Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің биологиялық және өнімділік ерекшеліктері
Диплом алды іс.тәжірибенің апталық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ..4
1 Іс . тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері ... ... ..5
2. Аналитикалық шолу ... ... ... ...6
2.1 Жүгері өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы ... ... ... ... .6
2.2 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ..8
2.3 Ауыспалы егістердегі жүгерінің өсу және даму ерекшеліктері ... ... ... .10
2.4 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу дәрежесі ... ... ..11
3 Тұқымның егістік өнгіштігі ... ... ... ... ... ... ..12
3.1 Топырақтың қоректік режимі ... ...12
3.2 Тамыр жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ..14
3.3 Жүгері дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің ұзақтығы ... ... ... ... .15
4 Зерттеудің нәтижелері
4.1 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
4.2 Sorhgum bicolor (L.) Жүгері өсімдігінің биологиялық және өнімділік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе ... ... ... ... ... ..4
1 Іс . тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері ... ... ..5
2. Аналитикалық шолу ... ... ... ...6
2.1 Жүгері өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы ... ... ... ... .6
2.2 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ..8
2.3 Ауыспалы егістердегі жүгерінің өсу және даму ерекшеліктері ... ... ... .10
2.4 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу дәрежесі ... ... ..11
3 Тұқымның егістік өнгіштігі ... ... ... ... ... ... ..12
3.1 Топырақтың қоректік режимі ... ...12
3.2 Тамыр жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ..14
3.3 Жүгері дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің ұзақтығы ... ... ... ... .15
4 Зерттеудің нәтижелері
4.1 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
4.2 Sorhgum bicolor (L.) Жүгері өсімдігінің биологиялық және өнімділік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Өзіміздің оқу орнына қарасты кітапханамызда жетекшіммен бірге оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін қандай методтармен жұмыс істегенім дұрыс жайлы мағұлматтар жинадым. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба жұмыстарының түрлілігімен таныстым. Және де дипломдық жұмыстың тақырыбына сай зерттеу жасадық. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің биологиялық және өнімділік ерекшеліктері» осы тақырыпқа қажетті материалдармен жұмыс жасау барысында зерттеулер жүргізілді.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: «Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау» қатысты әдебиеттерден материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру және қорытындылау.
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында №15 Д.И.Менделеев атндағы мектеп лицейінің тарихымен, тахникалық қауіпсіздігімен және биология пәнінен сабақ беретін пән мұғалімдерімен, 10а сынып оқушыларымен және оның сынып жетекшілерімен таныстым.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: «Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау» қатысты әдебиеттерден материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру және қорытындылау.
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында №15 Д.И.Менделеев атндағы мектеп лицейінің тарихымен, тахникалық қауіпсіздігімен және биология пәнінен сабақ беретін пән мұғалімдерімен, 10а сынып оқушыларымен және оның сынып жетекшілерімен таныстым.
1 Мұстафаев Ж.С., Райымбекова Б.Т. Суғармалы егістік жердің гидротермикалық тәртібінің теориялық нұсқасын негіздеу // Материалы республиканской научно-практической конференции 23-24 октября 2003 г. / Проблемы «Ауыл» и научное обеспечение агропромышленного сектора экономики Республики Казахстан. – Тараз, 2003. – С. 40-42.
2 Мустафаев Ж.С., Райымбекова Б.Т. Эколого-экономическое обоснование адаптивно-ландшафтного режима орошения // Гидрометеорология и экология.- Алматы, 2003. –С. 144-152.
3 Райымбекова Б.Т. «Өсімдіктерді қалай бақылаймыз?» Биология және салауаттылық негізі. - Алматы, 2003. - 12-14 бб.
4 Мустафаев Ж.С., Байманов Ж.Н., Райымбекова Б.Т. Значение адаптивных мелиораций для формирования экологически устойчивого агроландшафта // Алматы: Поиск, 2005.- С. 146-150.
5 Мустафаев Ж.С., Байманов Ж.Н. , Райымбекова Б.Т. Значение адаптивных мелиораций для формирования экологически устойчивого агроландшафта // Докл. межд. науч. конф. / Научное обеспечение как фактор устойчивого развития водного хозяйства (20-21 октября 2005 г.).- Тараз, 2005. – С. 281-284.
6 Мустафаев Ж.С., Козыкенова Г.В., Шегенбаев А.Т., Райымбекова Б.Т. Эколого-ресурсные оценки пригодности возвратных и сточных вод для промывки засоленных почв // Научно-теоретическое и практические аспекты охраны окружающей среды: проблемы, стратегия и перспективы использования природных ресурсов: мат. межд. науч-практ. конф. – Тараз, 2006. – С. 347-350.
7 Мустафаев Ж.С., Байманов Ж.Н., Козыкеева А.Т., Райымбекова Б.Т., Жайнакова Ф. Значение адаптивных мелиораций для формирования экологически устойчивого агроландшафта // Матр. межд. науч-практ. конф. / «Проблемы водного хозяйства», посвещенной 95 –летию академика Р.Ж. Жулаева. - Тараз, 2006. – С. 46-49.
8 Мұстафаев Ж.С., Қозыкеева Ә.Т., Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабының жағдайындағы агроландшафттардың тиянақтылығын бағалау // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2006.- №2 (22).- 44-52 бб.
9 Мұстафаев Ж.С., Қозыкеева Ә.Т., Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы агроландшафттардың топырақ-мелиоративтік жағдай және тиянақтылығы // Природопользование и проблемы антропосферы, Тараз: Вестник, 2006.- 44-52 бб.
10 Мұстафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Қозыкеева Ә.Т., Байманов Ж.Н., Райымбекова Б.Т. , Сейдуалиев М.А. Агроландшафттық жүйенің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын және тиянақтылығын бағалау (Сараптамалық шолу).- Тараз, 2006. –31 б.
11 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Кененбаев Т., Бейсенов М.У., Райымбекова Б.Т. Разработка типовых моделей ландшафтно-мелиоративных адаптивных систем земледелия // Матр. науч-практ. конф. посвещенной 35-летию Гидрогеолог-мелиоративной службы Республики Казахстан (13-14 сентября 2006 г.).- Алматы, 2006.- С.
12 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Козыкеева А.Т., Умирзаков С.И., Нурабаев Д.М., Райымбекова Б.Т. Определение экологически предельно-допустимой нормы водопотребности агроландшафтов // Природопользование и проблемы антропосферы. Тараз: Вестник, 2006.- С. 5-12.
13 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Атшабаров Н.Б., Бейсенов М.У., Шамшадиева Н.М., Райымбекова Б.Т. Адаптация сельскохозяйственного производства к природным условиям техногенно-нарушенных агроландшафтов // Гидрометеорология и экология, 2006.- №2.- С. 18-33.
14 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Адильбектеги Г.А., Райымбекова Б.Т. Методологические основы оценки устойчивости и стабильности агроландшафтов // межд. науч-практ. конф / Индистурально-инновационное развитие-основа устойчивой экономики Казахстана.- Шымкент, 2006.- Том III. – С. 424-427.
15 Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Изимбаева С., Байманов Ж.Н., Шамшадиева Н.М., Райымбекова Б.Т., Бейсенов М.У. Ландшафтный подход к обоснованию мелиорации сельскохозяйственных земель //Матр. Межд. науч-практ. конф. / Индустриально-инновационные развитие – основа устойчивой экономики Казахстана.- Шымкент, 2006.- Том III. – С. 427-430.
16 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы тәжірибелік-өндірістік танаптарда сүрлемдік жүгерінің гидротермикалық жүргісін зерттеу // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2006.- № 4 (21).- С. 5-12.
17 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы сүрлемдік жүгері өсірілген тәжірибелік-өндірістік зерттеу танаптарындағы топырақ қабатының су және тұз қорының тепе-теңдігі // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2006.- № 4 (21).- С. 5-12.
18 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы сүрлемдік жүгерінің өсірілген тәжірибелік-өндірістік зерттеу танаптарындағы өнімділігі // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2007.- № 1 (21).- С. 5-12.
19 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы сүрлемдік жүгерінің өсірілген тәжірибелік-өндірістік танаптардың өнімділігі // Труды международной научно-практической конференции / Актуальные вопросы подготовки высококвалифицированных специалистов в ВУЗе. – Тараз, 2007. - С. 28-32.
20 Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Рябцев А.Д., Кененбаев Т.С., Райымбекова Б.Т. Методологические основы оценки устойчивости и стабильности ландшафтов //Актуальные экологические проблемы Республики Татарстан. – Казань, 2007. – С.124-126.
2 Мустафаев Ж.С., Райымбекова Б.Т. Эколого-экономическое обоснование адаптивно-ландшафтного режима орошения // Гидрометеорология и экология.- Алматы, 2003. –С. 144-152.
3 Райымбекова Б.Т. «Өсімдіктерді қалай бақылаймыз?» Биология және салауаттылық негізі. - Алматы, 2003. - 12-14 бб.
4 Мустафаев Ж.С., Байманов Ж.Н., Райымбекова Б.Т. Значение адаптивных мелиораций для формирования экологически устойчивого агроландшафта // Алматы: Поиск, 2005.- С. 146-150.
5 Мустафаев Ж.С., Байманов Ж.Н. , Райымбекова Б.Т. Значение адаптивных мелиораций для формирования экологически устойчивого агроландшафта // Докл. межд. науч. конф. / Научное обеспечение как фактор устойчивого развития водного хозяйства (20-21 октября 2005 г.).- Тараз, 2005. – С. 281-284.
6 Мустафаев Ж.С., Козыкенова Г.В., Шегенбаев А.Т., Райымбекова Б.Т. Эколого-ресурсные оценки пригодности возвратных и сточных вод для промывки засоленных почв // Научно-теоретическое и практические аспекты охраны окружающей среды: проблемы, стратегия и перспективы использования природных ресурсов: мат. межд. науч-практ. конф. – Тараз, 2006. – С. 347-350.
7 Мустафаев Ж.С., Байманов Ж.Н., Козыкеева А.Т., Райымбекова Б.Т., Жайнакова Ф. Значение адаптивных мелиораций для формирования экологически устойчивого агроландшафта // Матр. межд. науч-практ. конф. / «Проблемы водного хозяйства», посвещенной 95 –летию академика Р.Ж. Жулаева. - Тараз, 2006. – С. 46-49.
8 Мұстафаев Ж.С., Қозыкеева Ә.Т., Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабының жағдайындағы агроландшафттардың тиянақтылығын бағалау // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2006.- №2 (22).- 44-52 бб.
9 Мұстафаев Ж.С., Қозыкеева Ә.Т., Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы агроландшафттардың топырақ-мелиоративтік жағдай және тиянақтылығы // Природопользование и проблемы антропосферы, Тараз: Вестник, 2006.- 44-52 бб.
10 Мұстафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Қозыкеева Ә.Т., Байманов Ж.Н., Райымбекова Б.Т. , Сейдуалиев М.А. Агроландшафттық жүйенің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын және тиянақтылығын бағалау (Сараптамалық шолу).- Тараз, 2006. –31 б.
11 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Кененбаев Т., Бейсенов М.У., Райымбекова Б.Т. Разработка типовых моделей ландшафтно-мелиоративных адаптивных систем земледелия // Матр. науч-практ. конф. посвещенной 35-летию Гидрогеолог-мелиоративной службы Республики Казахстан (13-14 сентября 2006 г.).- Алматы, 2006.- С.
12 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Козыкеева А.Т., Умирзаков С.И., Нурабаев Д.М., Райымбекова Б.Т. Определение экологически предельно-допустимой нормы водопотребности агроландшафтов // Природопользование и проблемы антропосферы. Тараз: Вестник, 2006.- С. 5-12.
13 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Атшабаров Н.Б., Бейсенов М.У., Шамшадиева Н.М., Райымбекова Б.Т. Адаптация сельскохозяйственного производства к природным условиям техногенно-нарушенных агроландшафтов // Гидрометеорология и экология, 2006.- №2.- С. 18-33.
14 Мустафаев Ж.С., Рябцев А.Д., Адильбектеги Г.А., Райымбекова Б.Т. Методологические основы оценки устойчивости и стабильности агроландшафтов // межд. науч-практ. конф / Индистурально-инновационное развитие-основа устойчивой экономики Казахстана.- Шымкент, 2006.- Том III. – С. 424-427.
15 Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Изимбаева С., Байманов Ж.Н., Шамшадиева Н.М., Райымбекова Б.Т., Бейсенов М.У. Ландшафтный подход к обоснованию мелиорации сельскохозяйственных земель //Матр. Межд. науч-практ. конф. / Индустриально-инновационные развитие – основа устойчивой экономики Казахстана.- Шымкент, 2006.- Том III. – С. 427-430.
16 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы тәжірибелік-өндірістік танаптарда сүрлемдік жүгерінің гидротермикалық жүргісін зерттеу // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2006.- № 4 (21).- С. 5-12.
17 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы сүрлемдік жүгері өсірілген тәжірибелік-өндірістік зерттеу танаптарындағы топырақ қабатының су және тұз қорының тепе-теңдігі // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2006.- № 4 (21).- С. 5-12.
18 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы сүрлемдік жүгерінің өсірілген тәжірибелік-өндірістік зерттеу танаптарындағы өнімділігі // Природопользование и проблемы антропосферы. – Тараз: Вестник, 2007.- № 1 (21).- С. 5-12.
19 Райымбекова Б.Т. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы суғару алқаптарындағы сүрлемдік жүгерінің өсірілген тәжірибелік-өндірістік танаптардың өнімділігі // Труды международной научно-практической конференции / Актуальные вопросы подготовки высококвалифицированных специалистов в ВУЗе. – Тараз, 2007. - С. 28-32.
20 Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Рябцев А.Д., Кененбаев Т.С., Райымбекова Б.Т. Методологические основы оценки устойчивости и стабильности ландшафтов //Актуальные экологические проблемы Республики Татарстан. – Казань, 2007. – С.124-126.
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ СПОРТ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Фк-13-5к3 тобының студенті Кәбір Мөлдірдің
Диплом алды іс-тәжірибеден өткен
есеп жұмыстары
Іс-тәжірибе базасы: Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп-лицейі
Жетекшісі: аға оқытушы Г.Тұрабаева
Шымкент, 2017 ж.
Мазмұны
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Іс – тәжірибе өтілетін орын жайлы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі
ережелері ... ... ..5
2. Аналитикалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..6
1. Жүгері өсетін аудандардың климаты мен топырағының
сипаттамасы ... ... ... ... .6
2. Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
3. Ауыспалы егістердегі жүгерінің өсу және даму ерекшеліктері ... ... ... .10
2.4 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу
дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3 Тұқымның егістік
өнгіштігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .12
3.1 Топырақтың қоректік режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.2 Тамыр жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..14
3.3 Жүгері дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің
ұзақтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .15
4 Зерттеудің нәтижелері
4.1 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің
әдістемелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .19
4.2 Sorhgum bicolor (L.) Жүгері өсімдігінің биологиялық және өнімділік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық есебі
I – апта
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында, диплом алды конференцияға қатысып
іс-тәжірибенің міндеттері мен мақсаттарымен таныстым.
Университеттің өкімімен 13.03.2017ж – 15.03.2017 аралығында диплом
алды іс-тәжірибеден Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейіне жетекшіммен
барып, мектептің басшысымен кездесіп, мектеп ережесімен және күнделікті
тәртіптерімен таныстым. Мектептегі жетекшім Қалиев Медет.
Кафедрадан тағайындалған жетекшім аға оқытушы Г.Тұрабаеваның
тапсырмалары мен жұмыс түрлерімен таныстым.
II – апта
Диплом алды іс-тәжірибеде алдыма қойған мақсаттарыма жету үшін зерттеу
әдістерімен танысып, бірнеше ғылыми-әдебиеттерге сілтеме жасадым.
Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейінің техника қауіпсіздігімен
таныстым. Бекітілген сыныппен таныстым.
III – апта
Мектепте жетекшілік жасаған биология пән мұғалімі Қалиев Медеттің
кеңесімен Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің биологиялық және
өнімділік ерекшеліктері талдау жасап, өзіме таныс емес мәліметтер арқылы
талдау жасадым.
IV – апта
Бұл аптада, өзім өткен сабақтардың кемшіліктерімен жетістігіне биология
пән мұғалімі Қалиев Медеттің көмегімен анализ жасадым.
V-апта
Диплом алды іс-тәжірибенің есебін дайындау.
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмысы:
Дербес тапсырма бойынша: Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің
биологиялық және өнімділік ерекшеліктерімақсатында жұмыстар жүргізілді.
1. Диплом алды іс-тәжірибенің дербес тапсырмалары бойынша дайындалған
тақырыптар:
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмыстарын зерттеу
объектісі ретінде 13.03.2017ж - 15.03.2017ж мерзімі аралығында
Мектеп - лицейінде биологияны тереңдетіп оқытатын сыныпты алдық.
Ғылыми жетекшінің басшылығымен диплом алды іс-тәжірибе барысында орта
сынып оқушыларына биология пәнінің оқытушысы толықтырған мәліметтерге
сүйене отырып, Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің биологиялық
және өнімділік ерекшеліктерітақырыбында, оқушыларға дәрістер
оқылды.Зерттеу жұмысының материалдары диплом жұмысының мазмұнына енгізілді.
Кіріспе
Мен Кәбір Мөлдір ФК-13-5к3 тобының студенті, диплом алды іс-тәжірибемді
Шымкент қаласындағы №15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп лицейінде 13.03.17-
15.04.17ж., аралығында өткіздім. Мен іс-тәжірибеге күнделікті барып
отырдым. Менің іс-тәжірибелік жұмысымда 10 а – сынып оқушыларын биология
пәніне баулу болды. Оларға ғылыми әдебиеттермен қалай жұмыс жасау
керектігін таныстырдым. Оқушылармен бірге мектеп кітапханасында қазіргі
таңда биология саласындағы өзекті тақырыптармен және дипломдық жұмысымның
тақырыбына сай жұмыстар жүргіздім.
Өзіміздің оқу орнына қарасты кітапханамызда жетекшіммен бірге
оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін қандай методтармен жұмыс
істегенім дұрыс жайлы мағұлматтар жинадым. Оқушылардың логикалық ойлау
қабілетін дамытуда тірек-сызба жұмыстарының түрлілігімен таныстым. Және де
дипломдық жұмыстың тақырыбына сай зерттеу жасадық. Менің дипломдық
жұмысымның тақырыбы Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің
биологиялық және өнімділік ерекшеліктері осы тақырыпқа қажетті
материалдармен жұмыс жасау барысында зерттеулер жүргізілді.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес
әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: Биология
сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-
сызба технологиясының ерекшелігін анықтау қатысты әдебиеттерден
материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша
өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне
анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру
және қорытындылау.
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында №15 Д.И.Менделеев атндағы мектеп
лицейінің тарихымен, тахникалық қауіпсіздігімен және биология пәнінен сабақ
беретін пән мұғалімдерімен, 10а сынып оқушыларымен және оның сынып
жетекшілерімен таныстым.
10а сынып оқушыларына биология пәнінен сабақ беру барысымен құжаттарымен
таныстым. Мектеп кітапханасында жетекшіммен бірге отырып дипломдық
жұмысымның тақырыбына сәйкес әдебиеттермен танысып оларға шолу жасадым.
Осылайша диплом алды іс-тәжірибемде бес аптада мектеп қабырғасында биология
пәнінен сабақ беруге қажетті құжаттарды қалай дайындау керектігін,
оқушыларды шығармашылық жұмыстарға баулуды және дипломдық жұмыстың
тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізілді.
1 Іс – тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп – лицейінің тарихи анықтамалығы.
Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп – лицейі 1967 жылы №15 Н.К.Крупская
атындағы орта мектебі болып құрылған.
15 мамыр 2000 жылы Шымкент қаласы әкімінің №667 шешімімен Д.И.Менделеев
атындағы орта мектебі болып аталды. Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет
басқармасының қайта тіркеу туралы №11957 – 1985 – ГУ санды куәлігімен 25
қазан 2001 жылы Д.И.Менделеев атындағы №15 химия-биологиялық мектеп-лицейі
болып аталды.
Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет басқармасының қайта тіркеу туралы
№11957 – 1958 – ММ санды куәлігімен 8 желтоқсан 2009 жылы Д.И.Менделеев
атындағы №15 мектеп – лицейі мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркелді.
Қазіргі уақытта мектеп директоры Саржанова Жанар Ержанқызы болып
тағайындалған. Ол мұғалім Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп – лицейінде
қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі болып жұмыс атқарады. Ол
білікті де білімді маман.
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп-лицей директорының ҒӘЖ орынбасары
Жекеева Наталия Борисовна. Ол мұғалім бізге практика бойынша мектептегі
жауапты адам. Жекеева Наталия Борисовна мектепте орыс сыныптарына химия
пәнінен сабақ береді.
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері
1.Биология кабинеті – бұл мектептегі арнайы жабдықталған оқу кабинеті,
ғылыми – әдістемелік, психикалық-педагогтік оқу және тәрбие үрдісін
жүргізуге арналған. Кабинеттегі жұмыс осы көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге
асырылады.
2.Биология кабинеті Мемлекеттік Білім бағдарламасын, Қазақстан
Мемлекетінің Білім туралы Заңын, жалпыға бірдей орта білім беру мемлекеттік
стандартын жүзеге асыруға арналған.
4.Кабинет демонстрациялау, зертханалык жұмыстар жүргізуге лайықталып
оқу құрал – жабдықтарымен, жиһазбен, техникалық
құралдармен,көрнекіліктерімен, оқу әдістемелік жинақтармен жабдықталады.
5.Кабинет жабдықталуы оқушыларға рухани – танымдық және эстетикалық
тәрбие беруге жағдайластырылған, сонымен катар биология кабинетінің
санитарлық жағдайы да талапқа сай қалыптасқан.
6.Кабинет сабақ басталардан 15 минут бұрын ашық тұруы
2. Аналитикалық шолу
2.1 Жүгері өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы
Еліміздің біркатар шаруашылыіқтарында жүргізілген тәжірибелер силикат
бактерияларыи қолдану шамамен алғанда енімділікті 11,9%-ке дейін
арттыратынын дәлелдеді
Жүгеріні суғару жүргісінің желісінің негізінде, оның суғару, топырақ
қабатының жылу, ылғал және тұз тәртібін зерттеу арқылы, топырақ жүйесінің
дамуына және гидрохимиялық жүрістің бағытына әсерін анықтауды негізге ала
отырып, агроландшафттық жүйенің экологиялық-агромелиоративтік орнықтылығын
қамтамасыз ететін ландшафттық-бейімделген суды тұтыну шамасының шектелген-
мүмкіншілік мөлшерін бағалау.
Кез-келген жерде егіншілік жүйесін дамыту сол аймақтағы климат пен
топырақ жағдайларына байланысты.
Топырақтың кұнарлылығын қашнама жақсартқанмен, климат, ауа райын
өзгерту мүмкін емес. Мұның өзі шаруашылықты аймақтар бойынша мүмкіндігінше
дұрыс мамандандыруды талап етеді. Ылғал жеткіліксіз болған жағдайда да,
артық болған жағдайда да егіннің жақсы өнімін қамтамасыз етерліктей
агротехникалық тәсілдерді қолдану осыған сәйкес техниканы дұрыс пайдалану
мелиорацияны дамыту, тыңайтқыштарды неғұрлым тиімді, пайдалану сияқты
ліаралардың бәрі қосылып, ауыл шаруашылығының ауа райына тәуелділігін
азайтуға көмектеседі. Климат топырақ құралу процесінің бағытына және
қарқынына әсер етеді. Метеорологиялық жағдайлардың ішінде топырақ
құралудағы басты рольді жауын-шашын, температура және жел атқарады
Еліміздің біркатар шаруашылыіқтарында жүргізілген тәжірибе-лер силикат
бактерияларыи қолдану шамамен алғанда енімділікті 11,9%-ке дейін
арттыратынын дәлелдеді [1].
Жүгеріні суғару жүргісінің желісінің негізінде, оның суғару, топырақ
қабатының жылу, ылғал және тұз тәртібін зерттеу арқылы, топырақ жүйесінің
дамуына және гидрохимиялық жүрістің бағытына әсерін анықтауды негізге ала
отырып, агроландшафттық жүйенің экологиялық-агромелиоративтік орнықтылығын
қамтамасыз ететін ландшафттық-бейімделген суды тұтыну шамасының шектелген-
мүмкіншілік мөлшерін бағалау.
Топырақ ылғалының сарқылмас көзі және оның құнарлылығының басты
элементі — жауын-шашын. Топырақтың ылғалдылығын жауын-шашыннын жылдың әр
түрлі маусымдарындағы мөлшері анықтайды. Жауын суларының бір бөлегі жер
бетінен буланатын болса, екінші бөлегі ылдиға қарай ағып кетеді. Тек үшінші
бөлегі ғана топыраққа сіңіп, ылғал қорын жасайды. Оны есімдіктер
пайдаланады. Топырақтан өткен су ондағы заттарды ерітіп, химиялық
процестердің жеделдеуіне бағыттайды. Ал, топырақ үстімен аққан су оны жуып-
шайып, эрозияға шалдықтырады. Топыраққа сінген су мөлшері жалпы жауын-шашын
мөлшерімен ғана анықталмайды. Топырақтағы ылғал қоры булануға, ауа
температурасына, жер бетіндегі ағысқа да байланысты болады. Сондықтан
жылдық жауын-шашын мөлшері ауа температурасымен, жер бедерімен және
топырақтың қасиеттерімен өзара байланыста болады және өзара тәуелді келеді.
Жүгері егістігінің қоректік эаттарды әртүрлі даму кезеңдерінде
пайдалануын қадағалау — топырақтағы қоректік заттардың өзгеру заңдылығын
қадағалау деген сөз. Бұл әрі жоспарланған өнімге қарай қажетті
тыңайтқыштардың керекті тәсілдерін анықтауға да мүмкіндік береді. Бұған
қосымша өсімдіктердің пайдаланған және топырақта қалған қоректік заттары
арасындағы тепе-теңдікті анықтауға көмектеседі. Жүгері егістігі мол өнім
бергенде топырақтағы қоректік элементтерді, оның ішінде азотты, фосфорды
және калийді көп мөлшерде пайдаланады.
Қазақстанның ғылыми мекемелерінің мәліметтері бойынша, жүгері бір тонна
дән беру үшін өзіне сай сабанымен топырақтан 30—34 кг азотты, 10—13 кг
фосфорды және 40—42, килограм калийді, ал 100 центнер дәнді құрау үшін
300—400 кг азотты, 100—130 кг фосфорды және 400—420 кг калийді пайдаланады.
Осы өніммен бірге кеткен қоректік заттардың орнын топырақта қалған
қоректік заттар қорымен толтыру әсте мүмкін емес. Бұған тек тыңайтқыштарды
көбірек қолдану арқылы қол жеткізуге болады. Жүгері егістігі шашақтану
кезеңдеріне келгенде 70—72 процент азотты, 48—50 процент фосфорды және
80—82 пайыз калийді жұмсайды. Шашақтану мен сүттеніп пісу аралығында ол
12—13 пайыз азотты, 25—27 процент фосфорды және 15—20 пайыз калийді
пайдаланады. Жүгерінің азот пен фосфорды пайдалануы піскен кезеңдеріне
созылса, калийді пайдалануы сүттеніп-қамырланған сатысына дейін ғана жүреді
[10].
Жүгерінің қоректік заттарды пайдалану қабілеті — олардың биологиялық
ерекшеліктеріне, сортына, буданына, топырақтың агрохимиялық қасиеттеріне,
сондай-ақ қолданылатын тыңайтқыштардың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
өсімдіктердің өсіп-өну сатыларында қоректік заттарды қажетсіну дәрежелерің
анықтау — өсімдіктердің минералды тыңайтқыштарды қажетсіну мөлшерімен тығыз
қатынаста болады. Минералды және органикалық тыңайтқыштар әртүрлі нормада
қолданылып, жүгерінің даму кезеңдерінде оның құрамындағы қоректік заттарға
өте жоғары әсер етеді. Өсімдіктер құрамындағы тек қана фосфорды
тыңайтқыштарға тәуелді емес, азотты тыңайтқыштарды да қажет етеді [11].
Ал топырақ құнарлылығы калийге жоғары дәрежелі жерлерде егілген
жүгеріге қолданылған калийлі тыңайтқыштардың ешқандай әсері байқалмады.
Мұның езі — жүгері өсу кезеңдерінде калийді тек қана топырақтан алатындығын
керсетеді. Мұндайда калийлі тыңайтқыштарды қолдану тиімді болмайды. Демек
жүгері егістігі өзінің даму кезеңдерінде қоректік заттарды әртүрлі мөлшерде
пайдаланатыны осыдан көрінеді.
Жүгері егістігінің құрамындағы қоректік заттарға әртүрлі
тыңайтқыштардың әсері әрқалай болады дедік. Ашық сұр топыраққа егілген
жүгері егістігіне қолданылған
Жүгеріні минералдық заттармен қоректендіру — өсуін реттеп қана қоймай,
сонымен бірге оның дамуын да тездетеді. Өсімдік өсуінің бастапқы кезеңінде
қоректік заттар жетіспесе, өсімдіктер тіршілігіне елеулі зиян келетіні
мәлім. Организміндегі зат алмасу ерекшелігіне, пайда болатын заттардың
түрлеріне қарай әр өсімдіктің минералдық заттарды қабылдауда өзіндік
талғампаздық қасиеті болады. Соған байланысты ол өзінде жүретін биохимиялық
процестерге керек минералдық заттарды ғана қабылдайды. Сондықтан басқа
дақылдар сияқты, жүгері егістігіне тыңайтқыштарды қолдану мерзімін және
тәсілдерін білудің маңызы зор.
Тыңайтқыш топыраққа сеялка көмегімен күзде, жазғытұрым, егудің алдында,
сүдігер, не парды өңдеуден бұрын біртегіс шашылады, кейін соқамен жер
жыртқанда топыраққа тереңдете көміледі. Берілетін органикалық тыңайтқыштың
барлығы, минералдық тыңайтқыштардың 70 пайыз, азотты тыңайтқыштардың
жартысына жуығы осы тәсілмен шашылады. Дақылдарды егу кезіндегі тыңайту—
көктемде тұқыммен, түйнекпен бір қатарға, немесе ұядан 2—3 см бір қатарға,
немесе ұядан 2—3 см тереңірек шашылады.
2.2 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары
Табиғат жағдайларымен тығыз байланысты және көбінесе соларға тәуелді
дамитын ауыл шаруашылығы өндірісіндей сала кемде-кем. Ауыл шаруашылығы
өндірісіне әсіресе климат пен топырақ қабаттарының қасиеті үлкен ықпал
жасайды. Аймақтың топырақ-климат жағдайларына рельефтің ерекшеліктері,
температура мен жауын-шашын ғана емес, сондай-ақ климаттың басқа
элементтері де бұлтқа, ауаның ылғалдығына, қардың қалыңдығына, желдің
бағыты мен жылдамдығы ықпал жасайды.
Табиғаттың ауыл шаруашылығында маңызды орын алатын ең негізгі
факторларының бірі – ауа райы. Оның жылу, ылғал, жарық сияқты элементтері
өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін аса қажет. Осы элементтер өсімдік организмдері
мен органикалық заттарды құрау процесінде ассимиляцияланады.
Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ –климаттық жағдайы алуан түрлі
бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау
сілемдерімен облыстың солтүстік –батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала
жазығымен жалғасып жатады.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез
құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді.
Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 00 жоғары температура 8-
10 айды құрайды.
Оңтүстік өңірінде соңғы жылдары қыс қардың көп түсуімен ерекшеленеді.
Қаңтар айының бірінші онкүндігінде түскен қар ақпан айының үшінші
онкүндігіне дейін созылып жатты. Ауаның орташа температурасы қаңтар
айында -15°С болды. Қардың қалыңдығы 30-40 см-ге жетті.
Көктем айлары жауын-шашынды болды. Айта кететін бір жағдай, жыл
басы қар және су қоры жетерліктей болды.
Жаз айларында күн ыстық болып, шілде де ауаның орташа температурасы
+30, +35°С-қа дейін көтерілді.
Ауа температурасының өте жоғары болуы және жыл маусымындағы жауынның
аздығы топырақ пен ауа құрамындағы ылғалдықты төмендетеді.
Күз айларында жауын-шашынның аз түсуі, ауыл шаруашылық дақылдарды
ысырапсыз жинап алуға мол мүмкіндік берді.
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы –
515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда – 5,2 %, күзде – 18,6% және
қыста – 36,2% түседі.
Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы сұр топырақты аймақтар тау
етегіндегі жазықтықта және тау бөктерлерінде орналасқан. Аталған жерлер
Тянь-Шань тауы жүйесінің тік биікті климаттық белдеулері ретінде танылып,
негізінен тәлімі егіншілікте пайдаланылады.
Тәлімі егіншіліктің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, аталған
табиғи–климат аймағындағы өсірілетін жаздық арпа үшін жапырақ алаңы мен
фотосинтездің таза өнімділігінің оңтайлы ырғағы негізделген.
Тұқым шаруашылығының талаптарына сәйкес сүрі танаптағы қоректену аясы
мен аумағының арпа өніміне, дәннің технологиялық және егістік сапасына
әсері айқындалды.
Тау етегінен төмендеген сайын топырақ түзуші жыныстар жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналады. Сөйтіп шөл дала бағытына қарай биіктіктің төмендеуіне
байланысты топырақ құрамында құм көбейеді де, керісінше лайлы фракция кеми
түседі. Демек, тау етегіндегі жазықтықта топырақ түзуші жыныстардың
генезисін анықтау кезінде тау биіктігіне және кеңістікке қатысты өзіндік
табиғи жіктелу ағымы байқалады.
- тәлімі жер жағдайындағы ауыспалы егіс жүйесінде жүгерінің өсу орны;
- сұр топырақты ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтағы жүгері егістіктерінің
ылғалмен қамтылу дәрежесіне байланысты өнім қалыптастыру ерекшеліктері;
- алғы дақылға, қоректену аясы мен аумағына қарай жүгері өсімдіктерінің
фитосанитарлық жағдайы мен фотосинтетикалық көрсеткіштерін оңтайландыру;
- көп факторлы егістік тәжірибедегі зерттелген агротехникалық тәсілдердің
арпа өнімі мен оның құрамдас бөліктеріне тигізетін үлесін жіктеу;
- сүрі танапта қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу мөлшеріне
қарай түзілетін жүгері өнімі мен тұқымның егістік сапасын анықтау.
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі аймақтың климаты шұғыл
континенталды, тәуліктік және жылдық ауа температурасының ауытқуы басым.
Ауаның жылдық орташа температурасы 7,40С, ал айлық орташа температура
қаңтарда минус 9,00 болса, шілде айында 25,10 шамасына жетеді. Ең жылы ай
мен суық ай екеуінің орта температурасының айырмасы 35-400 аралығында.
Тәжірибе танабының топырақ қыртысын түзуші жыныстары – жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналған кәдімгі сұр топырақ. Бұл топырақ түрінің жазықтағы таралу
шекарасы теңіз деңгейінен 200-800 м биіктікте орналасқан. Зертханалық
талдау барысында анықталғандай, оның жыртылмалы қабатында 1,02-1,11%
қарашірігі, 0,073-0,080% азоты, 0,14 пайызға жуық жалпы фосфоры бар
екендігін көрсетеді. Жылжымалы фосфоры 16,9-20,8 мгкг. Топырақтың көлемдік
салмағы 1,13 гсм3, солу ылғалдылығы 5,52-6,42% [12].
Көп жылдық мөлшермен салыстырғанда зерттелген ішінде температуралық
режим, жауын-шашын мөлшері және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бойынша
едәуір айырмашылықтар байқалды. Дегенмен тәлімі жердегі жаздық арпаның
бірқалыпты өсіп-дамуы мен өнімінің ойдағыдай қалыптасуына оның өсу
кезеңіндегі (сәуір-маусым айлары) метеорологиялық элементтердің маңызы зор.
2.3 Ауыспалы егістердегі жүгерінің өсу және даму ерекшеліктері
Егіншілік мәдениетін арттыру өсірілетін дақылдардан сапалы және мол
өнім алудың негізгі кепілі болып саналады. Осы күрделі мәселенің оңтайлы
шешімін табу ауыспалы егіс жүйесін кеңінен игерудің арқасында іске
асырылмақ. Нәтижесінде біз егістік жерлерді тиімді пайдаланып, топырақтың
құнарлылығын сақтап әрі қоршаған ортаның жағдайын жақсартуға толық
мүмкіндік аламыз. Тәлімі жерлерде енгізілген ауыспалы егістердің негізі
сүрі жыртылған танап болып есептеледі. Себебі ол жерде қыста-көктемде
жауған жауын-шашын және қоректік заттар жиналып, арамшөптер, өсімдіктер
зиянкестері және ауруларымен күресудің агртехникалық тәсілдері сәтті
жүргізіледі.
Ал енді сүрі жыртылған танаптан кейін қандай дақылдың орналасуы
тұрғысында ғалымдар арасында әртүрлі пікір қалыптасқан. Кейбіреулері сүрі
жерден кейін екінші дақыл ретінде күздік бидай орналастыруды жөн көрсе, ал
қалғандары тәлімі жерге жақсы бейімделген, ауа райының қолайсыз
өзгерістеріне төзімді, жоғары өнім түзетін арпа дақылын себуді ұсынады. Біз
осы ұсынысты қолдай отырып, аталған мәселені ғылыми тұрғыда анықтау үшін
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтына қарасты тәлімі егіншілік
бөлімінің ғалымдарымен бірлесіп, тәлімі жерде орналасқан ауыспалы
егістердегі жүгерінің орнын және оның егіс көлемін анықтау мақсатында
бірсыпыра жұмыстар жүргізгенбіз. Зерттеулерге тиісті бағасын беріп, нақты
қорытынды жасау үшін 1-тәжірибедегі ауыспалы егістің үлгілерін пайдаландық
[13].
Осы үлгілер бойынша жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижелеріне
сүйенсек, тәлімі егіншілік жағдайында шектеулі фактор топырақ ылғалы
болғандықтан, оның қоры біз орналастырып отырған дақылдардың арасында
айтарлықтай айырмашылық байқалтпады. Тек, ылғал көлемі сүрі танаппен
салыстырғанда ауыспайтын арпа егістігінде 78 мм, ал сүрі жерден кейін
орналасқан арпада 32 мм кем болды. Жиналған өнім мөлшеріне келетін болсақ,
ол әр танаптағы топырақтың құнарлылығына және жауын-шашынның түсу мерзіміне
қарай қалыптасқан. Мысалы, күздік бидай күздегі-көктемдегі ылғалдыққа
байланысты өсіп-өнсе, жаздық жүгері мамыр айындағы топырақ ылғалына сәйкес
өнім құрайды. Әрине, бұл құбылыс өсу кезеңіндегі ауа райымен тығыз
байланысты болғандықтан, бірінші кезекте жалпы ылғал қорын тиімді пайдалану
мәселесіне көңіл бөлген жөн. Осы тұрғыда дәлірек айтсақ, сүрі айдалған
танапта өсірілген жүгерінің 1 кг дәнін құрау үшін жұмсалған ылғал шығыны
14,4 мм болса, арпа дақылы – 13,2 мм, ал ауыспайтын егістікте – 18,1 мм-ге
жетті. Осыған қарағанда арпаның ылғал пайдалану қабілеті күздік бидаймен
салыстырғанда біршама аз мөлшерді көрсетеді.
Жүгерінің сүрі жерден кейін үшінші дақыл ретінде орналастырған жағдайда
егістіктің арамшөппен ластануы аз-маз көбейеді, бірақ олардың арпа өніміне
аса кері әсер ете алмағаны байқалады. Бұл құбылысты жүгері дақылының
арамшөптерге қарағанда тез өсіп-жетіліп кетуімен түсіндіруге болады.
Сонымен тікелей сүрі айдалған танапта өсірілген күздік бидайдың 3 жылдық
орташа өнімі әр гектардан 17,8 ц құраса, арпа дақылы – 16,8 ц, оны екінші-
үшінші танаптарда ораналастырғанда тиісінше – 15,2 және 14,0 ц, ал
ауыспайтын арпа егістігінен 11,8 ц дән жиналды.
Келтірілген мәліметтерді сараптай келіп айтарымыз, біздер орындаған
ғылыми-зерттеу жұмыстар тәлімі жерде игерілген 4-танапты сүрі жерлі-
арпаланған ауыспалы егістерінде жүргізілді.
2.4 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу
дәрежесі
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы жиі қайталанатын құрғақшылық пен
тұрақты ылғал тапшылығы әрдайым зерттеушілерге топырақтың су режимін
жақсартуды және оларды реттеудің жаңа жолдарын іздестіруді міндеттейді. Сол
себепті өсімдіктердің топырақ ылғалын ұтымды пайдалануын жақсартуға
бағытталған барлық агротехникалық шаралардың ғылыми және практикалық маңызы
ерекше.
Зерттелген 2014 жылдары қысқы-көктемгі кезеңдеріндегі ауа райының көп
жылдық көрсеткіштерден әжептеуір айырмашылығы болғандықтан, алғы дақылдар
бойынша арпа себер алдындағы өнімді ылғал қорында да елеулі өзгешеліктер
байқалды. Көктемгі ылғалдың барынша мол қоры сүрі танап топырағында
жиналып, жүгерінің екінші, үшінші және ауыспайтын дақылынан тиісінше 23,8;
38,5 және 65,9 мм немесе 22,1; 41,5 және 100,8% артық құралған.
Жүгерінің өсу кезеңі бойына қоректену аумағының әсерінен туындайтын
ылғал қорындағы айырмашылықтар едәуір шамаға жетеді және көбінесе қуаңшылық
жылдары өсімдіктердің өнімділік сипатына түбегейлі өзгерістер енгізуі
ықтимал.
Егістіктегі топырақ ылғалдылығын анықтау барысында тұқым себу
мөлшерінің жаздық арпа өсімдіктерінің су режимін реттеудегі маңызды орын
алатындығы белгілі болды. Атап айтқанда, түптену кезеңіндегі гектарына 2
және 5 млн. дәннен себілген егістікті салыстыра талдасақ, сүрі танап
топырағында 13,4 мм, арпаның екінші дақылында 15,0 мм, үшінші дақылында
14,5 мм ылғал сирек егістікте көп сақталған.
3 Тұқымның егістік өнгіштігі
3.1 Топырақтың қоректік режимі
Қоректік режимге жүргізілген бақылаулар механикалық өңдеулердің
нәтижесінде қалыпты жағдайдағы ылғалдылығы мен органикалық қалдықтардың
минералдану қарқындылығы жоғары жүретін сүрі танаптағы нитраттардың айрықша
басымдылығын көрсетеді.
Атап айтсақ, жүгері себер алдында топырақтың 0-40 см қабатындағы
азоттың нитратты мөлшері сүрі жердегі егістікте орта есеппен 40,4 мг
құраса, екінші дақылында 20,9 мг және үшінші дақылында ( 15,5 мг) әлденеше
төмендеп, ал ең аз шамасы (10,2 мг) ауыспайтын егістікте тіркелген.
Корреляциялық талдаудың нәтижелері топырақтағы нитраттың көктемгі деңгейі
мен дән өнімінің арасындағы тығыз тәуелді байланысты дәлелдейді (r=0,71±
0,21).
Жүгерінің түптену кезеңіндегі анықтауда өсімдіктердің азотты болмашы
пайдаланғаны байқалып, толық пісу мерзіміне қарай аталған алғы дақылдар
бойынша оның мәні тиісінше 25,5; 11,3; 6,9 және 4,5 милиграмға теңелген.
Осы шамалас заңдылықты фосфор-калий режимі жөнінен де айтуымызға сенімді
деректер бар. Демек, таза сүрі жерден кейін орналасқан арпа егістігі бүкіл
өсу кезеңі бойына басқа танаптармен салыстырғанда қоректік элементтермен
әлдеқайда жаксы жабдықталады.
Сүрі танапқа енгізілген минералды тыңайтқыштардың әсерінен топырақтағы
қоректік элементтердің жылжымалы түрлері көбейіп, арпа өсімдіктерінің
қоректену жағдайлары жақсаратындығы белгілі [14].
Мысалы, тәжірибе танабына тыңайтқыштар енгізілгенге дейінгі нитраттың
(40,3 мгкг), жылжымалы фосфордың (23,2 мгкг) және ауыспалы калийдің (550
мгкг) бастапқы көлемін айта келіп, зерттеу үлгісіндегі P30 аясында
берілген 30 кг азоттың арқасында топырақтың 0-40 см қабатындағы
нитраттардың мөлшері түптену кезеңінде орта есеппен 1,8 мг, топырақты
негізгі өңдеу алдында енгізілген 30 кг әсерлі зат дәрежесіндегі
суперфосфаттың әсерінен арпа себер алдындағы жылжымалы фосфор 1,0-1,1 мг
көтерілетіндігі анықталды.
Көктемде тұқыммен бірге қатарлап берілген P15 нұсқасындағы фосфор
қышқылының шамасы да өсімдіктердің түптену кезеңінде өзінің тиісті өсімін
тапқан.Ал егін жинар алдындағы топырақ үлгілеріне жүргізілген зертханалық
талдаулар жүгері өнімінің деңгейіне сәйкес егістік танабында қалған
қоректік элементтердің нақты көлемін сипаттайды.
Жоғарыда айтылған жайларды түйіндей келсек, ылғалы жеткіліксіз тәлімі
жердегі ауыспалы егістің сүрі танабына минералды тыңайтқыштар енгізу арпа
егістігінің қоректік заттармен жабдықталуын жақсартып, өсімдіктердің өсу
жағдайын оңтайландыра түсуге айтарлықтай негіз қалайды.
Мәдени дақылдар тұқымының өнгіштігін көтеру ертеден-ақ көптеген
зерттеушілердің басты назарына іліккен, бірақ бұл әсіресе кейінгі жылдары
шешімін тағатсыз күткен өзекті мәселеге айналып отыр. Аграрлық ғылымның
түрлі салаларының даму нәтижесінде тұқымның төмен өнгіштігінің кейбір
себептерін айқындайтын маңызды фактілер анықталып, зертханалық және егістік
өнгіштікті көтерудің жаңа жолдары қарастырылуда.
Егістіктегі дән өнімін құрауға қатысатын алаң бірлігіндегі өсімдіктер
саны әрдайым тұқымның егістік өнгіштігіне тікелей бағынышты келеді.
Сондықтан ылғалы жеткіліксіз тәлімі жер үшін оның аса құрғақ климатты
жағдайында аталған көрсеткіштің құндылығы сөзсіз арта түспек.
Тәжірибедегі есептеулерге жүгінсек, тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақ
ылғалдылығының шамамен бірдей болғанымен, басқа егістіктерге қарағанда сүрі
жерге себілген жаздық арпаның егістік өнгіштігі біршама жоғары екендігі
байқалады. Мәселен, 2011-2012 жылдар ішінде сүрі жердегі жүгерінің егістік
өнгіштігі орта есеппен 74,3% құраса, ал екінші және үшінші дақылы мен
танабы үздіксіз ауыспайтын егістіктерде тиісінше 72,0; 70,5 және 68,2%
немесе 2,3; 3,8 және 6,1 пайызға кеміген. Мұндай құбылыс, біздің
пікірімізше, ауыспалы егістегі алғы дақылдарға қарай топырақтың жыртылатын
қабатының құрылымына және сүрі танап бетіндегі аңыздық қалдықтардың
жоқтығына байланысты болуы керек [15].
Зерттелген жылдары тұқым себу мөлшері мен оның егістік өнгіштігінің
арасында орнығатын кері тәуелділікті айта кетуіміз қажет, яғни себу мөлшері
көбейген сайын тұқымның егістік өнгіштігі төмендей түседі және керісінше
қайталануы ықтимал.
Атап айтсақ, себу мөлшерін гектарына 2-ден 5 млн. дәнге арттыру сүрі
жердегі арпаның егістік өнгіштігін 6,2%, екінші дақылында 6,3%, үшінші
дақылында 6,9 пайызға төмендеткен.
Сүрі танапта жүргізілген тәжірибедегі қоректену аясы мен аумағына қарай
жаздық жүгері егістік өнгіштігін талдай келсек, тыңайтқышсыз нұсқадағы бұл
көрсеткіштің орташа мәні 74,7% болса, 15 кг фосфорды тұқыммен бірге
қатарлап енгізгенде 77,8%, Р30 аясында 79,0%, N30Р30 – 78,8 пайызға
теңелген.
Көп факторлы тәжірибе нәтижелерін дисперсиялық талдау арпа тұқымының
егістік өнгіштігі бірінші кезекте қоректену аумағы мен аясына (48,5-63,1%),
сонан соң алғы дақылға (25,6-38,5%) қарай өзгеретіндігін көрсетеді.
Өсімдіктердің даму сатысында бас өркен мен түптену өркеніндегі, әсіресе
колеоптиль буынындағы буын тамырлардың барынша қарқынды қалыптасуы түптену-
түтіктену кезеңінде байқалады. Түтіктену кезеңінен кейін ұрық тамырлар мен
колеоптиль буындағы тамырлардың өсуі бірден әлсірегенімен, бірақ олардың
тіршілігі дәннің сүттенген мезгіліне дейін тоқтамайды. Оның есесіне
түтіктену – масақтану кезеңінде бас өркеннің буын тамырлары жанданып, өсуді
ерекше үдете түседі.
3.2 Тамыр жүйесінің дамуы
Тамыр жүйесінің қуаттылығы – топырақ ылғалдылығы мен құнарлылығын
барынша пайдаланудың арқасында сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына
өсімдіктердің төзімділігін арттырып, тіршіліктегі маңызды бірқатар
органикалық қосылыстардың алғашқы синтезінде айтарлықтай қызмет атқаратын
және өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің жоғары өнімділігін қамтамасыз
ететін шешуші факторлардың бірі.
Тамырлардың тармақтану қарқындылығы олардың ең белсенді аймағы жөнінде
дұрыс мағлұмат алуға мүмкіндік жасайды. Жүргізілген бақылаулар арпаның ұрық
тамырларының барынша жедел тармақтануы түптену кезеңінде 5-25 см,
түтіктенуде 15-35, масақтану мен сүттенуде 45-70 см тереңдікте өтетіндігін
дәлелдейді. Ал 25-35 см тереңдіктегі топырақтың аса тығыздығынан
тамырлардың тармақтануы өте әлсіресе, тереңдеген сайын кейінгі ылғалдырақ
және мейлінше тығыздалмаған қабаттарда қайтадан арта түседі. Ылғал қоры
азая келе топырақтың жоғары қабатындағы жанама тамырлардың біраз бөлігі
тіршілігін тоқтатып, сол себепті қуаңшылық жылдары өсімдіктер дамуының
соңғы кезеңдерінде тармақтану қарқыны күрт бәсеңдейді. Қысқасы,
құрғақшылықтың салдарынан болған өнім шығынын (29,1-76,3%) сараптау
ауыспалы егістегі алғы дақылға байланысты топырақ ылғалының мол қоры
жасуша шырынының концентрациясын азайтып, арпаның ойдағыдай өсіп-дамуына
қолайлы жағдай туғызады да, нәтижесінде өсімдіктердің құрғақшылыққа
төзімділігі әлдеқайда арта түседі [16].
Жалпы, 2014-2015 жылдары жасуша шырынының ең төменгі концентрациясы
(9,1-19,3%) сүрі жерге себілген жүгері егістігінде тіркелсе, арпаның сүрі
жерден кейінгі екінші дақылында 11,7 – 20,6%, үшінші дақылда 13,2-21,8%, ал
ауыспайтын жүгері егістігінде ең жоғары (13,9-23,0%) мағынаға ие болды.
Мұндай ауытқушылық ауыспалы егістегі жүгері орны сүрі танаптан қашықтаған
сайын топырақтағы ылғал қоры азаяды. Тәжірибедегі сыналған агротехникалық
шараларға сәйкес жаздық жүгерінің егістік өнгіштігі жөніндегі деректерді
жинақтай келе төмендегідей тұжырым жасауға болады. Аталған көрсеткіштің
түзілу шамасы алғы дақылға, қоректену аумағы мен аясына қарай бірталай
аралықта ауытқиды, дегенмен негізгі анықтаушы фактор ретінде тұқым
сіңіретін тереңдіктегі топырақ ылғалы мен температурасын атауымыз қажет.
Жауын-шашыны жеткіліксіз тәлімі аймақта өсірілетін басқа дәнді
дақылдармен салыстырғанда жалпы құрғақшылыққа төзімді келуінен арпа
жапырақтарының су ұстау қабілеті жоғары келеді. Жүгері өсімдіктерінің
құрғақшылыққа төзімділігінің маңызды физиологиялық көрсеткіштерінің бірі –
жапырақтардың су ұстау қабілеті. Бұл көрсеткіш өсімдік ағзасындағы
ұлпалардың белгілі бір сулану денгейін сипаттайтын және сыртқы ортаның
әсері, қолданылатын агротехникалық тәсілдер мен өсірілетін дақылдарға
қарай өсімдіктердің өсіп-жетілу кезіндегі жекелген даму кезеңдерінде
әрқилы қалыптасуы ықтимал.
3.3 Жүгері дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің
ұзақтығы
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердегі арпаның құрғақшылыққа
төзімділігі осы аймақта өсірілетін сорттардың морфологиялық және
анатомиялық белгілерімен қатар өсімдіктердің тіршілік барысында жүретін
физиологиялық процестер мен егістікте қолданылатын агротехникалық
тәсілдерге байланысты біршама өзгеріп отырады.
Біздер өз тәжірибелерімізде жасуша шырынының концентрациясы мен
жапырақтардың су ұстау күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін ескере келе
және жылдың жауын - шашынмен қамтамасыз етілуіне байланысты ауыспалы
егістегі арпа өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділік қасиеттерін бағалап,
түпкі өніммен байланыстыра түсіндіруді мақсат еттік.
Төменде сүрі танаптағы өсірілген тәжірибеде жүгері жапырақтарын су
ұстау күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін келтіріп отырмыз.
Кесте 1 - Сүрі танаптағы арпа жапырақтарының су ұстау күшіне минералды
тыңайтқыштардың әсері (2014-2015 жж.)
Нұсқа Жалпы мөлшермен салыстырғанда жапырақтардың 2 сағат ішінде
жоғалтқан суы, %
түптену түтіктену масақтану сүттену
Тыңайтқышсыз 21,0 20,5 19,8 18,6
Р15 19,3 18,5 17,6 15,8
Р30 19,0 18,1 17,2 15,3
N30P30 18,8 17,9 16,9 15,0
ЕКЕА 0,5, % 0,9 0,7 0,5 0,6
Ескерту: Р15 тұқыммен бірге қатарлап енгізілген
Жиналған мәліметтерді талдау сүрі танапқа егілген арпа өсімдіктерінің
жапырақтары бақылауда екі сағат солудан кейін түптену кезеңінде жалпы
мөлшермен салыстырғанда 21,0%, түтіктенуде 20,5%, масақтануда 19,8% және
дәннің сүттенген мезгілінде 18,6% су жоғалтқандығын дәлелдейді.
Жапырақтардың солу уақыты ішіндегі жоғалған судың ең аз мөлшері
сүттену кезеңінде байқалады, өйткені бұл құбылыс арпа дақылының
биологиялық ерекшеліктеріне, яғни өсу кезенінің соңына қарай
өсімдіктердің су ұстау қабілетін күшейте түсетіндігіне байланысты
қалыптасады. Нәтижесінде арпа жапырақтарының физиологиялық белсенділігі
масақтағы дән әбден толысқанға дейін төмендемейді [17].
Жоғарыда қысқаша ескертілгендей, егістік жағдайда өсімдіктердің
құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың тікелей әдісі өнімге есеп жүргізу
болып табылады. Өнімге жасалған есептеулерге жүгінсек, 2014-жылы сүрі жерге
себілген жүгері өнімі орта есеппен гектарына 17,2 ц, жүгері сүрі жерден
кейінгі екінші дақылында 11,9 ц, үшінші дақылында 9,5 ц, ауыспайтын жүгері
егістігінде 7,0 ц болса, кезектегі 2014 және 2015 жылдары аталған алғы
дақылдар бойынша тиісінше 12,2; 6,0; 3,2; 1,3 және 25,3; 21,5; 20,4; 16,1
цга өнім түзілді. Жауын-шашыны мол жылдағы өнім деректерін былай қойғанда
қуаншылықта өткен 2014-жылғы жүгері өнімі ылғалы орташа 2015-жылмен
салыстырғанда сүрі танапқа себілген егістіктен 5,0 цга немесе 29,1%,
екінші дақылынан 5,9 цга немесе 49,6%, үшінші дақылынан 6,3 цга немесе
66,3%, ауыспайтын егістіктен 7,0 цга немесе 76,3% кем алынған.
Сүрі танапқа себілген жүгері егістігінде минералды тыңайтқыштар
қолдану жапырақтардың өсу қарқынын үдетіп қана қоймай, сонымен бірге
олардың солу уақытындағы су ұстау қабілетін де арттыра түседі. Мәселен,
бақылаумен салыстырғанда тыңайтылған егістіктегі жапырақтардың су ұстау
қабілеті өсімдіктердің түптену кезеңінде 1,7-2,2%, түтіктенуде 2,0-2,6%,
масақтануда 2,2-2,9%, сүттенуде 2,8-3,6% жоғарылаған. Жалпы, арпаның өсу
кезеңі бойына осындай заңдылық сақталса, ал қуаңшылық жылдары
жапырақтардың су ұстау қабілеті күшейе түсетінін аңғарамыз.
Математикалық өңдеудің нәтижелері минералды тыңайтқыштар енгізілген
нұсқалардағы деректердің бір-бірінен елеулі айырмасын дәлелдей
алмағанымен, ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ СПОРТ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Фк-13-5к3 тобының студенті Кәбір Мөлдірдің
Диплом алды іс-тәжірибеден өткен
есеп жұмыстары
Іс-тәжірибе базасы: Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп-лицейі
Жетекшісі: аға оқытушы Г.Тұрабаева
Шымкент, 2017 ж.
Мазмұны
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Іс – тәжірибе өтілетін орын жайлы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі
ережелері ... ... ..5
2. Аналитикалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..6
1. Жүгері өсетін аудандардың климаты мен топырағының
сипаттамасы ... ... ... ... .6
2. Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
3. Ауыспалы егістердегі жүгерінің өсу және даму ерекшеліктері ... ... ... .10
2.4 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу
дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3 Тұқымның егістік
өнгіштігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .12
3.1 Топырақтың қоректік режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.2 Тамыр жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..14
3.3 Жүгері дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің
ұзақтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .15
4 Зерттеудің нәтижелері
4.1 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің
әдістемелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .19
4.2 Sorhgum bicolor (L.) Жүгері өсімдігінің биологиялық және өнімділік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық есебі
I – апта
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында, диплом алды конференцияға қатысып
іс-тәжірибенің міндеттері мен мақсаттарымен таныстым.
Университеттің өкімімен 13.03.2017ж – 15.03.2017 аралығында диплом
алды іс-тәжірибеден Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейіне жетекшіммен
барып, мектептің басшысымен кездесіп, мектеп ережесімен және күнделікті
тәртіптерімен таныстым. Мектептегі жетекшім Қалиев Медет.
Кафедрадан тағайындалған жетекшім аға оқытушы Г.Тұрабаеваның
тапсырмалары мен жұмыс түрлерімен таныстым.
II – апта
Диплом алды іс-тәжірибеде алдыма қойған мақсаттарыма жету үшін зерттеу
әдістерімен танысып, бірнеше ғылыми-әдебиеттерге сілтеме жасадым.
Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейінің техника қауіпсіздігімен
таныстым. Бекітілген сыныппен таныстым.
III – апта
Мектепте жетекшілік жасаған биология пән мұғалімі Қалиев Медеттің
кеңесімен Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің биологиялық және
өнімділік ерекшеліктері талдау жасап, өзіме таныс емес мәліметтер арқылы
талдау жасадым.
IV – апта
Бұл аптада, өзім өткен сабақтардың кемшіліктерімен жетістігіне биология
пән мұғалімі Қалиев Медеттің көмегімен анализ жасадым.
V-апта
Диплом алды іс-тәжірибенің есебін дайындау.
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмысы:
Дербес тапсырма бойынша: Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің
биологиялық және өнімділік ерекшеліктерімақсатында жұмыстар жүргізілді.
1. Диплом алды іс-тәжірибенің дербес тапсырмалары бойынша дайындалған
тақырыптар:
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмыстарын зерттеу
объектісі ретінде 13.03.2017ж - 15.03.2017ж мерзімі аралығында
Мектеп - лицейінде биологияны тереңдетіп оқытатын сыныпты алдық.
Ғылыми жетекшінің басшылығымен диплом алды іс-тәжірибе барысында орта
сынып оқушыларына биология пәнінің оқытушысы толықтырған мәліметтерге
сүйене отырып, Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің биологиялық
және өнімділік ерекшеліктерітақырыбында, оқушыларға дәрістер
оқылды.Зерттеу жұмысының материалдары диплом жұмысының мазмұнына енгізілді.
Кіріспе
Мен Кәбір Мөлдір ФК-13-5к3 тобының студенті, диплом алды іс-тәжірибемді
Шымкент қаласындағы №15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп лицейінде 13.03.17-
15.04.17ж., аралығында өткіздім. Мен іс-тәжірибеге күнделікті барып
отырдым. Менің іс-тәжірибелік жұмысымда 10 а – сынып оқушыларын биология
пәніне баулу болды. Оларға ғылыми әдебиеттермен қалай жұмыс жасау
керектігін таныстырдым. Оқушылармен бірге мектеп кітапханасында қазіргі
таңда биология саласындағы өзекті тақырыптармен және дипломдық жұмысымның
тақырыбына сай жұмыстар жүргіздім.
Өзіміздің оқу орнына қарасты кітапханамызда жетекшіммен бірге
оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін қандай методтармен жұмыс
істегенім дұрыс жайлы мағұлматтар жинадым. Оқушылардың логикалық ойлау
қабілетін дамытуда тірек-сызба жұмыстарының түрлілігімен таныстым. Және де
дипломдық жұмыстың тақырыбына сай зерттеу жасадық. Менің дипломдық
жұмысымның тақырыбы Биология пәнін оқытуда жүгері өсімдігінің
биологиялық және өнімділік ерекшеліктері осы тақырыпқа қажетті
материалдармен жұмыс жасау барысында зерттеулер жүргізілді.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес
әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: Биология
сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-
сызба технологиясының ерекшелігін анықтау қатысты әдебиеттерден
материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша
өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне
анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру
және қорытындылау.
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында №15 Д.И.Менделеев атндағы мектеп
лицейінің тарихымен, тахникалық қауіпсіздігімен және биология пәнінен сабақ
беретін пән мұғалімдерімен, 10а сынып оқушыларымен және оның сынып
жетекшілерімен таныстым.
10а сынып оқушыларына биология пәнінен сабақ беру барысымен құжаттарымен
таныстым. Мектеп кітапханасында жетекшіммен бірге отырып дипломдық
жұмысымның тақырыбына сәйкес әдебиеттермен танысып оларға шолу жасадым.
Осылайша диплом алды іс-тәжірибемде бес аптада мектеп қабырғасында биология
пәнінен сабақ беруге қажетті құжаттарды қалай дайындау керектігін,
оқушыларды шығармашылық жұмыстарға баулуды және дипломдық жұмыстың
тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізілді.
1 Іс – тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп – лицейінің тарихи анықтамалығы.
Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп – лицейі 1967 жылы №15 Н.К.Крупская
атындағы орта мектебі болып құрылған.
15 мамыр 2000 жылы Шымкент қаласы әкімінің №667 шешімімен Д.И.Менделеев
атындағы орта мектебі болып аталды. Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет
басқармасының қайта тіркеу туралы №11957 – 1985 – ГУ санды куәлігімен 25
қазан 2001 жылы Д.И.Менделеев атындағы №15 химия-биологиялық мектеп-лицейі
болып аталды.
Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет басқармасының қайта тіркеу туралы
№11957 – 1958 – ММ санды куәлігімен 8 желтоқсан 2009 жылы Д.И.Менделеев
атындағы №15 мектеп – лицейі мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркелді.
Қазіргі уақытта мектеп директоры Саржанова Жанар Ержанқызы болып
тағайындалған. Ол мұғалім Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп – лицейінде
қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі болып жұмыс атқарады. Ол
білікті де білімді маман.
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп-лицей директорының ҒӘЖ орынбасары
Жекеева Наталия Борисовна. Ол мұғалім бізге практика бойынша мектептегі
жауапты адам. Жекеева Наталия Борисовна мектепте орыс сыныптарына химия
пәнінен сабақ береді.
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері
1.Биология кабинеті – бұл мектептегі арнайы жабдықталған оқу кабинеті,
ғылыми – әдістемелік, психикалық-педагогтік оқу және тәрбие үрдісін
жүргізуге арналған. Кабинеттегі жұмыс осы көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге
асырылады.
2.Биология кабинеті Мемлекеттік Білім бағдарламасын, Қазақстан
Мемлекетінің Білім туралы Заңын, жалпыға бірдей орта білім беру мемлекеттік
стандартын жүзеге асыруға арналған.
4.Кабинет демонстрациялау, зертханалык жұмыстар жүргізуге лайықталып
оқу құрал – жабдықтарымен, жиһазбен, техникалық
құралдармен,көрнекіліктерімен, оқу әдістемелік жинақтармен жабдықталады.
5.Кабинет жабдықталуы оқушыларға рухани – танымдық және эстетикалық
тәрбие беруге жағдайластырылған, сонымен катар биология кабинетінің
санитарлық жағдайы да талапқа сай қалыптасқан.
6.Кабинет сабақ басталардан 15 минут бұрын ашық тұруы
2. Аналитикалық шолу
2.1 Жүгері өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы
Еліміздің біркатар шаруашылыіқтарында жүргізілген тәжірибелер силикат
бактерияларыи қолдану шамамен алғанда енімділікті 11,9%-ке дейін
арттыратынын дәлелдеді
Жүгеріні суғару жүргісінің желісінің негізінде, оның суғару, топырақ
қабатының жылу, ылғал және тұз тәртібін зерттеу арқылы, топырақ жүйесінің
дамуына және гидрохимиялық жүрістің бағытына әсерін анықтауды негізге ала
отырып, агроландшафттық жүйенің экологиялық-агромелиоративтік орнықтылығын
қамтамасыз ететін ландшафттық-бейімделген суды тұтыну шамасының шектелген-
мүмкіншілік мөлшерін бағалау.
Кез-келген жерде егіншілік жүйесін дамыту сол аймақтағы климат пен
топырақ жағдайларына байланысты.
Топырақтың кұнарлылығын қашнама жақсартқанмен, климат, ауа райын
өзгерту мүмкін емес. Мұның өзі шаруашылықты аймақтар бойынша мүмкіндігінше
дұрыс мамандандыруды талап етеді. Ылғал жеткіліксіз болған жағдайда да,
артық болған жағдайда да егіннің жақсы өнімін қамтамасыз етерліктей
агротехникалық тәсілдерді қолдану осыған сәйкес техниканы дұрыс пайдалану
мелиорацияны дамыту, тыңайтқыштарды неғұрлым тиімді, пайдалану сияқты
ліаралардың бәрі қосылып, ауыл шаруашылығының ауа райына тәуелділігін
азайтуға көмектеседі. Климат топырақ құралу процесінің бағытына және
қарқынына әсер етеді. Метеорологиялық жағдайлардың ішінде топырақ
құралудағы басты рольді жауын-шашын, температура және жел атқарады
Еліміздің біркатар шаруашылыіқтарында жүргізілген тәжірибе-лер силикат
бактерияларыи қолдану шамамен алғанда енімділікті 11,9%-ке дейін
арттыратынын дәлелдеді [1].
Жүгеріні суғару жүргісінің желісінің негізінде, оның суғару, топырақ
қабатының жылу, ылғал және тұз тәртібін зерттеу арқылы, топырақ жүйесінің
дамуына және гидрохимиялық жүрістің бағытына әсерін анықтауды негізге ала
отырып, агроландшафттық жүйенің экологиялық-агромелиоративтік орнықтылығын
қамтамасыз ететін ландшафттық-бейімделген суды тұтыну шамасының шектелген-
мүмкіншілік мөлшерін бағалау.
Топырақ ылғалының сарқылмас көзі және оның құнарлылығының басты
элементі — жауын-шашын. Топырақтың ылғалдылығын жауын-шашыннын жылдың әр
түрлі маусымдарындағы мөлшері анықтайды. Жауын суларының бір бөлегі жер
бетінен буланатын болса, екінші бөлегі ылдиға қарай ағып кетеді. Тек үшінші
бөлегі ғана топыраққа сіңіп, ылғал қорын жасайды. Оны есімдіктер
пайдаланады. Топырақтан өткен су ондағы заттарды ерітіп, химиялық
процестердің жеделдеуіне бағыттайды. Ал, топырақ үстімен аққан су оны жуып-
шайып, эрозияға шалдықтырады. Топыраққа сінген су мөлшері жалпы жауын-шашын
мөлшерімен ғана анықталмайды. Топырақтағы ылғал қоры булануға, ауа
температурасына, жер бетіндегі ағысқа да байланысты болады. Сондықтан
жылдық жауын-шашын мөлшері ауа температурасымен, жер бедерімен және
топырақтың қасиеттерімен өзара байланыста болады және өзара тәуелді келеді.
Жүгері егістігінің қоректік эаттарды әртүрлі даму кезеңдерінде
пайдалануын қадағалау — топырақтағы қоректік заттардың өзгеру заңдылығын
қадағалау деген сөз. Бұл әрі жоспарланған өнімге қарай қажетті
тыңайтқыштардың керекті тәсілдерін анықтауға да мүмкіндік береді. Бұған
қосымша өсімдіктердің пайдаланған және топырақта қалған қоректік заттары
арасындағы тепе-теңдікті анықтауға көмектеседі. Жүгері егістігі мол өнім
бергенде топырақтағы қоректік элементтерді, оның ішінде азотты, фосфорды
және калийді көп мөлшерде пайдаланады.
Қазақстанның ғылыми мекемелерінің мәліметтері бойынша, жүгері бір тонна
дән беру үшін өзіне сай сабанымен топырақтан 30—34 кг азотты, 10—13 кг
фосфорды және 40—42, килограм калийді, ал 100 центнер дәнді құрау үшін
300—400 кг азотты, 100—130 кг фосфорды және 400—420 кг калийді пайдаланады.
Осы өніммен бірге кеткен қоректік заттардың орнын топырақта қалған
қоректік заттар қорымен толтыру әсте мүмкін емес. Бұған тек тыңайтқыштарды
көбірек қолдану арқылы қол жеткізуге болады. Жүгері егістігі шашақтану
кезеңдеріне келгенде 70—72 процент азотты, 48—50 процент фосфорды және
80—82 пайыз калийді жұмсайды. Шашақтану мен сүттеніп пісу аралығында ол
12—13 пайыз азотты, 25—27 процент фосфорды және 15—20 пайыз калийді
пайдаланады. Жүгерінің азот пен фосфорды пайдалануы піскен кезеңдеріне
созылса, калийді пайдалануы сүттеніп-қамырланған сатысына дейін ғана жүреді
[10].
Жүгерінің қоректік заттарды пайдалану қабілеті — олардың биологиялық
ерекшеліктеріне, сортына, буданына, топырақтың агрохимиялық қасиеттеріне,
сондай-ақ қолданылатын тыңайтқыштардың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
өсімдіктердің өсіп-өну сатыларында қоректік заттарды қажетсіну дәрежелерің
анықтау — өсімдіктердің минералды тыңайтқыштарды қажетсіну мөлшерімен тығыз
қатынаста болады. Минералды және органикалық тыңайтқыштар әртүрлі нормада
қолданылып, жүгерінің даму кезеңдерінде оның құрамындағы қоректік заттарға
өте жоғары әсер етеді. Өсімдіктер құрамындағы тек қана фосфорды
тыңайтқыштарға тәуелді емес, азотты тыңайтқыштарды да қажет етеді [11].
Ал топырақ құнарлылығы калийге жоғары дәрежелі жерлерде егілген
жүгеріге қолданылған калийлі тыңайтқыштардың ешқандай әсері байқалмады.
Мұның езі — жүгері өсу кезеңдерінде калийді тек қана топырақтан алатындығын
керсетеді. Мұндайда калийлі тыңайтқыштарды қолдану тиімді болмайды. Демек
жүгері егістігі өзінің даму кезеңдерінде қоректік заттарды әртүрлі мөлшерде
пайдаланатыны осыдан көрінеді.
Жүгері егістігінің құрамындағы қоректік заттарға әртүрлі
тыңайтқыштардың әсері әрқалай болады дедік. Ашық сұр топыраққа егілген
жүгері егістігіне қолданылған
Жүгеріні минералдық заттармен қоректендіру — өсуін реттеп қана қоймай,
сонымен бірге оның дамуын да тездетеді. Өсімдік өсуінің бастапқы кезеңінде
қоректік заттар жетіспесе, өсімдіктер тіршілігіне елеулі зиян келетіні
мәлім. Организміндегі зат алмасу ерекшелігіне, пайда болатын заттардың
түрлеріне қарай әр өсімдіктің минералдық заттарды қабылдауда өзіндік
талғампаздық қасиеті болады. Соған байланысты ол өзінде жүретін биохимиялық
процестерге керек минералдық заттарды ғана қабылдайды. Сондықтан басқа
дақылдар сияқты, жүгері егістігіне тыңайтқыштарды қолдану мерзімін және
тәсілдерін білудің маңызы зор.
Тыңайтқыш топыраққа сеялка көмегімен күзде, жазғытұрым, егудің алдында,
сүдігер, не парды өңдеуден бұрын біртегіс шашылады, кейін соқамен жер
жыртқанда топыраққа тереңдете көміледі. Берілетін органикалық тыңайтқыштың
барлығы, минералдық тыңайтқыштардың 70 пайыз, азотты тыңайтқыштардың
жартысына жуығы осы тәсілмен шашылады. Дақылдарды егу кезіндегі тыңайту—
көктемде тұқыммен, түйнекпен бір қатарға, немесе ұядан 2—3 см бір қатарға,
немесе ұядан 2—3 см тереңірек шашылады.
2.2 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары
Табиғат жағдайларымен тығыз байланысты және көбінесе соларға тәуелді
дамитын ауыл шаруашылығы өндірісіндей сала кемде-кем. Ауыл шаруашылығы
өндірісіне әсіресе климат пен топырақ қабаттарының қасиеті үлкен ықпал
жасайды. Аймақтың топырақ-климат жағдайларына рельефтің ерекшеліктері,
температура мен жауын-шашын ғана емес, сондай-ақ климаттың басқа
элементтері де бұлтқа, ауаның ылғалдығына, қардың қалыңдығына, желдің
бағыты мен жылдамдығы ықпал жасайды.
Табиғаттың ауыл шаруашылығында маңызды орын алатын ең негізгі
факторларының бірі – ауа райы. Оның жылу, ылғал, жарық сияқты элементтері
өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін аса қажет. Осы элементтер өсімдік организмдері
мен органикалық заттарды құрау процесінде ассимиляцияланады.
Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ –климаттық жағдайы алуан түрлі
бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау
сілемдерімен облыстың солтүстік –батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала
жазығымен жалғасып жатады.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез
құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді.
Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 00 жоғары температура 8-
10 айды құрайды.
Оңтүстік өңірінде соңғы жылдары қыс қардың көп түсуімен ерекшеленеді.
Қаңтар айының бірінші онкүндігінде түскен қар ақпан айының үшінші
онкүндігіне дейін созылып жатты. Ауаның орташа температурасы қаңтар
айында -15°С болды. Қардың қалыңдығы 30-40 см-ге жетті.
Көктем айлары жауын-шашынды болды. Айта кететін бір жағдай, жыл
басы қар және су қоры жетерліктей болды.
Жаз айларында күн ыстық болып, шілде де ауаның орташа температурасы
+30, +35°С-қа дейін көтерілді.
Ауа температурасының өте жоғары болуы және жыл маусымындағы жауынның
аздығы топырақ пен ауа құрамындағы ылғалдықты төмендетеді.
Күз айларында жауын-шашынның аз түсуі, ауыл шаруашылық дақылдарды
ысырапсыз жинап алуға мол мүмкіндік берді.
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы –
515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда – 5,2 %, күзде – 18,6% және
қыста – 36,2% түседі.
Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы сұр топырақты аймақтар тау
етегіндегі жазықтықта және тау бөктерлерінде орналасқан. Аталған жерлер
Тянь-Шань тауы жүйесінің тік биікті климаттық белдеулері ретінде танылып,
негізінен тәлімі егіншілікте пайдаланылады.
Тәлімі егіншіліктің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, аталған
табиғи–климат аймағындағы өсірілетін жаздық арпа үшін жапырақ алаңы мен
фотосинтездің таза өнімділігінің оңтайлы ырғағы негізделген.
Тұқым шаруашылығының талаптарына сәйкес сүрі танаптағы қоректену аясы
мен аумағының арпа өніміне, дәннің технологиялық және егістік сапасына
әсері айқындалды.
Тау етегінен төмендеген сайын топырақ түзуші жыныстар жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналады. Сөйтіп шөл дала бағытына қарай биіктіктің төмендеуіне
байланысты топырақ құрамында құм көбейеді де, керісінше лайлы фракция кеми
түседі. Демек, тау етегіндегі жазықтықта топырақ түзуші жыныстардың
генезисін анықтау кезінде тау биіктігіне және кеңістікке қатысты өзіндік
табиғи жіктелу ағымы байқалады.
- тәлімі жер жағдайындағы ауыспалы егіс жүйесінде жүгерінің өсу орны;
- сұр топырақты ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтағы жүгері егістіктерінің
ылғалмен қамтылу дәрежесіне байланысты өнім қалыптастыру ерекшеліктері;
- алғы дақылға, қоректену аясы мен аумағына қарай жүгері өсімдіктерінің
фитосанитарлық жағдайы мен фотосинтетикалық көрсеткіштерін оңтайландыру;
- көп факторлы егістік тәжірибедегі зерттелген агротехникалық тәсілдердің
арпа өнімі мен оның құрамдас бөліктеріне тигізетін үлесін жіктеу;
- сүрі танапта қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу мөлшеріне
қарай түзілетін жүгері өнімі мен тұқымның егістік сапасын анықтау.
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі аймақтың климаты шұғыл
континенталды, тәуліктік және жылдық ауа температурасының ауытқуы басым.
Ауаның жылдық орташа температурасы 7,40С, ал айлық орташа температура
қаңтарда минус 9,00 болса, шілде айында 25,10 шамасына жетеді. Ең жылы ай
мен суық ай екеуінің орта температурасының айырмасы 35-400 аралығында.
Тәжірибе танабының топырақ қыртысын түзуші жыныстары – жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналған кәдімгі сұр топырақ. Бұл топырақ түрінің жазықтағы таралу
шекарасы теңіз деңгейінен 200-800 м биіктікте орналасқан. Зертханалық
талдау барысында анықталғандай, оның жыртылмалы қабатында 1,02-1,11%
қарашірігі, 0,073-0,080% азоты, 0,14 пайызға жуық жалпы фосфоры бар
екендігін көрсетеді. Жылжымалы фосфоры 16,9-20,8 мгкг. Топырақтың көлемдік
салмағы 1,13 гсм3, солу ылғалдылығы 5,52-6,42% [12].
Көп жылдық мөлшермен салыстырғанда зерттелген ішінде температуралық
режим, жауын-шашын мөлшері және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бойынша
едәуір айырмашылықтар байқалды. Дегенмен тәлімі жердегі жаздық арпаның
бірқалыпты өсіп-дамуы мен өнімінің ойдағыдай қалыптасуына оның өсу
кезеңіндегі (сәуір-маусым айлары) метеорологиялық элементтердің маңызы зор.
2.3 Ауыспалы егістердегі жүгерінің өсу және даму ерекшеліктері
Егіншілік мәдениетін арттыру өсірілетін дақылдардан сапалы және мол
өнім алудың негізгі кепілі болып саналады. Осы күрделі мәселенің оңтайлы
шешімін табу ауыспалы егіс жүйесін кеңінен игерудің арқасында іске
асырылмақ. Нәтижесінде біз егістік жерлерді тиімді пайдаланып, топырақтың
құнарлылығын сақтап әрі қоршаған ортаның жағдайын жақсартуға толық
мүмкіндік аламыз. Тәлімі жерлерде енгізілген ауыспалы егістердің негізі
сүрі жыртылған танап болып есептеледі. Себебі ол жерде қыста-көктемде
жауған жауын-шашын және қоректік заттар жиналып, арамшөптер, өсімдіктер
зиянкестері және ауруларымен күресудің агртехникалық тәсілдері сәтті
жүргізіледі.
Ал енді сүрі жыртылған танаптан кейін қандай дақылдың орналасуы
тұрғысында ғалымдар арасында әртүрлі пікір қалыптасқан. Кейбіреулері сүрі
жерден кейін екінші дақыл ретінде күздік бидай орналастыруды жөн көрсе, ал
қалғандары тәлімі жерге жақсы бейімделген, ауа райының қолайсыз
өзгерістеріне төзімді, жоғары өнім түзетін арпа дақылын себуді ұсынады. Біз
осы ұсынысты қолдай отырып, аталған мәселені ғылыми тұрғыда анықтау үшін
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтына қарасты тәлімі егіншілік
бөлімінің ғалымдарымен бірлесіп, тәлімі жерде орналасқан ауыспалы
егістердегі жүгерінің орнын және оның егіс көлемін анықтау мақсатында
бірсыпыра жұмыстар жүргізгенбіз. Зерттеулерге тиісті бағасын беріп, нақты
қорытынды жасау үшін 1-тәжірибедегі ауыспалы егістің үлгілерін пайдаландық
[13].
Осы үлгілер бойынша жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижелеріне
сүйенсек, тәлімі егіншілік жағдайында шектеулі фактор топырақ ылғалы
болғандықтан, оның қоры біз орналастырып отырған дақылдардың арасында
айтарлықтай айырмашылық байқалтпады. Тек, ылғал көлемі сүрі танаппен
салыстырғанда ауыспайтын арпа егістігінде 78 мм, ал сүрі жерден кейін
орналасқан арпада 32 мм кем болды. Жиналған өнім мөлшеріне келетін болсақ,
ол әр танаптағы топырақтың құнарлылығына және жауын-шашынның түсу мерзіміне
қарай қалыптасқан. Мысалы, күздік бидай күздегі-көктемдегі ылғалдыққа
байланысты өсіп-өнсе, жаздық жүгері мамыр айындағы топырақ ылғалына сәйкес
өнім құрайды. Әрине, бұл құбылыс өсу кезеңіндегі ауа райымен тығыз
байланысты болғандықтан, бірінші кезекте жалпы ылғал қорын тиімді пайдалану
мәселесіне көңіл бөлген жөн. Осы тұрғыда дәлірек айтсақ, сүрі айдалған
танапта өсірілген жүгерінің 1 кг дәнін құрау үшін жұмсалған ылғал шығыны
14,4 мм болса, арпа дақылы – 13,2 мм, ал ауыспайтын егістікте – 18,1 мм-ге
жетті. Осыған қарағанда арпаның ылғал пайдалану қабілеті күздік бидаймен
салыстырғанда біршама аз мөлшерді көрсетеді.
Жүгерінің сүрі жерден кейін үшінші дақыл ретінде орналастырған жағдайда
егістіктің арамшөппен ластануы аз-маз көбейеді, бірақ олардың арпа өніміне
аса кері әсер ете алмағаны байқалады. Бұл құбылысты жүгері дақылының
арамшөптерге қарағанда тез өсіп-жетіліп кетуімен түсіндіруге болады.
Сонымен тікелей сүрі айдалған танапта өсірілген күздік бидайдың 3 жылдық
орташа өнімі әр гектардан 17,8 ц құраса, арпа дақылы – 16,8 ц, оны екінші-
үшінші танаптарда ораналастырғанда тиісінше – 15,2 және 14,0 ц, ал
ауыспайтын арпа егістігінен 11,8 ц дән жиналды.
Келтірілген мәліметтерді сараптай келіп айтарымыз, біздер орындаған
ғылыми-зерттеу жұмыстар тәлімі жерде игерілген 4-танапты сүрі жерлі-
арпаланған ауыспалы егістерінде жүргізілді.
2.4 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу
дәрежесі
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы жиі қайталанатын құрғақшылық пен
тұрақты ылғал тапшылығы әрдайым зерттеушілерге топырақтың су режимін
жақсартуды және оларды реттеудің жаңа жолдарын іздестіруді міндеттейді. Сол
себепті өсімдіктердің топырақ ылғалын ұтымды пайдалануын жақсартуға
бағытталған барлық агротехникалық шаралардың ғылыми және практикалық маңызы
ерекше.
Зерттелген 2014 жылдары қысқы-көктемгі кезеңдеріндегі ауа райының көп
жылдық көрсеткіштерден әжептеуір айырмашылығы болғандықтан, алғы дақылдар
бойынша арпа себер алдындағы өнімді ылғал қорында да елеулі өзгешеліктер
байқалды. Көктемгі ылғалдың барынша мол қоры сүрі танап топырағында
жиналып, жүгерінің екінші, үшінші және ауыспайтын дақылынан тиісінше 23,8;
38,5 және 65,9 мм немесе 22,1; 41,5 және 100,8% артық құралған.
Жүгерінің өсу кезеңі бойына қоректену аумағының әсерінен туындайтын
ылғал қорындағы айырмашылықтар едәуір шамаға жетеді және көбінесе қуаңшылық
жылдары өсімдіктердің өнімділік сипатына түбегейлі өзгерістер енгізуі
ықтимал.
Егістіктегі топырақ ылғалдылығын анықтау барысында тұқым себу
мөлшерінің жаздық арпа өсімдіктерінің су режимін реттеудегі маңызды орын
алатындығы белгілі болды. Атап айтқанда, түптену кезеңіндегі гектарына 2
және 5 млн. дәннен себілген егістікті салыстыра талдасақ, сүрі танап
топырағында 13,4 мм, арпаның екінші дақылында 15,0 мм, үшінші дақылында
14,5 мм ылғал сирек егістікте көп сақталған.
3 Тұқымның егістік өнгіштігі
3.1 Топырақтың қоректік режимі
Қоректік режимге жүргізілген бақылаулар механикалық өңдеулердің
нәтижесінде қалыпты жағдайдағы ылғалдылығы мен органикалық қалдықтардың
минералдану қарқындылығы жоғары жүретін сүрі танаптағы нитраттардың айрықша
басымдылығын көрсетеді.
Атап айтсақ, жүгері себер алдында топырақтың 0-40 см қабатындағы
азоттың нитратты мөлшері сүрі жердегі егістікте орта есеппен 40,4 мг
құраса, екінші дақылында 20,9 мг және үшінші дақылында ( 15,5 мг) әлденеше
төмендеп, ал ең аз шамасы (10,2 мг) ауыспайтын егістікте тіркелген.
Корреляциялық талдаудың нәтижелері топырақтағы нитраттың көктемгі деңгейі
мен дән өнімінің арасындағы тығыз тәуелді байланысты дәлелдейді (r=0,71±
0,21).
Жүгерінің түптену кезеңіндегі анықтауда өсімдіктердің азотты болмашы
пайдаланғаны байқалып, толық пісу мерзіміне қарай аталған алғы дақылдар
бойынша оның мәні тиісінше 25,5; 11,3; 6,9 және 4,5 милиграмға теңелген.
Осы шамалас заңдылықты фосфор-калий режимі жөнінен де айтуымызға сенімді
деректер бар. Демек, таза сүрі жерден кейін орналасқан арпа егістігі бүкіл
өсу кезеңі бойына басқа танаптармен салыстырғанда қоректік элементтермен
әлдеқайда жаксы жабдықталады.
Сүрі танапқа енгізілген минералды тыңайтқыштардың әсерінен топырақтағы
қоректік элементтердің жылжымалы түрлері көбейіп, арпа өсімдіктерінің
қоректену жағдайлары жақсаратындығы белгілі [14].
Мысалы, тәжірибе танабына тыңайтқыштар енгізілгенге дейінгі нитраттың
(40,3 мгкг), жылжымалы фосфордың (23,2 мгкг) және ауыспалы калийдің (550
мгкг) бастапқы көлемін айта келіп, зерттеу үлгісіндегі P30 аясында
берілген 30 кг азоттың арқасында топырақтың 0-40 см қабатындағы
нитраттардың мөлшері түптену кезеңінде орта есеппен 1,8 мг, топырақты
негізгі өңдеу алдында енгізілген 30 кг әсерлі зат дәрежесіндегі
суперфосфаттың әсерінен арпа себер алдындағы жылжымалы фосфор 1,0-1,1 мг
көтерілетіндігі анықталды.
Көктемде тұқыммен бірге қатарлап берілген P15 нұсқасындағы фосфор
қышқылының шамасы да өсімдіктердің түптену кезеңінде өзінің тиісті өсімін
тапқан.Ал егін жинар алдындағы топырақ үлгілеріне жүргізілген зертханалық
талдаулар жүгері өнімінің деңгейіне сәйкес егістік танабында қалған
қоректік элементтердің нақты көлемін сипаттайды.
Жоғарыда айтылған жайларды түйіндей келсек, ылғалы жеткіліксіз тәлімі
жердегі ауыспалы егістің сүрі танабына минералды тыңайтқыштар енгізу арпа
егістігінің қоректік заттармен жабдықталуын жақсартып, өсімдіктердің өсу
жағдайын оңтайландыра түсуге айтарлықтай негіз қалайды.
Мәдени дақылдар тұқымының өнгіштігін көтеру ертеден-ақ көптеген
зерттеушілердің басты назарына іліккен, бірақ бұл әсіресе кейінгі жылдары
шешімін тағатсыз күткен өзекті мәселеге айналып отыр. Аграрлық ғылымның
түрлі салаларының даму нәтижесінде тұқымның төмен өнгіштігінің кейбір
себептерін айқындайтын маңызды фактілер анықталып, зертханалық және егістік
өнгіштікті көтерудің жаңа жолдары қарастырылуда.
Егістіктегі дән өнімін құрауға қатысатын алаң бірлігіндегі өсімдіктер
саны әрдайым тұқымның егістік өнгіштігіне тікелей бағынышты келеді.
Сондықтан ылғалы жеткіліксіз тәлімі жер үшін оның аса құрғақ климатты
жағдайында аталған көрсеткіштің құндылығы сөзсіз арта түспек.
Тәжірибедегі есептеулерге жүгінсек, тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақ
ылғалдылығының шамамен бірдей болғанымен, басқа егістіктерге қарағанда сүрі
жерге себілген жаздық арпаның егістік өнгіштігі біршама жоғары екендігі
байқалады. Мәселен, 2011-2012 жылдар ішінде сүрі жердегі жүгерінің егістік
өнгіштігі орта есеппен 74,3% құраса, ал екінші және үшінші дақылы мен
танабы үздіксіз ауыспайтын егістіктерде тиісінше 72,0; 70,5 және 68,2%
немесе 2,3; 3,8 және 6,1 пайызға кеміген. Мұндай құбылыс, біздің
пікірімізше, ауыспалы егістегі алғы дақылдарға қарай топырақтың жыртылатын
қабатының құрылымына және сүрі танап бетіндегі аңыздық қалдықтардың
жоқтығына байланысты болуы керек [15].
Зерттелген жылдары тұқым себу мөлшері мен оның егістік өнгіштігінің
арасында орнығатын кері тәуелділікті айта кетуіміз қажет, яғни себу мөлшері
көбейген сайын тұқымның егістік өнгіштігі төмендей түседі және керісінше
қайталануы ықтимал.
Атап айтсақ, себу мөлшерін гектарына 2-ден 5 млн. дәнге арттыру сүрі
жердегі арпаның егістік өнгіштігін 6,2%, екінші дақылында 6,3%, үшінші
дақылында 6,9 пайызға төмендеткен.
Сүрі танапта жүргізілген тәжірибедегі қоректену аясы мен аумағына қарай
жаздық жүгері егістік өнгіштігін талдай келсек, тыңайтқышсыз нұсқадағы бұл
көрсеткіштің орташа мәні 74,7% болса, 15 кг фосфорды тұқыммен бірге
қатарлап енгізгенде 77,8%, Р30 аясында 79,0%, N30Р30 – 78,8 пайызға
теңелген.
Көп факторлы тәжірибе нәтижелерін дисперсиялық талдау арпа тұқымының
егістік өнгіштігі бірінші кезекте қоректену аумағы мен аясына (48,5-63,1%),
сонан соң алғы дақылға (25,6-38,5%) қарай өзгеретіндігін көрсетеді.
Өсімдіктердің даму сатысында бас өркен мен түптену өркеніндегі, әсіресе
колеоптиль буынындағы буын тамырлардың барынша қарқынды қалыптасуы түптену-
түтіктену кезеңінде байқалады. Түтіктену кезеңінен кейін ұрық тамырлар мен
колеоптиль буындағы тамырлардың өсуі бірден әлсірегенімен, бірақ олардың
тіршілігі дәннің сүттенген мезгіліне дейін тоқтамайды. Оның есесіне
түтіктену – масақтану кезеңінде бас өркеннің буын тамырлары жанданып, өсуді
ерекше үдете түседі.
3.2 Тамыр жүйесінің дамуы
Тамыр жүйесінің қуаттылығы – топырақ ылғалдылығы мен құнарлылығын
барынша пайдаланудың арқасында сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына
өсімдіктердің төзімділігін арттырып, тіршіліктегі маңызды бірқатар
органикалық қосылыстардың алғашқы синтезінде айтарлықтай қызмет атқаратын
және өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің жоғары өнімділігін қамтамасыз
ететін шешуші факторлардың бірі.
Тамырлардың тармақтану қарқындылығы олардың ең белсенді аймағы жөнінде
дұрыс мағлұмат алуға мүмкіндік жасайды. Жүргізілген бақылаулар арпаның ұрық
тамырларының барынша жедел тармақтануы түптену кезеңінде 5-25 см,
түтіктенуде 15-35, масақтану мен сүттенуде 45-70 см тереңдікте өтетіндігін
дәлелдейді. Ал 25-35 см тереңдіктегі топырақтың аса тығыздығынан
тамырлардың тармақтануы өте әлсіресе, тереңдеген сайын кейінгі ылғалдырақ
және мейлінше тығыздалмаған қабаттарда қайтадан арта түседі. Ылғал қоры
азая келе топырақтың жоғары қабатындағы жанама тамырлардың біраз бөлігі
тіршілігін тоқтатып, сол себепті қуаңшылық жылдары өсімдіктер дамуының
соңғы кезеңдерінде тармақтану қарқыны күрт бәсеңдейді. Қысқасы,
құрғақшылықтың салдарынан болған өнім шығынын (29,1-76,3%) сараптау
ауыспалы егістегі алғы дақылға байланысты топырақ ылғалының мол қоры
жасуша шырынының концентрациясын азайтып, арпаның ойдағыдай өсіп-дамуына
қолайлы жағдай туғызады да, нәтижесінде өсімдіктердің құрғақшылыққа
төзімділігі әлдеқайда арта түседі [16].
Жалпы, 2014-2015 жылдары жасуша шырынының ең төменгі концентрациясы
(9,1-19,3%) сүрі жерге себілген жүгері егістігінде тіркелсе, арпаның сүрі
жерден кейінгі екінші дақылында 11,7 – 20,6%, үшінші дақылда 13,2-21,8%, ал
ауыспайтын жүгері егістігінде ең жоғары (13,9-23,0%) мағынаға ие болды.
Мұндай ауытқушылық ауыспалы егістегі жүгері орны сүрі танаптан қашықтаған
сайын топырақтағы ылғал қоры азаяды. Тәжірибедегі сыналған агротехникалық
шараларға сәйкес жаздық жүгерінің егістік өнгіштігі жөніндегі деректерді
жинақтай келе төмендегідей тұжырым жасауға болады. Аталған көрсеткіштің
түзілу шамасы алғы дақылға, қоректену аумағы мен аясына қарай бірталай
аралықта ауытқиды, дегенмен негізгі анықтаушы фактор ретінде тұқым
сіңіретін тереңдіктегі топырақ ылғалы мен температурасын атауымыз қажет.
Жауын-шашыны жеткіліксіз тәлімі аймақта өсірілетін басқа дәнді
дақылдармен салыстырғанда жалпы құрғақшылыққа төзімді келуінен арпа
жапырақтарының су ұстау қабілеті жоғары келеді. Жүгері өсімдіктерінің
құрғақшылыққа төзімділігінің маңызды физиологиялық көрсеткіштерінің бірі –
жапырақтардың су ұстау қабілеті. Бұл көрсеткіш өсімдік ағзасындағы
ұлпалардың белгілі бір сулану денгейін сипаттайтын және сыртқы ортаның
әсері, қолданылатын агротехникалық тәсілдер мен өсірілетін дақылдарға
қарай өсімдіктердің өсіп-жетілу кезіндегі жекелген даму кезеңдерінде
әрқилы қалыптасуы ықтимал.
3.3 Жүгері дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің
ұзақтығы
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердегі арпаның құрғақшылыққа
төзімділігі осы аймақта өсірілетін сорттардың морфологиялық және
анатомиялық белгілерімен қатар өсімдіктердің тіршілік барысында жүретін
физиологиялық процестер мен егістікте қолданылатын агротехникалық
тәсілдерге байланысты біршама өзгеріп отырады.
Біздер өз тәжірибелерімізде жасуша шырынының концентрациясы мен
жапырақтардың су ұстау күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін ескере келе
және жылдың жауын - шашынмен қамтамасыз етілуіне байланысты ауыспалы
егістегі арпа өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділік қасиеттерін бағалап,
түпкі өніммен байланыстыра түсіндіруді мақсат еттік.
Төменде сүрі танаптағы өсірілген тәжірибеде жүгері жапырақтарын су
ұстау күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін келтіріп отырмыз.
Кесте 1 - Сүрі танаптағы арпа жапырақтарының су ұстау күшіне минералды
тыңайтқыштардың әсері (2014-2015 жж.)
Нұсқа Жалпы мөлшермен салыстырғанда жапырақтардың 2 сағат ішінде
жоғалтқан суы, %
түптену түтіктену масақтану сүттену
Тыңайтқышсыз 21,0 20,5 19,8 18,6
Р15 19,3 18,5 17,6 15,8
Р30 19,0 18,1 17,2 15,3
N30P30 18,8 17,9 16,9 15,0
ЕКЕА 0,5, % 0,9 0,7 0,5 0,6
Ескерту: Р15 тұқыммен бірге қатарлап енгізілген
Жиналған мәліметтерді талдау сүрі танапқа егілген арпа өсімдіктерінің
жапырақтары бақылауда екі сағат солудан кейін түптену кезеңінде жалпы
мөлшермен салыстырғанда 21,0%, түтіктенуде 20,5%, масақтануда 19,8% және
дәннің сүттенген мезгілінде 18,6% су жоғалтқандығын дәлелдейді.
Жапырақтардың солу уақыты ішіндегі жоғалған судың ең аз мөлшері
сүттену кезеңінде байқалады, өйткені бұл құбылыс арпа дақылының
биологиялық ерекшеліктеріне, яғни өсу кезенінің соңына қарай
өсімдіктердің су ұстау қабілетін күшейте түсетіндігіне байланысты
қалыптасады. Нәтижесінде арпа жапырақтарының физиологиялық белсенділігі
масақтағы дән әбден толысқанға дейін төмендемейді [17].
Жоғарыда қысқаша ескертілгендей, егістік жағдайда өсімдіктердің
құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың тікелей әдісі өнімге есеп жүргізу
болып табылады. Өнімге жасалған есептеулерге жүгінсек, 2014-жылы сүрі жерге
себілген жүгері өнімі орта есеппен гектарына 17,2 ц, жүгері сүрі жерден
кейінгі екінші дақылында 11,9 ц, үшінші дақылында 9,5 ц, ауыспайтын жүгері
егістігінде 7,0 ц болса, кезектегі 2014 және 2015 жылдары аталған алғы
дақылдар бойынша тиісінше 12,2; 6,0; 3,2; 1,3 және 25,3; 21,5; 20,4; 16,1
цга өнім түзілді. Жауын-шашыны мол жылдағы өнім деректерін былай қойғанда
қуаншылықта өткен 2014-жылғы жүгері өнімі ылғалы орташа 2015-жылмен
салыстырғанда сүрі танапқа себілген егістіктен 5,0 цга немесе 29,1%,
екінші дақылынан 5,9 цга немесе 49,6%, үшінші дақылынан 6,3 цга немесе
66,3%, ауыспайтын егістіктен 7,0 цга немесе 76,3% кем алынған.
Сүрі танапқа себілген жүгері егістігінде минералды тыңайтқыштар
қолдану жапырақтардың өсу қарқынын үдетіп қана қоймай, сонымен бірге
олардың солу уақытындағы су ұстау қабілетін де арттыра түседі. Мәселен,
бақылаумен салыстырғанда тыңайтылған егістіктегі жапырақтардың су ұстау
қабілеті өсімдіктердің түптену кезеңінде 1,7-2,2%, түтіктенуде 2,0-2,6%,
масақтануда 2,2-2,9%, сүттенуде 2,8-3,6% жоғарылаған. Жалпы, арпаның өсу
кезеңі бойына осындай заңдылық сақталса, ал қуаңшылық жылдары
жапырақтардың су ұстау қабілеті күшейе түсетінін аңғарамыз.
Математикалық өңдеудің нәтижелері минералды тыңайтқыштар енгізілген
нұсқалардағы деректердің бір-бірінен елеулі айырмасын дәлелдей
алмағанымен, ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz