚЫТУ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚОҒАМЫ
Асқаров Нұрлан Әуезханұлы,
Нәлібаев Жәнібек Бәкірұлы,
Белғара Біржан Байғараұлы.
Іс қағаздарын жүргізу негіздері: [оқу-қолданбалы құрал] – Алматы,
2007 ж. – ____ бет.
ISBN
Бұл басылымда меншік нысанына қарамастан барлық мекемелерде,
кәсіпорындар мен ұйымдарда іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру мәселелері
егжей-тегжейлі сөз болған. Кітап іс қағаздарын жүргізу мен ұйымдастыру
тәртібін реттейтін қолданыстағы заңи және нормативтік-әдістемелік актілер
негізінде әзірленген. Мұнда іс қағаздарын жүргізу нысандары мен әдістері,
әр түрлі құжаттарды әзірлеу тәртібі қарастырылып, құжаттар мен анықтамалық
материалдарды ресімдеудің көрнекі үлгілері келтірілген. Кітапта ұсынылып
отырған іс қағаздарын жүргізу жүйесі әмбебаптық сипатта. Оны барлық
кәсіпорындардың қызметінде пайдалануға болады.
Кітаптың тілі жеңіл, оқуға ыңғайлы. Теориялық мәселелер іс жүзіндегі
нақты мысалдармен, құжаттардың көрнекі үлгілерімен дәйектеліп отырады. Бұл
еңбектің қолданбалық маңызын арттырған.
Басылым әр түрлі деңгейдегі басшылар мен құжатпен жұмыс істейтін
қызметкерлерге, кадр қызметінің мамандарына, орта және жоғары оқу
орындарының студенттері мен оқытушыларына, мемлекеттік қызметкерлерге,
сондай-ақ іс жүргізу негіздерін жетік білгісі келетін көпшілік қауымға
арналған.
Жауапты редакторы - ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы,
профессор Өмірзақ Айтбайұлы
Пікір жазғандар:
филология ғылымдарының докторы, профессор Ә. Жүнісбеков
Филология ғылымдарының кандидаты А.Ш. Жүсіпова
ББК 00,0 (0Қаз)
ISBN
© Асқаров Н.Ә.,
Нәлібаев Ж.Б.,
Белғара Б.Б.
Мазмұны
АЛҒЫ СӨЗ 7
КІРІСПЕ 9
1-ТАРАУ. ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕМЕСІ 11
1.1. Құжат ұғымы және функциясы 11
1.2. Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері 17
1.3. Іс құжаттарының жіктемесі 21
2-ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДА ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУДІ, МҰРАҒАТ
ҚЫЗМЕТІН ЗАҢДЫҚ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУ 22
2.1. Заңи және басқа да нормативтік-құқықтық актілер 22
2.2. Мемлекеттік стандарттар мен құжаттар 29
2.3. Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және құжаттау
31
2.4. Мекемелер мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізу ерекшеліктері 33
3-ТАРАУ. БАСҚАРУ ҚҰЖАТТАРЫН РЕСІМДЕУ ТӘРТІБІ 78
3.1. Құжаттардың деректемелерін ресімдеу 78
3.2. Құжаттар бланкілері, форматтар 88
4-ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚҰЖАТТАР 92
4.1. Ұйымдық-құқықтық құжаттар 92
4.1.1. Жарғы 96
4.1.2. Штаттық кесте 111
4.1.3. Қызметкерлер туралы ереже 117
4.1.4. Лауазымдық нұсқаулық 121
4.2. Өкімдік құжаттар 125
4.2.1. Шешім (қаулы) 125
4.2.2. Өкім 128
4.2.3. Нұсқау 129
4.2.4. Бұйрық 130
4.3. Мекеменің жеке құрамы (қызметкерлері) бойынша құжаттар 132
4.3.1. Жеке құрам бойынша құжаттарды ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар
132
4.3.2. Түйіндеме (резюме) 134
4.3.3. Жұмысқа қабылдау туралы өтініш 135
4.3.4. Өмірбаян 136
4.3.5. Кадрларды есепке алу бойынша жеке парақ 136
4.3.6. Еңбек шарты 139
4.3.7. Қызметке қабылдау туралы бұйрық (өкім) 147
4.3.8. Қызметкердің жеке карточкасы 148
4.3.9. Еңбек демалысының кестесі 148
4.3.10. Іссапар куәлігі және іссапарда болған қызметкерді тіркеу
журналы 152
4.3.11. Қызметкермен жасалған еңбек шартын бұзу туралы бұйрық 152
4.3.12. Еңбек кітапшасы 153
4.3.13. Жеке құрам бойынша құжаттарды мұрағатқа әзірлеу 154
4.4. Ақпараттық-анықтамалық құжаттар 155
4.4.1. Іскерлік хат 155
4.4.2. Жазбалар 158
4.4.3. Өтініш 159
4.4.4. Акт 160
4.4.5. Анықтама 162
4.4.6. Шарт 163
4.4.7. Телеграмма 163
4.4.8. Телефонограмма 164
4.4.9. Факсограмма 165
4.4.10. Электрондық хабарлама 165
4.4.11. Хаттама 166
4.4.12. Сенімхат 166
5-ТАРАУ. ҚҰЖАТТАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 169
5.1. Құжат айналымын ұйымдастыру: жалпы ережелер 169
5.2. Құжаттарды тіркеу және есепке алу 173
5.2.1. Тіркеу нысандары 174
5.2.2. Тіркелмейтін құжаттар тізбесі 176
5.2.3. Келіп түскен құжаттарды тіркеу 177
5.2.4. Жіберілетін құжаттарды әзірлеу және тіркеу 180
5.2.5. Ішкі құжаттардың қозғалу барысы 182
5.3. Іс құжаттарының орындалу мерзімдері және орындалуын бақылау 183
5.4. Компьютер арқылы іс қағаздарын жүргізу 187
5.4.1. Электронды құжатты жасау тәртібі 187
5.4.2. Электрондық қолтаңба 191
5.4.3. Дербес компьютерді пайдаланып құжат айналымын ұйымдастыру 191
5.5. Құжат айналымының көлемін есепке алу 193
5.6. Мекемелер мен кәсіпорындарда таратылуы шектелген, құпия құжаттарды
қорғау және олармен жұмыс жүргізу тәртібі 193
5.7. Іс қағаздарының номенклатурасы, құжаттарды мұрағатқа сақтауға
дайындау 200
5.7.1. Іс қағаздарының номенклатурасы 201
5.7.2. Іс қағаздарын қалыптастыру 208
5.7.3. Құжаттарды сақтауға және пайдалануға дайындау 209
5.8. Мекемелер мен кәсіпорындар жанындағы ведомостволық мұрағаттың жұмысын
ұйымдастыру 213
5.8.1. Мекемелер мен ұйымдардағы электрондық мұрағат және оның құжат
айналымындағы орыны 221
5.9. Іс қағаздары мен құжат айналымы жүйесін автоматтандыру 223
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 226
ҚОРЫТЫНДЫ 229
ҚОСЫМША 230
І. Іс қағаздарының қысқаша түсіндірме сөздігі 230
Алғы сөз
Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам
дүниеге келген сәттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен
байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан
жоқ, сірә. Адам баласы кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін
өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат
толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бәрін арнайы ретпен,
белгіленген тәртіпке, жүйеге сәйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген
келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс
қағаздарын жүргізу негіздерін білу тек әр алуан мекемедегі қызметкерлерге
ғана емес, әрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген ғылым саласы секілді іс қағаздарын жүргізудің де өзіндік
жүйесі, қалыптасқан ережесі, дайындалу тәртібі бар. Ал, мұның басқа нақты
ғылым салаларынан ерекшелігі оның әмбебаптық сипатында. Нақтырақ айтқанда,
іс қағаздарын жүргізудің бүкіл салаға тән ерекшелігіне байланысты
екендігінде. Айталық, жаратылыстану ғылымдарының әрбіреуі белгілі бір
мәселеге ғана арналып, сол салада ғана қолданылса, ал, іс қағаздары, құжат
айналымы жүйесі бүкіл кәсіпорында қолданылады. Сондықтан қай саланың
қызметкері болмасын, құжат айналымы жүйесінен айналып өте алмайды.
Мектепте, жоғары оқу орындарында іс қағаздарын жүргізу негіздері тереңдеп
үйретілмейтіндігі себепті көпшілік қауым қызмет барысында көптеген
қиыншылықтарға ұшырасып жатады. Ұсынылып отырған еңбек осы олқылықтың орнын
толтыруды мақсат еткен.
Бұл кітапты таза ғылыми-теориялық еңбек деп қабылдамау керек. Кітаптың
алдына қойған мақсаты да бұл емес. Басты мақсат – көпшілікті іс қағаздарын
жүргізу негіздерімен, құжат ресімдеу үлгілерімен таныстыру, қазақша іс
қағаздарын жүргізу дағдыларын меңгерту, ұйымдардағы іс қағаздарын жүргізуді
ұйымдастыру жүйесі жөнінде жалпы түсінік беру.
Іс қағаздарын жүргізуді тек басшылардың, хатшылардың, референттердің,
іс қағазын жүргізушілердің ғана ісі деп қарау дұрыс емес. Мұны әрбір
сауатты адам мүлтіксіз меңгергені лазым. Сонда ісіміз тиянақты, уақытымыз
үнемді, шаруамыз берекелі болады. Өзімізге тиесілі құқықтарымыз да аяққа
тапталмайды. Көпшілік қауымға жол тартып отырған бұл еңбек осынау маңызды
да жауапты міндетті ойдағыдай атқаруға тиісті деп білемін.
Бұл еңбектің жазылып, жұртшылыққа ұсынылуы да заман сұранысына дөп
келіп, ойлаған жерден шыға алған. Қазақтың ресми-іскерлік тілін ұштау,
түрлендіріп дамыту мәселесі күн тәртібіне өткір қойылып отырған бүгінгі
күні бұл кітаптың осынау зәру іске қосар үлесі мол болар деген үміт бар.
Өйткені ұзақ жылдар бойы орыс тілінің үстемдік етуіне байланысты ана
тіліміздегі ресми-іскерлік стилі өз деңгейінде нық беки қоймады. Қазіргі
уақытта да ғылыми-техникалық тіліміз болсын, ресми іс қағаздары стилі
болсын, орыс тілінің әсерімен қалыптасуда. Тіліміз орыс тілінің
аудармасына, қазақша жансыз баламасына айналып бара жатыр. Қазақ тілі
табиғи болмысынан, төл қасиетінен ажырап, жасанды, жұтаң тілге айналу қаупі
төніп тұр. Бұдан былай осы бағытта ойласар, ортақ шешімге келер істер мол.
Бұл ыңғайда іс қағаздарын жүргізудің заманауи жетістіктерімен бірге төл
тарихымыздағы ресми-іскерлік тілді, түрік халықтары тілдерінің
тәжірибелерін зерттеп, зерделеудің берері көп деп білемін.
Тарих тереңіне бойламай-ақ, қазақтың соңғы он ғасырдағы өткен жолына
көз тіксек, қаншама заттай айғаққа куә боламыз. Армян қыпшақтарының тілінде
жазылған ресми құжаттар мен Қазақ хандығы кезіндегі көршілес іргелі
мемлекеттермен жазысқан ресми хат-хабарлардың өзі-ақ тақиямызға тар келмес.
Әлбетте, бұл тарапта жасалған ізденістер жоқ емес. Біздің көздегеніміз сол
сораптың соңы сұйылмай, арналы жолға айналса деген тілек. Осы жағынан
алғанда, авторлардың бұл қадамы көңіл көншітеді.
Бұдан алдыңғы ізденушілер іс қағаздарының орыс және қазақ тілдеріндегі
үлгілерін топтастырып берумен ғана шектеліп келген еді. Іс қағаздарын
жүргізуді өзінше бөлек ғылым арнасы, оның теориялық және әдістемелік
мәселелері бар екендігіне көңіл аударып, соны ана тілімізде егжей-тегжейлі
қарастырып отырған бұл еңбек осы бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі. Әрбір
жаңа істің кем-кетіксіз болмайтыны белгілі. Бұл кітаптың да артық кем
тұстары бар шығар. Дегенмен, дүйім жұртшылықтың іс қағаздарын жүргізу
бойынша білімін көтеруді мақсат еткен бұл еңбек көп кәдесіне жарайды деп
нық сеніммен айта аламын. Ендеше, іске сәт!
Өмірзақ Айтбайұлы,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
Академиясының академигі, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Кіріспе
Кез-келген мекеме мен кәсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін
дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың негізінде басқару
шешімдері қабылданады, даулы мәселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын,
сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі
болады.
Ұйымда құжат айналымының талапқа сай ұйымдастырылмауы құнды
құжаттардың жоғалуына, кәсіпорын жұмысының жүйесіздігіне алып келеді. Мұның
өз кезегінде түрлі қиыншылықтар мен даулы оқиғаларға соқтыратыны айтпаса да
түсінікті. Бұлардың барлығы да Қазақстанның іс қағаздарын жүргізу
саласында қолданылып жүрген заңдары мен нормативтік-құқықтық актілерінде
тиісінше көрініс тапқан.
Іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып отырған бұл оқу-
қолданбалы құралы еліміздегі түрлі нысандағы кәсіпорындардың, іс қағаздарын
жүргізумен айналысушы мамандардың қызмет барысында пайдалануына арналған.
Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кәсіпорынды құру сатысында-ақ
басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын
дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды.
Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мәртебесіне ие
болады. Міне, осы сәттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру
қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кәсіпорындарда іс қағаздарын
жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны,
әдетте, хатшы-референт немесе кәсіпорын басшысының көмекшісі атқарады.
Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кәсіпорындар
мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар
екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын
арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз
ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз.
Осындай ерекшеліктерді ескере келе, біз бұл кітапқа іс қағаздарын
жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар
түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға
тырыстық. Кітаптың елеулі бөлігі іс қағаздарын жүргізудің құқықтық
негіздеріне, мекемелердегі, кәсіпорындардағы басшы мен қызметкерлер
арасындағы еңбек қатынастарын ресімдеу мәселесіне арналған. Мекемеде құжат
айналымын ұйымдастыру бойынша нақты ұсыныстар берілді. Оқу-тәжірибелік
құрал көптеген мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындардың нақты
тәжірибелерін, авторлардың қызмет барысында жинаған тәжірибелері мен
пайымдауларын қорыту негізінде жазылды. Әсіресе, соңғы кездегі ақпараттық
технологиялардың қол жеткізген жетістіктеріне орай электронды құжат
айналымына, электрондық сандық қол қою арқылы құжаттарды ресімдеуге,
ведомостволық электронды мұрағат ұйымдастыру мәселесіне ерекше көңіл
бөлінді. Бұл орайда, көптеген компаниялар табысты пайдаланып жүрген
бағдарламалық қамтамасыз етулерге де тиісінше тоқталдық.
Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып
отырған бұл еңбек Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7
ақпандағы № 550 Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасындағы тілдер туралы 1997 жылғы 11 шілдедегі № 151-1 Заңы
аясындағы міндеттерді іске асыру мақсатында жазылып отыр.
Ұйымдар мен кәсіпорындардың, мемлекеттік мекемелердің іс қағаздарын
жүргізу міндетін атқару жүктелген мамандары, кәсіпорын басшылары, кадр
бөлімінің қызметкерлері, жеке өз ісін ашқысы келетін жандар, сол секілді
құжаттарды сауатты толтыру негіздерін меңгергісі келетін жалпы жұртшылық
бұл кітаптан өз керегін қиналмай таба алады деп үміттенеміз.
Авторлар
1-тарау
Іс қағаздарын жүргізу тарихы және жіктемесі
1.1. Құжат ұғымы және функциясы
Адам баласының жазуды меңгергеннен кейінгі ісінің басы құжат жасау
болған. Бұған адамзат тарихында затты-нақты айғақтар жеткілікті. Түрлі
болжамдар мен салмақты ғылыми ізденістер нәтижесінде жарық көрген сүбелі
дүниелер де көп. Оның барлығына тоқталып жатуды былай қойғанда, атауларын
тізіп шығудың өзі мол көлемді талап етеді. Сондықтан біз бұл жерде
тақырыпқа қатысты негізгі мәселелерді қысқаша тұжырымдап берумен
шектелгенді жөн көріп отырмыз. Сонымен, іс қағаздарын жүргізудің басты
өзегі құжат дегеніміз не?
Құжат деп қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және
сақтауға қызмет ететіннің барлығын атаймыз. Басқаша айтқанда, құжат –
ақпараты бар материалдық тасымалдаушы. Мұндай тасымалдаушы ретінде қағаз,
компьютер дискісі, фото және кинопленка және т.б. қызмет етуі мүмкін. Іс
құжаты әкімшілік (басқару) ақпаратты белгілеу үшін қызмет етеді.
Фабрика өнім шығаратыны секілді, әкімшілік басқармалары құжат шығарады.
Мұның айырмасы фабрика үшін өнім шығару оның мақсаты болса, әкімшілік
басқарудың мақсаты басқару қызметі болып табылады. Оны іске асыру үшін ол
құжатпен ресімделуі керек.
Құжат ұғымы білімнің көптеген саласында қолданылып, тұтас бір ғылыми
пәндер қатарындағы зерттеу объектісі болып табылады. Бұл ғылымдардың
әрқайсысы құжатқа анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны,
ақпаратты жазу мен дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме ретінде
алынғанына қарай өз тәсілдерін ұсынады.
Құжат ұғымына берілген анықтамаларды көктей шолғанда, зерттеу нысанасы
мен міндеттеріне қарай айырмашылықтардың да бар екендігін байқаймыз. Құжат
ұғымын деректану саласы кең ауқымда түсіндіреді. Ол бойынша, құжат –
объективті өмір шындығы мен адамның ой қызметіне қатысты ақпараттарды
арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы.
Деректануда құжат –арнайы ақпарат жеткізуге арналған объект.
Бұл ретте, біз құжаттың пайда болу тарихы мен эволюциясына көз
жүгіртіп көрейік. Құжат ұғымы өзінің даму жолында айтарлықтай
өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында үйретемін,
хабарлаймын деген мағынаны берген. Кейіннен туындаған, сөздің тар
мағынасында алатын болсақ айғақ, дәлел, куәлік мағынасын беретін
documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ
уақыт пайдалануда тұрақтап қалған.
Орыс тілінде документ, яғни құжат ұғымы 17- ғасырда пайда болды. І
Петр оны письменное свидетельство, демек, жазбаша куәлік ретінде
аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі. Хаттамаларға қол
қою туралы деген Жарлық шығарған.
ХІХ ғасырда құжаттың басқару ісіндегі мәніне деген жаңа көзқарас пайда
болды. Нысан бойынша белгіленіп, басқару процесін жүргізуге арналған
ақпарат құжат деп саналды.
Төңкеріске дейінгі Қазақстан жағдайына келетін болсақ, XIX ғасырдың
алғашқы жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе
болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл арнайы кеңсе екі бөлімшеден
тұратын. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі –
ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс
тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.
Құқықтық күшке ие жазбаша дереккөз тұрғысындағы құжат ұғымы ХХ ғасырда
да сақталған. Мәселен, С.И. Ожеговтың Орыс тілі сөздігінде құжат ұғымына
үш түрлі мәнде түсінік беріледі: 1. Қандай да бір фактіні немесе бір
нәрсеге қатысты құқықты растайтын іс қағазы. 2. Ұсынушы тұлғаны ресми
куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.). 3. Жазбаша куәлік.
Шетелдік сөздердің түсіндірме сөздігінде аздаған өзгешеліктер
болғанымен, жалпы мағынасы жоғарыдағы анықтамаларға келіп саяды: 1. Жазбаша
куәлік, айғақ – мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар. 2. заң. заң
жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні куәландыратын (туу,
некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін (диплом, өсиет) акт,
сөздің кең мағынасында – заңды күші бар немесе қызметтік сипаттағы кез
келген жазбаша акт. 3. Төлқұжат, жеке куәлік.
Мұрағат терминдерінің қысқаша сөздігінде құжатқа берілген анықтама
бойынша: Құжат – шын мәніндегі объективті және адамның ой қызметі
барысындағы фактілерді, оқиғаларды, нысаналарды, құбылыстарды жазу,
кескіндеу, суретін салу, фотоға түсіру, дыбыстап жазу немесе басқа тәсілмен
арнайы материал (папирус, пергамент, қағаз, фото үлдір және т.б.) арқылы
көрсетудің нәтижесі.
Мұнда құжатты сипаттау объектісі ретінде, сондай-ақ оны жеткізуші
негіздердің кейбір түрлерін ашып көрсетуге деген талпыныс айқын байқалады.
Л.П. Крысинаның шет тілдерден енген сөздер түсіндірме сөздігінде
қарастырылып отырған ұғымға қандай анықтама берілетінін келтіре кетейік:
Құжат. – 1. Қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты
растайтын іс қағазы. 2. Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат
және т.с.с.). 3. Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру.
Ақпарат бекітілетін негіз (носитель) ұғымы ғылыми айналымға алғаш
рет социалистік елдердің қазіргі заманғы мұрағат терминологиясы сөздігі
арқылы енгізілді. Құжат ұғымы мынадай сипатта берілді: Құжат – жазу,
кескіндеу, фотоға түсіру, дыбыс жазбалары немесе өзге де тәсілдер арқылы
объективті шындыққа қатысты нәрселер жайлы және адамның ой қызметі туралы
ақпаратты бекіту нәтижесі.
Құжат ұғымы сөздіктермен қатар мемлекеттік стандарттарда да беки
бастады. 16487-70 Мемлекеттік стандартында құжат арнайы материалда
адамның шын мәніндегі объективті және ой қызметі барысындағы құбылыстар,
фактілер туралы ақпараттарын түрлі тәсілдермен бекіту құралы ретінде
көрсетіледі. Бұл ұғымда ақпаратты бекітудің тәсілдері мен материалы,
құжаттың міндетті түрде сәйкестендірілуі секілді жаңа белгілері назарға
алынған.
16487-83 Мемлекеттік стандарты бұл терминнің семантикалық мәнін ашып,
оны толықтыра түсті. Мұнда құжаттың материалдық негізі ондағы ақпараттан
бөлек алынып қарастырылады: Құжат – уақыт пен кеңістікке тапсыру үшін адам
қолымен жасалған тәсілдер арқылы бекітілген ақпараты бар материалдық
объект.
Құжат анықтамасының даму барысын талдай отырып, бұл терминді
түсіндірудің негізгі үш тәсілін бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат
қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана
материалдық объекті емес, сонымен қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі
ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында
материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат. Басқаша
айтқанда, биологиялық ақпараттың, жанды және жансыз табиғат ақпараттарының
адам ойы жететін деңгейде жазылған немесе осы деңгейде өңделген түрлері мен
формалары) болып табылады.
Осылайша, құжаттану тұрғысынан алғанда құжат дегеніміз мәтін, дыбыс жазу
мен бейнелеу түріндегі ақпарат енгізілген материалдық объект болып
саналады.
Соңғы кезде құжат анықтамасының мағыналық жүгі ауырлап, материалдық
құрамнан ақпараттық құрамға ауысып келеді. Құжатталған ақпарат ұғымының
өмірге келуі ақпарат (мәлімет) пен материалдық негіз (рәміздер, белгілер,
әріптер, толқындар т.б. түрінде) ұғымдарының екіжақтылық сипатына
негізделген. Құжаттау нәтижесінде мәліметтердің өзіндік сипатта
материалдану және заттану процесі жүреді. Ақпарат негізге бекітіледі немесе
оған тіпті байланып қойылады, сол арқылы ақпарат өз жасаушысынан
жекеленеді. Осылайша, құжат екі қосындының тұтастығы деп қабылданбақ. Рас,
ұзақ жылдар бойына бұл бірліктегі басты орынды ақпарат жеткізуші негіз
иеленіп келген-ді.
М.В. Ларин Управление документацией в организациях (Ұйымдарда
құжаттаманы басқару) атты еңбегінде құжатты мынадай үш басты компонент
құрайтынын атап көрсетеді: ақпарат, негіз (материал жеткізгіш) және
ақпараттың сәйкестендірілу мүмкіндігі. Ақпарат негізіндегі сәйкестендірілу
мүмкіндігі құжатты басқа ақпарат негіздерінен түпкілікті түрде
ерекшелендіреді.
Қазақстан Республикасында құжат ұғымының ресми түсіндірмесі ҚР
Экономика және сауда министрлігі Стандарттау, метрология және сертификаттау
жөніндегі комитеттің 2001 жылғы 14 мамырдағы № 140 бұйрығымен бекітіліп,
күшіне енгізілген 1037-2001 ҚР СТ-да былай баяндалады: Құжат (құжатталған
ақпарат) – сәйкестендіру мүмкіндігі бар материалдық жеткізгіште тіркелген
ақпарат. Қазіргі заманғы отандық құжаттану ісі дәл осы анықтамаға
сүйенеді.
Құжат стандартталған термин, яғни бұл осы ұғымды айқындауға арналған
жалғыз термин болып табылады. Құжатталған ақпарат термині синоним-термин
рөлін атқарады. Аталмыш стандартта ол деректер анықтамалығы тұрғысында
келтірілген.
Сонымен қатар, осы стандартпен белгіленген барлық терминдер заңды
тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттама түрінің бәрінде, сондай-ақ ғылыми-
әдістемелік, нормативтік-әдістемелік, іс қағаздарын жүргізу және мұрағат
ісі жөніндегі анықтамалық пен оқулық әдебиеттерде міндетті түрде қолданылуы
қажет. Қазақстан Республикасындағы құжат терминіне берілген ресми
түсіндірме Ресей Федерациясы мемлекеттік стандарты бекіткен (МемСТ Р 51141-
98) анықтамаға қарағанда өзгешелеу. Толықтай беріп, салыстырып көрелік:
құжатталған ақпарат (құжат) – материал жеткізгішке тіркелген
сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемелері бар ақпарат.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, Қазақстанда қабылданған түсіндірмеден
айырмашылығы, ресейлік анықтамада құжаттың деректемелері ескеріледі. Бұл
материал жеткізгішке тіркелген ақпарат анықтамасында айқындаушы орында тұр.
Өнеркәсіптік, ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы дәстүрлі
құжаттау тұрғысынан алғанда жаңа, тек өзіне ғана тән ерекшеліктері бар,
өзгеше электронды құжат түрінің түзілуіне алып келді.
Кеңселік қызмет барысында құжат еңбек құралы ретінде де әрі жұмыс
нәтижесі ретінде де көрінеді. Осыған сәйкес ұйымның тиімділікпен қызмет
етуі құжат бойынша жұмыс жүргізу ісін дұрыс ұйымдастыруға тікелей
байланысты.
Құжат функцияларын жалпы және арнайы функциялар деп екі салаға бөлуге
болады. Жалпы функциялар құжаттардың бәріне ортақ. Ал арнайы функциялар –
құжаттардың тек шектеулі топтарына ғана тән.
Құжаттың жалпы функцияларына мыналарды жатқызуға болады:
1) әлеуметтік – құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады,
өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде
жүзеге асырылады;
2) ақпараттық – құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы
ретінде қызмет етеді;
3) қарым-қатынастық – құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар
арасында байланыс құралы ретінде жүреді, ол жай хабарландырып қана
қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір
қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға, бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал
етеді;
4) мәдени – құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту
және оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді;
Құжаттың арнайы функцияларына мыналар жатады:
1) құқықтық – құжат қоғамдағы құқықтық нормалар мен құқықтық қарым-
қатынастарды бекіту және өзгерту құралы ретінде қызмет етеді. Хабарланып
отырған мәліметтерге, оқиғаларға баға беру арқылы құжат құқықтық сананың
қалыптасуына, мінез-құлықтың әлеумет тарапынан қолдау тапқан үлгілерін
әзірлеуге, моральдық-этикалық нормаларды игеруге ықпал етеді;
2) дәрістік – құжат жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді ой елегінен
өткізе отырып, бұл жөніндегі білім қазынасын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге
көмек береді, тұлғаның қалыптасу процесіне қатысады;
3) танымдық – құжат ой елегінен өткізіліп жазылған мәтін негізінде
шындықтың неғұрлым ауқымды, абстрактылы, теориялық үлгісін жасауға
мүмкіндік береді.
4) басқарушылық – құжат басқару құралы болып табылады, қоғам
мүшелерінің ұжымдық қызметін мейлінше тиімді ұйымдастыру мақсатына сәйкес
жоспарлау, үйлестіру және реттеу ісіне көмектеседі;
5) мемориальдық – құжат қоғамның, ондағы жекелеген құрылымдардың дамуы
туралы және дербес тұлғалар жайлы тарихи дерек көзі ретінде көрінеді;
6) есептік – құжат өндірістік және шаруашылық қызметтің барлық
кезеңдерінде атқарылған жұмыс процестерін сүзгіден өткізіп отыратындықтан,
оның нәтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
7) эстетикалық – құжат өзінің материалдық негізі құрамына болмысты
образды-көркем игеру нәтижелерін түсіру арқылы жинақтап қорытылған
эстетикалық тәжірибелерді сақтайды және таратады;
8) релаксациялық (ойын-сауықтық, компенсаторлық) – құжаттардың
бірқатар түрлерін эмоционалдық шиеленісті ширығуларды өзге нысандарға
аудару арқылы түсіруге, сөйтіп артық ширығу деңгейін көздеген дәрежеге
дейін азайтуға пайдалану;
Ұйымда құжаттарды түзу, қолжазбадан қайта басу, оқу, есепке алу,
сұрыптау, сақтау, іздестіру, ақпараттарды ұқсату т.б. жөнінде қыруар
жұмыстар атқарылады.
Ұйымның коммерциялық қызметі табысты жүргізілуі үшін ақпараттардың
сақталу жағдайы ондағы мәліметтер құпиялылығы сенімді түрде қамтамасыз
етілетіндей дәрежеде болуы шарт.
Терминдердің бірыңғайлығын бекітіп, басқаруды құжаттамалық қамтамасыз
ету жүйесінің республикадағы даму бағытын көрсететін бірқатар анықтамаларды
келтіріп өтейік.
Төменде беріліп отырған негізгі терминдер мен анықтамалар Қазақстан
республикасының Іс қағаздарын жүргізу және мұрағат ісі. Терминдер мен
анықтамалар 1037-2001 Стандартына сәйкес, заңды тұлғалар қызметінде
түзілетін құжаттаманың барлық түрлерінде, сондай-ақ іс қағаздарын жүргізу
мен мұрағат ісі бойынша шығарылатын ғылыми-әдістемелік, нормативтік-
әдістемелік, анықтамалық және оқулық әдебиеттерде бір ізбен қолданылуы
міндетті.
Құжаттың сыртқы белгілері: Құжаттың көлемі мен пішімін, ақпарат
жеткізушіні, жазу түрін, рәсімдеу құрамын көрсететін белгілер (2.4 тармақ);
Жазба құжат түрі: Мазмұны мен мақсаттық белгілері бойынша құжаттама
жүйесіне жатқызылатын жазба құжат (3.1.5 тармақ);
Ресми құжат: Заңды немесе жеке тұлға дайындаған, бекітілген тәртіппен
куәландырылған және ресімделген құжат (2.24 тармақ);
Қызметтік құжат: Ұйымның күнделікті қызметінде пайдаланылатын ресми құжат
(2.25 тармақ);
Жазба құжат: Ақпараты жазудың кел-келген түрімен түсірілген мәтіндік
құжат (2.15 тармақ);
Қолжазба құжат: Жазу белгілері қолмен түсірілген жазба құжат (2.16
тармақ);
Таза құжат: Мәтіні алғашқы құжаттан көшірілген немесе түзетусіз жазылған
қолжазба немесе машинкалық жазба құжат (2.16 тармақ).
Құжаттың бастапқы жазбасы: Автордың не редактордың өз мәтінімен жұмысын
көрсететін қолжазба немесе машинкалық жазба құжат 2.21 тармақ);
Түпнұсқа құжат: Автор жөніндегі мәлімет, уақыты мен жасалу орны құжаттың
өзінде сақталатын немесе басқа жолмен табылған, оның шығу тегіне шек
келтірмейтін құжат (2.27 тармақ);
(Ресми) құжаттың түпнұсқасы: Ресми кұжаттың алғашқы немесе жалғыз нұсқасы
(2.28 тармақ);
Телқұжат: Құжаттың түпнұсқасының заңды күші бар қайталанған нұсқасы (2.29
тармақ);
Құжат көшірмесі: Түпнұсқа құжаттағы ақпаратты түгелдей және оның сыртқы
белгілерін немесе заңды күші жоқ бөлігін көшірмелейтін құжат (2.30 тармақ);
Құжаттың куәландырылған көшірмесі: Заңдық күш беретін, белгіленген
тәртіпке сай қажетті деректемелер қойылатын құжат көшірмесі (2.31 тармақ).
Мұрағаттық құжат – қоғам үшін маңыздылығына байланысты сақталып тұрған
немесе сақтауға жататын, сонымен қатар, оның иесі үшін де құнды болып
табылатын құжат (Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Заңы, 1-бап, 2-тармақ).
Жеке құрам бойынша құжаттар – жұмыскерлердің еңбек қызметін растайтын
құжаттар мен оларды зейнеткерлік қамтамасыз етуге ақша аудару жөніндегі
мәліметтер кешені (Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Заңы, 1-бап, 16-тармақ).
Жеке тектік құжат (жеке құжат): Жеке тұлғаның негізгі қызметінен немесе
қоғамдық міндеттерінен тыс жинақталған құжат (2.23 тармақ);
Құжаттау: Құжаттарды жасау (3.1.1 тармақ).
Құжаттау тәртібі: Құжаттау тәртібін белгілейтін талаптар мен нормалар,
қалыптар (3.1.2 тармақ);
Құжаттау жүйесі: Шығу тегі, саласы, түрі, қызмет ету аясы, оларды
рәсімдеуге бірыңғай талап белгілері бойынша өзара байланысты құжаттар
жиынтығы (3.1.3 тармақ);
Іс жүргізу: басқаруды құжаттамамен қамтамасыз ету. Құжаттау мен жұмысты
құжаттамалау және ұйымдастыруды қамтамасыз ететін заңды тұлғалар әрекетінің
қызмет ету аясы (2.1 тармақ).
1.2. Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері
Құжаттардың пайда болуына байланысты олармен жұмыс істеуді реттеу
қажеттігі туындады, оны қазіргі кезде іс қағаздарын жүргізу деп атайды.
1720 жылы құжаттармен жұмыс істеудің тәртібін анықтайтын Бас регламент
шығарылған. Санкт-Петербургте 1857 жылы шыққан Н. Воронцовтың
Делопроизводство или теоретическое и практическое руководство к
гражданскому и уголовному, коллегиальному и одноличному письмоводству
деген кітабында:
"Делопроизводство есть наука, излагающая правила составления деловых
бумаг, актов и самих дел в присутственных местах по данным законами формам
и по установившимся образцам деловых бумаг" делінген.
Осы ұғымның мәні осы күнге дейін, тіпті компьютер пайда болғанда да
өзгерген жоқ. Сонымен, іс қағаздарын жүргізуге мынадай анықтама беруге
болады:
Іс қағаздарын жүргізу – мемлекеттік стандарттарға сәйкес құжаттар мен іс
қағаздарын жасау және солармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру, атап айтқанда
құжаттардың жүру барысына, іздестіруге және сақтауға жағдай жасау қызметі.
Осы анықтаманы жадымызда ұстай отырып, іс қағаздарының міндеттерін
былайша тұжырымдаймыз:
- іс құжаттарын стандарттардың талаптарына сәйкес ресімдеу;
- құжаттардың жүру барысына жағдай жасау (құжаттарды тіркеуді
ұйымдастыру, құжаттардың жүру барысын және орындалуын мерзімдерін бақылау);
- орындалған құжаттарды іздестіруге жағдай жасау (іс қағаздарының
номенклатурасына сәйкес құжаттарды істерге қалыптастыру);
- құжаттарды сақтауға жағдай туғызу.
1917 жылдың қазанындағы большевиктер жеңісі, мұнан кейінгі Ресей
империясы мемлекеттік машинасының күйреуі іс қағаздарын жүргізу тарихында
төңкеріске дейінгі кезеңді қорытындылап, жаңа – кеңестік дәуірді бастап
берді.
Бұл ретте іс қағаздарын жүргізу тарихы мысал ретінде келтіріліп
отырғандықтан, кеңестік кезеңнен тек бір ғана жәйтті бөліп атағымыз келеді.
1973 жылы КСРО Министрлер Советіне қарасты Ғылым мен техника жөніндегі
мемлекеттік комитет Іс қағаздарын жүргізудегі бірыңғай мемлекеттік жүйенің
негізгі ережелерін бекітті. Бұл ережелер іс қағаздарын жүргізуді
тиімділікпен жүзеге асыру мақсатында барлық министрліктерге және
ведомстволарға таратылды.
Аталмыш құжат іс қағаздарын жүргізу жөніндегі ережелердің,
нормативтер мен ұсынымдардың ғылыми-реттемелік кешені сипатында еді. Ол
құжаттардың жасалуынан бастап мұрағатқа тапсырылғанға дейінгі кезеңдерін
түгел қамтыды. Мұнда сондай-ақ мекемелердегі іс қағаздарын жүргізу
қызметіне қойылатын талаптар мен олардың жұмыс тәртібі де көрініс тапты. Іс
қағаздарын жүргізудегі бірыңғай мемлекеттік жүйенің негізгі ережелері
Ұйымдық өкімдік құжаттардың бір ізге түсірілген жүйесімен толықтырылып,
тиісті мемлекеттік стандарттар арқылы беки түсті.
Қазақстанның өз алдына тәуелсіз ел болып қалыптасуы, оның нарықтық
экономикаға негізделген демократиялық құқықтық мемлекет болуға бет алуы іс
қағаздарын жүргізу қызметін, құжаттамаларды жедел пайдалану мен оларды
тарихи-мәдени мақсатта ұзақ уақыт сақтау ісін мемлекеттік деңгейдегі
міндеттер қатарына қойды. Ақпараттар мен құжаттамалар алмасу саласында
қазіргі заманғы мемлекеттік саясатты және Қазақстан азаматтары құқықтарын
айғақтайтын негізгі құқықтық акті Республика Конституциясы болып табылады.
Конституцияның 20-бабының 2-тармағында былай деп жазылған: 2. Әркімнің заң
жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және
таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк құпиясы болып
табылатын мәлiметтер тiзбесi заңмен белгiленедi1.
Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу ұғымы алғаш рет Республиканың
1037-2001 стандартында іс жүргізу түрінде көрініс тауып, оған негізгі
түсініктер берілді. Бұл стандарт Қазақстан Республикасы Экономика және
сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
комитетінің 2001 жылғы 14 мамырдағы № 140 бұйрығымен (Іс қағаздарын
жүргізу: басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету: құжаттауды қамтамасыз
ететін және құжаттар бойынша жұмыс жүргізуді ұйымдастыратын заңды
тұлғалардың қызмет аясы) бекітіліп, қолданысқа ендірілген2 болатын.
Іс қағаздарын жүргізу термині стандартталған, яғни бұл ұғымды
айқындайтын бірден-бір термин. Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету
стандартта анықтамалық мәлімет сипатында берілген синоним-термин болып
табылады.
Іс қағаздарын жүргізу терминінің Қазақстан Республикасындағы ресми
түсіндірмесінен Ресей Федерациясы мемлекеттік стандарты бекіткен (Р 51141-
98) түсіндірме біршама өзгеше. Салыстыру үшін ресейлік түсініктемені түгел
келтіріп өтейік: іс қағаздарын жүргізу; басқаруды құжаттамалық қамтамасыз
ету – құжаттау мен ресми құжаттар бойынша жұмыс жүргізу процесін
ұйымдастыруды қамтамасыз ететін қызмет саласы3.
Анықтамадан көрініп тұрғандай, Қазақстанда қабылданған түсініктің
негізгі ерекшелігі іс қағаздарын жүргізуді заңды тұлғалардың қызмет аясы
ретінде көрсетуі. Ресейлік заңнамада бұл кеңірек ауқымда, қызмет саласы
ретінде алынған (әйтсе де құжаттау мен ресми құжаттар бойынша жұмыс жүргізу
процесін ұйымдастыруды қамтамасыз ету аясымен шектеу де бар).
Құжаттар түзуге және сол құжаттар бойынша жұмыс жүргізуді ұйымдастыру
ісіне қойылатын жалпы талаптар Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім
министрлігінің Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі комитет
төрағасының 2003 жылғы 29 сәуірдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
ұйымдарында құжаттау мен құжаттаманы басқарудың тұрпатты ережелері туралы
№ 33 бұйрығы4 арқылы белгіленіп, бекітілген.
Мұндай ережелердің алғашқы нұсқасы қолданысқа 1992 жылы ендірілген
болатын. Жаңа құжат іс қағаздарын жүргізудің отандық саласында орын алып
отырған қазіргі нақты жағдайларды есепке ала отырып жасалды. Осы ережелер
негізінде әрбір мемлекеттік орган немесе мемлекеттік ұйым іс қағаздарын
жүргізу жөніндегі өз ведомстволық нұсқаулықтарын әзірлеп алады. Бұл
ережелерді өз ерекшеліктеріне сәйкестендіре отырып мемлекеттік емес ұйымдар
да қолдануларына болады. Бірақ бұл ережелер мемлекеттік емес ұйымдар үшін
міндетті болып табылмайды.
Іс қағаздарын жүргізу жөніндегі нұсқаулықтар әзірлеу барысында
Қазақстанның СТ 1042-2001 Ұйымдық-өкімдік құжаттама. Құжаттарды ресімдеуге
қойылатын талаптар5 атты тағы бір стандарт талаптарын ескеру шарт.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Электрондық құжат және
электрондық цифрлық қолтаңба туралы Заңы да қазіргі жағдайда айрықша мәнге
ие болып отыр. Бұл заң электрондық цифрлық қолтаңба арқылы куәландырылатын
электрондық құжаттар жасау және оларды пайдалану барысында туындайтын
құқықтық қатынастарды реттейді6. Осы заңға сәйкес 2004 жылы Қазақстан
Үкіметі республика мемлекеттік органдарындағы электрондық құжат айналымының
ережелерін бекітті7.
ТМД-ның бірқатар елдерінде мұрағат ісі жөніндегі нормативтік актілер
іс қағаздарын жүргізу мәселелерін де қамтиды. Мәселен, Беларусь
Республикасындағы ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы заңда меншік
формаларының қандай екеніне қарамастан барлық ұйымдар үшін іс қағаздарын
жүргізу тәртібін белгілейтін арнайы тарау енгізілген. Ол тарау
Кәсіпорындарда, мекемелер мен ұйымдарда іс қағаздарын жүргізу және оны
ұйымдастыру деп аталады8. Қырғыз Республикасының Ұлттық мұрағат қоры
туралы заңында да дәл осыған ұқсас арнайы бап бар.
Іс қағаздарын жүргізу қызметін ұйымдастырудың жекелеген элементтері
өзге де құжаттарға – қандай да бір мемлекеттік билік органы регламенттеріне
де ендірілуі (іс-тәжірибеде мұндай да кездесіп тұрады) мүмкін.
Сілтемелер
1. Конституция Республики Казахстан. – Алматы: Credo, 1999. – С. 9.
2. Делопроизводство и архивное дело. Термины и определения. СТ РК 1037-
2001 – Астана. 2001. – С. 3.
3. ГОСТ Р 51141-98. Делопроизводство и архивное дело. Термины и
определения. – М.: Госстандарт России, 1998. – С. 1.
4. См. Делопроизводство в Республике Казахстан (с образцами формуляров на
государственном и официальном языках). Издание 3-е, переработанное. –
Алматы: ТОО Издательство LEM, 2005. – С. 205 – 262.
5. Организационно-распорядительные документы. Требования к оформлению
документов. СТ РК 1042 - 2001 – Астана. 2001.
6. Закон Республики Казахстан от 7 января 2003 г. № 370 – II ЗРК Об
электронном документе и электронной цифровой подписи. – Ведомости
Парламента РК, 2003, № 1-2, ст. 1.
7 Постановление Правительства Республики Казахстан от 17 апреля 2004 г. №
430 Об утверждении Правил электронного документооборота государственных
органов Республики Казахстан. – Собрание актов Президента и
Правительства РК, 2004, № 17, ст. 220.
8. Закон Республики Беларусь О национальном архивном фонде и архивах в
Республике Беларусь. – Минск, 1994, ст. 26. – СИФ АП РК № 726.
1.3. Іс құжаттарының жіктемесі
Басқару құжаттарын жіктеудің көптеген тәсілі бар. Олардың бірқатары
мынадай:
1) мазмұны бойынша (жіктеудің маңызды түрі) – бұл:
- әкімшілік мәселелері бойынша;
- материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері;
- жоспарлау;
- бухгалтерлік есеп;
- кадрлар даярлау;
- сыртқы сауда қызметі және т.б. бойынша құжаттар болуы мүмкін.
2) Құжаттар шығарылуына қарай екіге: ресми және жеке құжаттарға
бөлінеді.
Ресми құжаттарды белгілі бір ережелер (стандарттар) бойынша ұйымдар
немесе лауазымды тұлғалар жасайды. Ресми құжаттарға адамның жеке басы мен
құқықтарын куәландыратын құжаттарды, сондай-ақ биографиялық сипаттағы
деректері бар құжаттарды да (төлқұжат, жеке куәлік, жүргізуші куәлігі және
т.б.) жатқызады.
Жеке құжаттарды адамдар өздерінің қызметтік міндеттеріне қатыссыз
жасайды.
3) Құжаттар жасалу орнына қарай:
Сыртқы – мекеме алған (келіп түскен) немесе олар басқа жаққа жіберген
(жіберілетін) және
Ішкі – осы мекемеде жасалған және оның ішінде қолданылатын құжаттар
болып бөлінеді.
4) Атауы бойынша басқару құжаттары көптеген түрге бөлінеді, мысалы,
актілер, сауалдамалар, ведомостер, хаттамалар, нұсқаулықтар, есептер,
бұйрықтар және т.б.
2-тарау
Мекемелер мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізуді, мұрағат қызметін
заңдық және нормативтік-құқықтық тұрғыдан реттеу
2.1. Заңи және басқа да нормативтік-құқықтық актілер
Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету – кез-келген мекеме мен
кәсіпорынның қызметіндегі маңызды міндет. Ақпараттарды тасымалдаушы ретінде
құжат кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекетін қамтамасыз ете
отырып, ұйым қызметінің ырғақты жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Басқару қызметінде құжат еңбек құралы болып та, сол сияқты еңбек
нәтижесі болып та табылады.
Басқару қызметінің барлық нысаны тиісті құжаттар арқылы көрініс
табады:
жоспарлау – жоспарларды дайындау;
есепке алу – статистикалық, бухгалтерлік және жедел-техникалық
құжаттарды жасау және өңдеу;
басшылық – басқару құжаттарын шығару;
нұсқау – нұсқаулықтар, әдістемелік нұсқаулар дайындау;
бақылау – жазбаша түрде мәліметтер жинау.
Сөйтіп, кәсіпорында жасалатын құжаттар – оның өзіне жүктелген
функцияларды іске асыруы.
Іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру шартты түрде екіге бөлінеді:
құжаттарды уақтылы және сауатты дайындап, ресімдеуді ұйымдастыру
(құжаттау); құжаттармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру: қабылдау-өткізу,
өңдеу, есепке алу, тіркеу, бақылау, сақтау, мұрағатқа дайындау, жою.
Құжаттарды дайындау рәсімдері де, сол секілді олармен жұмыс жүргізуді
ұйымдастыру да арнайы нормативтік-құқықтық және нормативтік-әдістемелік
актілермен нақты реттелген.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алып, құқықтық мемлекет, азаматтық
қоғам ретінде даму бағдарын анықтағаннан кейін, обьективті түрде іс
қағаздарын жүргізу мен мұрағат ісінің заңдық базасын жасау мәселесі
туындады. 1991 жылдан 1997 жылға дейінгі 7 жыл ішінде бұрынғы нормативтік
құқықтық база мен әдістемелік әзірлемелер заңдық күшін жойды. Ал
республиканың құқықтық жағдайына сәйкес жаңасы әлі жасалған жоқ болатын.
Қалыптасқан жағдайға байланысты қысқа мерзім ішінде іс қағаздарын жүргізу
мен мұрағат саласының мемлекеттегі орны мен рөлін айқындайтын, оның
құзыретін, функциялық міндеттерін және өзге салалармен байланыс аясын
нақтылайтын ұлттық Заң әзірлеу қажеттігі туды. 1998 жылы Парламент
мемлекетіміз тарихындағы тұңғыш Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар
туралы Заңды қабылдап, оған 1998 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қол қойды.
Еліміз тарихындағы өзіндік тұжырымдамасы бар бұл тұңғыш Заң алыс және
жақын шет мемлекеттердің құжаттамалық қамтамасыз ету саласы мен мұрағат
ісін дамыту тәжірибесіне сүйеніп жасалды. Ол үш бірдей міндетті атқарады.
Атап айтқанда: Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қорының құжаттарын
мемлекеттік сақтауға қабылдау; олардың сақталуын қамтамасыз ету; мемлекет,
қоғам және азаматтар мүддесіне сай қолдану.
Ұйымдастыру тұрғысынан Қазақстан Республикасы мұрағаттар мен
құжаттаманы басқару жөніндегі өкілетті мемлекеттік орган (қазір - өкілетті
орган) және Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі жергілікті
өкілетті орган (қазір – жергілікті атқарушы орган) ұғымдарының заң жүзінде
бекуі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасында мұрағат ісін басқарушы және
жүргізуші органдардың құрылымдық жүйесін айқындау маңызды бір кезең болды.
Жоғарылы-төменді барлық буындар бойынша басқару жүйесі мен мұрағат
саласының біртұтас құрылымы жасалды. Ол барлық облыстардың, Астана мен
Алматы қалаларының республикалық және жергілікті басқару органдары мен
облыстық, қалалық, аудандық дәрежедегі мемлекеттік мұрағаттардың оңтайлы
жүйесін қамтыды.
Елімізде деңгейі әртүрлі мемлекеттік мұрағаттар Қазақстан Республикасы
Ұлттық мұрағат қорын құжаттармен толықтырып, сақталуын қамтамасыз ету және
құжаттардың мемлекеттік есебін жүргізу, мемлекеттік органдарды, ұйымдар мен
азаматтарды ақпараттық қамтамасыз ету, құжаттарды пайдалану және жариялау,
мұрағат құжаттары бойынша ақпараттық-іздестіру жүйелерін құру, мұрағаттану
мен құжаттану саласы бойынша әдістемелік жұмыстар жүргізу, сондай-ақ, ішкі
пайдалану үшін де, толықтыру көзі – ұйымдарда қолдану үшін де әдістемелік
құралдар әзірлеу міндеттерін жүзеге асырады.
Құжаттама саласындағы негізгі Заң қабылданғаннан кейін еліміздегі
басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету мен мұрағат ісі саласының қызметін
құқықтық реттеу процесі оң сипат ала бастады. Заңды жетілдіру барысында
Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қоры туралы ереже әзірленіп, ол
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 7 қазандағы № 1538 қаулысымен
бекітілді. Бұл ереже арқылы құжаттарды Ұлттық мұрағат қоры құрамына ендіру
және шығару, құжаттарды есепке алу мен сақталуын қамтамасыз ету тәртібі
нақтыланды.
Уақыт өте келе аталмыш Заңды кейінірек қабылданған бірқатар заң
нормаларымен үйлестіру қажеттігі туындады. Осыған орай 2001 жылы 10
қарашада қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы № 256-
II Қазақстан Республикасының Заңы құжаттарды мемлекеттік сақтауға тапсыру,
құжаттардың сақталуына қолданушылардың жауапкершілігі, мұрағат құжаттарын
қолдану арқылы алынған ақпаратты орнымен пайдалану мәселелеріне қатысты
бірқатар ережелерді нақтылауға мүмкіндік берді. Мұрағат құжаттары ғылыми,
ғылыми-көпшілік зерттеу жұмыстарына және практикалық мақсаттарға
қолданылуымен қатар, азаматтардың еңбек жолын, атқарған қызметтерін,
жалақысының мөлшері мен басқа да құқықтық, заңдық мүдделеріне байланысты
фактілерін куәландыру үшін негіз болады.
Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде мемлекеттік
мұрағаттардың осындай маңызды әлеуметтік функциялары ескеріліп, оның
түсініктемелік аппараты жеке құрам бойынша құжаттар деген терминмен
толықтырылды. Жеке құрам бойынша құжаттар – қызметкердің еңбек жолын
куәландыратын және зейнеткерлік қамтамасыз ету үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нәлібаев Жәнібек Бәкірұлы
Белғара Біржан Байғараұлы
ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ НЕГІЗДЕРІ
Алматы
2007
қолданбалы тіл құрал
Н.Ә. Асқаров,
Ж.Б. Нәлібаев,
Б.Б. Белғара
ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ НЕГІЗДЕРІ
Оқу-қолданбалы құрал
АЛМАТЫ
2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ
АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ
ТІЛ КОМИТЕТІ
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖЕДЕЛДЕТІП
ОҚЫТУ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚОҒАМЫ
Асқаров Нұрлан Әуезханұлы,
Нәлібаев Жәнібек Бәкірұлы,
Белғара Біржан Байғараұлы.
Іс қағаздарын жүргізу негіздері: [оқу-қолданбалы құрал] – Алматы,
2007 ж. – ____ бет.
ISBN
Бұл басылымда меншік нысанына қарамастан барлық мекемелерде,
кәсіпорындар мен ұйымдарда іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру мәселелері
егжей-тегжейлі сөз болған. Кітап іс қағаздарын жүргізу мен ұйымдастыру
тәртібін реттейтін қолданыстағы заңи және нормативтік-әдістемелік актілер
негізінде әзірленген. Мұнда іс қағаздарын жүргізу нысандары мен әдістері,
әр түрлі құжаттарды әзірлеу тәртібі қарастырылып, құжаттар мен анықтамалық
материалдарды ресімдеудің көрнекі үлгілері келтірілген. Кітапта ұсынылып
отырған іс қағаздарын жүргізу жүйесі әмбебаптық сипатта. Оны барлық
кәсіпорындардың қызметінде пайдалануға болады.
Кітаптың тілі жеңіл, оқуға ыңғайлы. Теориялық мәселелер іс жүзіндегі
нақты мысалдармен, құжаттардың көрнекі үлгілерімен дәйектеліп отырады. Бұл
еңбектің қолданбалық маңызын арттырған.
Басылым әр түрлі деңгейдегі басшылар мен құжатпен жұмыс істейтін
қызметкерлерге, кадр қызметінің мамандарына, орта және жоғары оқу
орындарының студенттері мен оқытушыларына, мемлекеттік қызметкерлерге,
сондай-ақ іс жүргізу негіздерін жетік білгісі келетін көпшілік қауымға
арналған.
Жауапты редакторы - ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы,
профессор Өмірзақ Айтбайұлы
Пікір жазғандар:
филология ғылымдарының докторы, профессор Ә. Жүнісбеков
Филология ғылымдарының кандидаты А.Ш. Жүсіпова
ББК 00,0 (0Қаз)
ISBN
© Асқаров Н.Ә.,
Нәлібаев Ж.Б.,
Белғара Б.Б.
Мазмұны
АЛҒЫ СӨЗ 7
КІРІСПЕ 9
1-ТАРАУ. ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕМЕСІ 11
1.1. Құжат ұғымы және функциясы 11
1.2. Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері 17
1.3. Іс құжаттарының жіктемесі 21
2-ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДА ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУДІ, МҰРАҒАТ
ҚЫЗМЕТІН ЗАҢДЫҚ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУ 22
2.1. Заңи және басқа да нормативтік-құқықтық актілер 22
2.2. Мемлекеттік стандарттар мен құжаттар 29
2.3. Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және құжаттау
31
2.4. Мекемелер мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізу ерекшеліктері 33
3-ТАРАУ. БАСҚАРУ ҚҰЖАТТАРЫН РЕСІМДЕУ ТӘРТІБІ 78
3.1. Құжаттардың деректемелерін ресімдеу 78
3.2. Құжаттар бланкілері, форматтар 88
4-ТАРАУ. МЕКЕМЕЛЕР МЕН КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚҰЖАТТАР 92
4.1. Ұйымдық-құқықтық құжаттар 92
4.1.1. Жарғы 96
4.1.2. Штаттық кесте 111
4.1.3. Қызметкерлер туралы ереже 117
4.1.4. Лауазымдық нұсқаулық 121
4.2. Өкімдік құжаттар 125
4.2.1. Шешім (қаулы) 125
4.2.2. Өкім 128
4.2.3. Нұсқау 129
4.2.4. Бұйрық 130
4.3. Мекеменің жеке құрамы (қызметкерлері) бойынша құжаттар 132
4.3.1. Жеке құрам бойынша құжаттарды ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар
132
4.3.2. Түйіндеме (резюме) 134
4.3.3. Жұмысқа қабылдау туралы өтініш 135
4.3.4. Өмірбаян 136
4.3.5. Кадрларды есепке алу бойынша жеке парақ 136
4.3.6. Еңбек шарты 139
4.3.7. Қызметке қабылдау туралы бұйрық (өкім) 147
4.3.8. Қызметкердің жеке карточкасы 148
4.3.9. Еңбек демалысының кестесі 148
4.3.10. Іссапар куәлігі және іссапарда болған қызметкерді тіркеу
журналы 152
4.3.11. Қызметкермен жасалған еңбек шартын бұзу туралы бұйрық 152
4.3.12. Еңбек кітапшасы 153
4.3.13. Жеке құрам бойынша құжаттарды мұрағатқа әзірлеу 154
4.4. Ақпараттық-анықтамалық құжаттар 155
4.4.1. Іскерлік хат 155
4.4.2. Жазбалар 158
4.4.3. Өтініш 159
4.4.4. Акт 160
4.4.5. Анықтама 162
4.4.6. Шарт 163
4.4.7. Телеграмма 163
4.4.8. Телефонограмма 164
4.4.9. Факсограмма 165
4.4.10. Электрондық хабарлама 165
4.4.11. Хаттама 166
4.4.12. Сенімхат 166
5-ТАРАУ. ҚҰЖАТТАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 169
5.1. Құжат айналымын ұйымдастыру: жалпы ережелер 169
5.2. Құжаттарды тіркеу және есепке алу 173
5.2.1. Тіркеу нысандары 174
5.2.2. Тіркелмейтін құжаттар тізбесі 176
5.2.3. Келіп түскен құжаттарды тіркеу 177
5.2.4. Жіберілетін құжаттарды әзірлеу және тіркеу 180
5.2.5. Ішкі құжаттардың қозғалу барысы 182
5.3. Іс құжаттарының орындалу мерзімдері және орындалуын бақылау 183
5.4. Компьютер арқылы іс қағаздарын жүргізу 187
5.4.1. Электронды құжатты жасау тәртібі 187
5.4.2. Электрондық қолтаңба 191
5.4.3. Дербес компьютерді пайдаланып құжат айналымын ұйымдастыру 191
5.5. Құжат айналымының көлемін есепке алу 193
5.6. Мекемелер мен кәсіпорындарда таратылуы шектелген, құпия құжаттарды
қорғау және олармен жұмыс жүргізу тәртібі 193
5.7. Іс қағаздарының номенклатурасы, құжаттарды мұрағатқа сақтауға
дайындау 200
5.7.1. Іс қағаздарының номенклатурасы 201
5.7.2. Іс қағаздарын қалыптастыру 208
5.7.3. Құжаттарды сақтауға және пайдалануға дайындау 209
5.8. Мекемелер мен кәсіпорындар жанындағы ведомостволық мұрағаттың жұмысын
ұйымдастыру 213
5.8.1. Мекемелер мен ұйымдардағы электрондық мұрағат және оның құжат
айналымындағы орыны 221
5.9. Іс қағаздары мен құжат айналымы жүйесін автоматтандыру 223
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 226
ҚОРЫТЫНДЫ 229
ҚОСЫМША 230
І. Іс қағаздарының қысқаша түсіндірме сөздігі 230
Алғы сөз
Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам
дүниеге келген сәттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен
байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан
жоқ, сірә. Адам баласы кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін
өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат
толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бәрін арнайы ретпен,
белгіленген тәртіпке, жүйеге сәйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген
келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс
қағаздарын жүргізу негіздерін білу тек әр алуан мекемедегі қызметкерлерге
ғана емес, әрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген ғылым саласы секілді іс қағаздарын жүргізудің де өзіндік
жүйесі, қалыптасқан ережесі, дайындалу тәртібі бар. Ал, мұның басқа нақты
ғылым салаларынан ерекшелігі оның әмбебаптық сипатында. Нақтырақ айтқанда,
іс қағаздарын жүргізудің бүкіл салаға тән ерекшелігіне байланысты
екендігінде. Айталық, жаратылыстану ғылымдарының әрбіреуі белгілі бір
мәселеге ғана арналып, сол салада ғана қолданылса, ал, іс қағаздары, құжат
айналымы жүйесі бүкіл кәсіпорында қолданылады. Сондықтан қай саланың
қызметкері болмасын, құжат айналымы жүйесінен айналып өте алмайды.
Мектепте, жоғары оқу орындарында іс қағаздарын жүргізу негіздері тереңдеп
үйретілмейтіндігі себепті көпшілік қауым қызмет барысында көптеген
қиыншылықтарға ұшырасып жатады. Ұсынылып отырған еңбек осы олқылықтың орнын
толтыруды мақсат еткен.
Бұл кітапты таза ғылыми-теориялық еңбек деп қабылдамау керек. Кітаптың
алдына қойған мақсаты да бұл емес. Басты мақсат – көпшілікті іс қағаздарын
жүргізу негіздерімен, құжат ресімдеу үлгілерімен таныстыру, қазақша іс
қағаздарын жүргізу дағдыларын меңгерту, ұйымдардағы іс қағаздарын жүргізуді
ұйымдастыру жүйесі жөнінде жалпы түсінік беру.
Іс қағаздарын жүргізуді тек басшылардың, хатшылардың, референттердің,
іс қағазын жүргізушілердің ғана ісі деп қарау дұрыс емес. Мұны әрбір
сауатты адам мүлтіксіз меңгергені лазым. Сонда ісіміз тиянақты, уақытымыз
үнемді, шаруамыз берекелі болады. Өзімізге тиесілі құқықтарымыз да аяққа
тапталмайды. Көпшілік қауымға жол тартып отырған бұл еңбек осынау маңызды
да жауапты міндетті ойдағыдай атқаруға тиісті деп білемін.
Бұл еңбектің жазылып, жұртшылыққа ұсынылуы да заман сұранысына дөп
келіп, ойлаған жерден шыға алған. Қазақтың ресми-іскерлік тілін ұштау,
түрлендіріп дамыту мәселесі күн тәртібіне өткір қойылып отырған бүгінгі
күні бұл кітаптың осынау зәру іске қосар үлесі мол болар деген үміт бар.
Өйткені ұзақ жылдар бойы орыс тілінің үстемдік етуіне байланысты ана
тіліміздегі ресми-іскерлік стилі өз деңгейінде нық беки қоймады. Қазіргі
уақытта да ғылыми-техникалық тіліміз болсын, ресми іс қағаздары стилі
болсын, орыс тілінің әсерімен қалыптасуда. Тіліміз орыс тілінің
аудармасына, қазақша жансыз баламасына айналып бара жатыр. Қазақ тілі
табиғи болмысынан, төл қасиетінен ажырап, жасанды, жұтаң тілге айналу қаупі
төніп тұр. Бұдан былай осы бағытта ойласар, ортақ шешімге келер істер мол.
Бұл ыңғайда іс қағаздарын жүргізудің заманауи жетістіктерімен бірге төл
тарихымыздағы ресми-іскерлік тілді, түрік халықтары тілдерінің
тәжірибелерін зерттеп, зерделеудің берері көп деп білемін.
Тарих тереңіне бойламай-ақ, қазақтың соңғы он ғасырдағы өткен жолына
көз тіксек, қаншама заттай айғаққа куә боламыз. Армян қыпшақтарының тілінде
жазылған ресми құжаттар мен Қазақ хандығы кезіндегі көршілес іргелі
мемлекеттермен жазысқан ресми хат-хабарлардың өзі-ақ тақиямызға тар келмес.
Әлбетте, бұл тарапта жасалған ізденістер жоқ емес. Біздің көздегеніміз сол
сораптың соңы сұйылмай, арналы жолға айналса деген тілек. Осы жағынан
алғанда, авторлардың бұл қадамы көңіл көншітеді.
Бұдан алдыңғы ізденушілер іс қағаздарының орыс және қазақ тілдеріндегі
үлгілерін топтастырып берумен ғана шектеліп келген еді. Іс қағаздарын
жүргізуді өзінше бөлек ғылым арнасы, оның теориялық және әдістемелік
мәселелері бар екендігіне көңіл аударып, соны ана тілімізде егжей-тегжейлі
қарастырып отырған бұл еңбек осы бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі. Әрбір
жаңа істің кем-кетіксіз болмайтыны белгілі. Бұл кітаптың да артық кем
тұстары бар шығар. Дегенмен, дүйім жұртшылықтың іс қағаздарын жүргізу
бойынша білімін көтеруді мақсат еткен бұл еңбек көп кәдесіне жарайды деп
нық сеніммен айта аламын. Ендеше, іске сәт!
Өмірзақ Айтбайұлы,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
Академиясының академигі, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Кіріспе
Кез-келген мекеме мен кәсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін
дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың негізінде басқару
шешімдері қабылданады, даулы мәселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын,
сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі
болады.
Ұйымда құжат айналымының талапқа сай ұйымдастырылмауы құнды
құжаттардың жоғалуына, кәсіпорын жұмысының жүйесіздігіне алып келеді. Мұның
өз кезегінде түрлі қиыншылықтар мен даулы оқиғаларға соқтыратыны айтпаса да
түсінікті. Бұлардың барлығы да Қазақстанның іс қағаздарын жүргізу
саласында қолданылып жүрген заңдары мен нормативтік-құқықтық актілерінде
тиісінше көрініс тапқан.
Іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып отырған бұл оқу-
қолданбалы құралы еліміздегі түрлі нысандағы кәсіпорындардың, іс қағаздарын
жүргізумен айналысушы мамандардың қызмет барысында пайдалануына арналған.
Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кәсіпорынды құру сатысында-ақ
басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын
дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды.
Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мәртебесіне ие
болады. Міне, осы сәттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру
қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кәсіпорындарда іс қағаздарын
жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны,
әдетте, хатшы-референт немесе кәсіпорын басшысының көмекшісі атқарады.
Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кәсіпорындар
мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар
екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын
арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз
ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз.
Осындай ерекшеліктерді ескере келе, біз бұл кітапқа іс қағаздарын
жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар
түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға
тырыстық. Кітаптың елеулі бөлігі іс қағаздарын жүргізудің құқықтық
негіздеріне, мекемелердегі, кәсіпорындардағы басшы мен қызметкерлер
арасындағы еңбек қатынастарын ресімдеу мәселесіне арналған. Мекемеде құжат
айналымын ұйымдастыру бойынша нақты ұсыныстар берілді. Оқу-тәжірибелік
құрал көптеген мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындардың нақты
тәжірибелерін, авторлардың қызмет барысында жинаған тәжірибелері мен
пайымдауларын қорыту негізінде жазылды. Әсіресе, соңғы кездегі ақпараттық
технологиялардың қол жеткізген жетістіктеріне орай электронды құжат
айналымына, электрондық сандық қол қою арқылы құжаттарды ресімдеуге,
ведомостволық электронды мұрағат ұйымдастыру мәселесіне ерекше көңіл
бөлінді. Бұл орайда, көптеген компаниялар табысты пайдаланып жүрген
бағдарламалық қамтамасыз етулерге де тиісінше тоқталдық.
Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып
отырған бұл еңбек Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7
ақпандағы № 550 Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасындағы тілдер туралы 1997 жылғы 11 шілдедегі № 151-1 Заңы
аясындағы міндеттерді іске асыру мақсатында жазылып отыр.
Ұйымдар мен кәсіпорындардың, мемлекеттік мекемелердің іс қағаздарын
жүргізу міндетін атқару жүктелген мамандары, кәсіпорын басшылары, кадр
бөлімінің қызметкерлері, жеке өз ісін ашқысы келетін жандар, сол секілді
құжаттарды сауатты толтыру негіздерін меңгергісі келетін жалпы жұртшылық
бұл кітаптан өз керегін қиналмай таба алады деп үміттенеміз.
Авторлар
1-тарау
Іс қағаздарын жүргізу тарихы және жіктемесі
1.1. Құжат ұғымы және функциясы
Адам баласының жазуды меңгергеннен кейінгі ісінің басы құжат жасау
болған. Бұған адамзат тарихында затты-нақты айғақтар жеткілікті. Түрлі
болжамдар мен салмақты ғылыми ізденістер нәтижесінде жарық көрген сүбелі
дүниелер де көп. Оның барлығына тоқталып жатуды былай қойғанда, атауларын
тізіп шығудың өзі мол көлемді талап етеді. Сондықтан біз бұл жерде
тақырыпқа қатысты негізгі мәселелерді қысқаша тұжырымдап берумен
шектелгенді жөн көріп отырмыз. Сонымен, іс қағаздарын жүргізудің басты
өзегі құжат дегеніміз не?
Құжат деп қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және
сақтауға қызмет ететіннің барлығын атаймыз. Басқаша айтқанда, құжат –
ақпараты бар материалдық тасымалдаушы. Мұндай тасымалдаушы ретінде қағаз,
компьютер дискісі, фото және кинопленка және т.б. қызмет етуі мүмкін. Іс
құжаты әкімшілік (басқару) ақпаратты белгілеу үшін қызмет етеді.
Фабрика өнім шығаратыны секілді, әкімшілік басқармалары құжат шығарады.
Мұның айырмасы фабрика үшін өнім шығару оның мақсаты болса, әкімшілік
басқарудың мақсаты басқару қызметі болып табылады. Оны іске асыру үшін ол
құжатпен ресімделуі керек.
Құжат ұғымы білімнің көптеген саласында қолданылып, тұтас бір ғылыми
пәндер қатарындағы зерттеу объектісі болып табылады. Бұл ғылымдардың
әрқайсысы құжатқа анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны,
ақпаратты жазу мен дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме ретінде
алынғанына қарай өз тәсілдерін ұсынады.
Құжат ұғымына берілген анықтамаларды көктей шолғанда, зерттеу нысанасы
мен міндеттеріне қарай айырмашылықтардың да бар екендігін байқаймыз. Құжат
ұғымын деректану саласы кең ауқымда түсіндіреді. Ол бойынша, құжат –
объективті өмір шындығы мен адамның ой қызметіне қатысты ақпараттарды
арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы.
Деректануда құжат –арнайы ақпарат жеткізуге арналған объект.
Бұл ретте, біз құжаттың пайда болу тарихы мен эволюциясына көз
жүгіртіп көрейік. Құжат ұғымы өзінің даму жолында айтарлықтай
өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында үйретемін,
хабарлаймын деген мағынаны берген. Кейіннен туындаған, сөздің тар
мағынасында алатын болсақ айғақ, дәлел, куәлік мағынасын беретін
documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ
уақыт пайдалануда тұрақтап қалған.
Орыс тілінде документ, яғни құжат ұғымы 17- ғасырда пайда болды. І
Петр оны письменное свидетельство, демек, жазбаша куәлік ретінде
аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі. Хаттамаларға қол
қою туралы деген Жарлық шығарған.
ХІХ ғасырда құжаттың басқару ісіндегі мәніне деген жаңа көзқарас пайда
болды. Нысан бойынша белгіленіп, басқару процесін жүргізуге арналған
ақпарат құжат деп саналды.
Төңкеріске дейінгі Қазақстан жағдайына келетін болсақ, XIX ғасырдың
алғашқы жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе
болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл арнайы кеңсе екі бөлімшеден
тұратын. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі –
ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс
тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.
Құқықтық күшке ие жазбаша дереккөз тұрғысындағы құжат ұғымы ХХ ғасырда
да сақталған. Мәселен, С.И. Ожеговтың Орыс тілі сөздігінде құжат ұғымына
үш түрлі мәнде түсінік беріледі: 1. Қандай да бір фактіні немесе бір
нәрсеге қатысты құқықты растайтын іс қағазы. 2. Ұсынушы тұлғаны ресми
куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.). 3. Жазбаша куәлік.
Шетелдік сөздердің түсіндірме сөздігінде аздаған өзгешеліктер
болғанымен, жалпы мағынасы жоғарыдағы анықтамаларға келіп саяды: 1. Жазбаша
куәлік, айғақ – мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар. 2. заң. заң
жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні куәландыратын (туу,
некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін (диплом, өсиет) акт,
сөздің кең мағынасында – заңды күші бар немесе қызметтік сипаттағы кез
келген жазбаша акт. 3. Төлқұжат, жеке куәлік.
Мұрағат терминдерінің қысқаша сөздігінде құжатқа берілген анықтама
бойынша: Құжат – шын мәніндегі объективті және адамның ой қызметі
барысындағы фактілерді, оқиғаларды, нысаналарды, құбылыстарды жазу,
кескіндеу, суретін салу, фотоға түсіру, дыбыстап жазу немесе басқа тәсілмен
арнайы материал (папирус, пергамент, қағаз, фото үлдір және т.б.) арқылы
көрсетудің нәтижесі.
Мұнда құжатты сипаттау объектісі ретінде, сондай-ақ оны жеткізуші
негіздердің кейбір түрлерін ашып көрсетуге деген талпыныс айқын байқалады.
Л.П. Крысинаның шет тілдерден енген сөздер түсіндірме сөздігінде
қарастырылып отырған ұғымға қандай анықтама берілетінін келтіре кетейік:
Құжат. – 1. Қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты
растайтын іс қағазы. 2. Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат
және т.с.с.). 3. Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру.
Ақпарат бекітілетін негіз (носитель) ұғымы ғылыми айналымға алғаш
рет социалистік елдердің қазіргі заманғы мұрағат терминологиясы сөздігі
арқылы енгізілді. Құжат ұғымы мынадай сипатта берілді: Құжат – жазу,
кескіндеу, фотоға түсіру, дыбыс жазбалары немесе өзге де тәсілдер арқылы
объективті шындыққа қатысты нәрселер жайлы және адамның ой қызметі туралы
ақпаратты бекіту нәтижесі.
Құжат ұғымы сөздіктермен қатар мемлекеттік стандарттарда да беки
бастады. 16487-70 Мемлекеттік стандартында құжат арнайы материалда
адамның шын мәніндегі объективті және ой қызметі барысындағы құбылыстар,
фактілер туралы ақпараттарын түрлі тәсілдермен бекіту құралы ретінде
көрсетіледі. Бұл ұғымда ақпаратты бекітудің тәсілдері мен материалы,
құжаттың міндетті түрде сәйкестендірілуі секілді жаңа белгілері назарға
алынған.
16487-83 Мемлекеттік стандарты бұл терминнің семантикалық мәнін ашып,
оны толықтыра түсті. Мұнда құжаттың материалдық негізі ондағы ақпараттан
бөлек алынып қарастырылады: Құжат – уақыт пен кеңістікке тапсыру үшін адам
қолымен жасалған тәсілдер арқылы бекітілген ақпараты бар материалдық
объект.
Құжат анықтамасының даму барысын талдай отырып, бұл терминді
түсіндірудің негізгі үш тәсілін бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат
қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана
материалдық объекті емес, сонымен қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі
ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында
материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат. Басқаша
айтқанда, биологиялық ақпараттың, жанды және жансыз табиғат ақпараттарының
адам ойы жететін деңгейде жазылған немесе осы деңгейде өңделген түрлері мен
формалары) болып табылады.
Осылайша, құжаттану тұрғысынан алғанда құжат дегеніміз мәтін, дыбыс жазу
мен бейнелеу түріндегі ақпарат енгізілген материалдық объект болып
саналады.
Соңғы кезде құжат анықтамасының мағыналық жүгі ауырлап, материалдық
құрамнан ақпараттық құрамға ауысып келеді. Құжатталған ақпарат ұғымының
өмірге келуі ақпарат (мәлімет) пен материалдық негіз (рәміздер, белгілер,
әріптер, толқындар т.б. түрінде) ұғымдарының екіжақтылық сипатына
негізделген. Құжаттау нәтижесінде мәліметтердің өзіндік сипатта
материалдану және заттану процесі жүреді. Ақпарат негізге бекітіледі немесе
оған тіпті байланып қойылады, сол арқылы ақпарат өз жасаушысынан
жекеленеді. Осылайша, құжат екі қосындының тұтастығы деп қабылданбақ. Рас,
ұзақ жылдар бойына бұл бірліктегі басты орынды ақпарат жеткізуші негіз
иеленіп келген-ді.
М.В. Ларин Управление документацией в организациях (Ұйымдарда
құжаттаманы басқару) атты еңбегінде құжатты мынадай үш басты компонент
құрайтынын атап көрсетеді: ақпарат, негіз (материал жеткізгіш) және
ақпараттың сәйкестендірілу мүмкіндігі. Ақпарат негізіндегі сәйкестендірілу
мүмкіндігі құжатты басқа ақпарат негіздерінен түпкілікті түрде
ерекшелендіреді.
Қазақстан Республикасында құжат ұғымының ресми түсіндірмесі ҚР
Экономика және сауда министрлігі Стандарттау, метрология және сертификаттау
жөніндегі комитеттің 2001 жылғы 14 мамырдағы № 140 бұйрығымен бекітіліп,
күшіне енгізілген 1037-2001 ҚР СТ-да былай баяндалады: Құжат (құжатталған
ақпарат) – сәйкестендіру мүмкіндігі бар материалдық жеткізгіште тіркелген
ақпарат. Қазіргі заманғы отандық құжаттану ісі дәл осы анықтамаға
сүйенеді.
Құжат стандартталған термин, яғни бұл осы ұғымды айқындауға арналған
жалғыз термин болып табылады. Құжатталған ақпарат термині синоним-термин
рөлін атқарады. Аталмыш стандартта ол деректер анықтамалығы тұрғысында
келтірілген.
Сонымен қатар, осы стандартпен белгіленген барлық терминдер заңды
тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттама түрінің бәрінде, сондай-ақ ғылыми-
әдістемелік, нормативтік-әдістемелік, іс қағаздарын жүргізу және мұрағат
ісі жөніндегі анықтамалық пен оқулық әдебиеттерде міндетті түрде қолданылуы
қажет. Қазақстан Республикасындағы құжат терминіне берілген ресми
түсіндірме Ресей Федерациясы мемлекеттік стандарты бекіткен (МемСТ Р 51141-
98) анықтамаға қарағанда өзгешелеу. Толықтай беріп, салыстырып көрелік:
құжатталған ақпарат (құжат) – материал жеткізгішке тіркелген
сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемелері бар ақпарат.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, Қазақстанда қабылданған түсіндірмеден
айырмашылығы, ресейлік анықтамада құжаттың деректемелері ескеріледі. Бұл
материал жеткізгішке тіркелген ақпарат анықтамасында айқындаушы орында тұр.
Өнеркәсіптік, ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы дәстүрлі
құжаттау тұрғысынан алғанда жаңа, тек өзіне ғана тән ерекшеліктері бар,
өзгеше электронды құжат түрінің түзілуіне алып келді.
Кеңселік қызмет барысында құжат еңбек құралы ретінде де әрі жұмыс
нәтижесі ретінде де көрінеді. Осыған сәйкес ұйымның тиімділікпен қызмет
етуі құжат бойынша жұмыс жүргізу ісін дұрыс ұйымдастыруға тікелей
байланысты.
Құжат функцияларын жалпы және арнайы функциялар деп екі салаға бөлуге
болады. Жалпы функциялар құжаттардың бәріне ортақ. Ал арнайы функциялар –
құжаттардың тек шектеулі топтарына ғана тән.
Құжаттың жалпы функцияларына мыналарды жатқызуға болады:
1) әлеуметтік – құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады,
өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде
жүзеге асырылады;
2) ақпараттық – құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы
ретінде қызмет етеді;
3) қарым-қатынастық – құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар
арасында байланыс құралы ретінде жүреді, ол жай хабарландырып қана
қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір
қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға, бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал
етеді;
4) мәдени – құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту
және оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді;
Құжаттың арнайы функцияларына мыналар жатады:
1) құқықтық – құжат қоғамдағы құқықтық нормалар мен құқықтық қарым-
қатынастарды бекіту және өзгерту құралы ретінде қызмет етеді. Хабарланып
отырған мәліметтерге, оқиғаларға баға беру арқылы құжат құқықтық сананың
қалыптасуына, мінез-құлықтың әлеумет тарапынан қолдау тапқан үлгілерін
әзірлеуге, моральдық-этикалық нормаларды игеруге ықпал етеді;
2) дәрістік – құжат жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді ой елегінен
өткізе отырып, бұл жөніндегі білім қазынасын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге
көмек береді, тұлғаның қалыптасу процесіне қатысады;
3) танымдық – құжат ой елегінен өткізіліп жазылған мәтін негізінде
шындықтың неғұрлым ауқымды, абстрактылы, теориялық үлгісін жасауға
мүмкіндік береді.
4) басқарушылық – құжат басқару құралы болып табылады, қоғам
мүшелерінің ұжымдық қызметін мейлінше тиімді ұйымдастыру мақсатына сәйкес
жоспарлау, үйлестіру және реттеу ісіне көмектеседі;
5) мемориальдық – құжат қоғамның, ондағы жекелеген құрылымдардың дамуы
туралы және дербес тұлғалар жайлы тарихи дерек көзі ретінде көрінеді;
6) есептік – құжат өндірістік және шаруашылық қызметтің барлық
кезеңдерінде атқарылған жұмыс процестерін сүзгіден өткізіп отыратындықтан,
оның нәтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
7) эстетикалық – құжат өзінің материалдық негізі құрамына болмысты
образды-көркем игеру нәтижелерін түсіру арқылы жинақтап қорытылған
эстетикалық тәжірибелерді сақтайды және таратады;
8) релаксациялық (ойын-сауықтық, компенсаторлық) – құжаттардың
бірқатар түрлерін эмоционалдық шиеленісті ширығуларды өзге нысандарға
аудару арқылы түсіруге, сөйтіп артық ширығу деңгейін көздеген дәрежеге
дейін азайтуға пайдалану;
Ұйымда құжаттарды түзу, қолжазбадан қайта басу, оқу, есепке алу,
сұрыптау, сақтау, іздестіру, ақпараттарды ұқсату т.б. жөнінде қыруар
жұмыстар атқарылады.
Ұйымның коммерциялық қызметі табысты жүргізілуі үшін ақпараттардың
сақталу жағдайы ондағы мәліметтер құпиялылығы сенімді түрде қамтамасыз
етілетіндей дәрежеде болуы шарт.
Терминдердің бірыңғайлығын бекітіп, басқаруды құжаттамалық қамтамасыз
ету жүйесінің республикадағы даму бағытын көрсететін бірқатар анықтамаларды
келтіріп өтейік.
Төменде беріліп отырған негізгі терминдер мен анықтамалар Қазақстан
республикасының Іс қағаздарын жүргізу және мұрағат ісі. Терминдер мен
анықтамалар 1037-2001 Стандартына сәйкес, заңды тұлғалар қызметінде
түзілетін құжаттаманың барлық түрлерінде, сондай-ақ іс қағаздарын жүргізу
мен мұрағат ісі бойынша шығарылатын ғылыми-әдістемелік, нормативтік-
әдістемелік, анықтамалық және оқулық әдебиеттерде бір ізбен қолданылуы
міндетті.
Құжаттың сыртқы белгілері: Құжаттың көлемі мен пішімін, ақпарат
жеткізушіні, жазу түрін, рәсімдеу құрамын көрсететін белгілер (2.4 тармақ);
Жазба құжат түрі: Мазмұны мен мақсаттық белгілері бойынша құжаттама
жүйесіне жатқызылатын жазба құжат (3.1.5 тармақ);
Ресми құжат: Заңды немесе жеке тұлға дайындаған, бекітілген тәртіппен
куәландырылған және ресімделген құжат (2.24 тармақ);
Қызметтік құжат: Ұйымның күнделікті қызметінде пайдаланылатын ресми құжат
(2.25 тармақ);
Жазба құжат: Ақпараты жазудың кел-келген түрімен түсірілген мәтіндік
құжат (2.15 тармақ);
Қолжазба құжат: Жазу белгілері қолмен түсірілген жазба құжат (2.16
тармақ);
Таза құжат: Мәтіні алғашқы құжаттан көшірілген немесе түзетусіз жазылған
қолжазба немесе машинкалық жазба құжат (2.16 тармақ).
Құжаттың бастапқы жазбасы: Автордың не редактордың өз мәтінімен жұмысын
көрсететін қолжазба немесе машинкалық жазба құжат 2.21 тармақ);
Түпнұсқа құжат: Автор жөніндегі мәлімет, уақыты мен жасалу орны құжаттың
өзінде сақталатын немесе басқа жолмен табылған, оның шығу тегіне шек
келтірмейтін құжат (2.27 тармақ);
(Ресми) құжаттың түпнұсқасы: Ресми кұжаттың алғашқы немесе жалғыз нұсқасы
(2.28 тармақ);
Телқұжат: Құжаттың түпнұсқасының заңды күші бар қайталанған нұсқасы (2.29
тармақ);
Құжат көшірмесі: Түпнұсқа құжаттағы ақпаратты түгелдей және оның сыртқы
белгілерін немесе заңды күші жоқ бөлігін көшірмелейтін құжат (2.30 тармақ);
Құжаттың куәландырылған көшірмесі: Заңдық күш беретін, белгіленген
тәртіпке сай қажетті деректемелер қойылатын құжат көшірмесі (2.31 тармақ).
Мұрағаттық құжат – қоғам үшін маңыздылығына байланысты сақталып тұрған
немесе сақтауға жататын, сонымен қатар, оның иесі үшін де құнды болып
табылатын құжат (Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Заңы, 1-бап, 2-тармақ).
Жеке құрам бойынша құжаттар – жұмыскерлердің еңбек қызметін растайтын
құжаттар мен оларды зейнеткерлік қамтамасыз етуге ақша аудару жөніндегі
мәліметтер кешені (Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Заңы, 1-бап, 16-тармақ).
Жеке тектік құжат (жеке құжат): Жеке тұлғаның негізгі қызметінен немесе
қоғамдық міндеттерінен тыс жинақталған құжат (2.23 тармақ);
Құжаттау: Құжаттарды жасау (3.1.1 тармақ).
Құжаттау тәртібі: Құжаттау тәртібін белгілейтін талаптар мен нормалар,
қалыптар (3.1.2 тармақ);
Құжаттау жүйесі: Шығу тегі, саласы, түрі, қызмет ету аясы, оларды
рәсімдеуге бірыңғай талап белгілері бойынша өзара байланысты құжаттар
жиынтығы (3.1.3 тармақ);
Іс жүргізу: басқаруды құжаттамамен қамтамасыз ету. Құжаттау мен жұмысты
құжаттамалау және ұйымдастыруды қамтамасыз ететін заңды тұлғалар әрекетінің
қызмет ету аясы (2.1 тармақ).
1.2. Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері
Құжаттардың пайда болуына байланысты олармен жұмыс істеуді реттеу
қажеттігі туындады, оны қазіргі кезде іс қағаздарын жүргізу деп атайды.
1720 жылы құжаттармен жұмыс істеудің тәртібін анықтайтын Бас регламент
шығарылған. Санкт-Петербургте 1857 жылы шыққан Н. Воронцовтың
Делопроизводство или теоретическое и практическое руководство к
гражданскому и уголовному, коллегиальному и одноличному письмоводству
деген кітабында:
"Делопроизводство есть наука, излагающая правила составления деловых
бумаг, актов и самих дел в присутственных местах по данным законами формам
и по установившимся образцам деловых бумаг" делінген.
Осы ұғымның мәні осы күнге дейін, тіпті компьютер пайда болғанда да
өзгерген жоқ. Сонымен, іс қағаздарын жүргізуге мынадай анықтама беруге
болады:
Іс қағаздарын жүргізу – мемлекеттік стандарттарға сәйкес құжаттар мен іс
қағаздарын жасау және солармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру, атап айтқанда
құжаттардың жүру барысына, іздестіруге және сақтауға жағдай жасау қызметі.
Осы анықтаманы жадымызда ұстай отырып, іс қағаздарының міндеттерін
былайша тұжырымдаймыз:
- іс құжаттарын стандарттардың талаптарына сәйкес ресімдеу;
- құжаттардың жүру барысына жағдай жасау (құжаттарды тіркеуді
ұйымдастыру, құжаттардың жүру барысын және орындалуын мерзімдерін бақылау);
- орындалған құжаттарды іздестіруге жағдай жасау (іс қағаздарының
номенклатурасына сәйкес құжаттарды істерге қалыптастыру);
- құжаттарды сақтауға жағдай туғызу.
1917 жылдың қазанындағы большевиктер жеңісі, мұнан кейінгі Ресей
империясы мемлекеттік машинасының күйреуі іс қағаздарын жүргізу тарихында
төңкеріске дейінгі кезеңді қорытындылап, жаңа – кеңестік дәуірді бастап
берді.
Бұл ретте іс қағаздарын жүргізу тарихы мысал ретінде келтіріліп
отырғандықтан, кеңестік кезеңнен тек бір ғана жәйтті бөліп атағымыз келеді.
1973 жылы КСРО Министрлер Советіне қарасты Ғылым мен техника жөніндегі
мемлекеттік комитет Іс қағаздарын жүргізудегі бірыңғай мемлекеттік жүйенің
негізгі ережелерін бекітті. Бұл ережелер іс қағаздарын жүргізуді
тиімділікпен жүзеге асыру мақсатында барлық министрліктерге және
ведомстволарға таратылды.
Аталмыш құжат іс қағаздарын жүргізу жөніндегі ережелердің,
нормативтер мен ұсынымдардың ғылыми-реттемелік кешені сипатында еді. Ол
құжаттардың жасалуынан бастап мұрағатқа тапсырылғанға дейінгі кезеңдерін
түгел қамтыды. Мұнда сондай-ақ мекемелердегі іс қағаздарын жүргізу
қызметіне қойылатын талаптар мен олардың жұмыс тәртібі де көрініс тапты. Іс
қағаздарын жүргізудегі бірыңғай мемлекеттік жүйенің негізгі ережелері
Ұйымдық өкімдік құжаттардың бір ізге түсірілген жүйесімен толықтырылып,
тиісті мемлекеттік стандарттар арқылы беки түсті.
Қазақстанның өз алдына тәуелсіз ел болып қалыптасуы, оның нарықтық
экономикаға негізделген демократиялық құқықтық мемлекет болуға бет алуы іс
қағаздарын жүргізу қызметін, құжаттамаларды жедел пайдалану мен оларды
тарихи-мәдени мақсатта ұзақ уақыт сақтау ісін мемлекеттік деңгейдегі
міндеттер қатарына қойды. Ақпараттар мен құжаттамалар алмасу саласында
қазіргі заманғы мемлекеттік саясатты және Қазақстан азаматтары құқықтарын
айғақтайтын негізгі құқықтық акті Республика Конституциясы болып табылады.
Конституцияның 20-бабының 2-тармағында былай деп жазылған: 2. Әркімнің заң
жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және
таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк құпиясы болып
табылатын мәлiметтер тiзбесi заңмен белгiленедi1.
Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу ұғымы алғаш рет Республиканың
1037-2001 стандартында іс жүргізу түрінде көрініс тауып, оған негізгі
түсініктер берілді. Бұл стандарт Қазақстан Республикасы Экономика және
сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
комитетінің 2001 жылғы 14 мамырдағы № 140 бұйрығымен (Іс қағаздарын
жүргізу: басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету: құжаттауды қамтамасыз
ететін және құжаттар бойынша жұмыс жүргізуді ұйымдастыратын заңды
тұлғалардың қызмет аясы) бекітіліп, қолданысқа ендірілген2 болатын.
Іс қағаздарын жүргізу термині стандартталған, яғни бұл ұғымды
айқындайтын бірден-бір термин. Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету
стандартта анықтамалық мәлімет сипатында берілген синоним-термин болып
табылады.
Іс қағаздарын жүргізу терминінің Қазақстан Республикасындағы ресми
түсіндірмесінен Ресей Федерациясы мемлекеттік стандарты бекіткен (Р 51141-
98) түсіндірме біршама өзгеше. Салыстыру үшін ресейлік түсініктемені түгел
келтіріп өтейік: іс қағаздарын жүргізу; басқаруды құжаттамалық қамтамасыз
ету – құжаттау мен ресми құжаттар бойынша жұмыс жүргізу процесін
ұйымдастыруды қамтамасыз ететін қызмет саласы3.
Анықтамадан көрініп тұрғандай, Қазақстанда қабылданған түсініктің
негізгі ерекшелігі іс қағаздарын жүргізуді заңды тұлғалардың қызмет аясы
ретінде көрсетуі. Ресейлік заңнамада бұл кеңірек ауқымда, қызмет саласы
ретінде алынған (әйтсе де құжаттау мен ресми құжаттар бойынша жұмыс жүргізу
процесін ұйымдастыруды қамтамасыз ету аясымен шектеу де бар).
Құжаттар түзуге және сол құжаттар бойынша жұмыс жүргізуді ұйымдастыру
ісіне қойылатын жалпы талаптар Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім
министрлігінің Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі комитет
төрағасының 2003 жылғы 29 сәуірдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
ұйымдарында құжаттау мен құжаттаманы басқарудың тұрпатты ережелері туралы
№ 33 бұйрығы4 арқылы белгіленіп, бекітілген.
Мұндай ережелердің алғашқы нұсқасы қолданысқа 1992 жылы ендірілген
болатын. Жаңа құжат іс қағаздарын жүргізудің отандық саласында орын алып
отырған қазіргі нақты жағдайларды есепке ала отырып жасалды. Осы ережелер
негізінде әрбір мемлекеттік орган немесе мемлекеттік ұйым іс қағаздарын
жүргізу жөніндегі өз ведомстволық нұсқаулықтарын әзірлеп алады. Бұл
ережелерді өз ерекшеліктеріне сәйкестендіре отырып мемлекеттік емес ұйымдар
да қолдануларына болады. Бірақ бұл ережелер мемлекеттік емес ұйымдар үшін
міндетті болып табылмайды.
Іс қағаздарын жүргізу жөніндегі нұсқаулықтар әзірлеу барысында
Қазақстанның СТ 1042-2001 Ұйымдық-өкімдік құжаттама. Құжаттарды ресімдеуге
қойылатын талаптар5 атты тағы бір стандарт талаптарын ескеру шарт.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Электрондық құжат және
электрондық цифрлық қолтаңба туралы Заңы да қазіргі жағдайда айрықша мәнге
ие болып отыр. Бұл заң электрондық цифрлық қолтаңба арқылы куәландырылатын
электрондық құжаттар жасау және оларды пайдалану барысында туындайтын
құқықтық қатынастарды реттейді6. Осы заңға сәйкес 2004 жылы Қазақстан
Үкіметі республика мемлекеттік органдарындағы электрондық құжат айналымының
ережелерін бекітті7.
ТМД-ның бірқатар елдерінде мұрағат ісі жөніндегі нормативтік актілер
іс қағаздарын жүргізу мәселелерін де қамтиды. Мәселен, Беларусь
Республикасындағы ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы заңда меншік
формаларының қандай екеніне қарамастан барлық ұйымдар үшін іс қағаздарын
жүргізу тәртібін белгілейтін арнайы тарау енгізілген. Ол тарау
Кәсіпорындарда, мекемелер мен ұйымдарда іс қағаздарын жүргізу және оны
ұйымдастыру деп аталады8. Қырғыз Республикасының Ұлттық мұрағат қоры
туралы заңында да дәл осыған ұқсас арнайы бап бар.
Іс қағаздарын жүргізу қызметін ұйымдастырудың жекелеген элементтері
өзге де құжаттарға – қандай да бір мемлекеттік билік органы регламенттеріне
де ендірілуі (іс-тәжірибеде мұндай да кездесіп тұрады) мүмкін.
Сілтемелер
1. Конституция Республики Казахстан. – Алматы: Credo, 1999. – С. 9.
2. Делопроизводство и архивное дело. Термины и определения. СТ РК 1037-
2001 – Астана. 2001. – С. 3.
3. ГОСТ Р 51141-98. Делопроизводство и архивное дело. Термины и
определения. – М.: Госстандарт России, 1998. – С. 1.
4. См. Делопроизводство в Республике Казахстан (с образцами формуляров на
государственном и официальном языках). Издание 3-е, переработанное. –
Алматы: ТОО Издательство LEM, 2005. – С. 205 – 262.
5. Организационно-распорядительные документы. Требования к оформлению
документов. СТ РК 1042 - 2001 – Астана. 2001.
6. Закон Республики Казахстан от 7 января 2003 г. № 370 – II ЗРК Об
электронном документе и электронной цифровой подписи. – Ведомости
Парламента РК, 2003, № 1-2, ст. 1.
7 Постановление Правительства Республики Казахстан от 17 апреля 2004 г. №
430 Об утверждении Правил электронного документооборота государственных
органов Республики Казахстан. – Собрание актов Президента и
Правительства РК, 2004, № 17, ст. 220.
8. Закон Республики Беларусь О национальном архивном фонде и архивах в
Республике Беларусь. – Минск, 1994, ст. 26. – СИФ АП РК № 726.
1.3. Іс құжаттарының жіктемесі
Басқару құжаттарын жіктеудің көптеген тәсілі бар. Олардың бірқатары
мынадай:
1) мазмұны бойынша (жіктеудің маңызды түрі) – бұл:
- әкімшілік мәселелері бойынша;
- материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері;
- жоспарлау;
- бухгалтерлік есеп;
- кадрлар даярлау;
- сыртқы сауда қызметі және т.б. бойынша құжаттар болуы мүмкін.
2) Құжаттар шығарылуына қарай екіге: ресми және жеке құжаттарға
бөлінеді.
Ресми құжаттарды белгілі бір ережелер (стандарттар) бойынша ұйымдар
немесе лауазымды тұлғалар жасайды. Ресми құжаттарға адамның жеке басы мен
құқықтарын куәландыратын құжаттарды, сондай-ақ биографиялық сипаттағы
деректері бар құжаттарды да (төлқұжат, жеке куәлік, жүргізуші куәлігі және
т.б.) жатқызады.
Жеке құжаттарды адамдар өздерінің қызметтік міндеттеріне қатыссыз
жасайды.
3) Құжаттар жасалу орнына қарай:
Сыртқы – мекеме алған (келіп түскен) немесе олар басқа жаққа жіберген
(жіберілетін) және
Ішкі – осы мекемеде жасалған және оның ішінде қолданылатын құжаттар
болып бөлінеді.
4) Атауы бойынша басқару құжаттары көптеген түрге бөлінеді, мысалы,
актілер, сауалдамалар, ведомостер, хаттамалар, нұсқаулықтар, есептер,
бұйрықтар және т.б.
2-тарау
Мекемелер мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізуді, мұрағат қызметін
заңдық және нормативтік-құқықтық тұрғыдан реттеу
2.1. Заңи және басқа да нормативтік-құқықтық актілер
Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету – кез-келген мекеме мен
кәсіпорынның қызметіндегі маңызды міндет. Ақпараттарды тасымалдаушы ретінде
құжат кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекетін қамтамасыз ете
отырып, ұйым қызметінің ырғақты жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Басқару қызметінде құжат еңбек құралы болып та, сол сияқты еңбек
нәтижесі болып та табылады.
Басқару қызметінің барлық нысаны тиісті құжаттар арқылы көрініс
табады:
жоспарлау – жоспарларды дайындау;
есепке алу – статистикалық, бухгалтерлік және жедел-техникалық
құжаттарды жасау және өңдеу;
басшылық – басқару құжаттарын шығару;
нұсқау – нұсқаулықтар, әдістемелік нұсқаулар дайындау;
бақылау – жазбаша түрде мәліметтер жинау.
Сөйтіп, кәсіпорында жасалатын құжаттар – оның өзіне жүктелген
функцияларды іске асыруы.
Іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру шартты түрде екіге бөлінеді:
құжаттарды уақтылы және сауатты дайындап, ресімдеуді ұйымдастыру
(құжаттау); құжаттармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру: қабылдау-өткізу,
өңдеу, есепке алу, тіркеу, бақылау, сақтау, мұрағатқа дайындау, жою.
Құжаттарды дайындау рәсімдері де, сол секілді олармен жұмыс жүргізуді
ұйымдастыру да арнайы нормативтік-құқықтық және нормативтік-әдістемелік
актілермен нақты реттелген.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алып, құқықтық мемлекет, азаматтық
қоғам ретінде даму бағдарын анықтағаннан кейін, обьективті түрде іс
қағаздарын жүргізу мен мұрағат ісінің заңдық базасын жасау мәселесі
туындады. 1991 жылдан 1997 жылға дейінгі 7 жыл ішінде бұрынғы нормативтік
құқықтық база мен әдістемелік әзірлемелер заңдық күшін жойды. Ал
республиканың құқықтық жағдайына сәйкес жаңасы әлі жасалған жоқ болатын.
Қалыптасқан жағдайға байланысты қысқа мерзім ішінде іс қағаздарын жүргізу
мен мұрағат саласының мемлекеттегі орны мен рөлін айқындайтын, оның
құзыретін, функциялық міндеттерін және өзге салалармен байланыс аясын
нақтылайтын ұлттық Заң әзірлеу қажеттігі туды. 1998 жылы Парламент
мемлекетіміз тарихындағы тұңғыш Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар
туралы Заңды қабылдап, оған 1998 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қол қойды.
Еліміз тарихындағы өзіндік тұжырымдамасы бар бұл тұңғыш Заң алыс және
жақын шет мемлекеттердің құжаттамалық қамтамасыз ету саласы мен мұрағат
ісін дамыту тәжірибесіне сүйеніп жасалды. Ол үш бірдей міндетті атқарады.
Атап айтқанда: Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қорының құжаттарын
мемлекеттік сақтауға қабылдау; олардың сақталуын қамтамасыз ету; мемлекет,
қоғам және азаматтар мүддесіне сай қолдану.
Ұйымдастыру тұрғысынан Қазақстан Республикасы мұрағаттар мен
құжаттаманы басқару жөніндегі өкілетті мемлекеттік орган (қазір - өкілетті
орган) және Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі жергілікті
өкілетті орган (қазір – жергілікті атқарушы орган) ұғымдарының заң жүзінде
бекуі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасында мұрағат ісін басқарушы және
жүргізуші органдардың құрылымдық жүйесін айқындау маңызды бір кезең болды.
Жоғарылы-төменді барлық буындар бойынша басқару жүйесі мен мұрағат
саласының біртұтас құрылымы жасалды. Ол барлық облыстардың, Астана мен
Алматы қалаларының республикалық және жергілікті басқару органдары мен
облыстық, қалалық, аудандық дәрежедегі мемлекеттік мұрағаттардың оңтайлы
жүйесін қамтыды.
Елімізде деңгейі әртүрлі мемлекеттік мұрағаттар Қазақстан Республикасы
Ұлттық мұрағат қорын құжаттармен толықтырып, сақталуын қамтамасыз ету және
құжаттардың мемлекеттік есебін жүргізу, мемлекеттік органдарды, ұйымдар мен
азаматтарды ақпараттық қамтамасыз ету, құжаттарды пайдалану және жариялау,
мұрағат құжаттары бойынша ақпараттық-іздестіру жүйелерін құру, мұрағаттану
мен құжаттану саласы бойынша әдістемелік жұмыстар жүргізу, сондай-ақ, ішкі
пайдалану үшін де, толықтыру көзі – ұйымдарда қолдану үшін де әдістемелік
құралдар әзірлеу міндеттерін жүзеге асырады.
Құжаттама саласындағы негізгі Заң қабылданғаннан кейін еліміздегі
басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету мен мұрағат ісі саласының қызметін
құқықтық реттеу процесі оң сипат ала бастады. Заңды жетілдіру барысында
Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қоры туралы ереже әзірленіп, ол
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 7 қазандағы № 1538 қаулысымен
бекітілді. Бұл ереже арқылы құжаттарды Ұлттық мұрағат қоры құрамына ендіру
және шығару, құжаттарды есепке алу мен сақталуын қамтамасыз ету тәртібі
нақтыланды.
Уақыт өте келе аталмыш Заңды кейінірек қабылданған бірқатар заң
нормаларымен үйлестіру қажеттігі туындады. Осыған орай 2001 жылы 10
қарашада қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы № 256-
II Қазақстан Республикасының Заңы құжаттарды мемлекеттік сақтауға тапсыру,
құжаттардың сақталуына қолданушылардың жауапкершілігі, мұрағат құжаттарын
қолдану арқылы алынған ақпаратты орнымен пайдалану мәселелеріне қатысты
бірқатар ережелерді нақтылауға мүмкіндік берді. Мұрағат құжаттары ғылыми,
ғылыми-көпшілік зерттеу жұмыстарына және практикалық мақсаттарға
қолданылуымен қатар, азаматтардың еңбек жолын, атқарған қызметтерін,
жалақысының мөлшері мен басқа да құқықтық, заңдық мүдделеріне байланысты
фактілерін куәландыру үшін негіз болады.
Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде мемлекеттік
мұрағаттардың осындай маңызды әлеуметтік функциялары ескеріліп, оның
түсініктемелік аппараты жеке құрам бойынша құжаттар деген терминмен
толықтырылды. Жеке құрам бойынша құжаттар – қызметкердің еңбек жолын
куәландыратын және зейнеткерлік қамтамасыз ету үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz