Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары
Мазмұны
Кіріспе
І. Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары 1.3
1.1. Қор биржасының міндеттері мен функциялары 4.9
1.2. Қор биржасының мүшелері 10.13
ІІ. Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2.1. Қор биржасындағы мәліметтердің негізгі түрлері мен
Ерекшеліктері 14.16
2.2. Биржаны басқару органдары 17.25
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор биржалары
3.1. Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының даму перспектив 26.33
Қорытынды 34.35
Қолданылған әдебиеттер 35.36
Кіріспе
І. Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары 1.3
1.1. Қор биржасының міндеттері мен функциялары 4.9
1.2. Қор биржасының мүшелері 10.13
ІІ. Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2.1. Қор биржасындағы мәліметтердің негізгі түрлері мен
Ерекшеліктері 14.16
2.2. Биржаны басқару органдары 17.25
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор биржалары
3.1. Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының даму перспектив 26.33
Қорытынды 34.35
Қолданылған әдебиеттер 35.36
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның озін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Қазақстанның қор нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант рөлінде және дербес қатысушы-комитет ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы станациясына әкелуі мүмкін.
Қор нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей әсер етеді. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан дақор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа комитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, түрғын, кәсіпорындардың құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор нарығы пайда болу керек.
Қазақстанда қор нарығы жекешелендіру процесінің логикалық элемент ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дұрыстап шығару керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар. Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін ескере отырып, ұлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеу белгілі органдардың тікелей не жанама түрде нарық қызметіне араласуы. Тікелей мемлекеттің араласуына мемлекеттік органдардың заңишығармашылық қызметінің комплексі және бағалы қағаздар нарығыныңпроблемалары бойынша орындайтын өкімет органдары кіреді. Қор нарығының негізігі заңи инфрақүрылысына ҚР елбасының "Бағалы қагаздар мен қор биржасы" туралы заңи күші бар жарлығы (21/04/95ж.) және ҚР Үкіметінің жарлығы бойынша шығарылған нормативті-құқықтық актілер тізбегі, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия (БҚҰК):
- "Бағалы қағаздар нарығы туралы" 5 наурыз 1997ж.
- "ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркелуі" 5 наурыз 1997ж. Жанама әсер ететін жүйеге кіретіндер:
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозит, займ, несие бойынша үкіметтің гарантиясы;
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның озін өзі реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын қайнар көзі.
Қазақстанның қор нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант рөлінде және дербес қатысушы-комитет ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы станациясына әкелуі мүмкін.
Қор нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей әсер етеді. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан дақор биржасына ерекше көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар - бағалы қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа комитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, түрғын, кәсіпорындардың құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор нарығы пайда болу керек.
Қазақстанда қор нарығы жекешелендіру процесінің логикалық элемент ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дұрыстап шығару керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар. Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін ескере отырып, ұлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеу белгілі органдардың тікелей не жанама түрде нарық қызметіне араласуы. Тікелей мемлекеттің араласуына мемлекеттік органдардың заңишығармашылық қызметінің комплексі және бағалы қағаздар нарығыныңпроблемалары бойынша орындайтын өкімет органдары кіреді. Қор нарығының негізігі заңи инфрақүрылысына ҚР елбасының "Бағалы қагаздар мен қор биржасы" туралы заңи күші бар жарлығы (21/04/95ж.) және ҚР Үкіметінің жарлығы бойынша шығарылған нормативті-құқықтық актілер тізбегі, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия (БҚҰК):
- "Бағалы қағаздар нарығы туралы" 5 наурыз 1997ж.
- "ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркелуі" 5 наурыз 1997ж. Жанама әсер ететін жүйеге кіретіндер:
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозит, займ, несие бойынша үкіметтің гарантиясы;
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Заңдар жинағы:
1. "Бағалы қағаздар нарығы туралы" 5 наурыз 1997ж.
2. "ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркслуі" 5 наурыз 1997ж.
3. "Бағалы қағаздар мен қор биржасы" (21/04/95ж.)
Оқулықтар:
1. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Экономикс, 2001ж./
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. /Алматы: Экономикс, 1999ж./
3. Сутемгенов Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый рынок /часть II, Алматы, 2002г./
4. Саханова, Исингарина. Проблемы и перспективы фондовых рынков Казахстана.
5. Лялин В.А., П.В. Воробьев. Ценные бумаги и фондовая биржа.
6. Миркин. Ценные бумаги и фондовый рынок
7. Килячков, Чалдаева. РЦБ и Биржевое дело.
8. Бабичев, Карташов. Фондовая биржа на западе.
9. Биржавая деятельность. Под. редакц. Гризновой Ю.Биржевое дело. Галанова, Басова,
Газет, журналдар:
1. Рынок ценных бумаг Казахстана /2004ж. Соңғы номерлері/
Заңдар жинағы:
1. "Бағалы қағаздар нарығы туралы" 5 наурыз 1997ж.
2. "ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркслуі" 5 наурыз 1997ж.
3. "Бағалы қағаздар мен қор биржасы" (21/04/95ж.)
Оқулықтар:
1. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Экономикс, 2001ж./
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. /Алматы: Экономикс, 1999ж./
3. Сутемгенов Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый рынок /часть II, Алматы, 2002г./
4. Саханова, Исингарина. Проблемы и перспективы фондовых рынков Казахстана.
5. Лялин В.А., П.В. Воробьев. Ценные бумаги и фондовая биржа.
6. Миркин. Ценные бумаги и фондовый рынок
7. Килячков, Чалдаева. РЦБ и Биржевое дело.
8. Бабичев, Карташов. Фондовая биржа на западе.
9. Биржавая деятельность. Под. редакц. Гризновой Ю.Биржевое дело. Галанова, Басова,
Газет, журналдар:
1. Рынок ценных бумаг Казахстана /2004ж. Соңғы номерлері/
Мазмұны
Беттері
Кіріспе
І. Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары
1-3
1.1. Қор биржасының міндеттері мен функциялары 4-9
1.2. Қор биржасының мүшелері
10-13
ІІ. Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2.1. Қор биржасындағы мәліметтердің негізгі түрлері мен
Ерекшеліктері
14-16
2.2. Биржаны басқару органдары
17-25
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор биржалары
3.1. Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының даму перспектив
26-33
Қорытынды
34-35
Қолданылған әдебиеттер
35-36
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор
нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және
кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын
алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның озін өзі реттеу
жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы
арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша
массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының
заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын
қайнар көзі.
Қазақстанның қор нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де
көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы
реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де
оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі
қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант рөлінде
және дербес қатысушы-комитет ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және
реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар
нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс
есептелмеген қадамы нарықтың жалпы станациясына әкелуі мүмкін.
Қор нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік
қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік
және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары
материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы
қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей
әсер етеді. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор
нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан дақор биржасына ерекше
көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар -
бағалы қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа
комитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ
мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, түрғын, кәсіпорындардың
құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор нарығы пайда
болу керек.
Қазақстанда қор нарығы жекешелендіру процесінің логикалық элемент
ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы
реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы
қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс
бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дұрыстап шығару
керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне
қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу
арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы
жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін
ескере отырып, ұлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар
мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму
жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға
мүмкіндік аламыз.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және
дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу
мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеу
белгілі органдардың тікелей не жанама түрде нарық қызметіне араласуы.
Тікелей мемлекеттің араласуына мемлекеттік органдардың заңишығармашылық
қызметінің комплексі және бағалы қағаздар нарығыныңпроблемалары бойынша
орындайтын өкімет органдары кіреді. Қор нарығының негізігі заңи
инфрақүрылысына ҚР елбасының "Бағалы қагаздар мен қор биржасы" туралы заңи
күші бар жарлығы (210495ж.) және ҚР Үкіметінің жарлығы бойынша шығарылған
нормативті-құқықтық актілер тізбегі, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссия (БҚҰК):
- "Бағалы қағаздар нарығы туралы" 5 наурыз 1997ж.
- "ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркелуі" 5 наурыз 1997ж.
Жанама әсер ететін жүйеге кіретіндер:
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозит, займ, несие бойынша үкіметтің гарантиясы;
- айналымдағы ақша массасын және қарыз пайыз молшерлемесіне
мемлекет тарапынан әсер етіп берілген несиені бақылау;
- қарыз капитал нарығына мемлекеттің шығуы,
корпорацияларға тікелей бәсекелес жасу мақсатында;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты;
Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық институттар қызметіне бағытталған
және реттеуші рөлді мемлекеттік органдарға берілген. Қазақстанда бұндай
орган бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша ҚР ¥лттық банк Департаменті,
қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық банкі, меншікті реттеу бойынша Мемлекеттік
комитет және жекешелендіру бойынша Мемлекеттік комитет. Реттеу органдары
инвесторларды қаржылық жоғалтулардан қорғауға бағытталған негізінен үш
қызмет атқарады. Бұл, біріншіден, бағалы қағаздар нарығының барлық
қатысушыларын тіркеу; екішіден, экономиканың барлық субъектілеріне шынайы
ақпарат беру; үшіншіден, бағалы қағаздар нарығында бақылауды және құқықты
жүзеге асыру.
І. Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары
1.1. Қор биржасының міндеттері мен функциялары
Қолданыстағы ресейлік заңнамаға сәйкес, қор биржасы бағалы қағаздарды сату
– сатып алуды ұйымдастыратын, яғни бағалы қағаздармен азаматтық – құқықтық
мәмілелер жасасауға тікелей ат салысатын, бағалы қағаздар нарығының
қатысушыларына қатысты болып келеді. Заңға сәйкес қор биржасы бағалы
қағаздар саудасын ұйымдастыру бойынша қызметін депозитарлы және клирингтік
қызметтен басқа бағалы қағаздар нарығындағы өзге кәсіби қызметтермен бірге
атқара алмайды. Сондықтан оның міндеттері мен функциялары қор биржасының
бағалы қағаздар нарығында оның қатысушысы ретіндегі алатын орнына сәйкес
ережемен анықталады.
Басқа биржалардың (тауар және валюта биржаларының) қор бөлімдері қор
биржасына теңестірілген, сондықтан да өз қызметінде (ұйымдастыру
мәселелерін қоспағанда) олардың соңғысынан айырмашылығы жоқ.
Бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушысы бола отырып, қор биржасы ең
алдымен тиімді сауда жүргізуге қажетті жағдайларды жасаумен айналысады,
бірақ нарықтың дамуымен оған тек сауданы ұйымдастырудан гөрі оған қызмет
көрсету міндеті жүктеледі.
Ең алғашқыда қор биржасы бағалы қағаздар саудасын ынталандыру және қолдау,
оның қатысушыларының мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету мақсатында
құрылған болатын. Сондықтан биржа сауда үшін арналған тиісті күйінде
ұйымдастырылған орын ретінде қарастырылды. Қор биржасының бірінші міндеті –
саудаға арнап орын беру, былайша айтқанда, бағалы қағаздарды олардың
бірінші иеленушісінің сатуы да, сол сияқты оларды екінші реттік қайта сату
жүзеге асырылатын орынды орталықтандыру болып табылады. Бұған қоса,
ұйымдастырылған, көтерме бағалы қағаздар нарығы ретіндегі биржалардың
принципиалды айырмашылығы – саудаға қатысушылардың барлығына өздерін қатаң
ережелерге сәйкес ұстау туралы міндетті талабын бекітуі болып табылады. Бұл
мағынада, қор биржасы тарихи тұрғыда қалыптасқан өзіндік сауда жүргізу
ережелері бар ұйым ретінде танылады. Қазіргі уақытта қатысушылардың
міндетті физикалық түрде қатысуын талап ететін ашық биржалық сауданың өз
кеңсесінде (өз жұмыс орнында) отырып-ақ саудаға қатысуға мүмкіндік беретін
компьютерлік (электронды, экранды) саудаға алмастырылатынына қарамастан,
бекітілген сауда жүргізу ережелерін және оны реттеу жүйесін сақтау, сонымен
қатар саудаға қатысушылардың бұл ережелерді сақтауға дайын болу міндетті
шара болып қалды.
Бірінші міндетті (бағалы қағаздар саудасын бір орында орталықтандыру)
орындау үшін қор биржасы тек сауданы жүргізу ережелері мен реттеу жүйесін
құрып, оны ретке келтіп қана қоймай, сонымен қатар сату үшін бағалы
қағаздармен қамтамасыз ететін компаниялар үшін, соған қоса биржадағы
саудаға тікелей қатысуға мүмкіндігі жоқ, сондықтан делдалдардың қызметіне
жүгінуге мәжбүр болған клиенттердің мүддесін қорғайтын және кәсіби деңгейде
сауда жүргізетін биржаның қатысушыларына арнап айтарлықтай қатаң талап қоюы
қажет. Бұдан басқа, биржа саудасының өзін ұйымдастыруға да, сондай-ақ
биржада жасасқан мәмілелердің атқарылуын тиімді бақылауды қамтамасыз етуге
де қабілетті оқытылған, жоғары білікті қызметкерлері болуы шарт. Жоғарыда
келтірілген талаптарды орындау қажеттілігі инвестор және эмитент тиімді
сауда жүйелермен, ірі айналыммен және инвесторды тиімді қорғаумен
сипатталатын ликвидті, тиімді нарықтарды іздейтінімен түсіндіріледі.
Қор биржасының екінші міндетіне тепе-тең биржалық баға белгілеуді жатқызуға
болады. Биржа бұл міндетін сатып алушы мен сатып алушыларға тек сауданың
шарттарын талқылау мен келісу үшін ғана емес, сонымен қатар нақтылы бағалы
қағаздардың тиімді құнын (бағасын) анықтау үшін кездесуіне мүмкіндік
беретін нарықтық орын ұсына отырып, көптеген сатушыларды да, сол сияқты
сатып алушыларды да жинау арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар биржалық
сауда процесінде қалыптасқан бағалардың шынайылылығына күмән туғызбай,
сенім білдірілуіне де қол жеткізеді. Аталған міндетті орындау үшін биржа
эмитент және оның бағалы қағаздары туралы ақпараттың ашық болуын, баға
белгілеу әдістерінің стандартталуын, бағалар котировкасы мен мәмілелер
жайлы ақпараттардың таралуы үшін бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануды
қамтамасыз етеді. Бұл биржаның мүшелері мен кәсіби қатысушыларға мәмілелер
жасасуға мүмкіндік беретін ең соңғы бағалар туралы, сонымен қоса жасалған
мәмілелер көлемі туралы мәліметтерді білуіне мүмкіндік береді. Телетекст
сияқты қыметтің көмегімен шетелдік биржалар, жеке тұлғалар үшін үй
теледидарлары экрандарында биржада котировкаланатын акциялар бағаларының
көрсетілімін ұйымдастырады. Бұл жаңа қатысушылардың, әсіресе сатып
алушылардың биржалық саудаға деген қызығушылықтарын тудыруға мүмкіндік
береді.
Биржаның үшінші міндеті - ол тек уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландырып қана қоймай, оларды қайта бөлуді қамтамасыз етуі қажет.
Бағалы қағаздарды сатып алушыларды тарта отырып, биржа эмитенттерге олардың
қаржылық міндеттемелеріне айырбас ретінде өздеріне қажетті инвестиция үшін
қаражаттарды алуға мүмкіндік береді, яғни бір жағынан, жаңа қаражаттардың
жұмылдырылуына, ал екінші жағынан – меншік иелері қатарының кеңеюіне
мүміндік береді. Бұған қоса, биржа сатып алынатын бағалы қағаздарды қайта
сатуға мүмкіндік жасайды, яғни үнемі биржаға уақытша бос ақша
қаражаттарының ірі немесе кіші сомалары бар жаңа инвесторларды тарта
отырып, меншік құқығының ауысуын қамтамасыз етеді. Бұған дейінгі уақытта
сатып алынған бағалы қағаздардың қайта сатылуын қамтамасыз ете отырып биржа
сатып алушыны аталған бағалы қағаздарды мәңгілік иелену міндетінен
босатады. Бұл ретте олар бұған дейінгі уақытта сатып алған бағалы
қағаздарын сатып, өзінің ақша қаражаттарын пайдаланудың жаңа мүмкіндіктерін
табуға, атап айтқанда оларды басқа, ол үшін анағұрлым тартымды, тиімді
бағалы қағаздарға салуға мүмкін алады. Иеленушілердің осылайша өзгеруі
эмитентке еш қиындық туғызбайды, эмитенттің бағалы қағазды эмиссиялау
барысында алған ақша қаражаттары оның билігінде қалады, және бұл жағдайда
тек акционер (акцияларды сату – сатып алу жағдайында) немесе кредитор
(облигацияларды сату – сатып алу жағдайында) ғана өзгереді.
Қор биржасының төртінші міндетіне биржалық сауданың ашықтығын және
жариялылығын қамтамасыз етуді жатқызуға болады. Бұл ретте биржа бағалы
қағаздарға салынған ақша қаражаттарының міндетті түрде табыс әкелетіндігіне
кепілдік бермейтінін назарға алу қажет. Дивидендтер де, сол сияқты
акциялардың курстық бағасы да өсуі де, төмендеуі де мүмкін, бірақ қор
биржасы саудаға қатысушылар олардың иелігіндегі бағалы қағаздардың
табыстылығы туралы өз пікірлері қалыптасуы үшін қажетті, шынайы
ақпараттарға қол жететініне ғана кепілдік бере алады. Биржа әрбір
қызығушылығы бар мүдделі тұлғаны мәмілелердің жасалу күні мен уақыты,
мәмілеге түсетін бағалы қағаздардың атауы, бағалы қағаздардың мемлекеттік
тіркеу нөмірі, бір бағалы қағаздың бағасы мен әрбір биржалық күнде сатылған
(сатып алынған) бағалы қағаздар көлемі туралы хабардар етуге міндетті.
Биржа бір мезгілде биржалық саудаға қатысушылардың барлығына, бағалы
қағаздардың нарықтық курсына ықпал етуі мүмкін ақпараттың қол жетімді
болуын қамтамасыз етуі шарт. Бұған қоса, олардың барлығы бірдей
ақпараттарды иеленуі қажет, яғни олар барлығы бір жағдайда болуы тиіс.
Биржа сондай-ақ котировка түсетін бағалы қағаздардың курсына әсер ете
алатын үкіметтің кез келген шешімдеріне түсінік беруге міндетті.
Бижаның бесінші міндеті – арбитражды қамтамасыз ету. Осы ретте, арбитраж
ретінде дауларды әділ түрде шешудің механизмін түсіну қажет. Ол бұндай
даутарды шеше алатын тұлғалар қатарын, сонымен қатар зиян шеккен тарапқа
өтемақысын анықтауы қажет. Арбитраж міндетін шешу мақсатында көптеген
биржалар арнайы арбитражды комиссиялар құрайды, олардың қатарына биржалық
сауда жүргізуде де, сол сияқты дау – дамайларды шешуде де мол тәжірибесі
бар тәуелсіз тұлғалар кіреді. Арбитражды комиссия екі тарапты да тыңдап,
таразыға салынған, сараланған шешім шығаруы тиіс. Арбитражды комиссияның
ықпалдылығы жалпы мойындалған болуы тиіс. Арбитражды комиссияның
маңыздылығын арттыру үшін оған кейде аралық сот мәртебесі беріледі, сонда
арбитражды комиссияның шешімі тек ұсының берушілік қана емес, сондай – ақ
міндетті сипатқа ие болады. Сондықтан өтемақы туралы шешім зиян шеккен
тарапқа да, сол сияқты жауапты тұлғаға да орындауға мүмкін және міндетті
болуы қажет. Алайда кез келген арбитражда апелляция беру қарастырылған.
Биржаның алтыншы міндеті ретінде биржалық залда жасалған мәмілелердің
орындалуы үшін кепілдік беруді қамтамасыз етуді айтамыз. Өзінде котировкаға
түсетін бағалы қағаздардың сенімділігіне кепілдік беру арқылы биржа бұл
міндетін толық орындайды. Ал аталған сенімділік өз кезегінде, биржада тек
тексеруден өткен, яғни қойылған талаптарға сай келетін бағалы қағаздар
ғана айналымға түсетіні арқылы қамтамасыз етіледі.
Бұдан басқа, биржада бағалы қағазды сату немесе сатып алу шарттарын растау
мүміндігі бар.
Саудаға қатысушылар (биржа мүшесі, сатып алушы мен сатушының өкілдері –
брокерлер) мәміленің шарттарын келіскен бойда, соңғылары бірден тіркеуден
өтеді және саудаға қатысушылардың әрқайсысы бұл мәміле бойынша биржадан
сәйкесінше растау алады. Сондықтан қандай да бір мәміле бойынша қандай
келісімге қол жеткізілгені жайлы ешқандай таластар туындауы мүмкін емес.
Аталған міндетті атқара отырып, биржа есеп айырысуларды жүзеге асырғанда
өзіне делдал міндетін жүктейді. Бұл биржа расталған мәмілелердің барлығының
орындалуы үшін жауапкершілікті өз мойнына артатындығын білдіреді, яғни
сатып алулардың ақысы төленеді, ал барлық сатылған акциялар жаңа сатып
алушыға немесе оның нұсқауы бойынша басқа тұлғаға берілу мақсатында
жеткізілетін болады. Бұл биржаның аса маңызды қызметі болып табылады,
себебі ол барлық сатып алушылар мен сатушыларға олардың операциялары
толығымен аяқталатынына кепілдік береді.
Биржалық сауданың елеулі бір мәселесіне мәмілелердің орындалуы мәселесі
жатады: сатып алушы сатып алуға нұсқау берген бағалы қағаздардың ақысын
төлей ала ма, немесе сатушы сату жөнінде нұсқау берген бағалы қағаздарын
шын мәнінде ұсына ала ма. Биржа әрбір нақты сатушыны немесе сатып алушыны
тексере алмаса да, ол саудаға қатысушылардың кәсібилігіне де, сол сияқты
олардың қаржылық жағдайына да қатаң талап қоя алады және сондай талап қоюға
міндетті болады. Бұдан басқа, мәмілелерді орындау кепілдігіне клиринг және
есептесу жүйесін үнемі жетілдіру арқылы қол жеткізеді.
Мәмілелердің орындалу кепілдігі биржаға қызмет көрсететін жүйені бақылау
арқылы қамтамасыз етіледі.
Биржа өзінің ішкі коммуникация жүйелерінің жағдайын үнемі бақылауда
ұсталуын қамтамасыз етуі және бір мүшесінің (қатысушының) банкротқа
ұшырауы, басқасның банкротқа ұшырауына әкеп соқпауы үшін, оның мүшелерінің
– саудаға қатысушылардың қаржылық тәртіпті сақтауын қадағалап отыруы қажет.
Биржада жасалған мәмілелердің орындалу кепілдігі клиенттің ақшасын қорғау
сияқты мәселемен тығыз байланысты. Бұл мәселені биржа өздігінен шеше
алмайды, алайда өзінің сауда жүргізу ережелерінде ол клиенттің ақшасын
басқаратын биржа мүшелері мәміле бойынша төлем жасау уақыты келмеген
жағдайда, клиенттің ақша қаражаттарын өздерінің жеке ақшасынан бөлек
сақтауы қажет деп ескертеді. Биржаның сауда жүргізу ережелерінің қатарына
егер биржа мүшесі болып табылатын фирма өзінің жеке қаржылық
міндеттемелерін орындай алмайтын жағдайда, ол клиенттің ақшасын пайдалана
алмайтындай етіп, бұндай ақшалар үшінші тараптың банкіндегі бөлек
инвестициялық шотқа салынуы тиіс деген талап қоюы мүмкін. Бұл жердегі
реттеу жүйесі өте қатаң және биржа операцияларды есептеуді жүргізудің
дұрыстығын үнемі тексеріп, банктік есепшотты жүргізуді бақылауда ұстауы
қажет (негізінде күнделікті түрде).
Биржаның жетінші міндетіне этикалық стандарттарды, биржалық саудаға
қатысушылар тәртібінің кодексін жасақтау жатады. Бұл міндетті орындау үшін
биржада спецификалық сөздерді қолдануға рұқсат беретін және олардың қатаң
түсіндірілуін сақтауды қарастыратын арнайы келісімдер қабылданады.
Биржа өзі жасақтаған стандарттар мен тәртіп кодексін бақылап, оларды
орындамаған жағдайда ол тіпті қызметін тоқтату немесе лицензиясынан айыру
сияқты айыппұл санкцияларын қолдануға тиіс.
Шетелдік тәжірибеде биржа үшін арнайы іскерлік ережелер жинағын жасақтау
орын алған. Оларда клиентпен қарым – қатынас жасаудың негіздері
қарастырылады. Бұған жарнамаға қатысты мәселелер – неге рұқсат етілген және
неге тыйым салынған; растау туралы хабарлама – хабарлануға міндетті
детальдардың минималды тізімі; телефон арқылы сөйлесу – олар қашан рұқсат
етілген және қай уақытта тыйым салынған, және сөйлесулердің мүмкін
тақырыптары; инвестициялық кеңестер түрлері – сенімді, жеке, кәсіби,;
бағалау бойынша қызмет көрсетулер – қандай минималды ақпарат ұсынылуы тиіс;
кеңестер сапасы – адастыруға әкеп соқпайтын шолулар; инвестициялық кеңес
беруге қабілетті персонал сапасы – жеке тұлғалар мен фирмаларды
лицензиялау, квалификациялық емтихандар; клиенттің ақшасын қорғау – арнайы
ережелер мен бөлек банктік есепшоттар; қаражаттардың (капиталдың)
жеткіліктілігі – бұйрықты орындауды жабу үшін фирманың қажеттіліктерін
капиталмен қамтамасыз ету; атқарылуына бақылау жасау – фирмалардың барлық
ережелерді сақтауына кепілдік беретін тәуелсіз уәкілетті тұлғалар;
клиенттердің құжаттамасы және фирмалардың ақпараттарды ұсынуы – өзінің
құқықтары мен фирманың құқықтарын дәлелдейтін, клиенттердің қолдарымен
бекітілген құжаттамаларды тексеру және брокерлер көрсететін қызметтер
туралы ақпарат; жаңа эмиссияға қатысты әрекеттер – клиенттердің тапсырыс
беру процедурасы; шағым беру процедурасы – бастапқы және тәуелсіз
әрекеттер, реттеуші органға бұзу жағдайлары туралы хабарлау; және тағы да
басқа мәселелер жатады.
Іскерлік ережелер жинағы мен операциялық кодекс көптеген сұрақтарға жауап
беруі қажет, бірақ олардың қатаң орындалуын бақылау үшін биржа сауда
қатысушыларының тәртібін қадағалауды жүзеге асыады. Ол саудаға
қатысушылардың барлығы ережелерге енгізілген соңғы өзгерістер туралы
хабардар болатынына және сәйкес түрде өз әрекеттерін түзететініне және
күтілетін жоғары стандарттар төмендемейтініне көз жеткізуге міндетті.
Бұндай қадағалау ережелердің өздерінде немесе оларды қолдануда
сәйкессіздіктер туған жоқ па соны анықтауға мүмкіндік береді.
1.2. Қор биржасының мүшелері
Қор биржасы жабық биржалардың қатарына кіреді. Бұл осы биржада бағалы
қағаздарды сатуды тек оның мүшелері ғана жүзеге асыра алатынын білдіреді.
Биржа мүшелері ретінде кімдер саналады? Бұл сұраққа жауап беру үшін, қор
биржасы – бұл коммерциялық емес ұйым екенін еске алу қажет. Сондықтан оның
қызметінде бағалы қағаздармен операциярлар жасаумен кәсіби түрде
айналысатындар мүдделі болады. Сондықтан ресейлік заңнамаға сәйкес, қор
биржасының мүшелері ретінде бағалы қағаздар нарығының кез келген кәсіби
қатысушылары танылады. Ресейде бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларына коммерциялық банктерді жатқызады, сондықтан олар да биржаның
мүшелері бола алады. Бұған қоса, коммерциялық банктер, әдетте, биржаның ең
белсенді мүшелері болып табылады. Алайда, айта кету керек, барлық
мемлекеттерде бірдей коммерциялық банктерге биржалық қызметпен айналысуға
рұқсат берілмеген немесе, керісінше, оларға негізгі ставка қойылған.
Мәселен, 1993 жылы Франкфурт қор биржасының акцияларының 79%-ын отандық
коммерциялық банктер және 10%-ын шетелдік банктер иеленген.
Ресейлік қор биржасының мүшелері ретінде, әдетте, заңды тұлғалар танылады.
Шетелдік тәжірибеде қор биржасы мүшелерінің категорияларына қатысты әр
түрлі көзқарастар қалыптасқан. Кейбір елдерде жеке тұлғаларға көбірек көңіл
білдірілсе (АҚШ), басқаларда – заңды тұлғаларға (Жапония, Канада), ал
үшінші елдерде (олар көпшілігін құрайды) заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалардың арасында айырмашылықтар қойылмаған.
Көптеген мемлекеттерде биржалар қызметінде қойылған талаптарға сәйкес
келетін шетелдік жеке және заңда тұлғалардың қатысуына рұқсат етілген. Осы
ретте кейбір бөлек елдерде (Канада және Франция) шетелдік тұлғалар биржаның
мүшелері бола алмайды немесе олардың қатысуына биржаның жарғылық қорында
шектеу қойылған. Ресейлік заңнамада бұл мәселе қарастырылмаған.
Пайлардың және биржа мүшелерінің саны шектеулі. Ол жарғылық қормен,
шығарылатын акциялар санымен және биржаның бір мүшесі иелене алатын
акциялар көлемімен анықталады. Бұндай тәжірибе әлемнің көптеген елдеріне
тән. Сондықтан биржаның жаңа мүшелерін қабылдау жарғымен қарастырылады.
Шетелдік тәжірибеде мүшелер санына шектеу қоймайтын биржалар да кездеседі.
Бұл жағдайда сауда жүргізу құқығы не биржа басшылығымен, не уәкілетті
мемлекеттік органдармен беріледі.
Ресейде қор биржасы үшін оның барлық мүшелері теңдей, яғни мәселен тауар
биржаларында орын алған сияқты, мүшелердің түрлі категориясының болуына жол
берілмеген. Бұл уақытша мүшелікке, аталған биржаның немесе қор бөлімінің
мүшесі болып табылмайтын тұлғаларға биржа мүшесінің орнын жалға немесе
кепілдікке беруге жол берілмейтін жағдайға әкеп соғады.
Шетелдік тәжірибеде, керісінше, қор биржасы мүшелерінің түрлі
категорияларын бөліп көрсетеді. Мысалы, Лондон қор биржасының мүшелері –
фирмалар үш категорияға бөлінеді.
Біріншісі ең маңызды категория. Оған не дилерлер, не брокерлер, немесе бір
уақытта дилерлер де брокерлер де болып табылатын биржаның мүшелері жатады.
Егер биржаның мүшесі дилерлік қызметпен шұғылданса,онда ол биржада нарықты
ұйымдастырушы – маркет-мейкер ретінде тіркеле алады. Әдетте, бұндай
функцияларды тек ірі фирмалар ғана өздеріне жүктейді. Олардың негізгі
функциясы – котировкалардың міндетті кезеңі деп аталатын белгіленген
кезеңде бағалы қағаздарды белсенді түрде сатып алу (сату). Нарықты
ұйымдастырушылар мәміле жасасқысы келетін бағаларды ұсынады.
Ұйымдастырушылар саны айтарлықтай көп болғандықтан, онда олардың арасында
бәсекелестік туындайды, ал бұл бағалы қағаздарға деген анағұрлым
негізделген бағалардың қалыптасуына жол ашады. Нарықты ұйымдастырушылар
котировка барысында екі курсты белгілеуге міндетті: сұраныс (сатып алушы)
бағасы мен ұсыныс (сатушы) бағасын. Мысалы, 143 – 6.10x10 түріндегі
котировка, нарықты қалыптастырушы 143 пенс бағасымен 10 000 акцияға дейін
сатып алуға және 146 пенс бағасымен 10 000 акцияға дейін сатуға дайын
екенін білдіреді. Курстар арасындағы айырма (3 пенс) спрэд немесе
курстық пайданы құрайды.
Лондон қор биржасының екінші категориясын дилер аралық брокерлер құрайды.
Бұл бір - бірімен құпия түрде қарым – қатынас жасағысы келетін нарықтың
ұйымдастырушыларына делдалдық қызмет көрсететін фирмалар. Дилер аралық
брокерлерді қолдану нарықтың ұйымдастырушыларына бәсекелестерінен бағалы
қағаздар бойынша өзінің ағымдағы позициясын құпия ұстауға мүмкіндік береді.
Мүшелердің үшінші категориясын ақшалай брокерлер құрайды. Олардың негізгі
функциясы – нарықтың ұйымдастырушылары үшін бағалы қағаздарды шеттен алу.
Биржаның мүшелеріне қойылатын талаптар мемлекеттік заңнамамен де, сол
сияқты биржалардың өздерімен де белгіленеді. Бұған қоса заңдарда әдетте тек
биржадағы мүшелікке жалпы талаптар ғана белгіленеді, ал биржа ішіндегі
нормативті құжаттар қосымша талаптар қояды. Мысалы, биржа жарғыда мүшелікке
үміткер ұйымдардың тізімі болуын, бағалы қағаздармен операция жасаудың
тәртібін белгілейтін баптардың болуын, сонымен қатар биржада жұмыс істейтін
жеке тұлғаларда квалификациялық аттестаттардың міндетті түрде болу
керектігін белгілеуі мүмкін.
Биржа өзінің мүшелеріне келесідей мүмкіндіктер береді:
• биржаның жалпы жиналыстарына және оның істерін басқаруға қатысу;
• басқару және бақылау органдарын сайлауға қатысу және өзі
сайлану;
• биржаның мүлкін, онда бар ақпараттарды және ол көрсететін барлық
қызметтерді пайдалану;
• залда өз атынан және өз есебінен де (дилер қызметін атқара
отырып), сол сияқты клиенттің атынан және оның есебінен де
(брокер қызметін атқара отырып) сауда жүргізу;
• биржаның таратылуынан кейін қалған мүлікті бөлуге қатысу.
Бұған қоса биржа, биржа мүшелерінің міндеттерін де белгілейді. Оларға
төмендегілер жатады:
• биржаның жарғысын және биржа ішіндегі нормативті құжаттарды
сақтау;
• жарғымен және нормативті құжаттармен қарастырылған тәртіпте,
көлемде және әдістермен салымдар мен қосымша жарналар төлеу;
• биржаның қызметін жүзеге асыруға ат салысу.
ІІ. Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2.1. Қор биржасындағы мәліметтердің негізгі түрлері мен
ерекшеліктері
Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мәміле
және мерзімдік мәміле.
Кассалық мәміле (spot) - бұл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ - да бұл мерзім биржалық 2 күннен артық болмайды, ал
АҚШ, Англияда - күнтізбектің 5 күні.
Мерзімдік мәміленің негізгі сипаттамасы - бұл сатушы мен сатып
алушының міндеттері болашақта белгілі бір мезетте орындалуы, жүзеге асуы
керек, мысалы, мәміле бірінші қыркүйекте жасалса, ол бірінші желтоқсанда
орындалуы керек. Мәмілеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игіліктері
болмауы не сатып алушыда төлейтін ақшасы болмауы мүмкін.
Мерзімдік мәмілені "фьючерстік" (futures) мәміле деп атайды. Әдетте
фьючерстік мәмілеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемі ғана емес, курсы
да фиксирленеді, бірақ кейде бағалы қағаздар курсы мәміле жасалатын күннің
катировкасы негізінде қойылады. Фьючерстік мәміленің орындалу уақыты
келетін болсақ, бағалы қағаздар мәміледе көрсетілген күні берілуі мүмкін не
сатушының келісімі бойынша көрсетілген мерзімге дейін біртіндеп берілуі де
мүмкін. Фьючерстік мәміленің қатысушылары кепілдік жарналарын (маржаны)
салады, олар мәміленің қаржылық түрғыдан қамтамасыз етеді және келісім
қатысушыларының мәміле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтіру
үшін керек. Егер жақтардың бірі мәмілені бүзса, онда екінші жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепілдік жарналарының мөлшері
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелді - нарық түрақсыз болса, онда
салым көп және
керісінше. Әдетте кепілдік жарналарының мөлшері бағалы қағаздар құнының
курсының 5-20% арасында тербеледі (келісімнің сомасынан).
Фьючерстік мәмілелердің көбі қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының біріне бағаның
айырмасы ғана төленеді.
Мысалы, "Дельта" компаниясыныц бір акциясы 45 долл. 100 акциясына
сатып алу-сату мәмілесі жасалады. Мәміленің орындалу мезетінде бір акцияның
бағасы 49 долл. болды. Ал келісім кері сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 400 долл. (4*100) мөлшерінде баға айырмасын төлейді.
Сатып алушыға кепілдік жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепілдік
жарнасы есебінен беріледі.
Егер мәміле орындалу уақытында бір акцияның бағасы 40 долл. болса,
онда сатып алушы келісімнен бас тартуы мүмкін және сатушыға 500 долл. (5
долл. бір акцияға) төлейді. Бұл жағдайда сатушыға оның кепілдік жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепілдік жарнасы есебінен беріледі.
Опционмен жасалған фьючерстік мәміле
Опционмен жасалған фьючерстік мәміле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгілі бір ақша сомасын төлейді де белгілі уақыт периодында
белгілі бір бағалы қағаздар мөлшерін орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бірі сатып алуға опцион
("call" опционы) не сатуға опционға ("put" опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз құқығымен қолдануы бағалы қағаздар курсының өзгеруіне
байланысты. Мысалы, "Дельта" компаниясының бір акциясы 45 долл. 100
акциясын сатып алу опционын иемденді. Опционның қолдану мерзімі - үш ай.
Опционды сатып алушы әр акцияға 3 долл. сыйақы төледі. Опционды қолдану
мерзімінде әр акцияның бағасы 50 долл. дейін көтерілді. Опционды ұстаушы өз
құқығын қолданып 100 акцияны 45 долл. сатып алады. Ол сол уақытта
акцияларды сатып, әр акцияға 50 долл. ала алады. Осылай оның ұтысы әр
акцияға 2 долл. болады (50-3-45) немесе барлық мәміледен 200 долл.
Егер опционды қолдану мерзімінде акциның бағасы 45 долл. жоғарламаса,
онда опционды ұстаушы сатып алудан бас тартады, 300долл. жоғалтады.
Егер опционды сатушы иемденсе, онда ол бағалы қағаздардың биржалық
курсы бағадан төмендегенде өз құқығын қолданады.
Сатып алуға огщионды сатып алушы бағалы қағаздар курсының өсуін
көздейді, ал сол уақытта сату опционының ұстаушысы бағалы қағаздар курсының
төмендеуін көздейді. Әрбір қатысушы өзінің көзқарастарына, ойларын ұстана
отырып үлкен пайдаға жетуді көздейді, әрине, бірақ мәміле қатысушыларының
тек біреуі ғана ұтады.
Стеллажды мәміле
Мәміледе кім сатушы, кім сатып алушы екендігі анықталмаса, онда мұндай
мәміле стеллажды деп аталады. Мәміле қатысушысының бірі екіншісіне белгілі
бір ақша сыйақысын төлегеннен кейін опционды иемденеді, бұл опционның
қолдану мерзіміне байланысты өз қалауынша бағалы қағаздардың белгілі
мөлшерін сатуға не сатып алуға құқық береді. Мысалы, мәміле қатысушыларының
бірі "Бәта" компаниясының әрбір акциясы 80 долл. сатып алу қүқығы опционын
иемденді не әрбір акцияны 60 долл. сату опционын иемденді. Берілген
опционның бағасы акцияға 20 долл.
Опционды иемденген кезде опцион ұстаушысы "Бәта" компаниясының акция
бағаларының өзгерісін қадағалайды. 60 долл. және 80 долл. Бұл, былайша
айтқанда, "стеллажды нүктелер". Егер "Бата" акция курсы осы нүктелер
арасында болса, онда сатып алушы әрбір акцияға 20 долл. мөлшеріндегі
шығынға ұшырайды. Мысалы, осы мезетте акция курсы әр акцияға 70 долл.,
опционды ұстаушы әр акцияны 80 долл. сатып алуға қүқығы бар. Демек,
опционды ұстаушы акцияны сатып алмайды. Бірақ опционды ұстаушы акцияны 60
долл. сатуға да қүқығы бар, яғни нарықтық курстан төмен бағамен.
Егер "Бата" компаниясының акция курсы 60 долл. төмендесе, не 80 долл.
өссе, онда опцион ұстаушы өз құқығын қолданып акцияны не сатады, не сатып
алады. Егер акцияның нарықтық курсы 40 долл. болса, онда опцион ұстаушысы
келісімнің екінші қатысушысына акцияны 60 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Беттері
Кіріспе
І. Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары
1-3
1.1. Қор биржасының міндеттері мен функциялары 4-9
1.2. Қор биржасының мүшелері
10-13
ІІ. Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2.1. Қор биржасындағы мәліметтердің негізгі түрлері мен
Ерекшеліктері
14-16
2.2. Биржаны басқару органдары
17-25
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы қор биржалары
3.1. Қазақстан Республикасындағы қор биржаларының даму перспектив
26-33
Қорытынды
34-35
Қолданылған әдебиеттер
35-36
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекіту үшін қор
нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлі меншік нысандарының және
кәсіпкерліктің еркін қызметін қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын
алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның озін өзі реттеу
жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельді инвестициялар ағымы
арқылы дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы -ақша
массасының өсуін шектейтін, несие-ақшалай институтарының баланстарының
заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетінің дефицитін қаржыландыратын
қайнар көзі.
Қазақстанның қор нарығы өзін инвестициялық механизм ретінде әлі де
көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы
реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де
оны реттеуде мемлекеттің үлкен ролін айтады. Мемлекет мұнда екі түрлі
қатысады: берілген қызметтің заңдылығын қанағаттандыратын гарант рөлінде
және дербес қатысушы-комитет ретінде. Қор нарығында мемлекеттің кәсіби және
реттеу қызметін біріктіру - бұл көрініс әлемде көп, бірақ бағалы қағаздар
нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкіметтің дұрыс
есептелмеген қадамы нарықтың жалпы станациясына әкелуі мүмкін.
Қор нарығының проблемаларының тиімділігі ролінің кілті - меншік
қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типін және мақсатты бағытын, әлеуметтік
және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншік қатнастары
материалдық қажеттіліктермен байланысты болғандықтан қор биржасындағы
қызмет әлеуметтік-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпіне тікелей
әсер етеді. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлінеді, ал қор
нарығының ең маңызды бөлігі қор биржасы, сондықтан дақор биржасына ерекше
көңіл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектісі арнайы тауар -
бағалы қағаздар.
Қазір қалыптасып келе жатқан мемлекттік бағалы қағаздар және жаңа
комитеттерінің агрессиялық әсері бар, көп жағдайда шынайы активтері жоқ
мемлеттік нарықтың орнына кәсіпкерлік, түрғын, кәсіпорындардың
құрылысындағы инвестициялық проекттерге қызмет көрсететін қор нарығы пайда
болу керек.
Қазақстанда қор нарығы жекешелендіру процесінің логикалық элемент
ретінде қалыптасты, мүнда мемлекеттік реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы
реформасы, массалық жекешелендіру - бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы
қағаздар нарығына тікелей ықпал етеді, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс
бір элементтің дұрыс жүзеге асуы үшін басқа элементті дұрыстап шығару
керек. 1998 жылға дейін қор нарығы көбінесе жекешелендіру процестеріне
қызмет көрсетті, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу
арқылы бірінші рет акцияларды орналастыру жүргізілді.
Корпоративті облигациялар нарығының дауына объективті себептер бар.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы анализі арқылы қор нарығы дамуындағы
жиналған тәжірибені бағалауға, қазіргі жағдайында өткендегі қателерін
ескере отырып, ұлттық экономиканың ерекшеліктерін, нарық экономикасы бар
мемлекеттер тәжірибесіне критикалық қарауға, берілген нарықтың даму
жолындағы болашақ мақсаттарды және оларға жету жолдарын қарастыруға
мүмкіндік аламыз.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік басқару ғылыми дәлеледенген және
дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретін экономикалық өсу
мақсаттарына сай келетін концепцияға сүйену керек.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеу
белгілі органдардың тікелей не жанама түрде нарық қызметіне араласуы.
Тікелей мемлекеттің араласуына мемлекеттік органдардың заңишығармашылық
қызметінің комплексі және бағалы қағаздар нарығыныңпроблемалары бойынша
орындайтын өкімет органдары кіреді. Қор нарығының негізігі заңи
инфрақүрылысына ҚР елбасының "Бағалы қагаздар мен қор биржасы" туралы заңи
күші бар жарлығы (210495ж.) және ҚР Үкіметінің жарлығы бойынша шығарылған
нормативті-құқықтық актілер тізбегі, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссия (БҚҰК):
- "Бағалы қағаздар нарығы туралы" 5 наурыз 1997ж.
- "ҚР бағалы қағаздармен келісімдердің тіркелуі" 5 наурыз 1997ж.
Жанама әсер ететін жүйеге кіретіндер:
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозит, займ, несие бойынша үкіметтің гарантиясы;
- айналымдағы ақша массасын және қарыз пайыз молшерлемесіне
мемлекет тарапынан әсер етіп берілген несиені бақылау;
- қарыз капитал нарығына мемлекеттің шығуы,
корпорацияларға тікелей бәсекелес жасу мақсатында;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты;
Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық институттар қызметіне бағытталған
және реттеуші рөлді мемлекеттік органдарға берілген. Қазақстанда бұндай
орган бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша ҚР ¥лттық банк Департаменті,
қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық банкі, меншікті реттеу бойынша Мемлекеттік
комитет және жекешелендіру бойынша Мемлекеттік комитет. Реттеу органдары
инвесторларды қаржылық жоғалтулардан қорғауға бағытталған негізінен үш
қызмет атқарады. Бұл, біріншіден, бағалы қағаздар нарығының барлық
қатысушыларын тіркеу; екішіден, экономиканың барлық субъектілеріне шынайы
ақпарат беру; үшіншіден, бағалы қағаздар нарығында бақылауды және құқықты
жүзеге асыру.
І. Қор биржасы және биржадан тыс нарықтың ұйымдастырушылары
1.1. Қор биржасының міндеттері мен функциялары
Қолданыстағы ресейлік заңнамаға сәйкес, қор биржасы бағалы қағаздарды сату
– сатып алуды ұйымдастыратын, яғни бағалы қағаздармен азаматтық – құқықтық
мәмілелер жасасауға тікелей ат салысатын, бағалы қағаздар нарығының
қатысушыларына қатысты болып келеді. Заңға сәйкес қор биржасы бағалы
қағаздар саудасын ұйымдастыру бойынша қызметін депозитарлы және клирингтік
қызметтен басқа бағалы қағаздар нарығындағы өзге кәсіби қызметтермен бірге
атқара алмайды. Сондықтан оның міндеттері мен функциялары қор биржасының
бағалы қағаздар нарығында оның қатысушысы ретіндегі алатын орнына сәйкес
ережемен анықталады.
Басқа биржалардың (тауар және валюта биржаларының) қор бөлімдері қор
биржасына теңестірілген, сондықтан да өз қызметінде (ұйымдастыру
мәселелерін қоспағанда) олардың соңғысынан айырмашылығы жоқ.
Бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушысы бола отырып, қор биржасы ең
алдымен тиімді сауда жүргізуге қажетті жағдайларды жасаумен айналысады,
бірақ нарықтың дамуымен оған тек сауданы ұйымдастырудан гөрі оған қызмет
көрсету міндеті жүктеледі.
Ең алғашқыда қор биржасы бағалы қағаздар саудасын ынталандыру және қолдау,
оның қатысушыларының мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету мақсатында
құрылған болатын. Сондықтан биржа сауда үшін арналған тиісті күйінде
ұйымдастырылған орын ретінде қарастырылды. Қор биржасының бірінші міндеті –
саудаға арнап орын беру, былайша айтқанда, бағалы қағаздарды олардың
бірінші иеленушісінің сатуы да, сол сияқты оларды екінші реттік қайта сату
жүзеге асырылатын орынды орталықтандыру болып табылады. Бұған қоса,
ұйымдастырылған, көтерме бағалы қағаздар нарығы ретіндегі биржалардың
принципиалды айырмашылығы – саудаға қатысушылардың барлығына өздерін қатаң
ережелерге сәйкес ұстау туралы міндетті талабын бекітуі болып табылады. Бұл
мағынада, қор биржасы тарихи тұрғыда қалыптасқан өзіндік сауда жүргізу
ережелері бар ұйым ретінде танылады. Қазіргі уақытта қатысушылардың
міндетті физикалық түрде қатысуын талап ететін ашық биржалық сауданың өз
кеңсесінде (өз жұмыс орнында) отырып-ақ саудаға қатысуға мүмкіндік беретін
компьютерлік (электронды, экранды) саудаға алмастырылатынына қарамастан,
бекітілген сауда жүргізу ережелерін және оны реттеу жүйесін сақтау, сонымен
қатар саудаға қатысушылардың бұл ережелерді сақтауға дайын болу міндетті
шара болып қалды.
Бірінші міндетті (бағалы қағаздар саудасын бір орында орталықтандыру)
орындау үшін қор биржасы тек сауданы жүргізу ережелері мен реттеу жүйесін
құрып, оны ретке келтіп қана қоймай, сонымен қатар сату үшін бағалы
қағаздармен қамтамасыз ететін компаниялар үшін, соған қоса биржадағы
саудаға тікелей қатысуға мүмкіндігі жоқ, сондықтан делдалдардың қызметіне
жүгінуге мәжбүр болған клиенттердің мүддесін қорғайтын және кәсіби деңгейде
сауда жүргізетін биржаның қатысушыларына арнап айтарлықтай қатаң талап қоюы
қажет. Бұдан басқа, биржа саудасының өзін ұйымдастыруға да, сондай-ақ
биржада жасасқан мәмілелердің атқарылуын тиімді бақылауды қамтамасыз етуге
де қабілетті оқытылған, жоғары білікті қызметкерлері болуы шарт. Жоғарыда
келтірілген талаптарды орындау қажеттілігі инвестор және эмитент тиімді
сауда жүйелермен, ірі айналыммен және инвесторды тиімді қорғаумен
сипатталатын ликвидті, тиімді нарықтарды іздейтінімен түсіндіріледі.
Қор биржасының екінші міндетіне тепе-тең биржалық баға белгілеуді жатқызуға
болады. Биржа бұл міндетін сатып алушы мен сатып алушыларға тек сауданың
шарттарын талқылау мен келісу үшін ғана емес, сонымен қатар нақтылы бағалы
қағаздардың тиімді құнын (бағасын) анықтау үшін кездесуіне мүмкіндік
беретін нарықтық орын ұсына отырып, көптеген сатушыларды да, сол сияқты
сатып алушыларды да жинау арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар биржалық
сауда процесінде қалыптасқан бағалардың шынайылылығына күмән туғызбай,
сенім білдірілуіне де қол жеткізеді. Аталған міндетті орындау үшін биржа
эмитент және оның бағалы қағаздары туралы ақпараттың ашық болуын, баға
белгілеу әдістерінің стандартталуын, бағалар котировкасы мен мәмілелер
жайлы ақпараттардың таралуы үшін бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануды
қамтамасыз етеді. Бұл биржаның мүшелері мен кәсіби қатысушыларға мәмілелер
жасасуға мүмкіндік беретін ең соңғы бағалар туралы, сонымен қоса жасалған
мәмілелер көлемі туралы мәліметтерді білуіне мүмкіндік береді. Телетекст
сияқты қыметтің көмегімен шетелдік биржалар, жеке тұлғалар үшін үй
теледидарлары экрандарында биржада котировкаланатын акциялар бағаларының
көрсетілімін ұйымдастырады. Бұл жаңа қатысушылардың, әсіресе сатып
алушылардың биржалық саудаға деген қызығушылықтарын тудыруға мүмкіндік
береді.
Биржаның үшінші міндеті - ол тек уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландырып қана қоймай, оларды қайта бөлуді қамтамасыз етуі қажет.
Бағалы қағаздарды сатып алушыларды тарта отырып, биржа эмитенттерге олардың
қаржылық міндеттемелеріне айырбас ретінде өздеріне қажетті инвестиция үшін
қаражаттарды алуға мүмкіндік береді, яғни бір жағынан, жаңа қаражаттардың
жұмылдырылуына, ал екінші жағынан – меншік иелері қатарының кеңеюіне
мүміндік береді. Бұған қоса, биржа сатып алынатын бағалы қағаздарды қайта
сатуға мүмкіндік жасайды, яғни үнемі биржаға уақытша бос ақша
қаражаттарының ірі немесе кіші сомалары бар жаңа инвесторларды тарта
отырып, меншік құқығының ауысуын қамтамасыз етеді. Бұған дейінгі уақытта
сатып алынған бағалы қағаздардың қайта сатылуын қамтамасыз ете отырып биржа
сатып алушыны аталған бағалы қағаздарды мәңгілік иелену міндетінен
босатады. Бұл ретте олар бұған дейінгі уақытта сатып алған бағалы
қағаздарын сатып, өзінің ақша қаражаттарын пайдаланудың жаңа мүмкіндіктерін
табуға, атап айтқанда оларды басқа, ол үшін анағұрлым тартымды, тиімді
бағалы қағаздарға салуға мүмкін алады. Иеленушілердің осылайша өзгеруі
эмитентке еш қиындық туғызбайды, эмитенттің бағалы қағазды эмиссиялау
барысында алған ақша қаражаттары оның билігінде қалады, және бұл жағдайда
тек акционер (акцияларды сату – сатып алу жағдайында) немесе кредитор
(облигацияларды сату – сатып алу жағдайында) ғана өзгереді.
Қор биржасының төртінші міндетіне биржалық сауданың ашықтығын және
жариялылығын қамтамасыз етуді жатқызуға болады. Бұл ретте биржа бағалы
қағаздарға салынған ақша қаражаттарының міндетті түрде табыс әкелетіндігіне
кепілдік бермейтінін назарға алу қажет. Дивидендтер де, сол сияқты
акциялардың курстық бағасы да өсуі де, төмендеуі де мүмкін, бірақ қор
биржасы саудаға қатысушылар олардың иелігіндегі бағалы қағаздардың
табыстылығы туралы өз пікірлері қалыптасуы үшін қажетті, шынайы
ақпараттарға қол жететініне ғана кепілдік бере алады. Биржа әрбір
қызығушылығы бар мүдделі тұлғаны мәмілелердің жасалу күні мен уақыты,
мәмілеге түсетін бағалы қағаздардың атауы, бағалы қағаздардың мемлекеттік
тіркеу нөмірі, бір бағалы қағаздың бағасы мен әрбір биржалық күнде сатылған
(сатып алынған) бағалы қағаздар көлемі туралы хабардар етуге міндетті.
Биржа бір мезгілде биржалық саудаға қатысушылардың барлығына, бағалы
қағаздардың нарықтық курсына ықпал етуі мүмкін ақпараттың қол жетімді
болуын қамтамасыз етуі шарт. Бұған қоса, олардың барлығы бірдей
ақпараттарды иеленуі қажет, яғни олар барлығы бір жағдайда болуы тиіс.
Биржа сондай-ақ котировка түсетін бағалы қағаздардың курсына әсер ете
алатын үкіметтің кез келген шешімдеріне түсінік беруге міндетті.
Бижаның бесінші міндеті – арбитражды қамтамасыз ету. Осы ретте, арбитраж
ретінде дауларды әділ түрде шешудің механизмін түсіну қажет. Ол бұндай
даутарды шеше алатын тұлғалар қатарын, сонымен қатар зиян шеккен тарапқа
өтемақысын анықтауы қажет. Арбитраж міндетін шешу мақсатында көптеген
биржалар арнайы арбитражды комиссиялар құрайды, олардың қатарына биржалық
сауда жүргізуде де, сол сияқты дау – дамайларды шешуде де мол тәжірибесі
бар тәуелсіз тұлғалар кіреді. Арбитражды комиссия екі тарапты да тыңдап,
таразыға салынған, сараланған шешім шығаруы тиіс. Арбитражды комиссияның
ықпалдылығы жалпы мойындалған болуы тиіс. Арбитражды комиссияның
маңыздылығын арттыру үшін оған кейде аралық сот мәртебесі беріледі, сонда
арбитражды комиссияның шешімі тек ұсының берушілік қана емес, сондай – ақ
міндетті сипатқа ие болады. Сондықтан өтемақы туралы шешім зиян шеккен
тарапқа да, сол сияқты жауапты тұлғаға да орындауға мүмкін және міндетті
болуы қажет. Алайда кез келген арбитражда апелляция беру қарастырылған.
Биржаның алтыншы міндеті ретінде биржалық залда жасалған мәмілелердің
орындалуы үшін кепілдік беруді қамтамасыз етуді айтамыз. Өзінде котировкаға
түсетін бағалы қағаздардың сенімділігіне кепілдік беру арқылы биржа бұл
міндетін толық орындайды. Ал аталған сенімділік өз кезегінде, биржада тек
тексеруден өткен, яғни қойылған талаптарға сай келетін бағалы қағаздар
ғана айналымға түсетіні арқылы қамтамасыз етіледі.
Бұдан басқа, биржада бағалы қағазды сату немесе сатып алу шарттарын растау
мүміндігі бар.
Саудаға қатысушылар (биржа мүшесі, сатып алушы мен сатушының өкілдері –
брокерлер) мәміленің шарттарын келіскен бойда, соңғылары бірден тіркеуден
өтеді және саудаға қатысушылардың әрқайсысы бұл мәміле бойынша биржадан
сәйкесінше растау алады. Сондықтан қандай да бір мәміле бойынша қандай
келісімге қол жеткізілгені жайлы ешқандай таластар туындауы мүмкін емес.
Аталған міндетті атқара отырып, биржа есеп айырысуларды жүзеге асырғанда
өзіне делдал міндетін жүктейді. Бұл биржа расталған мәмілелердің барлығының
орындалуы үшін жауапкершілікті өз мойнына артатындығын білдіреді, яғни
сатып алулардың ақысы төленеді, ал барлық сатылған акциялар жаңа сатып
алушыға немесе оның нұсқауы бойынша басқа тұлғаға берілу мақсатында
жеткізілетін болады. Бұл биржаның аса маңызды қызметі болып табылады,
себебі ол барлық сатып алушылар мен сатушыларға олардың операциялары
толығымен аяқталатынына кепілдік береді.
Биржалық сауданың елеулі бір мәселесіне мәмілелердің орындалуы мәселесі
жатады: сатып алушы сатып алуға нұсқау берген бағалы қағаздардың ақысын
төлей ала ма, немесе сатушы сату жөнінде нұсқау берген бағалы қағаздарын
шын мәнінде ұсына ала ма. Биржа әрбір нақты сатушыны немесе сатып алушыны
тексере алмаса да, ол саудаға қатысушылардың кәсібилігіне де, сол сияқты
олардың қаржылық жағдайына да қатаң талап қоя алады және сондай талап қоюға
міндетті болады. Бұдан басқа, мәмілелерді орындау кепілдігіне клиринг және
есептесу жүйесін үнемі жетілдіру арқылы қол жеткізеді.
Мәмілелердің орындалу кепілдігі биржаға қызмет көрсететін жүйені бақылау
арқылы қамтамасыз етіледі.
Биржа өзінің ішкі коммуникация жүйелерінің жағдайын үнемі бақылауда
ұсталуын қамтамасыз етуі және бір мүшесінің (қатысушының) банкротқа
ұшырауы, басқасның банкротқа ұшырауына әкеп соқпауы үшін, оның мүшелерінің
– саудаға қатысушылардың қаржылық тәртіпті сақтауын қадағалап отыруы қажет.
Биржада жасалған мәмілелердің орындалу кепілдігі клиенттің ақшасын қорғау
сияқты мәселемен тығыз байланысты. Бұл мәселені биржа өздігінен шеше
алмайды, алайда өзінің сауда жүргізу ережелерінде ол клиенттің ақшасын
басқаратын биржа мүшелері мәміле бойынша төлем жасау уақыты келмеген
жағдайда, клиенттің ақша қаражаттарын өздерінің жеке ақшасынан бөлек
сақтауы қажет деп ескертеді. Биржаның сауда жүргізу ережелерінің қатарына
егер биржа мүшесі болып табылатын фирма өзінің жеке қаржылық
міндеттемелерін орындай алмайтын жағдайда, ол клиенттің ақшасын пайдалана
алмайтындай етіп, бұндай ақшалар үшінші тараптың банкіндегі бөлек
инвестициялық шотқа салынуы тиіс деген талап қоюы мүмкін. Бұл жердегі
реттеу жүйесі өте қатаң және биржа операцияларды есептеуді жүргізудің
дұрыстығын үнемі тексеріп, банктік есепшотты жүргізуді бақылауда ұстауы
қажет (негізінде күнделікті түрде).
Биржаның жетінші міндетіне этикалық стандарттарды, биржалық саудаға
қатысушылар тәртібінің кодексін жасақтау жатады. Бұл міндетті орындау үшін
биржада спецификалық сөздерді қолдануға рұқсат беретін және олардың қатаң
түсіндірілуін сақтауды қарастыратын арнайы келісімдер қабылданады.
Биржа өзі жасақтаған стандарттар мен тәртіп кодексін бақылап, оларды
орындамаған жағдайда ол тіпті қызметін тоқтату немесе лицензиясынан айыру
сияқты айыппұл санкцияларын қолдануға тиіс.
Шетелдік тәжірибеде биржа үшін арнайы іскерлік ережелер жинағын жасақтау
орын алған. Оларда клиентпен қарым – қатынас жасаудың негіздері
қарастырылады. Бұған жарнамаға қатысты мәселелер – неге рұқсат етілген және
неге тыйым салынған; растау туралы хабарлама – хабарлануға міндетті
детальдардың минималды тізімі; телефон арқылы сөйлесу – олар қашан рұқсат
етілген және қай уақытта тыйым салынған, және сөйлесулердің мүмкін
тақырыптары; инвестициялық кеңестер түрлері – сенімді, жеке, кәсіби,;
бағалау бойынша қызмет көрсетулер – қандай минималды ақпарат ұсынылуы тиіс;
кеңестер сапасы – адастыруға әкеп соқпайтын шолулар; инвестициялық кеңес
беруге қабілетті персонал сапасы – жеке тұлғалар мен фирмаларды
лицензиялау, квалификациялық емтихандар; клиенттің ақшасын қорғау – арнайы
ережелер мен бөлек банктік есепшоттар; қаражаттардың (капиталдың)
жеткіліктілігі – бұйрықты орындауды жабу үшін фирманың қажеттіліктерін
капиталмен қамтамасыз ету; атқарылуына бақылау жасау – фирмалардың барлық
ережелерді сақтауына кепілдік беретін тәуелсіз уәкілетті тұлғалар;
клиенттердің құжаттамасы және фирмалардың ақпараттарды ұсынуы – өзінің
құқықтары мен фирманың құқықтарын дәлелдейтін, клиенттердің қолдарымен
бекітілген құжаттамаларды тексеру және брокерлер көрсететін қызметтер
туралы ақпарат; жаңа эмиссияға қатысты әрекеттер – клиенттердің тапсырыс
беру процедурасы; шағым беру процедурасы – бастапқы және тәуелсіз
әрекеттер, реттеуші органға бұзу жағдайлары туралы хабарлау; және тағы да
басқа мәселелер жатады.
Іскерлік ережелер жинағы мен операциялық кодекс көптеген сұрақтарға жауап
беруі қажет, бірақ олардың қатаң орындалуын бақылау үшін биржа сауда
қатысушыларының тәртібін қадағалауды жүзеге асыады. Ол саудаға
қатысушылардың барлығы ережелерге енгізілген соңғы өзгерістер туралы
хабардар болатынына және сәйкес түрде өз әрекеттерін түзететініне және
күтілетін жоғары стандарттар төмендемейтініне көз жеткізуге міндетті.
Бұндай қадағалау ережелердің өздерінде немесе оларды қолдануда
сәйкессіздіктер туған жоқ па соны анықтауға мүмкіндік береді.
1.2. Қор биржасының мүшелері
Қор биржасы жабық биржалардың қатарына кіреді. Бұл осы биржада бағалы
қағаздарды сатуды тек оның мүшелері ғана жүзеге асыра алатынын білдіреді.
Биржа мүшелері ретінде кімдер саналады? Бұл сұраққа жауап беру үшін, қор
биржасы – бұл коммерциялық емес ұйым екенін еске алу қажет. Сондықтан оның
қызметінде бағалы қағаздармен операциярлар жасаумен кәсіби түрде
айналысатындар мүдделі болады. Сондықтан ресейлік заңнамаға сәйкес, қор
биржасының мүшелері ретінде бағалы қағаздар нарығының кез келген кәсіби
қатысушылары танылады. Ресейде бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларына коммерциялық банктерді жатқызады, сондықтан олар да биржаның
мүшелері бола алады. Бұған қоса, коммерциялық банктер, әдетте, биржаның ең
белсенді мүшелері болып табылады. Алайда, айта кету керек, барлық
мемлекеттерде бірдей коммерциялық банктерге биржалық қызметпен айналысуға
рұқсат берілмеген немесе, керісінше, оларға негізгі ставка қойылған.
Мәселен, 1993 жылы Франкфурт қор биржасының акцияларының 79%-ын отандық
коммерциялық банктер және 10%-ын шетелдік банктер иеленген.
Ресейлік қор биржасының мүшелері ретінде, әдетте, заңды тұлғалар танылады.
Шетелдік тәжірибеде қор биржасы мүшелерінің категорияларына қатысты әр
түрлі көзқарастар қалыптасқан. Кейбір елдерде жеке тұлғаларға көбірек көңіл
білдірілсе (АҚШ), басқаларда – заңды тұлғаларға (Жапония, Канада), ал
үшінші елдерде (олар көпшілігін құрайды) заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалардың арасында айырмашылықтар қойылмаған.
Көптеген мемлекеттерде биржалар қызметінде қойылған талаптарға сәйкес
келетін шетелдік жеке және заңда тұлғалардың қатысуына рұқсат етілген. Осы
ретте кейбір бөлек елдерде (Канада және Франция) шетелдік тұлғалар биржаның
мүшелері бола алмайды немесе олардың қатысуына биржаның жарғылық қорында
шектеу қойылған. Ресейлік заңнамада бұл мәселе қарастырылмаған.
Пайлардың және биржа мүшелерінің саны шектеулі. Ол жарғылық қормен,
шығарылатын акциялар санымен және биржаның бір мүшесі иелене алатын
акциялар көлемімен анықталады. Бұндай тәжірибе әлемнің көптеген елдеріне
тән. Сондықтан биржаның жаңа мүшелерін қабылдау жарғымен қарастырылады.
Шетелдік тәжірибеде мүшелер санына шектеу қоймайтын биржалар да кездеседі.
Бұл жағдайда сауда жүргізу құқығы не биржа басшылығымен, не уәкілетті
мемлекеттік органдармен беріледі.
Ресейде қор биржасы үшін оның барлық мүшелері теңдей, яғни мәселен тауар
биржаларында орын алған сияқты, мүшелердің түрлі категориясының болуына жол
берілмеген. Бұл уақытша мүшелікке, аталған биржаның немесе қор бөлімінің
мүшесі болып табылмайтын тұлғаларға биржа мүшесінің орнын жалға немесе
кепілдікке беруге жол берілмейтін жағдайға әкеп соғады.
Шетелдік тәжірибеде, керісінше, қор биржасы мүшелерінің түрлі
категорияларын бөліп көрсетеді. Мысалы, Лондон қор биржасының мүшелері –
фирмалар үш категорияға бөлінеді.
Біріншісі ең маңызды категория. Оған не дилерлер, не брокерлер, немесе бір
уақытта дилерлер де брокерлер де болып табылатын биржаның мүшелері жатады.
Егер биржаның мүшесі дилерлік қызметпен шұғылданса,онда ол биржада нарықты
ұйымдастырушы – маркет-мейкер ретінде тіркеле алады. Әдетте, бұндай
функцияларды тек ірі фирмалар ғана өздеріне жүктейді. Олардың негізгі
функциясы – котировкалардың міндетті кезеңі деп аталатын белгіленген
кезеңде бағалы қағаздарды белсенді түрде сатып алу (сату). Нарықты
ұйымдастырушылар мәміле жасасқысы келетін бағаларды ұсынады.
Ұйымдастырушылар саны айтарлықтай көп болғандықтан, онда олардың арасында
бәсекелестік туындайды, ал бұл бағалы қағаздарға деген анағұрлым
негізделген бағалардың қалыптасуына жол ашады. Нарықты ұйымдастырушылар
котировка барысында екі курсты белгілеуге міндетті: сұраныс (сатып алушы)
бағасы мен ұсыныс (сатушы) бағасын. Мысалы, 143 – 6.10x10 түріндегі
котировка, нарықты қалыптастырушы 143 пенс бағасымен 10 000 акцияға дейін
сатып алуға және 146 пенс бағасымен 10 000 акцияға дейін сатуға дайын
екенін білдіреді. Курстар арасындағы айырма (3 пенс) спрэд немесе
курстық пайданы құрайды.
Лондон қор биржасының екінші категориясын дилер аралық брокерлер құрайды.
Бұл бір - бірімен құпия түрде қарым – қатынас жасағысы келетін нарықтың
ұйымдастырушыларына делдалдық қызмет көрсететін фирмалар. Дилер аралық
брокерлерді қолдану нарықтың ұйымдастырушыларына бәсекелестерінен бағалы
қағаздар бойынша өзінің ағымдағы позициясын құпия ұстауға мүмкіндік береді.
Мүшелердің үшінші категориясын ақшалай брокерлер құрайды. Олардың негізгі
функциясы – нарықтың ұйымдастырушылары үшін бағалы қағаздарды шеттен алу.
Биржаның мүшелеріне қойылатын талаптар мемлекеттік заңнамамен де, сол
сияқты биржалардың өздерімен де белгіленеді. Бұған қоса заңдарда әдетте тек
биржадағы мүшелікке жалпы талаптар ғана белгіленеді, ал биржа ішіндегі
нормативті құжаттар қосымша талаптар қояды. Мысалы, биржа жарғыда мүшелікке
үміткер ұйымдардың тізімі болуын, бағалы қағаздармен операция жасаудың
тәртібін белгілейтін баптардың болуын, сонымен қатар биржада жұмыс істейтін
жеке тұлғаларда квалификациялық аттестаттардың міндетті түрде болу
керектігін белгілеуі мүмкін.
Биржа өзінің мүшелеріне келесідей мүмкіндіктер береді:
• биржаның жалпы жиналыстарына және оның істерін басқаруға қатысу;
• басқару және бақылау органдарын сайлауға қатысу және өзі
сайлану;
• биржаның мүлкін, онда бар ақпараттарды және ол көрсететін барлық
қызметтерді пайдалану;
• залда өз атынан және өз есебінен де (дилер қызметін атқара
отырып), сол сияқты клиенттің атынан және оның есебінен де
(брокер қызметін атқара отырып) сауда жүргізу;
• биржаның таратылуынан кейін қалған мүлікті бөлуге қатысу.
Бұған қоса биржа, биржа мүшелерінің міндеттерін де белгілейді. Оларға
төмендегілер жатады:
• биржаның жарғысын және биржа ішіндегі нормативті құжаттарды
сақтау;
• жарғымен және нормативті құжаттармен қарастырылған тәртіпте,
көлемде және әдістермен салымдар мен қосымша жарналар төлеу;
• биржаның қызметін жүзеге асыруға ат салысу.
ІІ. Қор биржасындағы мәміле түрлері мен операциялар
2.1. Қор биржасындағы мәліметтердің негізгі түрлері мен
ерекшеліктері
Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мәміле
және мерзімдік мәміле.
Кассалық мәміле (spot) - бұл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ - да бұл мерзім биржалық 2 күннен артық болмайды, ал
АҚШ, Англияда - күнтізбектің 5 күні.
Мерзімдік мәміленің негізгі сипаттамасы - бұл сатушы мен сатып
алушының міндеттері болашақта белгілі бір мезетте орындалуы, жүзеге асуы
керек, мысалы, мәміле бірінші қыркүйекте жасалса, ол бірінші желтоқсанда
орындалуы керек. Мәмілеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игіліктері
болмауы не сатып алушыда төлейтін ақшасы болмауы мүмкін.
Мерзімдік мәмілені "фьючерстік" (futures) мәміле деп атайды. Әдетте
фьючерстік мәмілеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемі ғана емес, курсы
да фиксирленеді, бірақ кейде бағалы қағаздар курсы мәміле жасалатын күннің
катировкасы негізінде қойылады. Фьючерстік мәміленің орындалу уақыты
келетін болсақ, бағалы қағаздар мәміледе көрсетілген күні берілуі мүмкін не
сатушының келісімі бойынша көрсетілген мерзімге дейін біртіндеп берілуі де
мүмкін. Фьючерстік мәміленің қатысушылары кепілдік жарналарын (маржаны)
салады, олар мәміленің қаржылық түрғыдан қамтамасыз етеді және келісім
қатысушыларының мәміле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтіру
үшін керек. Егер жақтардың бірі мәмілені бүзса, онда екінші жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепілдік жарналарының мөлшері
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелді - нарық түрақсыз болса, онда
салым көп және
керісінше. Әдетте кепілдік жарналарының мөлшері бағалы қағаздар құнының
курсының 5-20% арасында тербеледі (келісімнің сомасынан).
Фьючерстік мәмілелердің көбі қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының біріне бағаның
айырмасы ғана төленеді.
Мысалы, "Дельта" компаниясыныц бір акциясы 45 долл. 100 акциясына
сатып алу-сату мәмілесі жасалады. Мәміленің орындалу мезетінде бір акцияның
бағасы 49 долл. болды. Ал келісім кері сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 400 долл. (4*100) мөлшерінде баға айырмасын төлейді.
Сатып алушыға кепілдік жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепілдік
жарнасы есебінен беріледі.
Егер мәміле орындалу уақытында бір акцияның бағасы 40 долл. болса,
онда сатып алушы келісімнен бас тартуы мүмкін және сатушыға 500 долл. (5
долл. бір акцияға) төлейді. Бұл жағдайда сатушыға оның кепілдік жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепілдік жарнасы есебінен беріледі.
Опционмен жасалған фьючерстік мәміле
Опционмен жасалған фьючерстік мәміле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгілі бір ақша сомасын төлейді де белгілі уақыт периодында
белгілі бір бағалы қағаздар мөлшерін орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бірі сатып алуға опцион
("call" опционы) не сатуға опционға ("put" опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз құқығымен қолдануы бағалы қағаздар курсының өзгеруіне
байланысты. Мысалы, "Дельта" компаниясының бір акциясы 45 долл. 100
акциясын сатып алу опционын иемденді. Опционның қолдану мерзімі - үш ай.
Опционды сатып алушы әр акцияға 3 долл. сыйақы төледі. Опционды қолдану
мерзімінде әр акцияның бағасы 50 долл. дейін көтерілді. Опционды ұстаушы өз
құқығын қолданып 100 акцияны 45 долл. сатып алады. Ол сол уақытта
акцияларды сатып, әр акцияға 50 долл. ала алады. Осылай оның ұтысы әр
акцияға 2 долл. болады (50-3-45) немесе барлық мәміледен 200 долл.
Егер опционды қолдану мерзімінде акциның бағасы 45 долл. жоғарламаса,
онда опционды ұстаушы сатып алудан бас тартады, 300долл. жоғалтады.
Егер опционды сатушы иемденсе, онда ол бағалы қағаздардың биржалық
курсы бағадан төмендегенде өз құқығын қолданады.
Сатып алуға огщионды сатып алушы бағалы қағаздар курсының өсуін
көздейді, ал сол уақытта сату опционының ұстаушысы бағалы қағаздар курсының
төмендеуін көздейді. Әрбір қатысушы өзінің көзқарастарына, ойларын ұстана
отырып үлкен пайдаға жетуді көздейді, әрине, бірақ мәміле қатысушыларының
тек біреуі ғана ұтады.
Стеллажды мәміле
Мәміледе кім сатушы, кім сатып алушы екендігі анықталмаса, онда мұндай
мәміле стеллажды деп аталады. Мәміле қатысушысының бірі екіншісіне белгілі
бір ақша сыйақысын төлегеннен кейін опционды иемденеді, бұл опционның
қолдану мерзіміне байланысты өз қалауынша бағалы қағаздардың белгілі
мөлшерін сатуға не сатып алуға құқық береді. Мысалы, мәміле қатысушыларының
бірі "Бәта" компаниясының әрбір акциясы 80 долл. сатып алу қүқығы опционын
иемденді не әрбір акцияны 60 долл. сату опционын иемденді. Берілген
опционның бағасы акцияға 20 долл.
Опционды иемденген кезде опцион ұстаушысы "Бәта" компаниясының акция
бағаларының өзгерісін қадағалайды. 60 долл. және 80 долл. Бұл, былайша
айтқанда, "стеллажды нүктелер". Егер "Бата" акция курсы осы нүктелер
арасында болса, онда сатып алушы әрбір акцияға 20 долл. мөлшеріндегі
шығынға ұшырайды. Мысалы, осы мезетте акция курсы әр акцияға 70 долл.,
опционды ұстаушы әр акцияны 80 долл. сатып алуға қүқығы бар. Демек,
опционды ұстаушы акцияны сатып алмайды. Бірақ опционды ұстаушы акцияны 60
долл. сатуға да қүқығы бар, яғни нарықтық курстан төмен бағамен.
Егер "Бата" компаниясының акция курсы 60 долл. төмендесе, не 80 долл.
өссе, онда опцион ұстаушы өз құқығын қолданып акцияны не сатады, не сатып
алады. Егер акцияның нарықтық курсы 40 долл. болса, онда опцион ұстаушысы
келісімнің екінші қатысушысына акцияны 60 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz