Коммуникативтік акт шеңберіндегі төл сөздің семантика - интонациялық сипаты

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 811. 512. 122’37 Қолжазба құқығында

АДАЕВА АЛМАГҮЛ ДӘНЕНҚЫЗЫ

Коммуникативтік акт шеңберіндегі төл сөздің семантика-

интонациялық сипаты

10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды

Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы, профессор З Базарбаева

Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы, профессор А. Жұбанов

филология ғылымдарының

кандидаты, Г. Қайдарова

Жетекші ұйым: Әл-Фараби атындағы Қазақ

ұлттық университеті

Диссертация 2010 жылы «22»қазанда сағат 14. 00-де ҚР БжҒМ А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10. 02. 06

- түркі тілдері және 10. 02. 02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д. 53. 38. 01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.

Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 29) .

Автореферат 2010 жылы «21»қыркүйекте таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор Ж. А. Манкеева

КІРІСПЕ

ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысындағы әлемдік лингвистикада тілдің сан қырлы құбылыстарын түрлі бағытта қарастырған зерттеулер дами бастады. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап құрылымдық синтаксис, құрылымдық-мазмұндық синтаксис, коммуникативті синтаксис деген бағыттар пайда болды. Құрылымдық синтаксис тілдегі сөйлемдердің құрылымдық түрлерінің модельдерін белгілеп, олардың схемаларын, формулаларын анықтады. Құрылымдық-мазмұндық синтаксис сөйлемдердің дәстүрлі құрылымдық-мазмұндық түрлерін зерттеді. Соңғы кезде пайда болған коммуникативті синтаксис сөйлеу тіліне қатысты болғандықтан, тіл факторларын антропоцентристік бағытта қарастырады. Осымен байланысты жалпы тіл білімінде коммуникативті синтаксис, суперсегментті фонетика аясында еңбектер шыға бастады. Қазақ тіл білімінде суперсегментті фонетиканың интонация мәселелері соңғы кезге дейін оқулықтардың «синтаксис» не «фонетика» бөлімдерінде басқа мәселелермен байланысты үстіртін ғана қарастырылған. Кейінірек қазақ ғалымдары оқулықтарының «синтаксис» бөлімінде орыстың белгілі ғалымы В. В. Виноградовтың ізімен интонацияның сөйлем түзудегі рөлі мен сөйлеу тіліндегі рөлі туралы айта бастады. Сөйлемдерге қатысты интонация жөнінде қысқаша түсініктемелер С. Аманжолов, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Ә. Хасенов, Ә. Нұрмаханова, Р. Әміров сияқты т. б. ғалымдардың еңбектерінде және қазақ тілінің академиялық грамматикасы синтаксис тарауында кездеседі. Бірақ бұлардың көбі қазақ тілінің нормативті грамматикасына сай берілген.

60-80 жылдарда коммуникативті синтаксис пен интонацияға қатысты Ж. Аралбаев, Ә. Жүнісбек, Ж. Әбуов, М. Исаевтардың еңбектері жарық көрді. Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер интонациясына қатысты сөйлемнің коммуникативті типтерінің ішінен сұраулы сөйлемнің интонациясына арналған Н. У. Түркбенбаевтың (1969), қазақ тіліндегі айқындауыш мүшенің интонациясына арналған Ш. Әтеновтің (1972), Ә. Нүрпейісовтің «Қан мен тер» романындағы интонациялық конструкцияларына арналған Ж. М. Утесбаеваның (1990) жұмыстары белгілі. Интонацияға әдейі арналған, оны егжей-тегжейлі, жан-жақты да терең зерттеген З. М. Базарбаеваның «Қазақ тілінің интонациялық жүйесі» деген монографиясы және соңғы кездегі интонацияға арналған жас ғалымдардың еңбектері (А. Фазылжанова, Т. Кеншінбаев, Ж. Кеншінбаева, А. Аманбаева, И. Баймұратова, Ә. Берікболова) жарық көрді. Осыған орай аталмыш жұмыста қазақ тілінің коммуникативтік синтаксис жүйесінде, адамдардың арақатынасында және көркем әдебиет тілінде елеулі орны бар төл сөздің мазмұндық-құрылымдық және интонациялық ерекшеліктері арнайы зерттеу нысаны болып отыр. Атап айтқанда, төл сөз семантикалық, грамматикалық және интонациялық көріністері жағынан арнайы зерттелмеген. Сондықтан төл сөздерді құрылымдық-мазмұндық және интонациялық ерекшеліктері жағынан кешенді түрде қарастырылуы зерттеудің өзектілігі болып табылады.

Зерттеу нысаны ретінде қазақтың көркем әдебиетінің белгілі тұлғаларының шығармаларынан сарапталып алынған алуан түрлі болып келетін, коммуникативтік типтеріне қарай топтастырылған көптеген мысалдар алынып, алдымен олар құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктері жағынан жете зерттеліп, содан кейін олардың интонациялық ерекшеліктеріне жүргізілген аудиторлық, компьютерлік-эксперименттік деректер бойынша талдаулар жасалып, өрнектер сызылды.

Кез келген көркем әдебиет тілінде де, ауызекі сөйлесімде де төл сөздер автор сөзімен бірге, кейде таза күйінде (автор сөзінсіз) кездесе береді. Автор сөзінсіз түрлері, әсіресе, төл сөздің өте өскелең «диалог» түрінде жиі кездеседі. Төл сөздердің синонимі болып табылатын «төлеу сөз» деген түрі, мағына жағынан «төл сөзге» де «төлеу сөзге» де ұқсайтын «ортақ төл сөз» деген түрлері де бар.

Зерттеудің мақсаты - төл сөздің түрлерінің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктерін және интонациялық ерекшеліктерін экспериментті-аудиторлық әдістер арқылы зерттеп, түрлі интонациялық параметрлерін белгілеп, әуен өрнегін сызу.

Осы мақсатқа сай төмендегі міндеттерді шешу көзделді:

автор сөзімен бірге жүріп тырнақшаға алынатын төл сөздің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктерін ашып сипаттау; төл сөз бен төлеу сөздің синонимдігінің себебінен төл сөздер төлеу сөзге ауыстырылғанда соңғысында қандай айырмашылық пайда болатынын айқындау; төл сөзге де, төлеу сөзге де ұқсастығы бар ортақ төл сөз қандай жағдайда қолданылатынын ашып беру, олардың интонациялық айырмашылықтарын көрсету; төл сөздің диалог құрылымындағы мазмұндық просодикалық ерекшеліктерін сипаттау; төл сөзге көбінесе «де» етістігі арқылы жалғасатын автор сөзінің қандай элементтерден құрылып, олар қандай мағына беретінін просодикалық тәсілдер арқылы анықтау; төл сөздің практикалық оқулықтарда көрсетіле беретін жалаң, жай сөйлемдерде келетін тыныс белгілерінен басқа күрделенген, құрмаласқан көп компонентті сөйлемдердің ішінде араласып, бір-бірімен қабаттасып келе беретін төл сөздердің тыныс белгілерін зерттеп, олардың интонациялық көріністерін сипаттап беру; төл сөздерді коммуникативтік түрлеріне қарай топтастырып, әр қайсысын бөлек-бөлек бөлімшелерде қарастырып, олардағы интонация параметрлерін белгілеп, әуеннің төрт деңгейлі кескінін сызып шығу.

Зерттеу жұмысының тілдік деректері ретінде қазақ көркем әдебиетінің белгілі өкілдері М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин және олардан кейінгі өкілдері М. Иманжанов, Т. Ахтанов, Ә. Нүрпейісов т. б. шығармаларынан теріліп алынған, ішінде төл сөздің әр түрлері бар 500-дей мысал картотекаға түсірілді. Олар сарапталып, ішіндегі төл сөздің коммуникативтік түрлеріне қарай топтастырылып, құрылымдық-мазмұндық жағынан зерттеліп, олардың көркем сөзде қолдану мүмкіндігі қарастырылды.

Зерттеу әдісі: компьютерлік, экспериментті-фонетикалық, аудиторлық әдістер қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижесі.

Алғаш рет арнайы зерттеліп отырған қазақ көркем әдебиетінің прозалық шығармаларының белгілі авторларының кез келген шығармаларында елеулі орны бар төл сөздерді қарастырып, қазақ тіл білімінің дәстүрлі құрылымдық - мазмұндық зерттеу саласын қосып, оқулықтарға енгізудің ғылыми негізін көрсететін интонациялық ерекшеліктерін қамтып, қазақ тіліндегі төл сөздерді жаңа қырынан қарау - жұмыстың негізгі ғылыми жаңалығы мен нақты нәтижесі. Мұндай нәтижеге жету үшін төл сөздің барлық түрлеріне кешенді талдау жасалды:

төл сөздің синонимі - төлеу сөздің, ортақ төл сөздің, төл сөздің диалог түрінің - бәрінің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктерін егжей-тегжейлі жете зерттеліп, сарапталып, сипатталды ;
құрылымдық-мазмұндық жағынан қарастырылған мысалдар бөлініп алынып, олардың интонациялық ерекшеліктері анықталды ;
төл сөздер коммуникативтік типтеріне қарай топтастырып (хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті, диалог құрайтын төл сөздер), олардың интонациялық параметрлері белгіленіп, көрнекі түрде сипатталды ;
төл сөзі бар мәтіндердің синтагмалық мүшеленуі интонациялық компоненттер (қарқын, үдемелік, әуен, кідіріс) арқылы анықталып көрсетілді;
төл сөзді безендіретін интонациялық компоненттері жеке-жеке талдаудың негізінде анықталып, шартты белгілер арқылы көрсетілді ;
эксперименттік-аудиторлық әдістер арқылы айқындалған төл сөздің әуендік өрнектері сипатталып, жан-жақты талдаудан өтті ;
әртүрлі коммуникативтік типтеріне байланысты топтастырылған төл сөздердің интонациялық өзгешеліктері айқындалды ;
интонацияның сөйлеу мазмұнына қарай айтылған төл сөз семантикасымен қатынасы анықталып, оның тілдік дербес деңгей ретіндегі табиғаты көрсетілді.

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жұмыс нәтижелері соңғы жылдары ғана қолға алынған қазақ тілінің интонациялық жүйесін зерттеуге бағытталған интонация, коммуникативті синтаксис, құрылымдық-мазмұндық синтаксис, семантика арақатынасын көрсететін күрделі мәселелерді шешуге септігін тигізеді және олардың қазақ тілтанымындағы аспектісін теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Сондай-ақ лингвистика мәселелерінің түрлі салаларының өзара байланысын сипаттайтын зерттеулерде пайдалануға болады.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері тіл біліміндегі фунционалды грамматика, суперсегментті фонетика, интонология, коммуникативтік синтаксис мәселелеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, қазақ тілі теориясы мен практикасына арналған арнайы курстар мен семинарларды өткізу үшін пайдалану ұтымды болар еді және алынған нәтижелерді фонетика мен грамматиканы оқытуда пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар .

Төл сөздегі сан алуан экспрессивтік, интонациялық, т. с. ерекшеліктер төлеу сөзде автор сөзінің құрамындағы сөздердің стилистикалық қызметі арқылы беріліп отырады. Төл сөздер белгілі бір мәнмәтін (контекст), сөйлеу жағдаятында, сөйлесімде, сөйлеудің диалогтік формасында, коммуникативтік акт шеңберінде түзіледі. Диалог - қарым-қатынастың ең басты бір түрі болғандықтан, оның ішінде жауаптасудың, қалыптасқан тілдік лексика-грамматикалық дағдыларын жетілдіре отыратын, қарым-қатынас психологиясын айқындайтын, сонымен бірге сөйлеуші мен тыңдаушы жақтың арасында әр сөз қатынасы қандай дәрежеде өткенін көрсететін тіл қатынасының айрықша түрі. Көркем әдебиеттен алған диалогтердің мазмұндық-интонациялық көріністері (сұрастыру, талап ету, хабарлама, сөйлесу, қошемет ету, сәлемдесу, талқыласу, пікірталас, қайшылық) әртүрлі кейіпкерлердің арасындағы күрделі қатыстарға, түрлі ситуацияға, жағдайларға байланысты болады. Төл сөздердің формалары құрамы жағынан жай, жалаң, толымды, толымсыз, көп компонентті болып келеді. Коммуникативтік типтерінің (хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті) барлығы төл сөздің қызметін атқарады және солардың интонемаларын құрайды. Төл сөздердің құрылымы, мазмұны жағынан да өздері түзілетін мәнмәтінмен, сөйлеу жағдаятымен тығыз байланыста болып, солардың құрамында ғана олардың қызметі мен интонациялық ерекшеліктері толық ашылады. Күрделенген, көпкомпонентті, құрмалас сөйлемдермен араласып келетін немесе бірімен-бірі қабаттасып келетін төл сөздерді қабылдау барысында тыныс белгілері просодикалық тәсілдер арқылы көрінеді. Сөз барысындағы синтагмалар жігін интонациялық компоненттердің кідірісі, қарқыны, үдемелігі белгілесе, олардың мағыналық маңыздылығын әуен өрнектері көрсетеді. Төл сөздер енген мәтінінің құрылымдық-мазмұндық және интонациялық мүшеленуі кешенді түрінде қарастырылғанда, олардың мағыналық-маңыздылығын әуен қозғалысы, дауыс үдемелігі, қарқын сияқты интонациялық параметрлер ерекшелейді. Төл сөздердің құрылымдық-мазмұндық түрлері, төрт деңгейлі интонациялық өрнектеріне лайық, толқынданып, қайырылып, қазақ тілі интонациясының ерекшелігін көрсетеді.

Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу нәтижелері «Қазақстанның индустриялды-инновациялық дамуы: қиындықтары мен болашағы» атты ғылыми-тәжірбиелік конференцияда (Қостанай, 2005), «Қазақстан қоғамының рухани келісімі және толеранттығы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Қостанай, 2008), «Қазіргі әлемдегі мәдениеттер тоғысы және көптілді білім» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Қостанай, 2009), «Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі» атты ғылыми - теориялық конференцияда (Алматы, 2009) және А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалып, ғылыми басылымдар мен конференция материалдарында 8 мақала түрінде жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, сарапталуы және қорғауға ұсынылатын тұжырымдар айқындалып көрсетілді.

1. «Төл сөздің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктері. 1. 1 «Төл сөз бен төлеу сөз». Төл сөз дегеніміз сөйлеп немесе жазып отырып, пікірімізді дәлелдеу, толықтыру, айқындау мақсатында басқа біреудің өзгеріссіз, бұлжытпай келтірілген сөзі. Төл сөздің қолдану аясы кең. Бұл фактор олардың өз қажеттігінен туған. Осыған байланысты төл сөз көркем шығармалардағы сөйлемдердің әр жерінде келе береді; олар диалог түрінде де жиі кездеседі. Ғылыми зерттеулерде, мерзімді баспасөздерде цитата түрінде де кеңінен қолданылады. Төл сөздер негізгі мәнмәтіннен ерекшеленіп тұрады, оны автор сөзінен байқауға болады. Көпшілік жағдайда айтылғанын да қоса көрсетеді. Төл сөзбен төлеу сөздер мағыналары жақын, синонимдер, сондықтан оларды алмастыруға болады. Төл сөз автор сөзімен қосылып, кейбір мазмұндық-құрылымдық өзгерістерге ұшырайды. Әдетте төл сөз көркем шығармаларда кейіпкерлердің сөзі ретінде кездесетіні мәлім. Кейіпкерлердің тілі арқылы жазушы олардың мінезінен, әдет-ғұрпынан, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасынан хабардар етеді. Қандай жағдайда да төл сөз белгілі мақсатпен жұмсалады. Сонысына лайық төл сөз нақтылы, шымыр да жинақы болып келеді. Ал оны төлеу сөзге айналдырғанда, бұл қасиеті сәл бәсеңсіп, босағандай, солғындағандай болады. Мысалы, 1) « Тарт қолыңды Вьетнаманан !»-дейді бейбітшілік сүйгіш адамдар соғысқұмарларға (газеттен) . Бұл төл сөзді төлеу сөзге айналдырып: - 2) Бейбітшілік сүйгіш адамдар // соғысқұмарлардан // Вьетнамнан қолың тартып тұруын // талап етеді -деген сөйлеммен салыстырғанда, бірінші сөйлемнің өткір де, өтімді екені білініп тұрады; бұлай болуы әрі бұйрықты сөйлемнің табиғатына, оның тәртібіне байланысты. Екінші сөйлем сол мазмұнды жеткізіп тұрса да, хабарлы сөйлемге тән бәсең дауыс ырғағы бұған дәл алдыңғыдай көтеріңкі үн бере қоймайды. Төл сөз бен төлеу сөздің бір-бірінен басты айырмасы да осында болса керек. Бұлардың интонациялық сызығын салыстыруға болады.

Бірінші мысал қатал бұйрықты сөйлем интонациясы төртінші деңгейден басталып, төмендеп бірінші деңгейге дейін түседі. Мұнда бұйрықты сөйлем интонемасы орын алады. Екінші мысал төрт синтагмалардан тұратын хабарлы сөйлем екінші деңгейден басталып, үшінші деңгейге қарай көтеріліп, қайтадан екінші деңгейге түсіп барып, бірінші деңгейден тоқтайды. Мұнда хабарлы жай сөйлем интонемасы орын алған.

Бөгде сөз деп, кейде айтылып немесе жазылып келе жатқан пікірге қатысы бар бөгде кісілердің сөздерін айтады. Олар айтайын деген ойды толықтырып күшейте түседі. Төл сөз бен төлеу сөз сияқты ортақ төл сөз де бөгде сөздердің құрамдас бөліктері. Аталған үшеуінің арасындағы мағыналық, стилистикалық қатынастырдан туатын жақындығы ескеріп, олардың синонимдігін сөз етудін артықшылығы жоқ. Осы синонимдік, яғни мазмұнының ұқсастығы олардың бір-бірімен алмасуының мол мүмкіндігі барын көрсетеді. - Әйел мақтағанды жек көрмейді, мен де соның бірімін, - деді Ұлпан. (Төл сөз) . Әйел мақтағанды жек көрмейді. Ұлпан да соның бірі. (Бұл ортақ төл сөз) .

Төл сөзде автор негізгі ойды кейіпкердің ауызынан айттырады да, нақтылы қай кейіпкер сөйлегенін көрсетеді. Ал төлеу сөз жағдайында автор-кейіпкер ойының мазмұнын жеткізуші, бұл ретте кейбір сөздер төл сөздегі қалпын сақтамай, орын ауыстырады. Менің орнына соның болуы мүмкін. Ортақ төл сөзге келетін болсақ, бұның төл сөзге ұқсастығы - автор мұнда да кейіпкердің ішкі сезімін, түсінік-түйсігін сөзбе-сөз беріп тұрғанға ұқсайды, ал төлеу сөзге жақын көрінетіні - автор ойды кейіпкердің ауызынан айтқызбайды.

Қазақ әдебиетінің классикалық шығармаларының қатарынан берік орын алған «Талпақ танау» (Ғ. Мүсірепов) мазмұны мен идеясына үңілсек, мына келтірілген ортақ сөздің орайын тауып тұрғанына еш күмән болмаса керек.

Неге сары атан дәл осы сәтте «ойланды»? Неге қазақ тарихына сонша «үңілді»? Ал қазір ол сүйреп келе жатқан арбада «Жаңа жол» колхозына тиесілі «талпақ танаулар» жатыр. «Сары атан біраз ойланды да, соларға тосырқай, тіпті ұнатпай қарады». Ауыл өміріндегі жаңалықты әйгілі жазушы осындай тәсіл арқылы барынша шынайы белгілейді. Ал осы ортақ төл сөздегі ойды төл сөзбен, не төлеу сөзбен берудің қисыны жоқ. Сөйтіп хайуанатқа адамға тән қасиетті беріп, оның бір сәттегі «толғанысын» ортақ төл сөзбен жеткізу шеберліктің көрінісі екені даусыз.

Ортақ төл сөз сияқты, төлеу сөздің де өзіндік стилистикалық қызметі бар. Көп жағдайда оны төл сөзбен алмастырудың реті келмесе, кей тұстарға олай етудің қажеттілігі болмайды. Айталық, төл сөз негізінен, шығармалардағы тартыстың шиеленіскен тұстарында немесе соған дейін әлдебір жайдың мазмұнын, мақсатын ашып алу тұрғысынан, сондай-ақ бірдеңені білу мақсатында жұмсалса, төлеу сөз қаға берісте кірістірілетін, басқа ойды толықтыратын қызметте жұмсалады: Ғазизаның соқыр шешесі Ғазизаны түртіп қалып, қонақтың кім екенін сұрады (М. Әуезов) . Біздіңше, автордың мұны төл сөз емес, осылай келтіргені жөн болған. Төл сөз болған жағдайда оқырманның ойы негізгі мәселені назарға алуына біршама кедергі жасар еді. Ұлы жазушының бұл әңгімесіндегі басты ойы баршаға белгілі: күштінің әлсізге жасаған озбырлығы, замана әділетсіздігі. Әлгі төлеу сөз негізгі оқиғаны толықтау мақсатында, демек, сол күштілердің кім екенін білдіруге ынталандыру ниетінде қолданылып отыр. Солай болғандықтан нағыз қақтығыс , шын мәніндегі айқас оқиға бой көрсететін тұстарға төл сөздерді сақтайды да, мынадай реттерде жазушы ой екпіні түспейтін төлеу сөздерге орын береді. Төл сөз бен төлеу сөзді қатар қою арқылы ондағы ұқсастық пен айырмашылықтарын ажырату қиын емес. Төл сөздегі сан алуан экспрессивтік, логикалық, интонациялық ерекшеліктер төлеу сөздегі автор сөзінің құрамындағы сөздердің стилистикалық-мазмұндық қызметі арқылы берілгенмен жалпы мағына солғындау сезіліп жатады. Төменде берілген төл сөз бен төлеу сөзді қатар қойып, салыстырып көрейік:

Төл сөз

Төлеу сөз

Төл сөз: Карта бетін толығынан шолып өткеннен кейін: «Ал, жолдастар, жаудың қайда екенін біз білмейміз, біздің білетініміз тек «жау алда болу керек», - деп бастадым сөзімді (Б. Момышұлы)

Төлеу сөз: Карта бетін толығынан шолып өткеннен кейін, сөзімді жолдастарыма жаудың қайда екенін біздің білмейтінімізді, біздің білетініміз тек «жау алда болу керектігін» айтудан бастадым.

Сонымен мұнда төл сөз бен төлеу сөздің құрылым-мазмұндық ерекшеліктерін көрсету үшін көркем әдебиеттен, оның белгілі авторларының шығармаларынан көптеген мысалдар келтіріліп, зерттеліп сарапталды.

1. 2 «Төл сөздің диалог түрлеріндегі көрінісі» деп аталатын бөлімде төл сөздің әдебиетте өте жиі кездесетін өскелең саласы есебінде диалог - адамның ой өрісімен байланысты, әрі шапшаң тіл қатынасының көрінісі делінген. Ал сөздің ұшқыр болуы сөйлеуші жақтың сөз байлығына тәуелді болып келеді. Диалог қарым-қатынастың ең басты бір түрі болғандықтан, оның ішінде жауаптасудың, қалыптасқан тілдік лексика-грамматикалық дағдыларын жетілдіре отырып, қарым-қатынас психологиясын айқындайтын, сонымен бірге сөйлеуші мен тыңдаушы жақтың арасында әр сөз қатынасы қандай дәрежеде өткенін көрсететін тіл қатынасының айрықша түрі. Диалог - әңгімеге қатысушылардың төл сөз түрінде келетін репликаларының жиынтығы.

Жалпы сөйлесу барысында коммуникативтік мақсаттардың орындалуына байланысты диалог мынадай түрлерге бөлінеді: сұрастыру, талап ету, хабарлама, сөйлесу, қошемет ету , сәлемдесу, талқыласу, пікірталас, қайшылық сияқты диалог түрлері бола береді. Көркем әдебиеттен алған диалогтардың мазмұнының әртүрлі кейіпкерлердің арасындағы күрделі қатыстарға, түрлі ситуацияға, жағдайларға байланысты болады. Диалогтарда қазақ тілінің интонациялық жүйесіндегі анықталған сегіз түрлі интонемалардың барлығы көрініс табады.

Сұрастыру диалогі әдетте сұрақ-жауаптан тұрады. Оның басты мақсаты өзіне керек нәрсені білу.

Болыс үйіндегі жиында Ебейсін жас мырза Тәңірбергеннің жанына отырды.