Әлеуметтану бойынша материалдар
1 ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТТАР МЕН
2 ӘЛЕУМЕТТІК ҰЙЫМДАР
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ
БІЛІМ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
4 ҚҰҚЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
5 ҚОЛДАНБАЛЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
6 ӘЛЕУМЕТТІК ШИЕЛЕНІСТЕР
2 ӘЛЕУМЕТТІК ҰЙЫМДАР
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ
БІЛІМ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
4 ҚҰҚЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
5 ҚОЛДАНБАЛЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
6 ӘЛЕУМЕТТІК ШИЕЛЕНІСТЕР
Тұлға, отбасы, топ, қауымдастық әлеуметтік құрылымның адами материалдары. Алайда адамдар қоғамда жай механикалық түрде біріге салмайды, белгілі бір жағдайда, белгілі бір қажеттілікпен ұйымдасады, біреуі басқарушылық функция атқарса, екіншісі – басқарылады, біреуі ой еңбегімен айналысса, екіншісі дене еңбегімен айналысады және т.б. Сөйтіп бірін бірі толықтырып, белгілі әлеуметтік бірлікті (единица) құрап, ұйым деген атқа ие болып әлеуметтік құрылымның маңызды элементіне айналады.
Ұйым түсінігінің әртүрлі мәні бар, бірақ негізінен үш мағынада қолданылады.
Біріншіден, ұйым деп белгілі әлеуметтік функция атқаратын мекемені атаймыз. Мысалы, мемлекеттік, саяси, қоғамдық, өндірістік, ауылшаруашылық, мәдени және т.б.
Екіншіден, ұйым деп құрылымның элементтерінің тәртіптелу деңгейі, объектінің ішкі құрылымын айтамыз. Бұл мағынада объектінің жоғары немесе төмен ұйымдасқандығы туралы айтады. Барлық әлеуметтік объектілердің өзінің ұйымы бар, яғни өзін құрайтын элементтердің байланыстары бар.
Үшіншіден, ұйым деп бір нәрсені ұйымдастыруға, әлеуметтік объектілер қызметін үйлестіруге бағытталған адамның қызметі түсіндіріледі. Бұл мағынада митингілерді, демонстрацияларды, спорттық кештерді және т.б. ұйымдастыруды айтады.
Бұл анықтамалардың барлығы кез келген әлеуметтік жүйенің әртүрлі аспектілерін, атап айтқанда, оның объективтілігін, құрылымдық күрделілігін және жеке ұйымдардың, сондай ақ бүкіл қоғамның қызмет етуін қолдауға бағытталған мақсатты іс әрекетті береді. Сонымен әлеуметтік ұйымдар - әлеуметтік жүйенің маңызды элементтері ретінде қоғам мүшелері үшін әлеуметтік мәнді қатынастарды тәртіпке, ретке келтірудің, тиянақтаудың, оларды міндетті етудің негізінде қалыптасады.
Әлеуметтік ұйымдар дегеніміз белгілі бір әлеуметтік топтар мен индивидтердің мүддесін білдіріп, оны қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік мақсатқа жету үшін ерікті түрде мүшелікке кірген, оған материалдық көмек көрсететін, мүшелерінің арасында еңбек бөлінісі жүзеге асқан, төменнен жоғарыға дейін тұрақты ұйымдық құрылымы бар, өзін-өзі басқаратын азаматтардың бірлестігі. Ұйымның барынша қарапайым анықтамасы бұл екі немесе одан көп индивидтер іс-әрекеттерінің саналы үйлестірілген жүйесі. Бұл анықтамада ұйымның екі маңызды сипаттамасы бар: әлеуметтік ортақтық, бірлік (әлеуметтік қауым белгілі мүшелері бар ұйымнан тұрады) және қауымдастықтың мақсатты қызметі.
Әлеуметтік ұйымдар арқылы миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға белсенді қатысып, өмір мектебінен өтеді. Ұйымдық құрылымның негізгі өзегі билік басқару қатынастары болып табылады. Сондықтан бұл құрылымда басқарушы блок (басшы немесе тиісті функцияларымен, штатымен басшылар) және орындаушылар блогы болады. Әлеуметтік ұйымның ең жоғары формасы мемлекет болып табылады.
Ұйым түсінігінің әртүрлі мәні бар, бірақ негізінен үш мағынада қолданылады.
Біріншіден, ұйым деп белгілі әлеуметтік функция атқаратын мекемені атаймыз. Мысалы, мемлекеттік, саяси, қоғамдық, өндірістік, ауылшаруашылық, мәдени және т.б.
Екіншіден, ұйым деп құрылымның элементтерінің тәртіптелу деңгейі, объектінің ішкі құрылымын айтамыз. Бұл мағынада объектінің жоғары немесе төмен ұйымдасқандығы туралы айтады. Барлық әлеуметтік объектілердің өзінің ұйымы бар, яғни өзін құрайтын элементтердің байланыстары бар.
Үшіншіден, ұйым деп бір нәрсені ұйымдастыруға, әлеуметтік объектілер қызметін үйлестіруге бағытталған адамның қызметі түсіндіріледі. Бұл мағынада митингілерді, демонстрацияларды, спорттық кештерді және т.б. ұйымдастыруды айтады.
Бұл анықтамалардың барлығы кез келген әлеуметтік жүйенің әртүрлі аспектілерін, атап айтқанда, оның объективтілігін, құрылымдық күрделілігін және жеке ұйымдардың, сондай ақ бүкіл қоғамның қызмет етуін қолдауға бағытталған мақсатты іс әрекетті береді. Сонымен әлеуметтік ұйымдар - әлеуметтік жүйенің маңызды элементтері ретінде қоғам мүшелері үшін әлеуметтік мәнді қатынастарды тәртіпке, ретке келтірудің, тиянақтаудың, оларды міндетті етудің негізінде қалыптасады.
Әлеуметтік ұйымдар дегеніміз белгілі бір әлеуметтік топтар мен индивидтердің мүддесін білдіріп, оны қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік мақсатқа жету үшін ерікті түрде мүшелікке кірген, оған материалдық көмек көрсететін, мүшелерінің арасында еңбек бөлінісі жүзеге асқан, төменнен жоғарыға дейін тұрақты ұйымдық құрылымы бар, өзін-өзі басқаратын азаматтардың бірлестігі. Ұйымның барынша қарапайым анықтамасы бұл екі немесе одан көп индивидтер іс-әрекеттерінің саналы үйлестірілген жүйесі. Бұл анықтамада ұйымның екі маңызды сипаттамасы бар: әлеуметтік ортақтық, бірлік (әлеуметтік қауым белгілі мүшелері бар ұйымнан тұрады) және қауымдастықтың мақсатты қызметі.
Әлеуметтік ұйымдар арқылы миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға белсенді қатысып, өмір мектебінен өтеді. Ұйымдық құрылымның негізгі өзегі билік басқару қатынастары болып табылады. Сондықтан бұл құрылымда басқарушы блок (басшы немесе тиісті функцияларымен, штатымен басшылар) және орындаушылар блогы болады. Әлеуметтік ұйымның ең жоғары формасы мемлекет болып табылады.
Негізгі әдебиеттер:
1. А.И. Икенов, А.Д.Жүсіпова. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 2004. -208 бет.
2. Ш.Қ. Қарабаев. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2007. – 528 бет.
3. Тажин М.,Аяған Б. Социология негіздері. –Алматы, 1992.
4. Әбсаттаров Р.Дәкенов М. Әлеуметтану: оқу құралы. Толықт. , 2-бас. – Алматы: Қарасай, 2007. – 384 бет.
Қосымша әдебиеттер:
1. Конт О. Дух позитивной философии: Слово о положительном мышлении. СПб,1910.
2. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. М., 1991.
3. Сорокин П.Челобек. Цивилизация. Общество. М., 1992.
4. Вебер М. Избранные произведения. М., 1990.
5. Уәлиханов Шоқан.Таңдамалы.2-бас. –Алматы: Жазушы,1985. -560 бет.
6. Абай Құнанбаев.Шығармаларының бір томдық толық жинағы.- Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1961.- 693 бет.
7. Алтынсарин Ыбырай. Таңдамалы шығармалары.-Алматы, 1994.
8. Бөкейхан Ә. Таңдамалы (избранное) / Гл. Ред. Р. Нурғалиев. –Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1995. - 478 бет.
9. Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. – 4 т. Әліппелер мен мақалалар жинағы. –Алматы: «Алаш», 2006.- 320 бет.
1. А.И. Икенов, А.Д.Жүсіпова. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 2004. -208 бет.
2. Ш.Қ. Қарабаев. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2007. – 528 бет.
3. Тажин М.,Аяған Б. Социология негіздері. –Алматы, 1992.
4. Әбсаттаров Р.Дәкенов М. Әлеуметтану: оқу құралы. Толықт. , 2-бас. – Алматы: Қарасай, 2007. – 384 бет.
Қосымша әдебиеттер:
1. Конт О. Дух позитивной философии: Слово о положительном мышлении. СПб,1910.
2. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. М., 1991.
3. Сорокин П.Челобек. Цивилизация. Общество. М., 1992.
4. Вебер М. Избранные произведения. М., 1990.
5. Уәлиханов Шоқан.Таңдамалы.2-бас. –Алматы: Жазушы,1985. -560 бет.
6. Абай Құнанбаев.Шығармаларының бір томдық толық жинағы.- Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1961.- 693 бет.
7. Алтынсарин Ыбырай. Таңдамалы шығармалары.-Алматы, 1994.
8. Бөкейхан Ә. Таңдамалы (избранное) / Гл. Ред. Р. Нурғалиев. –Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1995. - 478 бет.
9. Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. – 4 т. Әліппелер мен мақалалар жинағы. –Алматы: «Алаш», 2006.- 320 бет.
ХІ ТАРАУ. ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТТАР МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ҰЙЫМДАР
1. Әлеуметтік ұйымдар, олардың түрлері.
2.Әлеуметтік ұйымдардың қоғамдағы рөлі.
3. Әлеуметтік институт, оның мәні.
4. Әлеуметтік институттардың негізгі функциялары.
1. Тұлға, отбасы, топ, қауымдастық - әлеуметтік құрылымның адами
материалдары. Алайда адамдар қоғамда жай механикалық түрде біріге салмайды,
белгілі бір жағдайда, белгілі бір қажеттілікпен ұйымдасады, біреуі
басқарушылық функция атқарса, екіншісі – басқарылады, біреуі ой еңбегімен
айналысса, екіншісі дене еңбегімен айналысады және т.б. Сөйтіп бірін бірі
толықтырып, белгілі әлеуметтік бірлікті (единица) құрап, ұйым деген атқа ие
болып әлеуметтік құрылымның маңызды элементіне айналады.
Ұйым түсінігінің әртүрлі мәні бар, бірақ негізінен үш мағынада
қолданылады.
Біріншіден, ұйым деп белгілі әлеуметтік функция атқаратын мекемені
атаймыз. Мысалы, мемлекеттік, саяси, қоғамдық, өндірістік, ауылшаруашылық,
мәдени және т.б.
Екіншіден, ұйым деп құрылымның элементтерінің тәртіптелу деңгейі,
объектінің ішкі құрылымын айтамыз. Бұл мағынада объектінің жоғары немесе
төмен ұйымдасқандығы туралы айтады. Барлық әлеуметтік объектілердің өзінің
ұйымы бар, яғни өзін құрайтын элементтердің байланыстары бар.
Үшіншіден, ұйым деп бір нәрсені ұйымдастыруға, әлеуметтік объектілер
қызметін үйлестіруге бағытталған адамның қызметі түсіндіріледі. Бұл
мағынада митингілерді, демонстрацияларды, спорттық кештерді және т.б.
ұйымдастыруды айтады.
Бұл анықтамалардың барлығы кез келген әлеуметтік жүйенің әртүрлі
аспектілерін, атап айтқанда, оның объективтілігін, құрылымдық күрделілігін
және жеке ұйымдардың, сондай-ақ бүкіл қоғамның қызмет етуін қолдауға
бағытталған мақсатты іс-әрекетті береді. Сонымен әлеуметтік ұйымдар -
әлеуметтік жүйенің маңызды элементтері ретінде қоғам мүшелері үшін
әлеуметтік мәнді қатынастарды тәртіпке, ретке келтірудің, тиянақтаудың,
оларды міндетті етудің негізінде қалыптасады.
Әлеуметтік ұйымдар дегеніміз белгілі бір әлеуметтік топтар мен
индивидтердің мүддесін білдіріп, оны қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік
мақсатқа жету үшін ерікті түрде мүшелікке кірген, оған материалдық көмек
көрсететін, мүшелерінің арасында еңбек бөлінісі жүзеге асқан, төменнен
жоғарыға дейін тұрақты ұйымдық құрылымы бар, өзін-өзі басқаратын
азаматтардың бірлестігі. Ұйымның барынша қарапайым анықтамасы - бұл екі
немесе одан көп индивидтер іс-әрекеттерінің саналы үйлестірілген жүйесі.
Бұл анықтамада ұйымның екі маңызды сипаттамасы бар: әлеуметтік ортақтық,
бірлік (әлеуметтік қауым белгілі мүшелері бар ұйымнан тұрады) және
қауымдастықтың мақсатты қызметі.
Әлеуметтік ұйымдар арқылы миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға
белсенді қатысып, өмір мектебінен өтеді. Ұйымдық құрылымның негізгі өзегі
билік - басқару қатынастары болып табылады. Сондықтан бұл құрылымда
басқарушы блок (басшы немесе тиісті функцияларымен, штатымен басшылар) және
орындаушылар блогы болады. Әлеуметтік ұйымның ең жоғары формасы мемлекет
болып табылады.
Ұйымдар әкімшілік, қоғамдық және формалды және формалды емес
типтерге бөлінеді. Әкімшілік ұйымдар құрылымдарының қатаң және жоғары
деңгейімен, директивті бекітілген мақсаттарымен ерекшеленеді. Қоғамдық
ұйымдар адамдардың ерікті бірлестіктері болып саналады. Бұлардың
басқаларға қарағанда демократиялылығы басымдау болады. Ал формалды ұйымдар
– бұл функциялары, құқықтары және міндеттері қатаң белгілеген қоғамның
әкімшілік негізі болып табылады. Неформалды ұйымдар кездейсоқ құрылған екі
түрлі болады. Біріншісі мақсаттары айқын емес кездейсоқ құрылған адамдар
жиыны да, екіншісі мақсаттары айқын, барлық талаптар мен орындаушылық
тәртіппен ерекшеленген қылмыскерлердің болмаса діни ұйымдары.
Сонымен қатар әлеуметтік ұйымдар мынадай түрлерге де бөлінеді: 1.
Қоғамдық-саяси мүдделерге сай құрылған ұйымдар. Бұған алдына саяси
мақсаттар қойған ұйымдар жатады. 2. Экономикалық мүддеге қарай құрылған
ұйымдар. 3. Таптық белгісіне сәйкес құрылған ұйымдар (кәсіподақтар,
шаруалар одағы). 4. Қызмет түріне қатысты құрылған ұйымдар (ғылыми-
техникалық, оқу-ағарту, денсаулық сақтау, ұлттық-мәдени, спорттық,
қорғаныс, діни және т.б.).
2. Әлеуметтік ұйымдардың қоғамда атқарар белгілі рөлдері бар. Ол
олардың қызметтерінен туындайды:
1). Бірлестік мүшелерінің мүдделері мен қажеттерін айқындау және
қанағаттандыру;
2). Әлеуметтік ынтымақтасу мен жұмылдыру функциясы. Топтар мүшесін
және оларды қолдайтындарды белгілі бір мақсат төңірегінде біріктіру және
ұйымдастыру;
3). Әлеуметтендіру функциясы. Әлеуметтік ұйымдар өздерінің мүшелерін
белгілі бір маңызды мәселелерді шешуге қатыстыра отырып, олардың белсенді
қоғамдық позициясын қалыптастырады, белсенділігі мен мәдениетін көтереді,
азаматтарды мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатыстырады.
3. Әлеуметтік ұйымдар сияқты әлеуметтік жүйенің маңызды элементі -
әлеуметтік институттар. Ол қоғам мүшелері үшін әлеуметтік мәнді
қатынастарды тәртіпке, ретке келтірудің, тиянақтаудың, оларды міндетті
етудің негізінде қалыптасады. Нақты индивидтердің, адамдардың, әлеуметтік
топтардың, жіктердің және басқа қауымдастықтардың әлеуметтік байланыстары,
өзара әрекеттері және қатынастары негізінде әлеуметтік институт пайда
болады.
Әлеуметтік институт — бұл адам баласының әлеуметтік ойының ұлы жемісі.
Біздің тұрмысымыздың барлық маңызды салаларын қамтитын күнделікті өмірдің
ұжымдық түрлері ондаған, тіпті жүздеген жылдар тұрақты қызмет етуге
қабілетті. Әлеуметтік институтар адам өмірінде кездейсоқтық емес,
тұрақтанған, сенімді әрекеттестік, жетекші рөл атқарады. Сол себепті де
әлеуметтану үшін институттар талдаудың аса маңызды объектілердің бірі, ал
олардың қызметін түсіндіру әлеуметтанудың өзегі болып саналады. Сол себепті
де қазіргі әлеуметтану ғылымы институт проблемасына ерекше көңіл бөледі.
Белгілі әлеуметтанушылар Г. Спенсер, и Э. Дюркгейм әлеуметтік институттарды
әлеуметтік фабрика деп атаулары жайдан-жай емес.
Қоғамда жеке әлеуметтік институттар ерте заманнан қалыптасқан. Мысалы,
отбасы, мемлекет, білім және т.б. Уақыттың сұранысына орай жаңа әлеуметтік
институттар пайда болады. Мысалы, Қазақстандағы қазіргі нарықтық және
демократиялық жағдайлардан туындаған нарықтық институттар, демократиялық
институттар және т.б.
Күнделікті өмірде институтты әртүрлі әлеуметтік құрылым деп түсінеміз.
Адамның қауіпсіздігі, оның білімі, денсаулығы, шаруашылық қызмет, демалыс,
тағы басқа біздің күнделікті өміріміздің мәнін құрайтын құбылыстар
институттық сипатқа ие болды. Бұл - институттанған, қалыптасқан,
тәртіптелген, нығайтылған, жүйеге түскен әлеуметтік өмір. Мысалы, отбасы
институты, білім институты, армия институты, дін институты, т.с.с.
Әлеуметтанушылар арасында әлеуметтік институт терминін түсіндіруде
бірыңғай пікір жоқ. Дегенмен мынандай анықтамалар ұсынуға болады.
Әлеуметтік институт - бұл адамдардың мүдделерін қанағаттандыру
мақсатында пайда болған, белгілі бір әлеуметтік мәні бар функцияларды
атқаратын, әлеуметтік әрекеттестіктің тарихи қалыптасқан, нығайған, өзін-
өзі тұрақты жаңартып отыратын, әлеуметтік жүйеде тығыз байланысқан,
әлеуметтік нормалар мен ережелер, әлеуметтік рөлдер мен мәртебелер
негізінде мақсатқа бірге қол жеткізетін адамдардың ұйымдасқан
бірлестігінің түрі.
Әлеуметтік институт – бұл ең бірінші әлеуметтік құрылымның өмір сүруін
қамтамасыз ететін әлдеқалай дәстүр, қоғамдық өмірдің уставы (жарғысы),
адамдардың қызмет істейтін бірлестіктер және оларды ұжымдарға мақсатты
біріктіретін ұйымдастырушы күш.
Әлеуметтік институт - бұл адамдардың біріккен тірлігінің тарихи
қалыптасқан тұрақты ұйымы, іс-әрекеті мен өзара әрекеті, олардың
қызметінің әртүрлі саласын, мінез-құлқын реттеуші және оларды әлеуметтік
рөлдер мен мәртебелер жүйесіне жинақтаушы тұрақты ережелер, нормалар мен
тәртіптер (установки) кешені.
Әлеуметтік институт – бұл дәстүрлер, нормалар және құндылықтарға
негізделген адамдардың ұжымдық тірлігінің түрі, адамдарды ортақ мақсатқа
жетуге күш-жігерін ұйыстыратын ұйымның ерекше формасы.
Қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, құқықтық, адамгершілік, сондай-ақ
адамдардың өмір сүруінің әлеуметтік ережелері мен мінез-құлқының нормаларын
бойына сіңірген қоғамдық қызмет пен әлеуметтік қатынастардың белгілі ұйымы.
Әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік қызмет соншалықты әр алуан болса,
әлеуеттік институт та шексіз. Мысалы, отбасы институты, дін институты,
білім, өнер, ғылым, мәдениет институты, өндіріс, банк, несие, рента, сауда
институты және т.б. болып кете береді. Яғни адамдардың мінез-құлқын, іс-
әрекетін сипаттайтын кез келген тұрақты әлеуметтік құрылым әлеуметтік
институт бола алады.
Институт дегеніміз не? Соның анықтамасына тоқтала кетелік. Институт
(институтты латыннан аударғанда орнату деген мағынаны береді) дегеніміз
адамдардың аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру үдерісі тәртіпке
келтірген, тұрақты сипаты бар, өзін-өзі жаңартып отыратын әлеуметтік
әрекеттер мен өзара қарым-қатынастардың жиынтығы.
4. Әлеуметтік институттар өмірге қалай келеді және олардың ең мәнді
сипаттары қандай? Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты – маңызды
өмірлік қажеттілікті қанағаттандыру. Кез келген институт әлеуметтік
қажеттіліктен туады, соған сай қызмет етеді. Мысал үшін отбасы институтын
алайық. Ол, біріншіден, қоғамдық құндылықтар (махаббат, балаларға қатынас,
отбасылық өмір). Екіншіден, қоғамдық рәсімдер (процедуры) (балалардың
тәрбиесі, олардың денсаулығы, денесінің өсуі жөніндегі қамқорлық, отбасылық
ережелер мен міндеттер). Үшіншіден, отбасындағы рөлдер мен мәртебелердің
бір-бірімен араласып жатуы (отбасында ата мен ененің, әкенің, ананың,
баланың, жас өспірімнің, аға мен қарындастардың рөлдері мен мәртебелері).
Осылардың көмегімен отбасылық өмір жүзеге асады. Қауіпсіздік пен әлеуметтік
тәртіпті әлеуметтік Һәм саяси институттардың аса маңызды түрі мемлекет
қамтамасыз етеді. Білім беру мен жас ұрпақтарды әлеуметтендіруге, кадрларды
дайындауға қажеттілікті білім институты қамтамасыз етеді. Рухани, оның
ішінде барлығынан бұрын өмірлік мағыналы проблемаларды дін институты
қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік институттар өздеріне тән әлеуметтік функцияларды атқарады.
Бұл функциялар әртүрлі. Қызмет ету салаларына қарай әлеуметтік институттар
4 топқа бөлінеді:
1. Экономикалық институттар: меншік, нарық, ақша, еңбек ақы, т.б. Бұл
институттар экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында
шаруашылықты басқару мен ұйымдастыруды жүзеге асырады. Мәселен, меншік
қатынастары жеке тұлғалардың материалдық және басқа да құндылықтарға ие
болуына және оларды пайда көзіне айналдыруына мүмкіндік берсе, ақша - тауар
айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады. Еңбек ақы - жұмысшының
еңбегі үшін төленетін ақы.
2. Саяси институттар: мемлекет, сот, армия, парламент, саяси
партиялар және т.б. Бұлар қоғамды билеу және басқару қызметтерін жүзеге
асырады.
3. Рухани институттар: ғылым, білім, дін, мәдениет, тәрбие, моральдық
ережелер, т. б. Бұл саланың институттары ғылым мен білімнің, өнердің
дамуына және қоғамдағы моральдық құндылықтарды қолдауға ықпал етеді.
4. Отбасы саласындағы институттар: отбасы, ана, әке, неке, балалары, т.
б. Бұл институттар - әлеуметтік жүйенің негізгі және маңызды саласы. Отбасы
саналы азаматтың қалыптасуында басты рөл атқарады. Отбасының берекелі де
берік болуы тұтас қоғамның тұрақты болуын қамтамасыз етеді.
5. Денсаулық институты (медицина мекемелері, спорт және туризм).
6. Ақпарат және коммуникация институты (коммуникация мен ақпараттың
бұқаралық құралдары).
Бұл әлеуметтік институттар арасында тығыз байланыс бар. Мәселен,
мемлекет тек саяси билікті ғана жүзеге асырып қоймайды, сонымен қатар
экономикалық, рухани және отбасы салаларының қызметтеріне де елеулі ықпал
етіп отырады. Қоғам ілгерілеп дамыған сайын әлеуметтік институттар да
дамып, жетіліп отырады.
Кез келген әлеуметтік институттардың негізгі мазмұндық қызметі
әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру, өйткені олар сол үшін құрылды
және сол үшін өмір сүреді. Осы бағытта әлеуметтік институттар қанша болса,
олардың соншалықты қызметтерін айтуға болады:
1. Кәсіби іс-әрекеттің жалпы ережелерін жасау жолымен субъектілердің
әлеуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз ету.
2. Әлеуметтік функция. Бұл адамдар арасындағы байланыстар мен
қатынастарды анықтайды, нығайтады және қайта пайда етеді. Әрбір институт
өзінің мүшелерінің мінез-құлқын қалыпқа түсіреді, нығайту үшін құндылықтар
жүйесін, мінез-құлық нормалары мен үлгілерін жасайды. Институт шеңберінде
оның мүшелерінің қызметін, өзара байланысы мен қарым-қатынасын тәртіпке
салып, реттеп отыратын белгілі әлеуметтік бақылау қалыптастырады.
3. Қоғамдық өмірдің тұрақтылығы мен бірқалыптылығын қамтамасыз етеді.
4. Біріктіруші функция. Бұл жалпы ережелерге байланысты әлеуметтік
топтар, қауымдастықтардың бірігуі, бір-біріне бағыныштылығы, бір-біріне
тәуелділік үдерістерін қамтиды, біріктіреді.
5. Коммуникативті, яғни байланыс функциясы. Бұл өзара әрекет және
ақпарат алмасу негізінде жүзеге асады. Институт мүшелерінің байланысының
өзіндік ерекшеліктері бар.
6. Трансляциялық функция. Бұл әлеуметтік тәжірибе ретінде көрінеді.
Әрбір институттың өздерінің құндылықтары, нормалары мен мінез-құлықтары
үлгілерін меңгеру негізінде индивидтерді әлеуметтендіретін белгілі
тетіктері бар.
Сонымен әлеуметтік ұйымдар мен институтар қоғамда аса маңызды
функцияларды атқарып, миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға белсенді
қатысып, өмір мектебінен өткізіп, оларды әлеуметтендіру үдерісінде айрықша
рөл атқарады.
Бақылау сұрақтары
1. Әлеуметтік жүйенің маңызды элементтерін атаңыз?
2. Әлеуметтік ұйымдар дегеніміз не?
3. Әлеуметтік институт дегеніміз не?
4. Институт деп нені атаймыз?
5. Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты неде?
6. Экономикалық институттарға не жатады?
7. Саяси институттарға нелер жатады,
8. Рухани институттар: ғылым, білім, тәрбие, моральдық ережелер т. б.
9. Әлеуметтік институтар мен ұйымдардың әлеуметтендіру функциясы туралы
не айта аласың?
XII ТАРАУ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ
1.Экономикалық әлеуметтанудың пәні.
2. Экономикалық әлеуметтанудың зерттеу объектісі.
3. Экономикалық әлеуметтанудың функциялары.
4. Экономикалық әлеуметтену және еңбек етудің психологиялық факторлары
1. Экономикалық әлеуметтану - жалпы әлеуметтанудың жүйешіктерінің бірі.
Оның негізгі мақсаты экономика қаншалықты дәрежеде адамдардың әлеуметтік
қажеттілігін қанағаттандырады, әлеуметтік институттардың қызметіне және
адамдардың мінез-құлқына, сондай-ақ олардың әлеуметтік сапасының қоғамның
экономикалық саласына қандай әсер ететінін анықтау болып саналады.
Былайынша айтқанда, экономикалық әлеуметтану қоғамның экономикалық және
әлеуметтік салаларының өзара қарым-қатынасын, сондай-ақ олардың басқа
салаларымен байланысын зерттейді, сол себепті экономикалық әлеуметтанудың
зерттеу пәні экономикалық және әлеуметтік факторлардың өзара әрекеті мен
әсерін талдау болып табылады.
Әлеуметтану ғылымының негізін салушы О.Конт бір ғана ғылымды,
экономиканы зерттейтін әлеуметтануды ғана мойындады. Бұл идея француз
әлеуметтанулық мектебінде жалғасын тапты. Француздың әйгілі әлеуметтанушысы
Э. Дюркгейм қоғамтану ғылымының бір саласы ретінде экономикалық
әлеуметтануды жасау идеясын ұсынған болатын. Германияда экономикалық
әлеуметтану экономиканы, тарихты және әлеуметтануды біріктіретін сала
ретінде қалыптасты.
Экономикалық әлеуметтанудың зерттеу пәнін түсіну үшін экономика және
экономикалық әлеуметтану деген ұғымдардың мәнін аша кеткен жөн.
Экономика ұғымының түп төркіні гректің oikonomia – шаруашылықты басқару
деген сөзінен шыққан. Экономика өндіріс, өнімді айырбастау мен бөлу
саласындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы; өндірістің белгілі салалары
мен түрлерін қамтитын елдің халық шаруашылығы немесе шаруашылықтың белгілі
бір саласын зерттейтін ғылым. Оның ұғымдары пайда, рентабілділік, рента,
несие және т.б. болады да, мақсаты өндірісте барынша табысқа жету, әртүрлі
ресурстардан барынша аз шығынымен өнім алу. Бұл мағынада адам да
ресурстардың бірі болып саналады. Бұдан туатын ақиқат экономика - адам
болмысының саласы. Өйткені қоғамның экономикалық саласы өз-өзінен
дамымайды. Экономиканың ұдайы өсуіне ықпал ететін объективті жағдайлармен
қатар субъективті факторлар бар. Яғни экономиканың дамуы адамдардың
субъективті іс-әрекеттері - көңіл-күйі мен ықыласы, белсенділігіне
байланысты. Сол себепті қандай да бір экономикалық құбылыс, үдеріс
болмасын, оларды талдауды, анықтауды әр уақытта нақтылы жеке адамның, жеке
топтың іс-әрекеті, қызметінің жемісі ретінде қарау қажет. Осы мағынада
экономикалық әлеуметтану экономиканы дамытудың әлеуметтік тетіктерін және
адамдардың әртүрлі қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың
амалдарын зерттейді. Сондықтан экономикалық әлеуметтанулық зерттеудің
негізгі салалары еңбек ету себебі, еңбекпен қанағаттану, жұмысыздық,
әлеуметтік кепілдіктер, әлеуметтік еңбек, әлеуметтік мінез-құлық,
әлеуметтік іс-әрекеттің экономикалық факторлары және т.б. Басқаша сөзбен
айтқанда, экономикалық әлеуметтанудың мақсаты – адам, оның қажеттіліктері,
мұддесі, өмір сүруі, яғни экономикалық үдерістердің адами өлшемдері.
Міне, бұл жайттардан экономикалық әлеуметтанудың пәні деген мәселе алға
шығады. М.Вебер экономика әлеуметтануының пәнін әлеуметтік –экономикалық
құбылыс деп түсіндіреді. Ал әлеуметтік-экономикалық құбылыс дегеніміз
адамның өзінің өмір сүруі үшін және идеалды қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін біріге және ұйымдаса тіршілік етуі.
Экономикалық әлеуметтанудың пәніне қоғамның экономикалық дамуының
әлеуметтік аспектілері, экономикалық және әлеуметтік құбылыстар мен
үдерістердің бір-бірімен тығыз байланысы және қарым-қатынастары жатады.
Экономикалық дамудың әлеуметтік аспектілері дегеніміз не? Оған
адамның ең жоғары қасиеттері — инабаттылығы, еңбек сүйгіштігі, ынталығы,
ұқыптылығы, қайырымдылығы, әділеттілігі, жауапкершілігі, белсенділігі,
шаруақорлығы және т.б. қоғамдық өндірісті дамытып, оның өнімін көбейтуге,
сапалы тауарларды көп өңдіруге тікелей әсерін тигізіп отырады. Экономикалық
әлеуметтану жұмысшылар мен қызметкерлердің білім деңгейі мен мамандығы,
саналылығы, әділеттілігі, белсенділігі, жауапкершілігі және т.б. қасиеттері
еңбек үдерісіне қалай әсер ететінін де зерттейді.
Ал экономикалық және әлеуметтік тұрғыда бір-бірімен тығыз байланысқан
құбылыстар мен үдерістерге экономиканың алуан түрлі салалары, әлеуметтік
институттар (фирмалар, акционерлік қоғамдар, корпорациялар, банктер,
т.б.), алуан түрлі адамдар бірлігі (мысалы, өндіріс, еңбек ұжымдары,
өңдірістік бірлестіктер, топтар, бригадалар, т.б.), экономикалық үдерістер,
өндіріс саласыңдағы әлеуметтік қатынастар (үстемдік ету-бағыну, басқару-
орыңдау), еңбеккерлердің өндірісті басқаруға қатынасуы, жұмыс күшінің
тұрақсыздығы, ауысуы, миграция, мамандықты іріктеп алу, адам және алуан
түрлі топтардың экономикалық іс-әрекеттерінің себеп-дәлелдері, экономикалық
сана мен ойлау, экономикалық-материалдық жағдай, көңіл-күй, тәртіп,
мұқтаждық, талап-тілек, әлеуметтік құндылықтардың еңбектің өнімділігіне,
тауардың сапасына әсері және т.б. жатады.
Экономикалық әлеуметтанудың табиғатын танып-білуде оның оъектісін
айқындау маңызды. Экономикалық әлеуметтану өзінің зерттейтің басты мәселесі
- экономиканы өз алдына жүйе деп қарайды. Бұл жүйеде - өндіріс-бөлу –
айырбастау - тұтыну жүзеге асырылады. Ал үдерістің нарықтық түрі:
"Сұраныс және ұсыныс". Бұл екі үдеріс, яғни сұраныс пен ұсыныс қатар
қолданылады, өйткені әлеуметтанушының басты назары ең алдымен мұндағы алуан
түрлі адамдардың, топтардың мінез-құлқына, іс-әрекетіне аударылады. Адам
және оның топтары - жұмысшы, қызметкер, тұтынушы, айырбастаушы, сатушы,
сатып алушы және т.б. ретінде қарастырылады.
2. Экономикалық әлеуметтану, бір жағынан, экономикалық алғышарттарды,
қоғамдық топтардың мүддесін жүзеге асырудың мүмкіндігі мен шектеуін, екінші
жағынан, әлеуметтік факторларды және экономиканың қызмет ету жағдайын
зерттейді. Экономикалық әлеуметтанудың зерттеу объектісі экономиканы
дамытуға қоғамның әлеуметтік сипатының әсерінің нақты жолдары мен
әдістерін, ал экономиканың жағдайы мен дамуының әлеуметтік қатынастарға
ықпалын айқындау болып табылады.
Экономикалық әлеуметтанудың бір ерекшелігі сол, ол экономикалық
құбылыстар мен үдерістерді жеке адамның, топтың, оның ішінде жіктің
экономикалық жағдайы, материалдық әл-ауқаты, мінез-құлқымен тығыз
байланыстырады. Сөйтіп экономиканы реттеу, басқарудың әлеуметтік
механизмдерін ашу, экономикалық сана, экономикалық ойлау, экономикалық
ынта, ықылас, мәдениет және т.б. мәселелер - экономиканы әлеуметтік
тұрғыдан зерттеудің ең басты мәселелері.
Экономикада адамның тәртібін басқарып, реттеп отыру өндірістегі жұмысты
әлеуметтік ұйымдастыру, жоспарлау және ынталандыру құрал-әдістерін толық
қамтиды. Ол өндірістегі адамдардың жұмысын, тәртібін, басқа да жағдайларын
қадағалап отырады, бұларды бұзса, оларға құқық ережелерін қолданады, осылай
еңбекке ынталандырудың бүтіндей жүйесін қалыптастырады. Сөйтіп ол
өндірістегі еңбек ұжымын, жеке жұмысшы, қызметкердің, маманданған топтардың
іс-әрекетін, жұмысын әр уақытта реттеп басқарады және өңдірісте еңбекті
қажетті бағытта жүргізуге зор ықпал жасайды. Екінші жағынан, өндірістегі
адам факторының оның дамуына, еңбек ұжымының тәртібіне, әсіресе, олардағы
әлеуметтік реттеу, басқару құралдарына әсері күшті.
Еңбекті ұйымдастыру, өндіріс ұжымдарын басқарудың негізінде
қызметкерлердің белгілі бір типі қалыптасады. Қалыптасқан тип, бір жағынан,
ең жоғары адамгершілік қасиеттерді танытады. Оларға еңбек сүйгіштік,
сенімділік, әділеттілік, еңбекке саналықпен қарау, еңбекті сапалы әрі тез
істеу, адамның еңбек үдерісінде өзінше шешім қабылдауы, жауапкершілік,
белсеңділік және т.б. жатады. Екінші жағынан, олардың кейбір жағымсыз
қылықтары да ашылады. Кейбір еңбеккерлер мен қызметкерлер өзінің Отан,
халық алдындағы борышына немқұрайлы қарайды, тапсырылған жұмысты, қызметті
қалай болса солай істейді, өз міндеттеріне жауапсыздық танытады.
Осыларға сәйкес әрбір жұмысшы мен қызметкердің типін анықтау үшін
экономикалық әлеуметтану олардың әр қайсысының барлық қасиеттерін терең
талдап, содан кейін оның мінез-құлқының, тәртібінің өндіріс үдерісінде
қай жағы басым екенін салыстырады. Осыған орай өндірісте алуан түрлі еңбек
ұжымдары мен топтары қайта құрылып, қалыптасады.
3. Экономикалық әлеуметтану жалпы экономикалық және әлеуметтік
құбылыстар мен үдерістердің қарым-қатынас және даму заңдылығын зерттейді.
Ал, зандылықтар деген не? Олар байланыс пен қатынастардың ең тұрақты,
қайталанатын, қажетті, мәнді, басты жақтарының жиынтығы.
Экономикалық әлеуметтану, бір жағынан, әлеуметтік алуан түрлі
топтардың, жіктердің мұң-мұқтажын, мүддесін, талап-тілегін қанағаттандырып,
іске асыру жағын ойластырса, екінші жағынан, жалпы экономикалық дамудың
факторлары мен алғышарттарын, экономикалық және әлеуметтік дамудағы
байланыс-қатынастардың мәнін зерттеп, анықтайды.
Экономикалық әлеуметтану өз объектісін, яғни экономикалық құбылыстар
мен үдерістердің қарым-қатынас, даму заңдылықтарын зерттегенде мынандай
әдістемелік қағидаларға сүйенеді:
1. Қандай да бір экономикалық үдерістер болмасын оны экономикалық
әлеуметтану әрбір таптың, оның ішіңде топтың, жіктің мұң-мұқтажы, мүдде,
талап-тілегі тұрғысынан зерттейді.
2. Қандай да бір әлеуметтік құбылысқа талдау жүргізбесін экономикалық
әлеуметтану өндірістегі әлеуметтік топтардың, оның жіктерінің меншік
формасына қатынасын, әл-ауқат дәрежесін, өмір сүру жағдайларын нақтылы еске
алып отырады.
3. Экономикалық қатынастарды дамытуға әлеуметтік факторлардың, сондай-
ақ экономикалық қатынастардың әлеуметтік қатынастар мен үдерістерге
тигізетін әсерін ескереді.
4. Әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешуде әлеуметтік, яғни адами
факторға басты назар аударады.
5. Экономикалық және әлеуметтік мәселелерді бірыңғай байланыста
қарауға бағыттап отырады.
6. Шаруашылық тетігімен салыстырғанда әлеуметтік тетіктің ықпалы басым
түсетінін әр уақытта ескеруді қажет етеді;
7. Экономикалық және әлеуметтік саясаттың тығыз байланыста болатынын
есте ұстау.
4. Экономикалық әлеуметтанудың пәні мен зерттеу объектісін айқындаудың
өзі оның негізгі функцияларын талдауға алып келеді. Олар мыналар:
1. Танымдық функция, яғни тауар өндіру және бөлумен, қызметпен
байланысты экономикалық-әлеуметтік қарым-қатынастарды, әлеуметтік
құрылымдарды, институттарды, мәртебелер мен рөлдерді, жинақтай айтқанда
экономикалық қарым-қатынастағы адам факторының рөлін зерттеу, білу.
2. Диагностикалық функция, яғни әлеуметтік-экономикалық саланы
дамуындағы проблемаларды айқындау және оның жағдайын талдау, ұсыныстар
дайындау.
3. Технологиялық функция, яғни белгілі бір өндіріс саласындағы жаңа
әлеуметтік-экономикалық технологияларды пайдалану.
4. Болжамдық функция, яғни өндіріс саласын дамытуда қысқа және ұзақ
мерзімді болжамдар жасау.
5. Басқарушылық функция, яғни әлеуметтік-экономикалық үдерістерді
басқару саласында әлеуметтанушы-экономистердің ғылыми-тәжірибелік
қызметтерінің нәтижесін ендіру. Өндіріс саласында қажетті заңнамалар мен
басқа да жарлықтар, қаулылар қабылдаудың, басқарушылық шешімдер жасауды
ғылыми негіздеу.
Еңбектену себебі - адамның белгілі бір қажеттіліктен туған іс-әрекет
етуі. Себеп адамды іс-әрекетке жұмылдырып қана қоймайды, сонымен қатар
мақсат пен оған жетудің амалдарын да қамтиды. Бұл адамдардың материалдық
және рухани қажеттіліктерін қанағаттандырудағы әлеуметтік мінез-құлықтың
бір түрі экономикалық іс-әрекетпен байланысты. Экономикалық іс-әрекет
өндірістік фактормен, яғни еңбектің мазмұны, ұйымдастырылуы мен жағдайына;
әлеуметтік, яғни еңбектің әлеуметтік қажеттілігі; экономикалық, яғни
еңбектің бағалануы; әлеуметтік-психологиялық, яғни еңбек ұжымындағы
психофизиологиялық, яғни адамдардың жеке мінез-құлық ерекшеліктері.
Экономиканың әлеуметтік қатынастарға ықпалын, әлеуметтік топтарға
бөлінудің экономикалық себептерін ашу, экономика дамуының әлеуметтік
факторларын талдап көрсету қажет. Мысалы, экономиканың кейбір әлеуметтік
мәселелері, атап айтсақ, қызметкерлердің білім және мамандық, үй-тұрмыс,
жалақы, табыс-кірісі және т.б. сияқты өндіріс жүйесіндегі топтардың,
олардың ішіндегі жіктердің қоғамдық өндіріс орындарындағы іс-әрекеттері мен
мінез-құлықтары өте маңызды, өзекті мәселе. Бұл мәселені дұрыс шешпейінше
өндіріс қарқынмен дамиды, еңбек өнімділігі жоғарылайды, сапалы тауарлар көп
шығарылады деп айту қиын.
Әлеуметтік-психологиялық қолайлы жағдайсыз ешқандай еңбек пен жұмыстың
ұйымдастырылуы, материалдық ынталандырылудың ең тамаша жүйесі жұмыскерді
жеткілікті деңгейде қанағаттандыра алмайды. Әлеуметтік-психологиялық
қолайлы көңіл-күйді өндірістен тыс мәнді жайттардың кешені - қоғамдық-саяси
жағдай, әлеуметтік-құқықтық, әлеуметтік-мәдени жағдаяттар және отбасындағы
құқықтық-психологиялық ахуал жасайды.
Жұмыс орнындағы психологиялық қолайлы күй-жайды, әлеуметтік-
психологиялық жағдайды қалыптастыру маңызды мәселе. Ол үшін тұрақты түрде,
үнемі адамға көңіл аудару, оны жақындата тарту, қатынастың жағымды сезімдік
ортасын жасау, тұлғааралық тартымдылықты, көңілін, ниетін білдіруге, қол
ұшын беруге дайын болуы, басқаларды әрдайым түсіністікпен қарау сияқты
психикалық ахуалдің ұдайы өндіріліп, орнықтырылуы керек.
Бақылау сұрақтары
1. М.Вебердің экономика әлеуметтануының пәні туралы пікірі қандай?
2. Экономикалық әлеуметтану нені зерттейді?
3. Жұмыс орнында әлеуметтік-психологиялық жағдайды қалыптастыру қандай
маңызға ие?
4. Өндірістегі басты тұлға кім болып саналады?
Маркс адамгершілікті төмендету болмаса одан айыру капитализмнің бір
атрибуты деп, адамның заттанып кетуімен күрестің қажеттігі туралы жазған
болатын.
ХІІІ ТАРАУ. БІЛІМ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
1. Білім әлеуметтік институт ретінде.
2. Бiлiм әлеуметтануының объектісі.
3. Бiлiмнің негізі - ұлттық құндылықтар.
4. Бiлiм әлеуметтануының атқаратын қызметтері.
1. Бiлiм әлеуметтануы - әлеуметтік институт ретінде білімнің қоғамдағы
функциясын, әлеуметтік ұйым ретінде оның мектеп, оао, жоо, т.б.
мекемелерін, сондай-ақ білім саласындағы әлеуметтік саясатты зерттейтін
әлеуметтанудың саласы. Соңғы онжылдықтарда ғана білім әлеуметтануы өзінің
азаматтық құқығына ие болды.
Білім - философияда бүкіл танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат
мәдениетінің, рухани қазынасының жиынтығы. Айналадағы дүниені жан-жақты
зерттеп, заңдылықтарын ашып игерудің нәтижесінде қоғамдық өмірдің даму
сатыларына сәйкес, адамдардың іс-әрекеті мен тәжірибесінде айқындалып
дәлелденген белгілі жүйедегі ұғымдар жүйесі.
Білімді танымдық дәрежесіне, шындықты жан-жақты қамтуына, терең мәніне
жете бейнеленуіне қарай мынандай түрлерге бөлуге болады: тұрмыстық,
ғылымға дейінгі және ғылыми, эмпириялық пен теориялық.
Ғалымдар білім әлеуметтануының мәселелерін былайша түсіндіргілері
келеді: біріншіден, бүгінгі білім моделінің өмірдің әртүрлі салалары үшін
мамандар дайындауы қаншалықты қоғам мүшелерін қанағаттандырады; екіншіден,
білімнің ұлттық жүйесі, сатылары мен типтері тұрақты жұмыс істей ме?;
үшіншіден, кадрларды дайындауда сәйкессіздік, дисфункция, диспропорция бар
ма?; төртіншіден, мамандардың кәсіби дайындық сапасы мен бәсекеге
қабілеттілігі; бесіншіден, қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуының
нарықтық моделі жағдайында халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарының білім
алуға ынтасы; алтыншыдан, білімнің, оқытудың және тәрбиенің азаматтық
қоғаммен өзара әрекетінің заңдылықтары; жетіншіден, білімді зерттейтін
ғылымдардың өзара әрекеттестігінің интеграция (ынтымақтасу) жолдары.
Бiлiм әлеуметтануының негізін, білімнің әлеуметтік қызметін, оның
экономикалық және саяси үдерістермен байланысын, сондай-ақ оқу орындарының
және әлеуметтанулық көзқарас тұрғысынан педагогикалық үдерістерді зерттеген
Э. Дюркгейм мен М. Вебер болды. Т. Парсонс білімді қазіргі қоғамдағы
әлеуметтенудің институты, сол себепті оқу орындарын әлеуметтік жүйе ретінде
зерттеуді ұсынды. Осы көзқарас тұрғысында мектептер, сыныптар, оқушылардың
бейресми топтары, әлеуметтік–психологиялық жағдай мен шиеленіс көздері
зерттелді. Сондай-ақ білім әлеуметтануы оқушылардың үлгіріміне әлеуметтік
жағдайдың әсерін, білім мен әлеуметтік стратификацияның байланысын
талдайды.
Сонымен білім әлеуметтануы білімге қатысы бар барлық ғылыми пәндерді:
педагогиканы, психологияны, этиканы, мәдениеттануды, саясаттануды және т.б.
өзара әрекетін қамтамасыз ететін ғылымның саласы болып саналады. Ол білім
саласының институттары мен ұйымдастырылуын ғана зерттемейді, сонымен қатар
оның реттелуін мен қызметінің нақты тетіктерін де зерттейді. Білім
әлеуметтануының интеграциялық рөлі объективті және түсінікті: әлеуметтану
көп деңгейлі ғылым ретінде практикалық білім мен оның теориялық
қорытындыларын бойына жинайды, әдістемелік зерттеу ретінде өзіне тән
әдістер мен техниканы қолданады.
Сонымен қатар білім әлеуметтануы әлеуметтік педагогика, әлеуметтік
психология, әлеуметтік медицина, антропология, информатика, математика және
т.б. ғылымдардың мәліметтеріне сүйенбей ешқандай жемісті дами алмайды.
Мысалы, білімді зерттейтін әлеуметтанушы өзінің зерттеулерінде білім
жүйесінің қызметінің экономикалық тетіктерін міндетті түрде ескеруі қажет.
Экономика білім саласының материалдық базасын, оның пәндер құрылымы,
мамандықтар мен кәсіптерге қатысты мазмұнын айқындайды. Білім де
экономиканың қарқынды дамуы үшін қажет. Саяси саланың білім жүйесіне
тікелей әсер мол болса, сондай-ақ білім де саясаттың дұрыс қалыптасуына игі
ықпал етеді. Білімнің мазмұны мен құрылымы қоғамның тоталитарлық немесе
демократиялық, ашық не жабық қоғам ба, соған байланысты қалыптасады. Осылай
психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік-экономикалық зерттеуді жан-
жақты дамыту – білім әлеуметтануының пайда болуының және дамуының қажетті
шарты. Сонымен бірге білімнің проблемаларын психологиялық-педагогикалық
және әлеуметтік-экономикалық бағыттағы пәндер шегінде зерттеу бүгін
соншалықты деңгейге көтерілді, ол әлеуметтанудың қорытындылары мен
әдістерін пайдаланбай ары қарай жемісті дамуы мүмкін емес. Білім
әлеуметтануының ғылым ретіндегі ерекшелігі оның әртүрлі объектілердің
(мысалы, педагогикалық, психологиялық, құқықтық) өзара қарым-қатынасының
заңдылықтарын және субъектілердің өзара әрекеттерінің принциптерін
тануында екенін атап көрсету керек.
Білім проблемасын әлеуметтанулық таным екі жақты болуы мүмкін.
Біріншісі – педагогика, психология, этика, антропология, валеология немесе
басқа ғылымдардың зерттеу үдерісінде әлеметтанулық әдістерді пайдалану.
Екінші жағдайда білім жүйесі әлеуметтанудың пәні және оның әдісі
тұрғысынан зерттеледі, ал психологиялық-педагогикалық аспектілер нақты
объектілер және олардың қатынастары туралы теориялық түсінік ретінде
қарастырылады.
Қорыта айтқанда, оқу, білім ерекше әлеуметтік институт, білім
әлеуметтануы өз бетімен біршама дербес әлеуметтік қызмет атқарады. Нақтылап
айтсақ, ол әрбір адамды білімнің негізімен жан-жақты, терең қарулануын,
әлеуметтік және рухани тәрбиені сабақтастыруын, тұлғаның әлеуметтенуін,
оның интеллектуальды және рухани мүмкіндігін және т.б. қалыптастырады.
Білім әлеуметтануының интегративті (біріктірушілік) рөлі, ең бірінші,
теориялық деңгейде философиялық ғылым болумен қатар тар мамандықтағы пән
ретінде білім проблемасын зерттеуінде. Сондай-ақ ол нақты-практикалық
шешімдер шеңберінде әдістемелік функция атқарады. Екіншіден, орта
деңгейдегі теория ретінде әлеуметтану білімнің кез келген құбылысын тұтас
танытумен бірге оларды вертикальды, сондай-ақ көлденен сызықша бойынша
әрекет үстіндегі әлеуметтік объект шегінде де тануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, әртүрлі ғылымдардың қолданбалы деңгейінде өзара әрекетін
қамтамасыз ете отырып, тұлғаны оқыту, тәрбиелеу және қалыптастыру
проблемаларының өзара әрекетін зерттейтін ғылым ретінде білім
әлеуметтануының өзі теориялық және практикалық жағынан баи түседі, дамиды
және дараланады, өз алдына сапалы пән ретінде айқындалады. Оның өзектілігі,
ерекшелігі мен бірегейлігі оның осы әмбебаптылығында.
2. Білім әлеуметтануының зерттеу объектісі қоғамның оқу, білім
құбылыстары мен үдерістері болып табылады. Білім әлеуметтануы білім
жүйесінің белгілі бір заңдылықтар арқылы жеке әлеуметтік институт ретінде
дамуын, оның қоғаммен және оның алуан түрлі салаларымен, басқа да
әлеуметтік жүйелермен, үдерістермен, институттармен әртүрлі қарым-
қатынасын, байланысын талдайды. Сонымен бірге білім әлеуметтануы білім
жүйесінің қоғамның әлеуметтік құрылымына, қоғамдық қатынастарға, еңбектің
өнімділігіне, өндіріске және басқа іс-әрекеттің тиімділігіне әсерін, жеке
адамды тұлғаға айналдырудағы интеллектуальды білім үдерісінің рөлін,
олардың табиғат және қоғам туралы білімін, озық тәжірибені игеріп, бойына
сіңіріп, оның үйлесімді дамуын, білім деңгейінің қызметке, жұмысқа,
тәртіпке әсерін, адамдардың ғылыми көзқарасының қалыптасуын, адамның
қоғамдағы әлеуметтік жағдайының өзгеруін және т.б. зерттейді.
Оқу, білім беру жүйесінің бір артықшылығы — оның адамгершілік
(гуманистік) бағытының күшті болуында. Қоғамның белгілі бір тобының
өкілдері тілді, әдебиетті, көркемөнер, суретті талдай білуі қажет. Жалпы
адамзаттық құндылықтармен танысу олардың қоршаған дүниені терең, кең түсіне
білуіне әсер етеді.
Қандай бір басқарудың түрі болмасын, зиялы қауымның өкілдері қоғамның
кішігірім әлеуметтік тобын құрайды да әрбір ұлттың терең парасатын,
шығармашылық қабілетін жария етушісі, жақтаушысы ғана емес, сонымен бірге
ұлттың адамгершілік, мәдени, рухани үлгісі (эталон) болып саналады.
Білім әлеуметтануы өзінің пәні мен әдісіне тән, нақты міндеттерді
шешеді. Ол антропоорталықтық (гр.адами орталық) парадигмадан шығады – адам
бүкіл әлемнің ортасында, оның қажеттері мен мүдделері, оның тәрбиесі, оқуы
және білімі ең негізгі мақсат ретінде қойылған. Гегельше, адам өзінің
табиғи мәніне білім арқылы ие болады, индивидуальдік тұлға біліммен өзін
өзіне дайындайды, соның арқасында ол өзін ішкі күшке ие етеді. Білімнің
нағыз гуманистік мәні осында жатыр.
Білім жүйесінің құрылу принциптері мынандай: мектепке дейінгі тәрбие
жүйесі, жалпы орта мектеп, кәсіптік-техникалық білім жүйесі, орта арнаулы
білім, жоғары білім, жоғары оқудан кейінгі білім, кадрлардың мамандықтарын
көтеру және қайта дайындау, қызығушылық бағытына байланысты білім.
3. Қандай білім болмасын ұлттық негізге тұғырланбай, сіңімді болмайды.
Осы мағынада біздің жоғары оқу орындарымыздың алдында күрделі мәселелер
бар. Соның бірі – оқу орындарындағы ана тілдік ортаның жетімсіздігі. Жоғары
оқу орындарынының көпшілігінде оқу-тәрбие жұмысы орыс тілінде жүргізіледі.
Қазақ тілдік орта әлсіз. Сонымен қатар орыс топтарындағы оқитындардың
көбісі өзіміздің ұл- қыздарымыз, бірақ олардың дені қазақ тілін түсінбейді,
ол тілде сөйлей алмайды. Оларды ана тілге үйретуде нақты да тиісті
жұмыстардың ауқымы тар. Мұның бәрі ұлттық мамандар дайындауда көп
қиыншылықтар келтіруде. Бұл, әсте, орыс және шетел тілдерін ығыстыру деген
емес. Әр нәрсе өзінің орнында болуы қажет.
Шығыстың ұлы ғұламаларының бірі, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз
атанған әл-Фараби тәрбиеге негізделмеген білім аса қауіпті деген екен.
Бүгінгі жоғарғы оқу орындарында жалпы тәрбие, оның ішінде ұлттық тәрбие
мәселесі ұмыт қалып отыр. Жастар бойында алдымен адамгершілік пен
әдептілік, инабаттылық пен ұяттылық, имандылық пен парасаттылық сияқты
қасиеттерді тәрбиелемей, жалаң білім берумен ойдағыны орындай алмаймыз.
Қандай да бір университет болмасын, ол адамға жан-жақты тәрбие беру орны
болуы керек. Университеттердің басты міндеті — адамның адамгершілік
қасиеттерін дамытып, қалыптастыру.
Бүгінгі жоғары білім жүйесіндегі жетіспеген жайлар мен кемшін тұстар
біздің ең негізгі көрсеткішіміз - білім сапасын кейін тартып отыр.
Студенттердің басым көпшілігі оқымайтын болды деген сөзді көп еститін
болдық. Тіпті кей оқу орындарында студенттердің сабаққа қатысуы үлкен
мәселеге айналды.
Студенттердің білім сапасының төмен болуының бірнеше себептері бар.
Негізгі себептің бірі – жоғары оқу орындарына түсетіндерге қойылатын
талаптың төмендігі. Қазіргі оқуға түсу балының 50 ғана болуы тіпті сын
көтермейді. Бұл - бірыңғай ұлттық тестілік деңгейдің жартысына да жетпейді.
Сол себепті оқуға түсер абитуренттердің тестілік бал деңгейлерін көтеру,
яғни оны 80-ге жеткізу қажет.
Жоғары оқу орындары жұмысының мәнді көрсеткішінің бірі - оны
бітіргендердің өз мамандықтарына сәйкес қызметке орналасуы. Бірақ бұл
көрсеткіш мәз емес. Жыл сайын бітіргендердің жұмысқа орналасуы туралы
мәселемен бүгінгі күні ешкім айнаыспайды. Бұл, бір жағынан, оқу
орындарындағы оқу-тәрбие жұмысымыздың сапасын, екінші жағынан, мемлекеттік
қаражаттың да, жалпы білімге жұмсалып жатқан ақшаның желге ұшқанын
көрсетеді. Сонда әр жылға алынатын республика көлеміндегі мамандарға
сұраныс қайда қалды? Нәтижесіз жұмсалған миллиондаған қаржыға кім жауап
береді?
4. XXI ғасырда үздіксіз оқу, білім алу басқа өркениетті, дамыған
елдердегідей біздің саясатымыздың басты қағидасы болуы керек. Бүл туралы
біздің еліміздің білім туралы заңында жақсы айтылған. Үздіксіз білім алуды
жансақ түсінуге болмайды. Әрбір мектептің алдындағы міндет - ол әрбір
адамды әртүрлі жұмыс пен қызметті өз бетімен істей алуға және өздігінен
білім алуға, өз бетінше өмір сүруге үйрету.
Адам қоғамы, әсіресе, қазіргідей нарықтық жағдай іс-әрекетті, еңбекті,
жұмысты табысты әрі тиімді жүргізу үшін жан-жақты, терең білімді, білгір,
саналы мамандарды қажет етеді. Сондықтан оқу, ағарту, білім беру саласына
қоғамда ерекше көңіл аударылып, оған жұмсалатын арнаулы қаржы жеткілікті
бөлінуі қажет. Газеттерде жазылып жүргендей, Европада әрбір 10 мыңға
шаққанда мемлекет есебінен 300 студент, көрші Ресейде 200, ал бізде 20 ғана
студент оқиды. Біздіңше, мемлекет алғашқы жоғары білімді де барынша өз
қамқорлығына алуы керек. Мұның қайтарымы бүгін болмаса ертең сан есе
болады.
Екінші дүние жүзілік соғыс біткеннен кейін АҚШ пен Жапония қоғамды
дамытудың екі жолын таңдап алды. АҚШ-та капиталды техникаға жұмсау жолы
таңдалды. Бұл - техниканы, техникалық паркті, технологияны жаңарту
(модернизация), т.б.; Ал, жапондықтар капиталды "адамға жұмсау" жолын
таңдады. Бұл - адам тұлғасының шығармашылық және кәсіби қабілетін дамыту,
жетілдіру. "Қаржыны адамға салу" әлдеқайда өз артықшылығын көрсетті. Оны
бүгінгі Жапон қоғамының қарыштап дамуынан аңғаруға болады.
Біздер оқыған, білімді, сауатты азаматтарды зиялы қауым деп жатамыз. Ол -
әрбір қоғамның мақтанышы. Алайда олар ондаған, тіпті жүздеген жылдардың
ішінде қалыптасады. Бұл бағытта қоғамның демократиялық сипаттарының ерекше
маңызы бар.
Бақылау сұрақтары
1. Білімнің әлеуметтік институт ретіндегі мәнін түсіндірші?
2. Бiлiм әлеуметтануының зерттеу объектісі не?
3. Бiлiм әлеуметтануының пәні не деп түсінесің?
4.. Бiлiмнің негізін ұлттық құндылықтарқұрайды дегенді қалай түсінесің?
5. Бiлiм әлеуметтануының атқаратын қызметтері.
6. әл-Фараби тәрбиеге негізделмеген білім аса қауіпті дегенін қалай
түсінесің?
XIV ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ.
1. Құқық әлеуметтік институт ретінде.
2. Құқық әлеуметтануының пәні мен объектісі.
3. Құқық әлеуметтануының әдістері.
4. Құқық әлеуметтануының атқаратын қызметтері.
1. Қандай ғылым болмасын белгілі бір қоғамдық қажеттіліктен туатыны аян.
Сонда да қоғамдық және гуманитарлық ғылымның әлеуметтік жағы басым
болатыны түсінікті. Дегенмен ғылымның әлеуметтік жағы деген мәселеге
назар аудара кеткен артық болмайды.
Жалпы қоғамдық ғылымның әлеуметтік жақтары ғылымның қоғам мен адамның
қажеттілігі мен мұқтаждығынан пайда болуымен тікелей байланысты да, оның
халықтың материалдық, мәдени, рухани дамуына әсері, басқа қоғамдық құбылыс-
үдерістермен байланыс-қатынастары, қоғамдағы орны мен атқаратын қызметі
және т.б. мәселелер құрайды.
Құқықтық ғылым да осындай қажеттіліктерден туған. Ал құқықтың өзі –
алуан түрлі нормалардың (ережелердің), бұйрық-жарлықтардың, талап-
тілектердің жиынтығы. Сондықтан ол әлеуметтік талап-тілектің негізінде
пайда болып, өмірге келгеннен кейін жалпы әлеуметтік бүтіндіктің бір бөлігі
болып саналады. Сөйтіп ол қоғамның басқа да әлеуметтік институттарымен
(мысалы, мәдениет, білім, саясат, экономика, т.б.) бірлесе, байланыса
отырып, қоғамның бірлігін, тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтануда құқық әлеуметтік институт ретінде қаралады. Институт
(институтты латыннан аударғанда орнату деген мағынаны береді) дегеніміз
адамдардың аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру үдерісі тәртіпке
келтірген, тұрақты сипаты бар, өзін-өзі жаңартып отыратын әлеуметтік
әрекеттер мен өзара қарым-қатынастардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Әлеуметтік ұйымдар, олардың түрлері.
2.Әлеуметтік ұйымдардың қоғамдағы рөлі.
3. Әлеуметтік институт, оның мәні.
4. Әлеуметтік институттардың негізгі функциялары.
1. Тұлға, отбасы, топ, қауымдастық - әлеуметтік құрылымның адами
материалдары. Алайда адамдар қоғамда жай механикалық түрде біріге салмайды,
белгілі бір жағдайда, белгілі бір қажеттілікпен ұйымдасады, біреуі
басқарушылық функция атқарса, екіншісі – басқарылады, біреуі ой еңбегімен
айналысса, екіншісі дене еңбегімен айналысады және т.б. Сөйтіп бірін бірі
толықтырып, белгілі әлеуметтік бірлікті (единица) құрап, ұйым деген атқа ие
болып әлеуметтік құрылымның маңызды элементіне айналады.
Ұйым түсінігінің әртүрлі мәні бар, бірақ негізінен үш мағынада
қолданылады.
Біріншіден, ұйым деп белгілі әлеуметтік функция атқаратын мекемені
атаймыз. Мысалы, мемлекеттік, саяси, қоғамдық, өндірістік, ауылшаруашылық,
мәдени және т.б.
Екіншіден, ұйым деп құрылымның элементтерінің тәртіптелу деңгейі,
объектінің ішкі құрылымын айтамыз. Бұл мағынада объектінің жоғары немесе
төмен ұйымдасқандығы туралы айтады. Барлық әлеуметтік объектілердің өзінің
ұйымы бар, яғни өзін құрайтын элементтердің байланыстары бар.
Үшіншіден, ұйым деп бір нәрсені ұйымдастыруға, әлеуметтік объектілер
қызметін үйлестіруге бағытталған адамның қызметі түсіндіріледі. Бұл
мағынада митингілерді, демонстрацияларды, спорттық кештерді және т.б.
ұйымдастыруды айтады.
Бұл анықтамалардың барлығы кез келген әлеуметтік жүйенің әртүрлі
аспектілерін, атап айтқанда, оның объективтілігін, құрылымдық күрделілігін
және жеке ұйымдардың, сондай-ақ бүкіл қоғамның қызмет етуін қолдауға
бағытталған мақсатты іс-әрекетті береді. Сонымен әлеуметтік ұйымдар -
әлеуметтік жүйенің маңызды элементтері ретінде қоғам мүшелері үшін
әлеуметтік мәнді қатынастарды тәртіпке, ретке келтірудің, тиянақтаудың,
оларды міндетті етудің негізінде қалыптасады.
Әлеуметтік ұйымдар дегеніміз белгілі бір әлеуметтік топтар мен
индивидтердің мүддесін білдіріп, оны қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік
мақсатқа жету үшін ерікті түрде мүшелікке кірген, оған материалдық көмек
көрсететін, мүшелерінің арасында еңбек бөлінісі жүзеге асқан, төменнен
жоғарыға дейін тұрақты ұйымдық құрылымы бар, өзін-өзі басқаратын
азаматтардың бірлестігі. Ұйымның барынша қарапайым анықтамасы - бұл екі
немесе одан көп индивидтер іс-әрекеттерінің саналы үйлестірілген жүйесі.
Бұл анықтамада ұйымның екі маңызды сипаттамасы бар: әлеуметтік ортақтық,
бірлік (әлеуметтік қауым белгілі мүшелері бар ұйымнан тұрады) және
қауымдастықтың мақсатты қызметі.
Әлеуметтік ұйымдар арқылы миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға
белсенді қатысып, өмір мектебінен өтеді. Ұйымдық құрылымның негізгі өзегі
билік - басқару қатынастары болып табылады. Сондықтан бұл құрылымда
басқарушы блок (басшы немесе тиісті функцияларымен, штатымен басшылар) және
орындаушылар блогы болады. Әлеуметтік ұйымның ең жоғары формасы мемлекет
болып табылады.
Ұйымдар әкімшілік, қоғамдық және формалды және формалды емес
типтерге бөлінеді. Әкімшілік ұйымдар құрылымдарының қатаң және жоғары
деңгейімен, директивті бекітілген мақсаттарымен ерекшеленеді. Қоғамдық
ұйымдар адамдардың ерікті бірлестіктері болып саналады. Бұлардың
басқаларға қарағанда демократиялылығы басымдау болады. Ал формалды ұйымдар
– бұл функциялары, құқықтары және міндеттері қатаң белгілеген қоғамның
әкімшілік негізі болып табылады. Неформалды ұйымдар кездейсоқ құрылған екі
түрлі болады. Біріншісі мақсаттары айқын емес кездейсоқ құрылған адамдар
жиыны да, екіншісі мақсаттары айқын, барлық талаптар мен орындаушылық
тәртіппен ерекшеленген қылмыскерлердің болмаса діни ұйымдары.
Сонымен қатар әлеуметтік ұйымдар мынадай түрлерге де бөлінеді: 1.
Қоғамдық-саяси мүдделерге сай құрылған ұйымдар. Бұған алдына саяси
мақсаттар қойған ұйымдар жатады. 2. Экономикалық мүддеге қарай құрылған
ұйымдар. 3. Таптық белгісіне сәйкес құрылған ұйымдар (кәсіподақтар,
шаруалар одағы). 4. Қызмет түріне қатысты құрылған ұйымдар (ғылыми-
техникалық, оқу-ағарту, денсаулық сақтау, ұлттық-мәдени, спорттық,
қорғаныс, діни және т.б.).
2. Әлеуметтік ұйымдардың қоғамда атқарар белгілі рөлдері бар. Ол
олардың қызметтерінен туындайды:
1). Бірлестік мүшелерінің мүдделері мен қажеттерін айқындау және
қанағаттандыру;
2). Әлеуметтік ынтымақтасу мен жұмылдыру функциясы. Топтар мүшесін
және оларды қолдайтындарды белгілі бір мақсат төңірегінде біріктіру және
ұйымдастыру;
3). Әлеуметтендіру функциясы. Әлеуметтік ұйымдар өздерінің мүшелерін
белгілі бір маңызды мәселелерді шешуге қатыстыра отырып, олардың белсенді
қоғамдық позициясын қалыптастырады, белсенділігі мен мәдениетін көтереді,
азаматтарды мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатыстырады.
3. Әлеуметтік ұйымдар сияқты әлеуметтік жүйенің маңызды элементі -
әлеуметтік институттар. Ол қоғам мүшелері үшін әлеуметтік мәнді
қатынастарды тәртіпке, ретке келтірудің, тиянақтаудың, оларды міндетті
етудің негізінде қалыптасады. Нақты индивидтердің, адамдардың, әлеуметтік
топтардың, жіктердің және басқа қауымдастықтардың әлеуметтік байланыстары,
өзара әрекеттері және қатынастары негізінде әлеуметтік институт пайда
болады.
Әлеуметтік институт — бұл адам баласының әлеуметтік ойының ұлы жемісі.
Біздің тұрмысымыздың барлық маңызды салаларын қамтитын күнделікті өмірдің
ұжымдық түрлері ондаған, тіпті жүздеген жылдар тұрақты қызмет етуге
қабілетті. Әлеуметтік институтар адам өмірінде кездейсоқтық емес,
тұрақтанған, сенімді әрекеттестік, жетекші рөл атқарады. Сол себепті де
әлеуметтану үшін институттар талдаудың аса маңызды объектілердің бірі, ал
олардың қызметін түсіндіру әлеуметтанудың өзегі болып саналады. Сол себепті
де қазіргі әлеуметтану ғылымы институт проблемасына ерекше көңіл бөледі.
Белгілі әлеуметтанушылар Г. Спенсер, и Э. Дюркгейм әлеуметтік институттарды
әлеуметтік фабрика деп атаулары жайдан-жай емес.
Қоғамда жеке әлеуметтік институттар ерте заманнан қалыптасқан. Мысалы,
отбасы, мемлекет, білім және т.б. Уақыттың сұранысына орай жаңа әлеуметтік
институттар пайда болады. Мысалы, Қазақстандағы қазіргі нарықтық және
демократиялық жағдайлардан туындаған нарықтық институттар, демократиялық
институттар және т.б.
Күнделікті өмірде институтты әртүрлі әлеуметтік құрылым деп түсінеміз.
Адамның қауіпсіздігі, оның білімі, денсаулығы, шаруашылық қызмет, демалыс,
тағы басқа біздің күнделікті өміріміздің мәнін құрайтын құбылыстар
институттық сипатқа ие болды. Бұл - институттанған, қалыптасқан,
тәртіптелген, нығайтылған, жүйеге түскен әлеуметтік өмір. Мысалы, отбасы
институты, білім институты, армия институты, дін институты, т.с.с.
Әлеуметтанушылар арасында әлеуметтік институт терминін түсіндіруде
бірыңғай пікір жоқ. Дегенмен мынандай анықтамалар ұсынуға болады.
Әлеуметтік институт - бұл адамдардың мүдделерін қанағаттандыру
мақсатында пайда болған, белгілі бір әлеуметтік мәні бар функцияларды
атқаратын, әлеуметтік әрекеттестіктің тарихи қалыптасқан, нығайған, өзін-
өзі тұрақты жаңартып отыратын, әлеуметтік жүйеде тығыз байланысқан,
әлеуметтік нормалар мен ережелер, әлеуметтік рөлдер мен мәртебелер
негізінде мақсатқа бірге қол жеткізетін адамдардың ұйымдасқан
бірлестігінің түрі.
Әлеуметтік институт – бұл ең бірінші әлеуметтік құрылымның өмір сүруін
қамтамасыз ететін әлдеқалай дәстүр, қоғамдық өмірдің уставы (жарғысы),
адамдардың қызмет істейтін бірлестіктер және оларды ұжымдарға мақсатты
біріктіретін ұйымдастырушы күш.
Әлеуметтік институт - бұл адамдардың біріккен тірлігінің тарихи
қалыптасқан тұрақты ұйымы, іс-әрекеті мен өзара әрекеті, олардың
қызметінің әртүрлі саласын, мінез-құлқын реттеуші және оларды әлеуметтік
рөлдер мен мәртебелер жүйесіне жинақтаушы тұрақты ережелер, нормалар мен
тәртіптер (установки) кешені.
Әлеуметтік институт – бұл дәстүрлер, нормалар және құндылықтарға
негізделген адамдардың ұжымдық тірлігінің түрі, адамдарды ортақ мақсатқа
жетуге күш-жігерін ұйыстыратын ұйымның ерекше формасы.
Қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, құқықтық, адамгершілік, сондай-ақ
адамдардың өмір сүруінің әлеуметтік ережелері мен мінез-құлқының нормаларын
бойына сіңірген қоғамдық қызмет пен әлеуметтік қатынастардың белгілі ұйымы.
Әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік қызмет соншалықты әр алуан болса,
әлеуеттік институт та шексіз. Мысалы, отбасы институты, дін институты,
білім, өнер, ғылым, мәдениет институты, өндіріс, банк, несие, рента, сауда
институты және т.б. болып кете береді. Яғни адамдардың мінез-құлқын, іс-
әрекетін сипаттайтын кез келген тұрақты әлеуметтік құрылым әлеуметтік
институт бола алады.
Институт дегеніміз не? Соның анықтамасына тоқтала кетелік. Институт
(институтты латыннан аударғанда орнату деген мағынаны береді) дегеніміз
адамдардың аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру үдерісі тәртіпке
келтірген, тұрақты сипаты бар, өзін-өзі жаңартып отыратын әлеуметтік
әрекеттер мен өзара қарым-қатынастардың жиынтығы.
4. Әлеуметтік институттар өмірге қалай келеді және олардың ең мәнді
сипаттары қандай? Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты – маңызды
өмірлік қажеттілікті қанағаттандыру. Кез келген институт әлеуметтік
қажеттіліктен туады, соған сай қызмет етеді. Мысал үшін отбасы институтын
алайық. Ол, біріншіден, қоғамдық құндылықтар (махаббат, балаларға қатынас,
отбасылық өмір). Екіншіден, қоғамдық рәсімдер (процедуры) (балалардың
тәрбиесі, олардың денсаулығы, денесінің өсуі жөніндегі қамқорлық, отбасылық
ережелер мен міндеттер). Үшіншіден, отбасындағы рөлдер мен мәртебелердің
бір-бірімен араласып жатуы (отбасында ата мен ененің, әкенің, ананың,
баланың, жас өспірімнің, аға мен қарындастардың рөлдері мен мәртебелері).
Осылардың көмегімен отбасылық өмір жүзеге асады. Қауіпсіздік пен әлеуметтік
тәртіпті әлеуметтік Һәм саяси институттардың аса маңызды түрі мемлекет
қамтамасыз етеді. Білім беру мен жас ұрпақтарды әлеуметтендіруге, кадрларды
дайындауға қажеттілікті білім институты қамтамасыз етеді. Рухани, оның
ішінде барлығынан бұрын өмірлік мағыналы проблемаларды дін институты
қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік институттар өздеріне тән әлеуметтік функцияларды атқарады.
Бұл функциялар әртүрлі. Қызмет ету салаларына қарай әлеуметтік институттар
4 топқа бөлінеді:
1. Экономикалық институттар: меншік, нарық, ақша, еңбек ақы, т.б. Бұл
институттар экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында
шаруашылықты басқару мен ұйымдастыруды жүзеге асырады. Мәселен, меншік
қатынастары жеке тұлғалардың материалдық және басқа да құндылықтарға ие
болуына және оларды пайда көзіне айналдыруына мүмкіндік берсе, ақша - тауар
айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады. Еңбек ақы - жұмысшының
еңбегі үшін төленетін ақы.
2. Саяси институттар: мемлекет, сот, армия, парламент, саяси
партиялар және т.б. Бұлар қоғамды билеу және басқару қызметтерін жүзеге
асырады.
3. Рухани институттар: ғылым, білім, дін, мәдениет, тәрбие, моральдық
ережелер, т. б. Бұл саланың институттары ғылым мен білімнің, өнердің
дамуына және қоғамдағы моральдық құндылықтарды қолдауға ықпал етеді.
4. Отбасы саласындағы институттар: отбасы, ана, әке, неке, балалары, т.
б. Бұл институттар - әлеуметтік жүйенің негізгі және маңызды саласы. Отбасы
саналы азаматтың қалыптасуында басты рөл атқарады. Отбасының берекелі де
берік болуы тұтас қоғамның тұрақты болуын қамтамасыз етеді.
5. Денсаулық институты (медицина мекемелері, спорт және туризм).
6. Ақпарат және коммуникация институты (коммуникация мен ақпараттың
бұқаралық құралдары).
Бұл әлеуметтік институттар арасында тығыз байланыс бар. Мәселен,
мемлекет тек саяси билікті ғана жүзеге асырып қоймайды, сонымен қатар
экономикалық, рухани және отбасы салаларының қызметтеріне де елеулі ықпал
етіп отырады. Қоғам ілгерілеп дамыған сайын әлеуметтік институттар да
дамып, жетіліп отырады.
Кез келген әлеуметтік институттардың негізгі мазмұндық қызметі
әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру, өйткені олар сол үшін құрылды
және сол үшін өмір сүреді. Осы бағытта әлеуметтік институттар қанша болса,
олардың соншалықты қызметтерін айтуға болады:
1. Кәсіби іс-әрекеттің жалпы ережелерін жасау жолымен субъектілердің
әлеуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз ету.
2. Әлеуметтік функция. Бұл адамдар арасындағы байланыстар мен
қатынастарды анықтайды, нығайтады және қайта пайда етеді. Әрбір институт
өзінің мүшелерінің мінез-құлқын қалыпқа түсіреді, нығайту үшін құндылықтар
жүйесін, мінез-құлық нормалары мен үлгілерін жасайды. Институт шеңберінде
оның мүшелерінің қызметін, өзара байланысы мен қарым-қатынасын тәртіпке
салып, реттеп отыратын белгілі әлеуметтік бақылау қалыптастырады.
3. Қоғамдық өмірдің тұрақтылығы мен бірқалыптылығын қамтамасыз етеді.
4. Біріктіруші функция. Бұл жалпы ережелерге байланысты әлеуметтік
топтар, қауымдастықтардың бірігуі, бір-біріне бағыныштылығы, бір-біріне
тәуелділік үдерістерін қамтиды, біріктіреді.
5. Коммуникативті, яғни байланыс функциясы. Бұл өзара әрекет және
ақпарат алмасу негізінде жүзеге асады. Институт мүшелерінің байланысының
өзіндік ерекшеліктері бар.
6. Трансляциялық функция. Бұл әлеуметтік тәжірибе ретінде көрінеді.
Әрбір институттың өздерінің құндылықтары, нормалары мен мінез-құлықтары
үлгілерін меңгеру негізінде индивидтерді әлеуметтендіретін белгілі
тетіктері бар.
Сонымен әлеуметтік ұйымдар мен институтар қоғамда аса маңызды
функцияларды атқарып, миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға белсенді
қатысып, өмір мектебінен өткізіп, оларды әлеуметтендіру үдерісінде айрықша
рөл атқарады.
Бақылау сұрақтары
1. Әлеуметтік жүйенің маңызды элементтерін атаңыз?
2. Әлеуметтік ұйымдар дегеніміз не?
3. Әлеуметтік институт дегеніміз не?
4. Институт деп нені атаймыз?
5. Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты неде?
6. Экономикалық институттарға не жатады?
7. Саяси институттарға нелер жатады,
8. Рухани институттар: ғылым, білім, тәрбие, моральдық ережелер т. б.
9. Әлеуметтік институтар мен ұйымдардың әлеуметтендіру функциясы туралы
не айта аласың?
XII ТАРАУ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ
1.Экономикалық әлеуметтанудың пәні.
2. Экономикалық әлеуметтанудың зерттеу объектісі.
3. Экономикалық әлеуметтанудың функциялары.
4. Экономикалық әлеуметтену және еңбек етудің психологиялық факторлары
1. Экономикалық әлеуметтану - жалпы әлеуметтанудың жүйешіктерінің бірі.
Оның негізгі мақсаты экономика қаншалықты дәрежеде адамдардың әлеуметтік
қажеттілігін қанағаттандырады, әлеуметтік институттардың қызметіне және
адамдардың мінез-құлқына, сондай-ақ олардың әлеуметтік сапасының қоғамның
экономикалық саласына қандай әсер ететінін анықтау болып саналады.
Былайынша айтқанда, экономикалық әлеуметтану қоғамның экономикалық және
әлеуметтік салаларының өзара қарым-қатынасын, сондай-ақ олардың басқа
салаларымен байланысын зерттейді, сол себепті экономикалық әлеуметтанудың
зерттеу пәні экономикалық және әлеуметтік факторлардың өзара әрекеті мен
әсерін талдау болып табылады.
Әлеуметтану ғылымының негізін салушы О.Конт бір ғана ғылымды,
экономиканы зерттейтін әлеуметтануды ғана мойындады. Бұл идея француз
әлеуметтанулық мектебінде жалғасын тапты. Француздың әйгілі әлеуметтанушысы
Э. Дюркгейм қоғамтану ғылымының бір саласы ретінде экономикалық
әлеуметтануды жасау идеясын ұсынған болатын. Германияда экономикалық
әлеуметтану экономиканы, тарихты және әлеуметтануды біріктіретін сала
ретінде қалыптасты.
Экономикалық әлеуметтанудың зерттеу пәнін түсіну үшін экономика және
экономикалық әлеуметтану деген ұғымдардың мәнін аша кеткен жөн.
Экономика ұғымының түп төркіні гректің oikonomia – шаруашылықты басқару
деген сөзінен шыққан. Экономика өндіріс, өнімді айырбастау мен бөлу
саласындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы; өндірістің белгілі салалары
мен түрлерін қамтитын елдің халық шаруашылығы немесе шаруашылықтың белгілі
бір саласын зерттейтін ғылым. Оның ұғымдары пайда, рентабілділік, рента,
несие және т.б. болады да, мақсаты өндірісте барынша табысқа жету, әртүрлі
ресурстардан барынша аз шығынымен өнім алу. Бұл мағынада адам да
ресурстардың бірі болып саналады. Бұдан туатын ақиқат экономика - адам
болмысының саласы. Өйткені қоғамның экономикалық саласы өз-өзінен
дамымайды. Экономиканың ұдайы өсуіне ықпал ететін объективті жағдайлармен
қатар субъективті факторлар бар. Яғни экономиканың дамуы адамдардың
субъективті іс-әрекеттері - көңіл-күйі мен ықыласы, белсенділігіне
байланысты. Сол себепті қандай да бір экономикалық құбылыс, үдеріс
болмасын, оларды талдауды, анықтауды әр уақытта нақтылы жеке адамның, жеке
топтың іс-әрекеті, қызметінің жемісі ретінде қарау қажет. Осы мағынада
экономикалық әлеуметтану экономиканы дамытудың әлеуметтік тетіктерін және
адамдардың әртүрлі қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың
амалдарын зерттейді. Сондықтан экономикалық әлеуметтанулық зерттеудің
негізгі салалары еңбек ету себебі, еңбекпен қанағаттану, жұмысыздық,
әлеуметтік кепілдіктер, әлеуметтік еңбек, әлеуметтік мінез-құлық,
әлеуметтік іс-әрекеттің экономикалық факторлары және т.б. Басқаша сөзбен
айтқанда, экономикалық әлеуметтанудың мақсаты – адам, оның қажеттіліктері,
мұддесі, өмір сүруі, яғни экономикалық үдерістердің адами өлшемдері.
Міне, бұл жайттардан экономикалық әлеуметтанудың пәні деген мәселе алға
шығады. М.Вебер экономика әлеуметтануының пәнін әлеуметтік –экономикалық
құбылыс деп түсіндіреді. Ал әлеуметтік-экономикалық құбылыс дегеніміз
адамның өзінің өмір сүруі үшін және идеалды қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін біріге және ұйымдаса тіршілік етуі.
Экономикалық әлеуметтанудың пәніне қоғамның экономикалық дамуының
әлеуметтік аспектілері, экономикалық және әлеуметтік құбылыстар мен
үдерістердің бір-бірімен тығыз байланысы және қарым-қатынастары жатады.
Экономикалық дамудың әлеуметтік аспектілері дегеніміз не? Оған
адамның ең жоғары қасиеттері — инабаттылығы, еңбек сүйгіштігі, ынталығы,
ұқыптылығы, қайырымдылығы, әділеттілігі, жауапкершілігі, белсенділігі,
шаруақорлығы және т.б. қоғамдық өндірісті дамытып, оның өнімін көбейтуге,
сапалы тауарларды көп өңдіруге тікелей әсерін тигізіп отырады. Экономикалық
әлеуметтану жұмысшылар мен қызметкерлердің білім деңгейі мен мамандығы,
саналылығы, әділеттілігі, белсенділігі, жауапкершілігі және т.б. қасиеттері
еңбек үдерісіне қалай әсер ететінін де зерттейді.
Ал экономикалық және әлеуметтік тұрғыда бір-бірімен тығыз байланысқан
құбылыстар мен үдерістерге экономиканың алуан түрлі салалары, әлеуметтік
институттар (фирмалар, акционерлік қоғамдар, корпорациялар, банктер,
т.б.), алуан түрлі адамдар бірлігі (мысалы, өндіріс, еңбек ұжымдары,
өңдірістік бірлестіктер, топтар, бригадалар, т.б.), экономикалық үдерістер,
өндіріс саласыңдағы әлеуметтік қатынастар (үстемдік ету-бағыну, басқару-
орыңдау), еңбеккерлердің өндірісті басқаруға қатынасуы, жұмыс күшінің
тұрақсыздығы, ауысуы, миграция, мамандықты іріктеп алу, адам және алуан
түрлі топтардың экономикалық іс-әрекеттерінің себеп-дәлелдері, экономикалық
сана мен ойлау, экономикалық-материалдық жағдай, көңіл-күй, тәртіп,
мұқтаждық, талап-тілек, әлеуметтік құндылықтардың еңбектің өнімділігіне,
тауардың сапасына әсері және т.б. жатады.
Экономикалық әлеуметтанудың табиғатын танып-білуде оның оъектісін
айқындау маңызды. Экономикалық әлеуметтану өзінің зерттейтің басты мәселесі
- экономиканы өз алдына жүйе деп қарайды. Бұл жүйеде - өндіріс-бөлу –
айырбастау - тұтыну жүзеге асырылады. Ал үдерістің нарықтық түрі:
"Сұраныс және ұсыныс". Бұл екі үдеріс, яғни сұраныс пен ұсыныс қатар
қолданылады, өйткені әлеуметтанушының басты назары ең алдымен мұндағы алуан
түрлі адамдардың, топтардың мінез-құлқына, іс-әрекетіне аударылады. Адам
және оның топтары - жұмысшы, қызметкер, тұтынушы, айырбастаушы, сатушы,
сатып алушы және т.б. ретінде қарастырылады.
2. Экономикалық әлеуметтану, бір жағынан, экономикалық алғышарттарды,
қоғамдық топтардың мүддесін жүзеге асырудың мүмкіндігі мен шектеуін, екінші
жағынан, әлеуметтік факторларды және экономиканың қызмет ету жағдайын
зерттейді. Экономикалық әлеуметтанудың зерттеу объектісі экономиканы
дамытуға қоғамның әлеуметтік сипатының әсерінің нақты жолдары мен
әдістерін, ал экономиканың жағдайы мен дамуының әлеуметтік қатынастарға
ықпалын айқындау болып табылады.
Экономикалық әлеуметтанудың бір ерекшелігі сол, ол экономикалық
құбылыстар мен үдерістерді жеке адамның, топтың, оның ішінде жіктің
экономикалық жағдайы, материалдық әл-ауқаты, мінез-құлқымен тығыз
байланыстырады. Сөйтіп экономиканы реттеу, басқарудың әлеуметтік
механизмдерін ашу, экономикалық сана, экономикалық ойлау, экономикалық
ынта, ықылас, мәдениет және т.б. мәселелер - экономиканы әлеуметтік
тұрғыдан зерттеудің ең басты мәселелері.
Экономикада адамның тәртібін басқарып, реттеп отыру өндірістегі жұмысты
әлеуметтік ұйымдастыру, жоспарлау және ынталандыру құрал-әдістерін толық
қамтиды. Ол өндірістегі адамдардың жұмысын, тәртібін, басқа да жағдайларын
қадағалап отырады, бұларды бұзса, оларға құқық ережелерін қолданады, осылай
еңбекке ынталандырудың бүтіндей жүйесін қалыптастырады. Сөйтіп ол
өндірістегі еңбек ұжымын, жеке жұмысшы, қызметкердің, маманданған топтардың
іс-әрекетін, жұмысын әр уақытта реттеп басқарады және өңдірісте еңбекті
қажетті бағытта жүргізуге зор ықпал жасайды. Екінші жағынан, өндірістегі
адам факторының оның дамуына, еңбек ұжымының тәртібіне, әсіресе, олардағы
әлеуметтік реттеу, басқару құралдарына әсері күшті.
Еңбекті ұйымдастыру, өндіріс ұжымдарын басқарудың негізінде
қызметкерлердің белгілі бір типі қалыптасады. Қалыптасқан тип, бір жағынан,
ең жоғары адамгершілік қасиеттерді танытады. Оларға еңбек сүйгіштік,
сенімділік, әділеттілік, еңбекке саналықпен қарау, еңбекті сапалы әрі тез
істеу, адамның еңбек үдерісінде өзінше шешім қабылдауы, жауапкершілік,
белсеңділік және т.б. жатады. Екінші жағынан, олардың кейбір жағымсыз
қылықтары да ашылады. Кейбір еңбеккерлер мен қызметкерлер өзінің Отан,
халық алдындағы борышына немқұрайлы қарайды, тапсырылған жұмысты, қызметті
қалай болса солай істейді, өз міндеттеріне жауапсыздық танытады.
Осыларға сәйкес әрбір жұмысшы мен қызметкердің типін анықтау үшін
экономикалық әлеуметтану олардың әр қайсысының барлық қасиеттерін терең
талдап, содан кейін оның мінез-құлқының, тәртібінің өндіріс үдерісінде
қай жағы басым екенін салыстырады. Осыған орай өндірісте алуан түрлі еңбек
ұжымдары мен топтары қайта құрылып, қалыптасады.
3. Экономикалық әлеуметтану жалпы экономикалық және әлеуметтік
құбылыстар мен үдерістердің қарым-қатынас және даму заңдылығын зерттейді.
Ал, зандылықтар деген не? Олар байланыс пен қатынастардың ең тұрақты,
қайталанатын, қажетті, мәнді, басты жақтарының жиынтығы.
Экономикалық әлеуметтану, бір жағынан, әлеуметтік алуан түрлі
топтардың, жіктердің мұң-мұқтажын, мүддесін, талап-тілегін қанағаттандырып,
іске асыру жағын ойластырса, екінші жағынан, жалпы экономикалық дамудың
факторлары мен алғышарттарын, экономикалық және әлеуметтік дамудағы
байланыс-қатынастардың мәнін зерттеп, анықтайды.
Экономикалық әлеуметтану өз объектісін, яғни экономикалық құбылыстар
мен үдерістердің қарым-қатынас, даму заңдылықтарын зерттегенде мынандай
әдістемелік қағидаларға сүйенеді:
1. Қандай да бір экономикалық үдерістер болмасын оны экономикалық
әлеуметтану әрбір таптың, оның ішіңде топтың, жіктің мұң-мұқтажы, мүдде,
талап-тілегі тұрғысынан зерттейді.
2. Қандай да бір әлеуметтік құбылысқа талдау жүргізбесін экономикалық
әлеуметтану өндірістегі әлеуметтік топтардың, оның жіктерінің меншік
формасына қатынасын, әл-ауқат дәрежесін, өмір сүру жағдайларын нақтылы еске
алып отырады.
3. Экономикалық қатынастарды дамытуға әлеуметтік факторлардың, сондай-
ақ экономикалық қатынастардың әлеуметтік қатынастар мен үдерістерге
тигізетін әсерін ескереді.
4. Әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешуде әлеуметтік, яғни адами
факторға басты назар аударады.
5. Экономикалық және әлеуметтік мәселелерді бірыңғай байланыста
қарауға бағыттап отырады.
6. Шаруашылық тетігімен салыстырғанда әлеуметтік тетіктің ықпалы басым
түсетінін әр уақытта ескеруді қажет етеді;
7. Экономикалық және әлеуметтік саясаттың тығыз байланыста болатынын
есте ұстау.
4. Экономикалық әлеуметтанудың пәні мен зерттеу объектісін айқындаудың
өзі оның негізгі функцияларын талдауға алып келеді. Олар мыналар:
1. Танымдық функция, яғни тауар өндіру және бөлумен, қызметпен
байланысты экономикалық-әлеуметтік қарым-қатынастарды, әлеуметтік
құрылымдарды, институттарды, мәртебелер мен рөлдерді, жинақтай айтқанда
экономикалық қарым-қатынастағы адам факторының рөлін зерттеу, білу.
2. Диагностикалық функция, яғни әлеуметтік-экономикалық саланы
дамуындағы проблемаларды айқындау және оның жағдайын талдау, ұсыныстар
дайындау.
3. Технологиялық функция, яғни белгілі бір өндіріс саласындағы жаңа
әлеуметтік-экономикалық технологияларды пайдалану.
4. Болжамдық функция, яғни өндіріс саласын дамытуда қысқа және ұзақ
мерзімді болжамдар жасау.
5. Басқарушылық функция, яғни әлеуметтік-экономикалық үдерістерді
басқару саласында әлеуметтанушы-экономистердің ғылыми-тәжірибелік
қызметтерінің нәтижесін ендіру. Өндіріс саласында қажетті заңнамалар мен
басқа да жарлықтар, қаулылар қабылдаудың, басқарушылық шешімдер жасауды
ғылыми негіздеу.
Еңбектену себебі - адамның белгілі бір қажеттіліктен туған іс-әрекет
етуі. Себеп адамды іс-әрекетке жұмылдырып қана қоймайды, сонымен қатар
мақсат пен оған жетудің амалдарын да қамтиды. Бұл адамдардың материалдық
және рухани қажеттіліктерін қанағаттандырудағы әлеуметтік мінез-құлықтың
бір түрі экономикалық іс-әрекетпен байланысты. Экономикалық іс-әрекет
өндірістік фактормен, яғни еңбектің мазмұны, ұйымдастырылуы мен жағдайына;
әлеуметтік, яғни еңбектің әлеуметтік қажеттілігі; экономикалық, яғни
еңбектің бағалануы; әлеуметтік-психологиялық, яғни еңбек ұжымындағы
психофизиологиялық, яғни адамдардың жеке мінез-құлық ерекшеліктері.
Экономиканың әлеуметтік қатынастарға ықпалын, әлеуметтік топтарға
бөлінудің экономикалық себептерін ашу, экономика дамуының әлеуметтік
факторларын талдап көрсету қажет. Мысалы, экономиканың кейбір әлеуметтік
мәселелері, атап айтсақ, қызметкерлердің білім және мамандық, үй-тұрмыс,
жалақы, табыс-кірісі және т.б. сияқты өндіріс жүйесіндегі топтардың,
олардың ішіндегі жіктердің қоғамдық өндіріс орындарындағы іс-әрекеттері мен
мінез-құлықтары өте маңызды, өзекті мәселе. Бұл мәселені дұрыс шешпейінше
өндіріс қарқынмен дамиды, еңбек өнімділігі жоғарылайды, сапалы тауарлар көп
шығарылады деп айту қиын.
Әлеуметтік-психологиялық қолайлы жағдайсыз ешқандай еңбек пен жұмыстың
ұйымдастырылуы, материалдық ынталандырылудың ең тамаша жүйесі жұмыскерді
жеткілікті деңгейде қанағаттандыра алмайды. Әлеуметтік-психологиялық
қолайлы көңіл-күйді өндірістен тыс мәнді жайттардың кешені - қоғамдық-саяси
жағдай, әлеуметтік-құқықтық, әлеуметтік-мәдени жағдаяттар және отбасындағы
құқықтық-психологиялық ахуал жасайды.
Жұмыс орнындағы психологиялық қолайлы күй-жайды, әлеуметтік-
психологиялық жағдайды қалыптастыру маңызды мәселе. Ол үшін тұрақты түрде,
үнемі адамға көңіл аудару, оны жақындата тарту, қатынастың жағымды сезімдік
ортасын жасау, тұлғааралық тартымдылықты, көңілін, ниетін білдіруге, қол
ұшын беруге дайын болуы, басқаларды әрдайым түсіністікпен қарау сияқты
психикалық ахуалдің ұдайы өндіріліп, орнықтырылуы керек.
Бақылау сұрақтары
1. М.Вебердің экономика әлеуметтануының пәні туралы пікірі қандай?
2. Экономикалық әлеуметтану нені зерттейді?
3. Жұмыс орнында әлеуметтік-психологиялық жағдайды қалыптастыру қандай
маңызға ие?
4. Өндірістегі басты тұлға кім болып саналады?
Маркс адамгершілікті төмендету болмаса одан айыру капитализмнің бір
атрибуты деп, адамның заттанып кетуімен күрестің қажеттігі туралы жазған
болатын.
ХІІІ ТАРАУ. БІЛІМ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
1. Білім әлеуметтік институт ретінде.
2. Бiлiм әлеуметтануының объектісі.
3. Бiлiмнің негізі - ұлттық құндылықтар.
4. Бiлiм әлеуметтануының атқаратын қызметтері.
1. Бiлiм әлеуметтануы - әлеуметтік институт ретінде білімнің қоғамдағы
функциясын, әлеуметтік ұйым ретінде оның мектеп, оао, жоо, т.б.
мекемелерін, сондай-ақ білім саласындағы әлеуметтік саясатты зерттейтін
әлеуметтанудың саласы. Соңғы онжылдықтарда ғана білім әлеуметтануы өзінің
азаматтық құқығына ие болды.
Білім - философияда бүкіл танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат
мәдениетінің, рухани қазынасының жиынтығы. Айналадағы дүниені жан-жақты
зерттеп, заңдылықтарын ашып игерудің нәтижесінде қоғамдық өмірдің даму
сатыларына сәйкес, адамдардың іс-әрекеті мен тәжірибесінде айқындалып
дәлелденген белгілі жүйедегі ұғымдар жүйесі.
Білімді танымдық дәрежесіне, шындықты жан-жақты қамтуына, терең мәніне
жете бейнеленуіне қарай мынандай түрлерге бөлуге болады: тұрмыстық,
ғылымға дейінгі және ғылыми, эмпириялық пен теориялық.
Ғалымдар білім әлеуметтануының мәселелерін былайша түсіндіргілері
келеді: біріншіден, бүгінгі білім моделінің өмірдің әртүрлі салалары үшін
мамандар дайындауы қаншалықты қоғам мүшелерін қанағаттандырады; екіншіден,
білімнің ұлттық жүйесі, сатылары мен типтері тұрақты жұмыс істей ме?;
үшіншіден, кадрларды дайындауда сәйкессіздік, дисфункция, диспропорция бар
ма?; төртіншіден, мамандардың кәсіби дайындық сапасы мен бәсекеге
қабілеттілігі; бесіншіден, қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуының
нарықтық моделі жағдайында халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарының білім
алуға ынтасы; алтыншыдан, білімнің, оқытудың және тәрбиенің азаматтық
қоғаммен өзара әрекетінің заңдылықтары; жетіншіден, білімді зерттейтін
ғылымдардың өзара әрекеттестігінің интеграция (ынтымақтасу) жолдары.
Бiлiм әлеуметтануының негізін, білімнің әлеуметтік қызметін, оның
экономикалық және саяси үдерістермен байланысын, сондай-ақ оқу орындарының
және әлеуметтанулық көзқарас тұрғысынан педагогикалық үдерістерді зерттеген
Э. Дюркгейм мен М. Вебер болды. Т. Парсонс білімді қазіргі қоғамдағы
әлеуметтенудің институты, сол себепті оқу орындарын әлеуметтік жүйе ретінде
зерттеуді ұсынды. Осы көзқарас тұрғысында мектептер, сыныптар, оқушылардың
бейресми топтары, әлеуметтік–психологиялық жағдай мен шиеленіс көздері
зерттелді. Сондай-ақ білім әлеуметтануы оқушылардың үлгіріміне әлеуметтік
жағдайдың әсерін, білім мен әлеуметтік стратификацияның байланысын
талдайды.
Сонымен білім әлеуметтануы білімге қатысы бар барлық ғылыми пәндерді:
педагогиканы, психологияны, этиканы, мәдениеттануды, саясаттануды және т.б.
өзара әрекетін қамтамасыз ететін ғылымның саласы болып саналады. Ол білім
саласының институттары мен ұйымдастырылуын ғана зерттемейді, сонымен қатар
оның реттелуін мен қызметінің нақты тетіктерін де зерттейді. Білім
әлеуметтануының интеграциялық рөлі объективті және түсінікті: әлеуметтану
көп деңгейлі ғылым ретінде практикалық білім мен оның теориялық
қорытындыларын бойына жинайды, әдістемелік зерттеу ретінде өзіне тән
әдістер мен техниканы қолданады.
Сонымен қатар білім әлеуметтануы әлеуметтік педагогика, әлеуметтік
психология, әлеуметтік медицина, антропология, информатика, математика және
т.б. ғылымдардың мәліметтеріне сүйенбей ешқандай жемісті дами алмайды.
Мысалы, білімді зерттейтін әлеуметтанушы өзінің зерттеулерінде білім
жүйесінің қызметінің экономикалық тетіктерін міндетті түрде ескеруі қажет.
Экономика білім саласының материалдық базасын, оның пәндер құрылымы,
мамандықтар мен кәсіптерге қатысты мазмұнын айқындайды. Білім де
экономиканың қарқынды дамуы үшін қажет. Саяси саланың білім жүйесіне
тікелей әсер мол болса, сондай-ақ білім де саясаттың дұрыс қалыптасуына игі
ықпал етеді. Білімнің мазмұны мен құрылымы қоғамның тоталитарлық немесе
демократиялық, ашық не жабық қоғам ба, соған байланысты қалыптасады. Осылай
психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік-экономикалық зерттеуді жан-
жақты дамыту – білім әлеуметтануының пайда болуының және дамуының қажетті
шарты. Сонымен бірге білімнің проблемаларын психологиялық-педагогикалық
және әлеуметтік-экономикалық бағыттағы пәндер шегінде зерттеу бүгін
соншалықты деңгейге көтерілді, ол әлеуметтанудың қорытындылары мен
әдістерін пайдаланбай ары қарай жемісті дамуы мүмкін емес. Білім
әлеуметтануының ғылым ретіндегі ерекшелігі оның әртүрлі объектілердің
(мысалы, педагогикалық, психологиялық, құқықтық) өзара қарым-қатынасының
заңдылықтарын және субъектілердің өзара әрекеттерінің принциптерін
тануында екенін атап көрсету керек.
Білім проблемасын әлеуметтанулық таным екі жақты болуы мүмкін.
Біріншісі – педагогика, психология, этика, антропология, валеология немесе
басқа ғылымдардың зерттеу үдерісінде әлеметтанулық әдістерді пайдалану.
Екінші жағдайда білім жүйесі әлеуметтанудың пәні және оның әдісі
тұрғысынан зерттеледі, ал психологиялық-педагогикалық аспектілер нақты
объектілер және олардың қатынастары туралы теориялық түсінік ретінде
қарастырылады.
Қорыта айтқанда, оқу, білім ерекше әлеуметтік институт, білім
әлеуметтануы өз бетімен біршама дербес әлеуметтік қызмет атқарады. Нақтылап
айтсақ, ол әрбір адамды білімнің негізімен жан-жақты, терең қарулануын,
әлеуметтік және рухани тәрбиені сабақтастыруын, тұлғаның әлеуметтенуін,
оның интеллектуальды және рухани мүмкіндігін және т.б. қалыптастырады.
Білім әлеуметтануының интегративті (біріктірушілік) рөлі, ең бірінші,
теориялық деңгейде философиялық ғылым болумен қатар тар мамандықтағы пән
ретінде білім проблемасын зерттеуінде. Сондай-ақ ол нақты-практикалық
шешімдер шеңберінде әдістемелік функция атқарады. Екіншіден, орта
деңгейдегі теория ретінде әлеуметтану білімнің кез келген құбылысын тұтас
танытумен бірге оларды вертикальды, сондай-ақ көлденен сызықша бойынша
әрекет үстіндегі әлеуметтік объект шегінде де тануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, әртүрлі ғылымдардың қолданбалы деңгейінде өзара әрекетін
қамтамасыз ете отырып, тұлғаны оқыту, тәрбиелеу және қалыптастыру
проблемаларының өзара әрекетін зерттейтін ғылым ретінде білім
әлеуметтануының өзі теориялық және практикалық жағынан баи түседі, дамиды
және дараланады, өз алдына сапалы пән ретінде айқындалады. Оның өзектілігі,
ерекшелігі мен бірегейлігі оның осы әмбебаптылығында.
2. Білім әлеуметтануының зерттеу объектісі қоғамның оқу, білім
құбылыстары мен үдерістері болып табылады. Білім әлеуметтануы білім
жүйесінің белгілі бір заңдылықтар арқылы жеке әлеуметтік институт ретінде
дамуын, оның қоғаммен және оның алуан түрлі салаларымен, басқа да
әлеуметтік жүйелермен, үдерістермен, институттармен әртүрлі қарым-
қатынасын, байланысын талдайды. Сонымен бірге білім әлеуметтануы білім
жүйесінің қоғамның әлеуметтік құрылымына, қоғамдық қатынастарға, еңбектің
өнімділігіне, өндіріске және басқа іс-әрекеттің тиімділігіне әсерін, жеке
адамды тұлғаға айналдырудағы интеллектуальды білім үдерісінің рөлін,
олардың табиғат және қоғам туралы білімін, озық тәжірибені игеріп, бойына
сіңіріп, оның үйлесімді дамуын, білім деңгейінің қызметке, жұмысқа,
тәртіпке әсерін, адамдардың ғылыми көзқарасының қалыптасуын, адамның
қоғамдағы әлеуметтік жағдайының өзгеруін және т.б. зерттейді.
Оқу, білім беру жүйесінің бір артықшылығы — оның адамгершілік
(гуманистік) бағытының күшті болуында. Қоғамның белгілі бір тобының
өкілдері тілді, әдебиетті, көркемөнер, суретті талдай білуі қажет. Жалпы
адамзаттық құндылықтармен танысу олардың қоршаған дүниені терең, кең түсіне
білуіне әсер етеді.
Қандай бір басқарудың түрі болмасын, зиялы қауымның өкілдері қоғамның
кішігірім әлеуметтік тобын құрайды да әрбір ұлттың терең парасатын,
шығармашылық қабілетін жария етушісі, жақтаушысы ғана емес, сонымен бірге
ұлттың адамгершілік, мәдени, рухани үлгісі (эталон) болып саналады.
Білім әлеуметтануы өзінің пәні мен әдісіне тән, нақты міндеттерді
шешеді. Ол антропоорталықтық (гр.адами орталық) парадигмадан шығады – адам
бүкіл әлемнің ортасында, оның қажеттері мен мүдделері, оның тәрбиесі, оқуы
және білімі ең негізгі мақсат ретінде қойылған. Гегельше, адам өзінің
табиғи мәніне білім арқылы ие болады, индивидуальдік тұлға біліммен өзін
өзіне дайындайды, соның арқасында ол өзін ішкі күшке ие етеді. Білімнің
нағыз гуманистік мәні осында жатыр.
Білім жүйесінің құрылу принциптері мынандай: мектепке дейінгі тәрбие
жүйесі, жалпы орта мектеп, кәсіптік-техникалық білім жүйесі, орта арнаулы
білім, жоғары білім, жоғары оқудан кейінгі білім, кадрлардың мамандықтарын
көтеру және қайта дайындау, қызығушылық бағытына байланысты білім.
3. Қандай білім болмасын ұлттық негізге тұғырланбай, сіңімді болмайды.
Осы мағынада біздің жоғары оқу орындарымыздың алдында күрделі мәселелер
бар. Соның бірі – оқу орындарындағы ана тілдік ортаның жетімсіздігі. Жоғары
оқу орындарынының көпшілігінде оқу-тәрбие жұмысы орыс тілінде жүргізіледі.
Қазақ тілдік орта әлсіз. Сонымен қатар орыс топтарындағы оқитындардың
көбісі өзіміздің ұл- қыздарымыз, бірақ олардың дені қазақ тілін түсінбейді,
ол тілде сөйлей алмайды. Оларды ана тілге үйретуде нақты да тиісті
жұмыстардың ауқымы тар. Мұның бәрі ұлттық мамандар дайындауда көп
қиыншылықтар келтіруде. Бұл, әсте, орыс және шетел тілдерін ығыстыру деген
емес. Әр нәрсе өзінің орнында болуы қажет.
Шығыстың ұлы ғұламаларының бірі, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз
атанған әл-Фараби тәрбиеге негізделмеген білім аса қауіпті деген екен.
Бүгінгі жоғарғы оқу орындарында жалпы тәрбие, оның ішінде ұлттық тәрбие
мәселесі ұмыт қалып отыр. Жастар бойында алдымен адамгершілік пен
әдептілік, инабаттылық пен ұяттылық, имандылық пен парасаттылық сияқты
қасиеттерді тәрбиелемей, жалаң білім берумен ойдағыны орындай алмаймыз.
Қандай да бір университет болмасын, ол адамға жан-жақты тәрбие беру орны
болуы керек. Университеттердің басты міндеті — адамның адамгершілік
қасиеттерін дамытып, қалыптастыру.
Бүгінгі жоғары білім жүйесіндегі жетіспеген жайлар мен кемшін тұстар
біздің ең негізгі көрсеткішіміз - білім сапасын кейін тартып отыр.
Студенттердің басым көпшілігі оқымайтын болды деген сөзді көп еститін
болдық. Тіпті кей оқу орындарында студенттердің сабаққа қатысуы үлкен
мәселеге айналды.
Студенттердің білім сапасының төмен болуының бірнеше себептері бар.
Негізгі себептің бірі – жоғары оқу орындарына түсетіндерге қойылатын
талаптың төмендігі. Қазіргі оқуға түсу балының 50 ғана болуы тіпті сын
көтермейді. Бұл - бірыңғай ұлттық тестілік деңгейдің жартысына да жетпейді.
Сол себепті оқуға түсер абитуренттердің тестілік бал деңгейлерін көтеру,
яғни оны 80-ге жеткізу қажет.
Жоғары оқу орындары жұмысының мәнді көрсеткішінің бірі - оны
бітіргендердің өз мамандықтарына сәйкес қызметке орналасуы. Бірақ бұл
көрсеткіш мәз емес. Жыл сайын бітіргендердің жұмысқа орналасуы туралы
мәселемен бүгінгі күні ешкім айнаыспайды. Бұл, бір жағынан, оқу
орындарындағы оқу-тәрбие жұмысымыздың сапасын, екінші жағынан, мемлекеттік
қаражаттың да, жалпы білімге жұмсалып жатқан ақшаның желге ұшқанын
көрсетеді. Сонда әр жылға алынатын республика көлеміндегі мамандарға
сұраныс қайда қалды? Нәтижесіз жұмсалған миллиондаған қаржыға кім жауап
береді?
4. XXI ғасырда үздіксіз оқу, білім алу басқа өркениетті, дамыған
елдердегідей біздің саясатымыздың басты қағидасы болуы керек. Бүл туралы
біздің еліміздің білім туралы заңында жақсы айтылған. Үздіксіз білім алуды
жансақ түсінуге болмайды. Әрбір мектептің алдындағы міндет - ол әрбір
адамды әртүрлі жұмыс пен қызметті өз бетімен істей алуға және өздігінен
білім алуға, өз бетінше өмір сүруге үйрету.
Адам қоғамы, әсіресе, қазіргідей нарықтық жағдай іс-әрекетті, еңбекті,
жұмысты табысты әрі тиімді жүргізу үшін жан-жақты, терең білімді, білгір,
саналы мамандарды қажет етеді. Сондықтан оқу, ағарту, білім беру саласына
қоғамда ерекше көңіл аударылып, оған жұмсалатын арнаулы қаржы жеткілікті
бөлінуі қажет. Газеттерде жазылып жүргендей, Европада әрбір 10 мыңға
шаққанда мемлекет есебінен 300 студент, көрші Ресейде 200, ал бізде 20 ғана
студент оқиды. Біздіңше, мемлекет алғашқы жоғары білімді де барынша өз
қамқорлығына алуы керек. Мұның қайтарымы бүгін болмаса ертең сан есе
болады.
Екінші дүние жүзілік соғыс біткеннен кейін АҚШ пен Жапония қоғамды
дамытудың екі жолын таңдап алды. АҚШ-та капиталды техникаға жұмсау жолы
таңдалды. Бұл - техниканы, техникалық паркті, технологияны жаңарту
(модернизация), т.б.; Ал, жапондықтар капиталды "адамға жұмсау" жолын
таңдады. Бұл - адам тұлғасының шығармашылық және кәсіби қабілетін дамыту,
жетілдіру. "Қаржыны адамға салу" әлдеқайда өз артықшылығын көрсетті. Оны
бүгінгі Жапон қоғамының қарыштап дамуынан аңғаруға болады.
Біздер оқыған, білімді, сауатты азаматтарды зиялы қауым деп жатамыз. Ол -
әрбір қоғамның мақтанышы. Алайда олар ондаған, тіпті жүздеген жылдардың
ішінде қалыптасады. Бұл бағытта қоғамның демократиялық сипаттарының ерекше
маңызы бар.
Бақылау сұрақтары
1. Білімнің әлеуметтік институт ретіндегі мәнін түсіндірші?
2. Бiлiм әлеуметтануының зерттеу объектісі не?
3. Бiлiм әлеуметтануының пәні не деп түсінесің?
4.. Бiлiмнің негізін ұлттық құндылықтарқұрайды дегенді қалай түсінесің?
5. Бiлiм әлеуметтануының атқаратын қызметтері.
6. әл-Фараби тәрбиеге негізделмеген білім аса қауіпті дегенін қалай
түсінесің?
XIV ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ.
1. Құқық әлеуметтік институт ретінде.
2. Құқық әлеуметтануының пәні мен объектісі.
3. Құқық әлеуметтануының әдістері.
4. Құқық әлеуметтануының атқаратын қызметтері.
1. Қандай ғылым болмасын белгілі бір қоғамдық қажеттіліктен туатыны аян.
Сонда да қоғамдық және гуманитарлық ғылымның әлеуметтік жағы басым
болатыны түсінікті. Дегенмен ғылымның әлеуметтік жағы деген мәселеге
назар аудара кеткен артық болмайды.
Жалпы қоғамдық ғылымның әлеуметтік жақтары ғылымның қоғам мен адамның
қажеттілігі мен мұқтаждығынан пайда болуымен тікелей байланысты да, оның
халықтың материалдық, мәдени, рухани дамуына әсері, басқа қоғамдық құбылыс-
үдерістермен байланыс-қатынастары, қоғамдағы орны мен атқаратын қызметі
және т.б. мәселелер құрайды.
Құқықтық ғылым да осындай қажеттіліктерден туған. Ал құқықтың өзі –
алуан түрлі нормалардың (ережелердің), бұйрық-жарлықтардың, талап-
тілектердің жиынтығы. Сондықтан ол әлеуметтік талап-тілектің негізінде
пайда болып, өмірге келгеннен кейін жалпы әлеуметтік бүтіндіктің бір бөлігі
болып саналады. Сөйтіп ол қоғамның басқа да әлеуметтік институттарымен
(мысалы, мәдениет, білім, саясат, экономика, т.б.) бірлесе, байланыса
отырып, қоғамның бірлігін, тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтануда құқық әлеуметтік институт ретінде қаралады. Институт
(институтты латыннан аударғанда орнату деген мағынаны береді) дегеніміз
адамдардың аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру үдерісі тәртіпке
келтірген, тұрақты сипаты бар, өзін-өзі жаңартып отыратын әлеуметтік
әрекеттер мен өзара қарым-қатынастардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz