Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау
Диплом алды іс.тәжірибенің апталық есебі ... ... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Іс . тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері ... ... ... ..5
2 Аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.1 Жеміс жидек өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .6
2.2 Жеміс . жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері ... ... ... ... ... ... ...7
2.3 Жеміс ағашының өсу және жеміс салу заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ..9
3 Жеміс көшеттеріндегі көшеттер өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.1 Жеміс. жидек өсімдіктерін көбейту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.2 Жүзім өсірудегі тыңайтқыштарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3.3 Тамырыөзiндiкекпе көшеттер жері ... ...14
3.4 Жас және өнім салып тұрған жүзімдіктерді күтіп.баптау ... ... ... ... ... ... 16
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Жеміс көшеттеріндегі көшеттерінің өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ..17
4.2 Бүлдіргенді өсіру технологиясы ... ... ... .18
4.3 Қарақаты өсіру технологиясы ... ..19
4.4 Таңқурай, құлпынай, бүлдірген көшеттерді отырғызу және зерттеу әдістері ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...24
Пайдаланылған әдебиеттер тізім
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Іс . тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері ... ... ... ..5
2 Аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.1 Жеміс жидек өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .6
2.2 Жеміс . жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері ... ... ... ... ... ... ...7
2.3 Жеміс ағашының өсу және жеміс салу заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ..9
3 Жеміс көшеттеріндегі көшеттер өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.1 Жеміс. жидек өсімдіктерін көбейту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.2 Жүзім өсірудегі тыңайтқыштарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3.3 Тамырыөзiндiкекпе көшеттер жері ... ...14
3.4 Жас және өнім салып тұрған жүзімдіктерді күтіп.баптау ... ... ... ... ... ... 16
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Жеміс көшеттеріндегі көшеттерінің өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ..17
4.2 Бүлдіргенді өсіру технологиясы ... ... ... .18
4.3 Қарақаты өсіру технологиясы ... ..19
4.4 Таңқурай, құлпынай, бүлдірген көшеттерді отырғызу және зерттеу әдістері ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...24
Пайдаланылған әдебиеттер тізім
Өзіміздің оқу орнына қарасты кітапханамызда жетекшіммен бірге оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін қандай методтармен жұмыс істегенім дұрыс жайлы мағұлматтар жинадым. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба жұмыстарының түрлілігімен таныстым. Және де дипломдық жұмыстың тақырыбына сай зерттеу жасадық. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтау» осы тақырыпқа қажетті материалдармен жұмыс жасау барысында зерттеулер жүргізілді.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: «Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау» қатысты әдебиеттерден материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру және қорытындылау.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: «Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау» қатысты әдебиеттерден материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру және қорытындылау.
1.Рытов М.В. Русские яблоки. – М: Гос. изд-во с.-х. лит-ры, 1960. – 500с.
2.Болотов А.В. Биология размножения и развития. Раздел ... * Учебное пособие. Иркутск: Изд-во ИГУ, 2011. 217 с.
3.Шредер Р.И. Русский огород, питомник и плодовый сад / Р.И. Шредер. -М.: 1992.-880 с.
4.Кичунов Н.И. Иностранные плодовые и овощные рынки. О плодоторговле и плодовых рынках Англии. – С.-Пб.: типогр. П.П. Сойкина, 1912.-144 с.
5.Кичунов Н.И. Очерк современного положения промышленного плодоводства в Северной Америке. – Л., 1926. –164 с.
6. Эдельштейн В. И. История русского овощеводства / В.И. Эдельштейн // Эдельштейн В.И. Овощеводство учеб, пособие / В. И. Эдельштейн . -М., 1962. - С. 4-7.
7.Мичурин И. В. «О разведений винограда в северной полосе», 1911, журнал «Прогрессивное садоводство и огородничество» 12-13 с.
8.Мичурин И. В. «Материалы для выработки правил воспитания гибридных сеянцев при выводке новых сортов плодовых растений», 1917, журнал «Садовод» № 3.
9.Пашкевич В.В. Сортоизучение и сортоводство плодовых деревьев. -М. Л.: Гос. изд - во совх. и колх. литературы, 1933. - 512 с.
10.Пашкевич В.В. Плодоводство и меры к его развитию - С. Пб., 1908.– 25с.
11. Пашкевич В.В. - Селекция в плодоводстве, ее методика и значение. – С.-Пб, 1912. –29с.
12.Яковлев П.Н. Жизнь в саду // И.В. Мичурин в воспоминаниях современников. Тамбов: Книж. Изд-во, 1963. С. 76-80.
13.Черненко, Е. Научный подвиг селекционера [Текст] // Мичур. правда. — 2000. — 13 дек. — С. 1-2.
14.Степанов Сергей Николаевич [Текст] // Садоводы ученые России. — Орел, 1997. — С. 351 — 352: фот.
15.Колесников В. А., Частное плодоводство, М., 1973.
16. П. М. Жуковский // Генетические основы селекции растений. М., 1971.-С. 4-20.
17.Метлицкий, 3. А. Агротехника плодовых культур / 3. А. Метлицкий, О. 3. Метлицкий. М.: Колос, 2008. -.241 с.
18.Шитт, П. Г. Учение о росте и развитии плодовых и ягодных растений / П. Г. Шитт М., 1958. - 446 с.
19.Будаговский, В. И. Слаборослые плодовые деревья и их значение в интенсификации плодоводства / В. И. Будаговский // Сельскохозяйственная биология. 1970. - Т. 5. - № 2. - С. 266-274.
20.Вавилов Н.И. Дикие родичи плодовых деревьев Азиатской части СССР и Кавказа и проблемы происхождения плодовых деревьев // Тр. по прикл. бот., ген. и сел. 1931. - т.26, вып. 3. - С. 85 - 107.
21.Драгавцев А. П. и Трусевич Г. В., Южное плодоводство, М., 1970;
22.Каплина Г.Т. Овощные культуры/ Г.Т. Каплина. Алма-Ата, 1978. - 49 с.
23. А.Д Джангалиев. Дикая яблоня Казахстана. Алма-Ата, 1987.– С.13-19.
24.К. Байжан. Жабайы алма мен өрік бағы қайта қалпына келтірілуде «Егемен Қазақстан» газеті, 23 мамыр 2008 жыл.
25.Аубекеров, Т. А. Өсімдік шаруашылығы және селекция [Мәтін] / Т. А. Аубекеров. - Алматы : Қайнар, 1988. - 232 б.
26.С. Арыстанғұлов, А. Елшібаев, Б. Уызбеков, А. Күлдеев.Өсімдік шаруашылығы [Мәтін] : практикум / - Астана : Фолиант, 2008. - 184 б. - (Кәсіптік білім). - Пайдаланылған әдебиеттер: 178-179 б. -
27.Аяпов К.Ж., Мажитова Р.С Жүзім шаруашылығы, -Алматы, 2001
28.Джангалиев А. Д., Понамарчук В.Г Сорта винограда Казахстана. –Алматы. Қайнар, 1967
29.Миржаниан А.С. Виноградарство.- М: Колос, 1967
30.АяповК.Ж.,КампитоваК.А.,МажитоваР.С.Жемісшаруашылығы.2005.
31.Богданов П.Л. Дендрология (учебник). – М., Лесная промышленность, 1974
32.Байтулин И.О., Рубаник В.Г., Рахимбаев И.Р., Ситникова А.С. Зеленая «фабрика» чистого воздуха. Изд-во «Наука» Каз.ССР, Алма – Ата, 1979.
33.Каратаев Е.С. Овощеводство/ Е.С. Каратаев. М.: Колос. 1999. - 260 с.
34.Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Қазақстан өсімдіктері, Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, Алматы, 1977.
35.Атрохин В.Г., Солодухин Е.Д. Лесная хрестоматия. М., Изд-во Лесная промышленность, 1988.
36.АндреевВ.М.,МарковВ.М.“Практикумпоовощеводству”.М.:Колос,1980.
37.К.Ж. Аяпов, О.А. Үкібасов, М.Д. Есеналиева. Жемiс, көкөнiс шаруашылығы. Практикумы -2009. Астана. 189 б.
38.Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011.
39.БойкоН.Т.“Совершенстовованиетехнологиивозделыванияплодовыхиовощныхкультурнаюго-востокеКазахстана”Сб.трудовКазСХИ,Алма-Ата, 1991.
40.БойкоН.Т.“Методическиеуказанияповыполнениюлабораторныхработ”. “КазГАУ”, Алматы, 1996.
41.Байтенов М.С. В мире редких растений. – Изд – во «Кайнар», 1985.
42.Байтулин И.О., Проскуряков М.А., Чекалин С.В. Системно – экологический подход к интродукции растений в Казахстане. Часть I; II. Алма – Ата: Изд-во «Гылым», 1992.
43.Берлянд С.С., Крючев Б. Д. Растениеводство. . Изд.4-е, перераб. и доп. М., Колос, 1996.
44.КаплинаГ.Т.“Рассадныеовощныекультуры”,Алма-Ата:Кайнар,1976.
2.Болотов А.В. Биология размножения и развития. Раздел ... * Учебное пособие. Иркутск: Изд-во ИГУ, 2011. 217 с.
3.Шредер Р.И. Русский огород, питомник и плодовый сад / Р.И. Шредер. -М.: 1992.-880 с.
4.Кичунов Н.И. Иностранные плодовые и овощные рынки. О плодоторговле и плодовых рынках Англии. – С.-Пб.: типогр. П.П. Сойкина, 1912.-144 с.
5.Кичунов Н.И. Очерк современного положения промышленного плодоводства в Северной Америке. – Л., 1926. –164 с.
6. Эдельштейн В. И. История русского овощеводства / В.И. Эдельштейн // Эдельштейн В.И. Овощеводство учеб, пособие / В. И. Эдельштейн . -М., 1962. - С. 4-7.
7.Мичурин И. В. «О разведений винограда в северной полосе», 1911, журнал «Прогрессивное садоводство и огородничество» 12-13 с.
8.Мичурин И. В. «Материалы для выработки правил воспитания гибридных сеянцев при выводке новых сортов плодовых растений», 1917, журнал «Садовод» № 3.
9.Пашкевич В.В. Сортоизучение и сортоводство плодовых деревьев. -М. Л.: Гос. изд - во совх. и колх. литературы, 1933. - 512 с.
10.Пашкевич В.В. Плодоводство и меры к его развитию - С. Пб., 1908.– 25с.
11. Пашкевич В.В. - Селекция в плодоводстве, ее методика и значение. – С.-Пб, 1912. –29с.
12.Яковлев П.Н. Жизнь в саду // И.В. Мичурин в воспоминаниях современников. Тамбов: Книж. Изд-во, 1963. С. 76-80.
13.Черненко, Е. Научный подвиг селекционера [Текст] // Мичур. правда. — 2000. — 13 дек. — С. 1-2.
14.Степанов Сергей Николаевич [Текст] // Садоводы ученые России. — Орел, 1997. — С. 351 — 352: фот.
15.Колесников В. А., Частное плодоводство, М., 1973.
16. П. М. Жуковский // Генетические основы селекции растений. М., 1971.-С. 4-20.
17.Метлицкий, 3. А. Агротехника плодовых культур / 3. А. Метлицкий, О. 3. Метлицкий. М.: Колос, 2008. -.241 с.
18.Шитт, П. Г. Учение о росте и развитии плодовых и ягодных растений / П. Г. Шитт М., 1958. - 446 с.
19.Будаговский, В. И. Слаборослые плодовые деревья и их значение в интенсификации плодоводства / В. И. Будаговский // Сельскохозяйственная биология. 1970. - Т. 5. - № 2. - С. 266-274.
20.Вавилов Н.И. Дикие родичи плодовых деревьев Азиатской части СССР и Кавказа и проблемы происхождения плодовых деревьев // Тр. по прикл. бот., ген. и сел. 1931. - т.26, вып. 3. - С. 85 - 107.
21.Драгавцев А. П. и Трусевич Г. В., Южное плодоводство, М., 1970;
22.Каплина Г.Т. Овощные культуры/ Г.Т. Каплина. Алма-Ата, 1978. - 49 с.
23. А.Д Джангалиев. Дикая яблоня Казахстана. Алма-Ата, 1987.– С.13-19.
24.К. Байжан. Жабайы алма мен өрік бағы қайта қалпына келтірілуде «Егемен Қазақстан» газеті, 23 мамыр 2008 жыл.
25.Аубекеров, Т. А. Өсімдік шаруашылығы және селекция [Мәтін] / Т. А. Аубекеров. - Алматы : Қайнар, 1988. - 232 б.
26.С. Арыстанғұлов, А. Елшібаев, Б. Уызбеков, А. Күлдеев.Өсімдік шаруашылығы [Мәтін] : практикум / - Астана : Фолиант, 2008. - 184 б. - (Кәсіптік білім). - Пайдаланылған әдебиеттер: 178-179 б. -
27.Аяпов К.Ж., Мажитова Р.С Жүзім шаруашылығы, -Алматы, 2001
28.Джангалиев А. Д., Понамарчук В.Г Сорта винограда Казахстана. –Алматы. Қайнар, 1967
29.Миржаниан А.С. Виноградарство.- М: Колос, 1967
30.АяповК.Ж.,КампитоваК.А.,МажитоваР.С.Жемісшаруашылығы.2005.
31.Богданов П.Л. Дендрология (учебник). – М., Лесная промышленность, 1974
32.Байтулин И.О., Рубаник В.Г., Рахимбаев И.Р., Ситникова А.С. Зеленая «фабрика» чистого воздуха. Изд-во «Наука» Каз.ССР, Алма – Ата, 1979.
33.Каратаев Е.С. Овощеводство/ Е.С. Каратаев. М.: Колос. 1999. - 260 с.
34.Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Қазақстан өсімдіктері, Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, Алматы, 1977.
35.Атрохин В.Г., Солодухин Е.Д. Лесная хрестоматия. М., Изд-во Лесная промышленность, 1988.
36.АндреевВ.М.,МарковВ.М.“Практикумпоовощеводству”.М.:Колос,1980.
37.К.Ж. Аяпов, О.А. Үкібасов, М.Д. Есеналиева. Жемiс, көкөнiс шаруашылығы. Практикумы -2009. Астана. 189 б.
38.Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011.
39.БойкоН.Т.“Совершенстовованиетехнологиивозделыванияплодовыхиовощныхкультурнаюго-востокеКазахстана”Сб.трудовКазСХИ,Алма-Ата, 1991.
40.БойкоН.Т.“Методическиеуказанияповыполнениюлабораторныхработ”. “КазГАУ”, Алматы, 1996.
41.Байтенов М.С. В мире редких растений. – Изд – во «Кайнар», 1985.
42.Байтулин И.О., Проскуряков М.А., Чекалин С.В. Системно – экологический подход к интродукции растений в Казахстане. Часть I; II. Алма – Ата: Изд-во «Гылым», 1992.
43.Берлянд С.С., Крючев Б. Д. Растениеводство. . Изд.4-е, перераб. и доп. М., Колос, 1996.
44.КаплинаГ.Т.“Рассадныеовощныекультуры”,Алма-Ата:Кайнар,1976.
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ СПОРТ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Фк-13-5к3 тобының студенті Шайқыбәсіре Ақеркенің
Диплом алды іс-тәжірибеден өткен
есеп жұмыстары
Іс-тәжірибе базасы: Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп-лицейі
Жетекшісі: аға оқытушы Г.Тұрабаева
Шымкент, 2017 ж
Мазмұны
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Іс - тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері ... ... ... ..5
2 Аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.1 Жеміс жидек өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...6
2.2 Жеміс - жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері ... ... ... ... ... ... .. .7
2.3 Жеміс ағашының өсу және жеміс салу заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ...9
3 Жеміс көшеттеріндегі көшеттер өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3.1 Жеміс- жидек өсімдіктерін көбейту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2 Жүзім өсірудегі тыңайтқыштарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
3.3 Тамырыөзiндiкекпе көшеттер жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
3.4 Жас және өнім салып тұрған жүзімдіктерді күтіп-баптау ... ... ... ... ... ... .16
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Жеміс көшеттеріндегі көшеттерінің өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ..1 7
4.2 Бүлдіргенді өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
4.3 Қарақаты өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
4.4 Таңқурай, құлпынай, бүлдірген көшеттерді отырғызу және зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық есебі
I - апта
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында, диплом алды конференцияға қатысып іс-тәжірибенің міндеттері мен мақсаттарымен таныстым.
Университеттің өкімімен 13.03.2017ж - 15.03.2017 аралығында диплом алды іс-тәжірибеден Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейіне жетекшіммен барып, мектептің басшысымен кездесіп, мектеп ережесімен және күнделікті тәртіптерімен таныстым. Мектептегі жетекшім Қалиев Медет.
Кафедрадан тағайындалған жетекшім аға оқытушы Г.Тұрабаеваның тапсырмалары мен жұмыс түрлерімен таныстым.
II - апта
Диплом алды іс-тәжірибеде алдыма қойған мақсаттарыма жету үшін зерттеу әдістерімен танысып, бірнеше ғылыми-әдебиеттерге сілтеме жасадым.
Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейінің техника қауіпсіздігімен таныстым. Бекітілген сыныппен таныстым.
III - апта
Мектепте жетекшілік жасаған биология пән мұғалімі Қалиев Медеттің кеңесімен Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтау талдау жасап, өзіме таныс емес мәліметтер арқылы талдау жасадым.
IV - апта
Бұл аптада, өзім өткен сабақтардың кемшіліктерімен жетістігіне биология пән мұғалімі Қалиев Медеттің көмегімен анализ жасадым.
V-апта
Диплом алды іс-тәжірибенің есебін дайындау.
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмысы:
Дербес тапсырма бойынша: Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтаумақсатында жұмыстар жүргізілді.
1. Диплом алды іс-тәжірибенің дербес тапсырмалары бойынша дайындалған тақырыптар:
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмыстарын зерттеу объектісі ретінде 13.03.2017ж - 15.03.2017ж мерзімі аралығында
Мектеп - лицейінде биологияны тереңдетіп оқытатын сыныпты алдық.
Ғылыми жетекшінің басшылығымен диплом алды іс-тәжірибе барысында орта сынып оқушыларына биология пәнінің оқытушысы толықтырған мәліметтерге сүйене отырып, Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтаутақырыбында, оқушыларға дәрістер оқылды.Зерттеу жұмысының материалдары диплом жұмысының мазмұнына енгізілді.
Кіріспе
Мен Шайқыбәсіре Ақерке ФК-13-5к3 тобының студенті, диплом алды іс-тәжірибемді Шымкент қаласындағы №15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп лицейінде 13.03.17-15.04.17ж., аралығында өткіздім. Мен іс-тәжірибеге күнделікті барып отырдым. Менің іс-тәжірибелік жұмысымда 10 а - сынып оқушыларын биология пәніне баулу болды. Оларға ғылыми әдебиеттермен қалай жұмыс жасау керектігін таныстырдым. Оқушылармен бірге мектеп кітапханасында қазіргі таңда биология саласындағы өзекті тақырыптармен және дипломдық жұмысымның тақырыбына сай жұмыстар жүргіздім.
Өзіміздің оқу орнына қарасты кітапханамызда жетекшіммен бірге оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін қандай методтармен жұмыс істегенім дұрыс жайлы мағұлматтар жинадым. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба жұмыстарының түрлілігімен таныстым. Және де дипломдық жұмыстың тақырыбына сай зерттеу жасадық. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтау осы тақырыпқа қажетті материалдармен жұмыс жасау барысында зерттеулер жүргізілді.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау қатысты әдебиеттерден материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру және қорытындылау.
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында №15 Д.И.Менделеев атндағы мектеп лицейінің тарихымен, тахникалық қауіпсіздігімен және биология пәнінен сабақ беретін пән мұғалімдерімен, 10а сынып оқушыларымен және оның сынып жетекшілерімен таныстым.
10[а] сынып оқушыларына биология пәнінен сабақ беру барысымен құжаттарымен таныстым. Мектеп кітапханасында жетекшіммен бірге отырып дипломдық жұмысымның тақырыбына сәйкес әдебиеттермен танысып оларға шолу жасадым. Осылайша диплом алды іс-тәжірибемде бес аптада мектеп қабырғасында биология пәнінен сабақ беруге қажетті құжаттарды қалай дайындау керектігін, оқушыларды шығармашылық жұмыстарға баулуды және дипломдық жұмыстың тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізілді.
1 Іс - тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп - лицейінің тарихи анықтамалығы.
Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп - лицейі 1967 жылы №15 Н.К.Крупская атындағы орта мектебі болып құрылған.
15 мамыр 2000 жылы Шымкент қаласы әкімінің №667 шешімімен Д.И.Менделеев атындағы орта мектебі болып аталды. Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет басқармасының қайта тіркеу туралы №11957 - 1985 - ГУ санды куәлігімен 25 қазан 2001 жылы Д.И.Менделеев атындағы №15 химия-биологиялық мектеп-лицейі болып аталды.
Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет басқармасының қайта тіркеу туралы №11957 - 1958 - ММ санды куәлігімен 8 желтоқсан 2009 жылы Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп - лицейі мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркелді.
Қазіргі уақытта мектеп директоры Саржанова Жанар Ержанқызы болып тағайындалған. Ол мұғалім Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп - лицейінде қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі болып жұмыс атқарады. Ол білікті де білімді маман.
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп-лицей директорының ҒӘЖ орынбасары Жекеева Наталия Борисовна. Ол мұғалім бізге практика бойынша мектептегі жауапты адам. Жекеева Наталия Борисовна мектепте орыс сыныптарына химия пәнінен сабақ береді.
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері
1.Биология кабинеті - бұл мектептегі арнайы жабдықталған оқу кабинеті, ғылыми - әдістемелік, психикалық-педагогтік оқу және тәрбие үрдісін жүргізуге арналған. Кабинеттегі жұмыс осы көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
2.Биология кабинеті Мемлекеттік Білім бағдарламасын, Қазақстан Мемлекетінің Білім туралы Заңын, жалпыға бірдей орта білім беру мемлекеттік стандартын жүзеге асыруға арналған.
4.Кабинет демонстрациялау, зертханалык жұмыстар жүргізуге лайықталып оқу құрал - жабдықтарымен, жиһазбен, техникалық құралдармен,көрнекіліктерімен, оқу әдістемелік жинақтармен жабдықталады.
5.Кабинет жабдықталуы оқушыларға рухани - танымдық және эстетикалық тәрбие беруге жағдайластырылған, сонымен катар биология кабинетінің санитарлық жағдайы да талапқа сай қалыптасқан.
6.Кабинет сабақ басталардан 15 минут бұрын ашық тұруы
2 Аналитикалық шолу
2.1 Жеміс жидек өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері
Жеміс өсімдіктерін ботаникалық жіктеу және өндірістік-биологиялық топтарға бөлу. Жеміс өсімдіктерінің пайда болу және шығу тегінің, жемісінің құрылымы өсірілетін аймақтары және дақылдың Қазақстандағы болашағы.
Жеміс өсімдіктерінің морфологиясы.Жер үсті бөлігі діңгек ағаш жартылай қаңқалық және түкше бұтақтар, бұтақтану реті мен типтері.Өркеннің құрылысы, жіктелуі олардың орналасу заңдылықтары.
Бүршік, олардың жіктелуі, биологиялық қасиеттері, ерте өнгіштігі. Өркен пайда болу және өркенді гүлдер, гүл шоғырлары, жемістер, олардың құрылысы және типтері.
Тамыр жүйесі, тамыр жүйелерінің типтері және олардың жіктелуі: шығу тегіне қарай (ұрықтық және қосалқы тамырлар), топырақта орналасуына қарай (көлденең, тік), анатомиялық құрылысына және орындайтын қызметіне қарай (өскіш, сорғыш, ауыспалы, өткізгіш).
Көкөніс шаруашылығы мен жеміс шаруашылығын өрлеуідамытқан орыс ғалымдары А.Т.Болотов, М.В.Рытов, Р.И.Шредер, Н.И.Кичунов, көкөніс шаруасында ғылыми негізін қалап және алғашқы оқулықтарын жазған (М.В.Рытов, Р.И.Шредер). Н.И.Кичунов бақшашылық тәжірибесін жинақтап, қорытынды жасады [1,2,3,4,5].
Көкөніс шаруашылығының ғылыми негіз қалаған В.И.Эдельштейн - отандық ғылыми көкөніс шаруашылығынғылыми зерттеулерінің нәтижесі ашық және қорғаулы жерлерде көкөніс өсімдіктерін өсірудің негізі болды[6].
Көкөніс шаруашылығы мен жеміс шаруашылығының дамуындағы ғылымның рөлі. Көкөніс шаруашылығы мен жеміс шаруашылығын өрлеуінде ғылым маңызды рөлге ие. Орыс ғалымдары А.Т.Болотов, М.В.Рытов, Р.И.Шредер, Н.И.Кичунов, сондай-ақ тәжірибелі көкөнісшілер көкөніс шаруашылығының ғылыми негізін қалады және алғашқы оқулықтарын жазды (М.В.Рытов, Р.И.Шредер)[1,2,3].
Н.И.Кичунов ресейдің революцияға дейінгі бақшашылық тәжірибесін жинақтап, қорытынды жасады.Көкөніс шаруашылығының ғылыми негіздерін әзірлеуге үлкен үлес қосты[4,5].
Ғылыми жеміс шаруашылығы - белгілі ғалым-бағбандардың И.В.Мичуриннің, В.В.Пашкевичтің, Л.П.Симиренконың еңбектеріне негізделінген. Н.И.Вавиловтың ежелгі егіншілік елдеріне жасаған экспедициялары, селекциялық жұмыстар үшін құнды материал[7,8,9,10,11,20].
Ауыл шаруашылық (оның ішінде көкөністік, бақшалық, жеміс-жидек) дақылдардың әлемдік топтамасын (коллекциясын) жинауға мүмкіндік берді. Н.И.Вавиловтың маңызды мәдени дақылдардың шығу орталығы туралы жасаған ілімі өсімдік биологиясын білудің теориялық негізі болып табылады.
ХХ-шы ғасырдың ортасында Ресейде және басқа да елдерде бақ шаруашылығының дамуына өз үлестерін белгілі ғалымдар: П.Н.Яковлев, С.Ф.Черненко, С.Н.Степанов, В.А.Колесников, З.А.Метлицкий, А.П.Драгавцев, П.Г.Шитт, В.И.Будиговский, және т.б. қосты[12,13, 1415,17,18, 19,21].
Қазақстанда жеміс-көкөніс шаруашылығының дамуына Қазақ бақ шаруашылығы және жүзім шаруашылығы ҒЗИ-ы, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, облыстық тәжірибе стансалары өз үлестерін қосуда.
Г.Т.Каплина - Қазақстанның белгілі ғалым - көкөніс өсірушісі ғылыми-зерттеу іс-әрекетін ерте көкөністің көшетінің мәселесін шешуге арнаған. Ол Қазақстанның оңтүстігінде көшетті синтетикалық жарғақтарда өсірудің ғылыми негізін даярлаудың алғашқыларының бірі болды[22].
Бақ шаруашылығының дамуына баға жетпес үлесті А.Д.Жанғалиев, К. Байжан Қазақстанның көкөніс және жеміс өсірушілерінің қолдан түсірмейтін кітаптарына айналды[23,24].
Қазақстанның оңтүстігінде көкөніс шаруашылығының жәнежемісшаруашылығының даму тарихы.
Оңтүстік Қазақстанда жеміс-жидек екпелерінің 230 га ғана болды, оның 282 га шаруашылықтарда болса, 25 га - әуестенушілерді. Бақтағы негізгі тұқымдық - алма (50 %) болды, сүйектілер (шие, алхоры) - 3 %, жидектілер - 47 %. Жидектілердің ішінде таңқурайдың үлесі 43 %, қарақаттікі - 49 және қарлығанікі - 28 %. Бүлдірген бүкіл жидек екпелерінің 38% алды.
Қазақстанның оңтүстігінде көкөніс шаруашылығы және жемісшаруашылығы өте күшті дамуын тың және тыңайған жерлерді игерукезінде бастады.
Қазақ жеміс-жидек және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты - бақ, жидек, жеміс, жүзім, көшет шаруашылықтарын бір-бірімен үйлестіретін бас мекеме.
2.2 Жеміс - жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері
Барлық жеміс дақылдары морфологиялық өсу ерекшеліктеріне, көлеміне және өмір сүру ұзақтығына байланысты төмендегідей топтарға бөлінеді - ағаштар, бұталар, бұтақтестер, шырмауық тектестер, көпжылдық шөптектестер.
Қазақстанның солтүстігінде өсетін жеміс және жидек өсімдіктері 5 орталықтан тараған (Еуропа-сібірлік, Ортаазиялық, Алдыңғы азиялық, Қытай-жапондық, Солтүстік америкалық). Жеміс және жидек өсімдіктерінің шығу орталығын анықтау (білу) және олардың морфологиялық және биологиялық белгілері мен қасиеттерінің бекуіне мүмкіндік жасайтын жер жағдайын зерделеу теориялық негіздеу. Негізінен кез келген өсімдіктің жер үсті бөлігі сабақтан және онда орналасқан бүршіктен, жапырақтан, гүлден, жемісі мен дәнінен, түрі өзгерген сабақтардан (тікеншелер мен мұртшалар) тұрады. Жеміс ағаштарында бастапқы, сабақша бүршігінен алғашқы сабақ қалыптасады, ол кейіннен жанама бұтақтары бар орталық діңгекке айналады. Кейбір ағаштардың екі және одан да көп діңгегі болады. Қатты өсетін бұталарда (орман жаңғағы, шырғанақ, қара шетен) бас діңгек болмайды бірнеше жіңішке діңгектері болады, оларда ағаштармен салыстырғанда қысқалау өркендер мен бұтақтар орналасқан[30].
Жемісті шыбық, - ұзындығы 15-25 см-ге дейінгі, жемісті бүршікпен аяқталатын бұтақша. Әдетте, олар төменге немесе 6ip жанына қарай иілген, ұзына бойы біркелкі жуандықта болады. Кейбір алма, алмұрт сорттарында, осы шыбықтың жоғарғы жапырағының қолтығында жеміс бүршіктері пайда болады. Жемісті тармақ - көп жыл жеміс берген, әрі жиі тармақталған жеміссап. Олар 10-15 жылға дейін өз міндетін атқара алады, дегенмен де ең сапалы өнімді б- 8-жылдарға дейін береді.Жемісбаста орналасқан жеміс бүршігінен жемістермен қатар, бір-екі алмастырушы өркендер де пайда болады. Бұл өркендер сақиналы, найзатүр бұтақшалар, жемісті шыбықтар, кейде өскелең өркен типтес болып келуі де мүмкін, Алмастырушы өркендер типі - ағаштың күтімі мен дақылдық-сортты ерекшеліктеріне байланысты.
Сүйекті жеміс дақылдардың жеміс салатын бұтақшалары шекілдеуікті дақылдардың осындай жеміс салатын бұтақшаларымен сәйкес келеді, бірақ олардың өзіндік морфологиялық ерекшеліктері болады. Олар: аралас өркен, жемісті өркен, шоқ бүршікті бұтақша, сүйір бұтақша деп аталады.
Аралас өркен - ұзына бойында жеміс және өркен бүршіктер аралас орналасқан, ұзындығы 20-см-ден асатын біржылдық өркен. Төбесіндегі бүршік әрқашан өркендік, бұл барлық сүйекті жемістілер. Кейбір дақылдар (шабдалы, алша, шие т.б.) мен сорттарда өнімнің басым бөлігі осы өркендерде орналасады.Жемісті өркен - ұзына бойында тек жемістік бүршіктер, ал төбесінде өркен бүршігі орналасқан, ұзындығы 10-40 см аралығындағы біржылдық өркен. Бұл өркендер шабдалы, алша мен шиенің кейбір сорттарына тән[31].
Шоқбүршікті бұтақша немесе шоқ бұтақша - қысқа, ұзындығы 0,5-5 см-ден 10 см-ге дейін болатын, бүршіктері топтасып бас жағына орналасқан қысқа бұтақша. Олардың төбе бүршігі өркендік жемістік болады.
Сүйір бұтақша - төбесінде өркен бүршігі, ал жанама бойында бір немесе бірнеше жеміс бүршіктері орналасқан, қысқа, 15 см-ге дейінгі бұтақша. Сүйір бұтақшаның тікен сияқты үшкірленіп бітуі де жиі кездеседі. Мұндай бұтақшалар алхорыға, алшаға, шабдалы мен өріктің кейбір сорттарына тән.
Жидек дақылдарының бұтақшалары төмендегідей: қара қарақат пен тошалада сақиналы бұтақша және жеміссап; қызыл қарақатта - шоқ бүршікті бұтақша және сүйір бұтақша тәріздестер; таңқурай мен бөрткенде - жеміс салатын жапырақты өркен; бүлдіргенде - мүйізше.
Бүршіктер. Өркеннің кез келген түрі бүршіктегі тыныштық күйіндегі бастапқы сабақшадан пайда болады. Бүршік - өстен, өсу конусынан, бастапқы жапырақша немесе гүлден бүршіктерден қабыршақшалардан тұрады.
Егер бүршік қабыршақшалары болмаса, бүршік ашық немесе жалаңаш деп аталады (бүлдірген, таңқурай және басқалары), егер олар болса, жеміс өсімдіктерінің көпшілігі жабық бүршіктер деп аталады.
Бастапқы мүшелері типіне және олардан пайда болатын мүшелерге байланысты бүршіктер вегетативті, генеративті болып бөлінеді.Бүрші өркендер өсіп шығатын әртүрлі дақылдар мен сорттарда әртүрлі болып келеді. Олар оянған бүршіктерден әртүрлі ұзындықтағы өркендер өсіп шығады. Олардың тек аз ғана бөлігі өскін типтес (10 см-ден ұзын), ал қалғандары түкше, майда бұтақтар болып келеді. Гүлдер және гүлшоғырлары. Гүл бүршіктерінен бір немесе бірнеше гүлдері (гүлшоғыры) бар түрі өзгерген өркендер қалыптасады.
Жеміс және тұқым құрылымы. Жеміс өсімдіктері жемісінің құрылымы бойынша жабықтұқымдастарға жатады.Бір немесе бірнеше гүлдер тозаңданып, ұрықтанғаннан кейін ғана жеміс пайда болады. Егер жеміс тек гүл түйінінен пайда болса, оны - нағыз жеміс деп атайды, (сүйекті жемістілер), ал оның құрамына гүл түйінімен қатар, гүлтабан мен тостаған жапырақшалар да кіретін болса, олар - жасанды (жалған) жеміс деп аталады[32].
Тамыр жүйесі - бүкіл өсімдік ажырамас, әрі аса маңызды бөлігі болып табылады. Тамыр жүйесінің атқаратын қызметі жан-жақты:
Өсімдіктерді топырақта бекем ұстап тұру. Өсімдіктің барлық мүшелерін сумен және онда еріген минералды заттармен тамырларды жапырақта түзілген органикалық қосындыларын қамтамасыз ету.
Артық қоректік заттарды сақтау. Кейбір өсімдіктердің (шие, беке, орман жаңғағы, таңқурай т.б.) көбеюмүшесі.Топырақтағы микроағзалармен симбиозда болу т.б.Тамыр жүйелері пайда болуына байланысты екі түрге бөлінеді: ұрықтық және вегетативті. Дәннен өскен немесе себінді телітушіге ұластырылған өсімдіктердің ұрықтық тамыр жүйесі болады.
2.3 Жеміс ағашының өсу және жеміс салу заңдылықтары
Ұрықтық, ұластырылған және тамыры өзіндік өсімдіктер онтогенезіндегі ерекшеліктер. Гетерозиготалық және мутациялық өзгергіштік. Сорт және клон туралы түсінік.
Қазақстан Республикасында аудандастырылған дақылдар мен сорттар.Ағаш, бұтатектес және шөптектес жеміс және жидек өсімдіктеріндегі жас шамасына қарай болатын өзгерушіліктер. Каратаев Е.Сбойынша өсімдіктің қартайуы және жасаруы. П.Г Шитт бойынша өсу және жеміс салудың өмір кезеңдері, олардың агротехникалық маңызы. Өсіп-өнудің жылдық циклы, вегетация және тыныштық кезеңдері. Жеміс өсімдіктерінің гүлдеу, тозаңдану және ұрықтану ерекшеліктері [18,33].
Жеміс салу заңдылықтары. Жеміс өсімдіктерінің жеміс сала бастауы, оның биологиялық маңыздылығы.
Жемісті қалыптастыру: гүлдер мен гүл түйінінің түсуі, жемістің өсуі және пісіп жетілуі. Жеміс дақылдарының өнімділігі.Жыл сайын және жоғары өнім алудың биологиялық негіздері.Ботаникалық жағынан жеміс өсімдіктері - 20 тұқымдастың өкілі, бірақ раушангүлділер мен тасжарғыштар тұқымдастарының өкілдері басымдылыққа ие. Жеміс өсімдіктері төмендегі тұқымдастықтарға жатады:
Жидектердің пісіп-жетілуі үшін қолайлы температура - 28-32 °С. Ерте түскен күзгі суық - 4-6 °С болғанда қыстап шығатын бүрлердің орталық бүршіктері зақымданады, ал көктемгі суықтан жас өркендер мен жапырақтар зақымданады. Қыстыгүнгі -22-25 °С аяз жүзімнің бүрлерін, жеке күйінде бұтақтарды және ашаларды зақымдайды. Жүзімнің тамыр жүйесі суыққа өте сезімтал келеді, ол - 6-7 °С температурада үсиді1-кестеде берілген.
Жүзім - жарық сүйгіш өсімдік.
Егер жарық жетіспейтін болса, онда жапырақ аппаратының қалыпты жұмысы бұзылады, жеміс бұтақшалары пайда болмайды, өнімділік пен ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімділігі нашарлайды.
Кесте 1 - Жүзімнің пісіп-жетілуі үшін қажетті қолайлы жылудың жиынтығы мен кезеңнің ұзақтығы
Пісу мерзімі бойынша сорттардың топтары
Жылудың жиынтығы [0]С
Күндер саны
Өте ерте пісетін өсімдіктер
Ерте пісетін
Орташа пісетін
Кеш және өте кеш пісетін
2200-2400
2400-2500
2600-2800
2800-ден жоғары
100-120
120-130
130-145
145- ден жоғары
Ылғалдың сыртқы орта фактор ретінде үлкен маңызы бар. Жүзім құрғақшылыққа салыстырмалы түрде төзімді деп есептелгенмен, топырақтың ылғалдылығының жоғары болуы оған жақсы әсер етеді. Ауа райы құрғақ болса, жүзім әлсірейді, өнімінің көлемі мен сапасына кері әсерін тигізеді[35].
Суару арқылы топырақтың ылғалдылығын 70-80% (ең аз ылғал сыйымдылары) деңгейде ұстап тұруға болады және өсімдіктің өсіп-даму процестеріне қолайлы әсер етеді. Жүзімді тау беткейлерінде, тегіс жерлерде, су тоғандарының қасында, теңіз деңгейінен едеуір биіктікте де өсіруге болады.
Жүзімді көбейтудің негізгі әдістері.
Жүзімді вегетативті әдіспен (қалемшелермен, сұлама бұтақтармен, ұластыру арқылы) және тұқымы арқылы көбейтеді.Тұқым арқылы көбейту әдісі селекциялық жұмыста қолданылады. Өнеркәсіптік жүзім шаруашылығында жүзімді көбейтудің вегетативті әдісі қолданылады.
Қалемшелермен көбейту - өзінің меншікті тамыры бар жүзім өсімдіктерін өсіріп алудың ең қарапайым және кең тараған әдісі.
Қалемше - біржылдың жетілген өркеннің бөлігі. Дайындалатын қалемшелердің ұзындығы жүзімді отырғызу тереңдігіне байланысты болады және ол 50-60 см аралығында болады. Қалемшелерді дайындау мерзімі жүзімнің бұтақтарын қырқу уақытымен сәйкес келеді. Жүзімнің бұталарын көметін аймақта жүзімді қырқу екі мерзімде жүргізіледі: күзде қырқу (алдын ала қырқу) және көктемде (ақырғы қырқу).
Қалемшелерді жетілген, диаметрі 6-10 мм өркендерден дайындайды. Жіңішке, аурулармен зақымдалған, жақсы жетілмеген, қисық өркендерден және буынаралықтары ұзын балақ өркендерден қалемшелер дайындауға болмайды, өйткені олар жарамсыз келеді. Қырқылған қалемшелер 100-200 данадан бауланады, қалемшелердің жоғарғы ұштарын міндетті түрде бір жаққа қарату керек. Тегіс және жайпауыт беткей жерлерде клеткааралық жолдар ені 6 м, кварталаралық жолдар ені 8 м, магистральды жолдар ені 10-14 метр етіп қалдырылады2-кестеде көрсетілген.
Таңдап алынған жерлер ең алдымен жақсылап тегістеледі. Сонан кейін учаске 60-70 см тереңдікке жыртылады. Жерді жыртудың алдында әр гектарға 25-30 т көң, 10-15 ц суперфосфат, 5-8 ц калий тұзы енгізіледі.
Кесте 2 - Терең жыртылатын жерге органикалық және минералдық
Топырақ құнарлығының деңгейі
Органикалық тыңайтқыштар, т
Минералды тыңайтқыштар,цга
Фосфорлы
Калийлі
Өте төмен
Төмен
Орташа
Жоғары
100 және одан көбірек 60-100
30-60
Тыңайтқыштар
6-8
4-6
2-4
Енгізбейді
8-10
5-8
3-5
Жүзімдіктің аумағын ұйымдастыру. Жүзімдіктің аумағын ұйымдастыру жүзімнің өнімділігіне, өнімнің сапасы мен өзіндік құнына тікелей әсер етеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында жүзімді отырғызудың үлгілері Шымкент ауылшаруашылық тәжірибе станциясының көрсеткіштері бойынша: күшті өсетін сорттары үшін - 2,5x2 м; малтатасты жерлерде орташа және нашар өсетін сорттар үшін - 2,5x1,5 м3-кестеде берілген.
Кесте 3 - Отырғызу жиілігінің жүзімнің Тербаш сортының өніміне әсері
Отырғызу жиілігі, м
1гектардағы бұталардың саны, дана
Алынған өнім, цга
2,5х2,0
2,5х1,6
2,5х1,3
2,5х1,0
2000
2500
3070
4000
21
0
27
0
6
Жүзімнің көшеттерін отырғызар алдында олардың тамырларының ұштары қырқылып, көң мен лай араластырылған қоспаға батырылады. Көшеттерді отырғызу үшін тереңдігі 60-80 см, диаметрі 1 м шұңқырлар қазылады.
3 Жеміс жидектерд жидектері өсіру технологиясы
3.1 Жеміс- жидек өсімдіктерін көбейту әдістері
Жүзімнің көшеттерін табан тамырлары 50 см тереңдікте жататындай етіп егіледі. Тау алды беткейлерде, ерте және көп қар жауатын жерлерде 35-40 см тереңдікте ексе де болады.Көшеттердің егу мерзіміне қарамай егілген күні немесе егілгеннен кейін 2-3 күн суарылуы тиіс. Кейіннен 2-3 аптаның ішінде 2 рет суарылады. Бірінші суарудан кейін қатарлардың түзулігін, егу тереңдігін тексереді және егу уақытында кеткен қателерді түзетеді.
Жаңа жүзімдіктерді күтуге қойылатын басты талаптар:
Суару топырақты өңдеу және арамшөптерден тазарту болып табылады.Алаңына және топырақ жағдайларына қарай 8-10 рет суарылады. Сондай-ақ күзде және ерте көктемде ылғал қаптыра суару 4-5 рет жүргізіледі. Суарулар арықтар жәрдемімен жүргізіледі. Суару нормалары әр гектарға 600-800 текше метр биіктікте [37].
Жүзімдердің өсу процессі тоқтағаннан кейін бұталардың ұшындағы әлі толық жетілмеген жапырақтарымен қоса шырпу жұмыстарын алып барады.
Жас жүзім бұталарын қарашаңын бірінші онкүндігінде бұтақтарын кеспей қолменен көмеді. Егерде ауа райы қолайлы болса, қабылданбаған көшеттердің орнын екі жылдық көшеттермен толтырады. Жас сабақтардың ұзындығы 60-70 см-ге жеткенде жүзімдер гүлдегенге дейін оларды асып байлайды. Екінші асу жұмыстары гүлдегеннен кейін жүргізіледі. Жемістердің жақсы жетілуі үшін гүлдегеннен соң, суарудан азот тыңайтқыштармен тыңайтылады (1,5-2 цга). Тамыз айының екінші онкүндігінде бұталардың (өркендер) 20-30 см ұзындықта ағашатанбаған бөлігін шырпиды. Өнім жинап алынғаннан соң, күзгі суыққа түскенше бұталар қырқылады. Жүзім шаруашылығының қазіргі жағдайына жасалған талдау бойынша шарап өндірісінің дамуына бірқатар мәселелердің кедергі болып отырғанын жасыруға болмайды.Қонысбаев және Сарыағаш мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарында жүзімнің жоғары өнім беретін шараптық сорттарының көшеттерін дайындап, көбейту жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі уақытта Сарыағаш мемлекеттік қазыналық кәсіпорнында 6000 дана техникалық, 5000 асханалық сортты және Қонысбаев атындағы шаруашылықта 17000 дана жүзім көшеттерін өсіруде [38].
Жүзімдік саласында қолданатын арнайы техника, құралдардың тозығы жеткен. Осыған орай жүзімдіктердің арасында жұмыс істейтін арнайы тракторлар, құрал-жабдықтар қажет.Жүзімдіктердің зиянкестеріне, ауруларына қарсы пайдаланатын химикаттар жоқтың қасы.Жүзімдік саласында істейтін арнайы білімі бар мамандар жетіспейді.Осы мәселелерді тиянақты шешу арқылы Қазақстанда жүзім шаруашылығы мен шарап жасау өндірісін дамытуға әбден болады.
3.2 Жүзім өсірудегі тыңайтқыштарды пайдалану
Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол, әрі сапалы өнім жинау үшін тыңайтқышты тиімді қолдану әсіресе техникалық, көкөніс, өнім түзу үшін қоректік заттарды көп мөлшерде керек етеді.
Қазіргі жағдайда тыңайтқышсыз дақылдар өнімін айтарлықтай дәрежеге көтеру мүмкін емес. Сондықтан игерілген ауыспалы егісте тыңайтқыштарды қолданудың тиімді жүйесін пайдалану дақыл түсімін аттырудың шешуші шарты болып саналады.
Жүзім отырғызудан бір жыл алдын сидератты өсімдіктер егіліп, олар көп тыңайтқыш үшін айдалады. Ажыратылған жерлер тазартылып және тегістеліп болғаннан кейін плантаж соқа жәрдемінде нәрлілігі жоғары топырақтар 60-70 см, ал нәрлілігі төмен топырақтарда 40-45 см тереңдікте жыртылады. Плантаж жыртудың алдында әр гектарға 30-40 тонна көң, 600 кг фосфорлы және 150 кг калийлы тыңайтқыштар беріледі [39].
Қандай дақылдың болмасын жоспарлы өнімін алуға қол жеткізетін тиісті тыңайтқыш мөлшерін төмендегі мағлұматтарды пайдалана отырып, есептеп шығаруға болады:
1. Өніммен топырақтан алынатын қоректік заттар мөлшері.
2. Әр гектар егістіктің жырту қабатындағы айналымда болатын қоректік заттардың мөлшері (кг).
3. Топырақтағы қоректік заттардың пайдалану коэффициенті.
Тыңайтқыштар құрамындағы қоректік заттарды пайдалану коэффициенті.Жүзімнің 1ц негізгі өнімімен жұмсалатын қоректік заттар мөлшері мынадай: N - 3,1; Р2О5 - 1,3; К2О - 3,2. Жүзім көпжылдық дақыл. Алғашқы өнімдерін өсіп-даму жылының 3-4 жылы ғана өнім бере бастайды. Сондықтан ол топырақтан қоректік заттарды көп алады. Жылсайын өсімдіктің оңтайлы өсіп-дамуы үшін жылына гектарына 50-60 кг азот, 18-20 кг фосфор, 50-70 кг калий пайдаланады.
Жүзім өсімдігіне тыңайтқыш қолдану оның өнімі мен сапасын арттыруда шешуші рөл атқарады. Бұл дақылдың 10-13 ц өнімі 60-80 кг азот, 10-20 кг фосфор, 44-45 кг калий, 38-40 кг кальций және 6-8 кг магний пайдаланады. Жүзім қоректік заттарды ұзақ мерзім кабылдайды. Тыңайтқыштың жүзім өніміне әсері дақылдың сорттарына тікелей байланысты болады.
Жүзімдікті алғашқы салу алдында топыраққа жеткілікті көң шашуға көңіл аудару керек. Ол үшін гектарына 30-40 т көң және 120-150 кг мөлшерінде фосфор мен калий беріліп терең жыртылады. Екпе көшетті отырғызғанда әрбір шұңқырға 5-10 кг кара шірікпен 140-170 г суперфосфат салады. Сол себепті жас жүзімдікке 2-3 жыл бойы тыңайтқыш қолданбайды. Жеміс салу кезінде жүзімге толық минералдық тыңайтқыш беру керек. Мұнда гектарына N60P60K120 (қара қоңыр топырақ) және N120.150 Р50-60К60-90 (боз топырақ) пайдалану мол өнім жинауды қамтамасыз етеді. Минералдық тыңайтқыштарды ерте көктемде, жүзім бүршік атпастан бұрын қатар аралығына 30-35 см тереңдікке енгізу керек. Жүзімдікті микротыңайтқыштармен үстеп қоректендіру ұсынылады. Ол үшін мырыш сульфатының 0,1%-тік ерітіндісімен гүлдеу аддында және жүзім пісер алдында бүркеді (1 гектарға 250 л ерітінді). Жеміс-жидек дақылдарына қолданылатын тыңайтқыш мөлшеріне топырақ және өсімдік құрамындағы қоректік заттардың деңгейіне сәйкес түзету енгізген дұрыс. Топырақа қоректік элементтің жылжымалы түрінің мөлшері төмен болған жағдайда қолданылатын тыңайтқыш мөлшерін 50%-ке арттырады, ал көтеріңкі болса 25%-ке, жоғары болса 50%-ке азайтады [40].
Берілетін тыңайтқыштардың жылдық нормаларын белгілеу кезінде ауыспалы егіс танаптарындағы топырақтың қаншалықты құнарлы екенін, агротехникалық шаралардың қандай деңгейде жүргізілетінін, минералдық тыңайтқыштардың көңмен қаншалықты ұштастырыла берілетінін және басқа да жағдайларды мұқият ескеру керек 4-кестеде берілген.
Кесте 4 - Шаруашылықтағы ауыспалы егістікке (12 га) қажетті жалпы тыңайтқыштар мөлшері
Дақылдар
Органикалық тыңайтқыштар, тга
Минералды тыңайтқыштар, кгга
Р2О5
К2О
6 танапты мақта-мал азықтық шөптер ауыспалы егісі
1-жылғы жүзім
23
32
-
2-жылғы жүзім
30
34
-
3-жылғы жүзім
36
43
4-жылғы жүзім
373
46
20
5-жылғы жүзім
45
36
42
Барлық ротация бойынша
2834,5
204
13,32
Орташа 1 га жерге
214,3
124
86
Жүзімдіктер көпжылдық өсімдіктер болып табылатындықтан, жыл сайын олардың арасын топырақ өңдеу шараларымен арамшөптерден таза ұстау экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып табылады, сондықтан жүзімнің қатар араларын сүрі сидерат жүйесінде сақтау керек. Топырақты жасыл, сүрі жер жүйесінде сақтағанда қатар араларын әртүрлі шөптесін өсімдіктерді өсіріп және оларды органикалық тыңайтқыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ СПОРТ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Фк-13-5к3 тобының студенті Шайқыбәсіре Ақеркенің
Диплом алды іс-тәжірибеден өткен
есеп жұмыстары
Іс-тәжірибе базасы: Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп-лицейі
Жетекшісі: аға оқытушы Г.Тұрабаева
Шымкент, 2017 ж
Мазмұны
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Іс - тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері ... ... ... ..5
2 Аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.1 Жеміс жидек өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...6
2.2 Жеміс - жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері ... ... ... ... ... ... .. .7
2.3 Жеміс ағашының өсу және жеміс салу заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ...9
3 Жеміс көшеттеріндегі көшеттер өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3.1 Жеміс- жидек өсімдіктерін көбейту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2 Жүзім өсірудегі тыңайтқыштарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
3.3 Тамырыөзiндiкекпе көшеттер жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
3.4 Жас және өнім салып тұрған жүзімдіктерді күтіп-баптау ... ... ... ... ... ... .16
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Жеміс көшеттеріндегі көшеттерінің өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ..1 7
4.2 Бүлдіргенді өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
4.3 Қарақаты өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
4.4 Таңқурай, құлпынай, бүлдірген көшеттерді отырғызу және зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Диплом алды іс-тәжірибенің апталық есебі
I - апта
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында, диплом алды конференцияға қатысып іс-тәжірибенің міндеттері мен мақсаттарымен таныстым.
Университеттің өкімімен 13.03.2017ж - 15.03.2017 аралығында диплом алды іс-тәжірибеден Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейіне жетекшіммен барып, мектептің басшысымен кездесіп, мектеп ережесімен және күнделікті тәртіптерімен таныстым. Мектептегі жетекшім Қалиев Медет.
Кафедрадан тағайындалған жетекшім аға оқытушы Г.Тұрабаеваның тапсырмалары мен жұмыс түрлерімен таныстым.
II - апта
Диплом алды іс-тәжірибеде алдыма қойған мақсаттарыма жету үшін зерттеу әдістерімен танысып, бірнеше ғылыми-әдебиеттерге сілтеме жасадым.
Д.И.Менделлев атындағы №15 мектеп-лицейінің техника қауіпсіздігімен таныстым. Бекітілген сыныппен таныстым.
III - апта
Мектепте жетекшілік жасаған биология пән мұғалімі Қалиев Медеттің кеңесімен Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтау талдау жасап, өзіме таныс емес мәліметтер арқылы талдау жасадым.
IV - апта
Бұл аптада, өзім өткен сабақтардың кемшіліктерімен жетістігіне биология пән мұғалімі Қалиев Медеттің көмегімен анализ жасадым.
V-апта
Диплом алды іс-тәжірибенің есебін дайындау.
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмысы:
Дербес тапсырма бойынша: Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтаумақсатында жұмыстар жүргізілді.
1. Диплом алды іс-тәжірибенің дербес тапсырмалары бойынша дайындалған тақырыптар:
Диплом алды іс-тәжірибеде жүргізілген зерттеу жұмыстарын зерттеу объектісі ретінде 13.03.2017ж - 15.03.2017ж мерзімі аралығында
Мектеп - лицейінде биологияны тереңдетіп оқытатын сыныпты алдық.
Ғылыми жетекшінің басшылығымен диплом алды іс-тәжірибе барысында орта сынып оқушыларына биология пәнінің оқытушысы толықтырған мәліметтерге сүйене отырып, Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтаутақырыбында, оқушыларға дәрістер оқылды.Зерттеу жұмысының материалдары диплом жұмысының мазмұнына енгізілді.
Кіріспе
Мен Шайқыбәсіре Ақерке ФК-13-5к3 тобының студенті, диплом алды іс-тәжірибемді Шымкент қаласындағы №15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп лицейінде 13.03.17-15.04.17ж., аралығында өткіздім. Мен іс-тәжірибеге күнделікті барып отырдым. Менің іс-тәжірибелік жұмысымда 10 а - сынып оқушыларын биология пәніне баулу болды. Оларға ғылыми әдебиеттермен қалай жұмыс жасау керектігін таныстырдым. Оқушылармен бірге мектеп кітапханасында қазіргі таңда биология саласындағы өзекті тақырыптармен және дипломдық жұмысымның тақырыбына сай жұмыстар жүргіздім.
Өзіміздің оқу орнына қарасты кітапханамызда жетекшіммен бірге оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін қандай методтармен жұмыс істегенім дұрыс жайлы мағұлматтар жинадым. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба жұмыстарының түрлілігімен таныстым. Және де дипломдық жұмыстың тақырыбына сай зерттеу жасадық. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Биология сабағында көкеніс дақылдарын өсіру тәсілдерін анықтау осы тақырыпқа қажетті материалдармен жұмыс жасау барысында зерттеулер жүргізілді.
Осы аталған мәліметтер жайлы деректер қорын зерттеумен болдым.
1) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың жоспарына сәйкес әдебиеттермен танысу.
2) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы: Биология сабақтарында оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда тірек-сызба технологиясының ерекшелігін анықтау қатысты әдебиеттерден материалдар жинау.
3) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзіндік зерттеу жүргізу.
4) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмысын зерттеу нәтижелеріне анализ жасау.
5) Диплом алды іс-тәжірибеде дипломдық жұмыстың тарауларын құрастыру және қорытындылау.
Мен іс-тәжірибенің алғашқы аптасында №15 Д.И.Менделеев атндағы мектеп лицейінің тарихымен, тахникалық қауіпсіздігімен және биология пәнінен сабақ беретін пән мұғалімдерімен, 10а сынып оқушыларымен және оның сынып жетекшілерімен таныстым.
10[а] сынып оқушыларына биология пәнінен сабақ беру барысымен құжаттарымен таныстым. Мектеп кітапханасында жетекшіммен бірге отырып дипломдық жұмысымның тақырыбына сәйкес әдебиеттермен танысып оларға шолу жасадым. Осылайша диплом алды іс-тәжірибемде бес аптада мектеп қабырғасында биология пәнінен сабақ беруге қажетті құжаттарды қалай дайындау керектігін, оқушыларды шығармашылық жұмыстарға баулуды және дипломдық жұмыстың тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізілді.
1 Іс - тәжірибе өтілетін орын жайлы мәлімет
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп - лицейінің тарихи анықтамалығы.
Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп - лицейі 1967 жылы №15 Н.К.Крупская атындағы орта мектебі болып құрылған.
15 мамыр 2000 жылы Шымкент қаласы әкімінің №667 шешімімен Д.И.Менделеев атындағы орта мектебі болып аталды. Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет басқармасының қайта тіркеу туралы №11957 - 1985 - ГУ санды куәлігімен 25 қазан 2001 жылы Д.И.Менделеев атындағы №15 химия-биологиялық мектеп-лицейі болып аталды.
Оңтүстік Қазақстан облысынық Әділет басқармасының қайта тіркеу туралы №11957 - 1958 - ММ санды куәлігімен 8 желтоқсан 2009 жылы Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп - лицейі мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркелді.
Қазіргі уақытта мектеп директоры Саржанова Жанар Ержанқызы болып тағайындалған. Ол мұғалім Д.И.Менделеев атындағы №15 мектеп - лицейінде қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі болып жұмыс атқарады. Ол білікті де білімді маман.
№15 Д.И.Менделеев атындағы мектеп-лицей директорының ҒӘЖ орынбасары Жекеева Наталия Борисовна. Ол мұғалім бізге практика бойынша мектептегі жауапты адам. Жекеева Наталия Борисовна мектепте орыс сыныптарына химия пәнінен сабақ береді.
1.1 Зертханалық аудиторияда техника қауіпсіздігінің негізгі ережелері
1.Биология кабинеті - бұл мектептегі арнайы жабдықталған оқу кабинеті, ғылыми - әдістемелік, психикалық-педагогтік оқу және тәрбие үрдісін жүргізуге арналған. Кабинеттегі жұмыс осы көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
2.Биология кабинеті Мемлекеттік Білім бағдарламасын, Қазақстан Мемлекетінің Білім туралы Заңын, жалпыға бірдей орта білім беру мемлекеттік стандартын жүзеге асыруға арналған.
4.Кабинет демонстрациялау, зертханалык жұмыстар жүргізуге лайықталып оқу құрал - жабдықтарымен, жиһазбен, техникалық құралдармен,көрнекіліктерімен, оқу әдістемелік жинақтармен жабдықталады.
5.Кабинет жабдықталуы оқушыларға рухани - танымдық және эстетикалық тәрбие беруге жағдайластырылған, сонымен катар биология кабинетінің санитарлық жағдайы да талапқа сай қалыптасқан.
6.Кабинет сабақ басталардан 15 минут бұрын ашық тұруы
2 Аналитикалық шолу
2.1 Жеміс жидек өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері
Жеміс өсімдіктерін ботаникалық жіктеу және өндірістік-биологиялық топтарға бөлу. Жеміс өсімдіктерінің пайда болу және шығу тегінің, жемісінің құрылымы өсірілетін аймақтары және дақылдың Қазақстандағы болашағы.
Жеміс өсімдіктерінің морфологиясы.Жер үсті бөлігі діңгек ағаш жартылай қаңқалық және түкше бұтақтар, бұтақтану реті мен типтері.Өркеннің құрылысы, жіктелуі олардың орналасу заңдылықтары.
Бүршік, олардың жіктелуі, биологиялық қасиеттері, ерте өнгіштігі. Өркен пайда болу және өркенді гүлдер, гүл шоғырлары, жемістер, олардың құрылысы және типтері.
Тамыр жүйесі, тамыр жүйелерінің типтері және олардың жіктелуі: шығу тегіне қарай (ұрықтық және қосалқы тамырлар), топырақта орналасуына қарай (көлденең, тік), анатомиялық құрылысына және орындайтын қызметіне қарай (өскіш, сорғыш, ауыспалы, өткізгіш).
Көкөніс шаруашылығы мен жеміс шаруашылығын өрлеуідамытқан орыс ғалымдары А.Т.Болотов, М.В.Рытов, Р.И.Шредер, Н.И.Кичунов, көкөніс шаруасында ғылыми негізін қалап және алғашқы оқулықтарын жазған (М.В.Рытов, Р.И.Шредер). Н.И.Кичунов бақшашылық тәжірибесін жинақтап, қорытынды жасады [1,2,3,4,5].
Көкөніс шаруашылығының ғылыми негіз қалаған В.И.Эдельштейн - отандық ғылыми көкөніс шаруашылығынғылыми зерттеулерінің нәтижесі ашық және қорғаулы жерлерде көкөніс өсімдіктерін өсірудің негізі болды[6].
Көкөніс шаруашылығы мен жеміс шаруашылығының дамуындағы ғылымның рөлі. Көкөніс шаруашылығы мен жеміс шаруашылығын өрлеуінде ғылым маңызды рөлге ие. Орыс ғалымдары А.Т.Болотов, М.В.Рытов, Р.И.Шредер, Н.И.Кичунов, сондай-ақ тәжірибелі көкөнісшілер көкөніс шаруашылығының ғылыми негізін қалады және алғашқы оқулықтарын жазды (М.В.Рытов, Р.И.Шредер)[1,2,3].
Н.И.Кичунов ресейдің революцияға дейінгі бақшашылық тәжірибесін жинақтап, қорытынды жасады.Көкөніс шаруашылығының ғылыми негіздерін әзірлеуге үлкен үлес қосты[4,5].
Ғылыми жеміс шаруашылығы - белгілі ғалым-бағбандардың И.В.Мичуриннің, В.В.Пашкевичтің, Л.П.Симиренконың еңбектеріне негізделінген. Н.И.Вавиловтың ежелгі егіншілік елдеріне жасаған экспедициялары, селекциялық жұмыстар үшін құнды материал[7,8,9,10,11,20].
Ауыл шаруашылық (оның ішінде көкөністік, бақшалық, жеміс-жидек) дақылдардың әлемдік топтамасын (коллекциясын) жинауға мүмкіндік берді. Н.И.Вавиловтың маңызды мәдени дақылдардың шығу орталығы туралы жасаған ілімі өсімдік биологиясын білудің теориялық негізі болып табылады.
ХХ-шы ғасырдың ортасында Ресейде және басқа да елдерде бақ шаруашылығының дамуына өз үлестерін белгілі ғалымдар: П.Н.Яковлев, С.Ф.Черненко, С.Н.Степанов, В.А.Колесников, З.А.Метлицкий, А.П.Драгавцев, П.Г.Шитт, В.И.Будиговский, және т.б. қосты[12,13, 1415,17,18, 19,21].
Қазақстанда жеміс-көкөніс шаруашылығының дамуына Қазақ бақ шаруашылығы және жүзім шаруашылығы ҒЗИ-ы, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, облыстық тәжірибе стансалары өз үлестерін қосуда.
Г.Т.Каплина - Қазақстанның белгілі ғалым - көкөніс өсірушісі ғылыми-зерттеу іс-әрекетін ерте көкөністің көшетінің мәселесін шешуге арнаған. Ол Қазақстанның оңтүстігінде көшетті синтетикалық жарғақтарда өсірудің ғылыми негізін даярлаудың алғашқыларының бірі болды[22].
Бақ шаруашылығының дамуына баға жетпес үлесті А.Д.Жанғалиев, К. Байжан Қазақстанның көкөніс және жеміс өсірушілерінің қолдан түсірмейтін кітаптарына айналды[23,24].
Қазақстанның оңтүстігінде көкөніс шаруашылығының жәнежемісшаруашылығының даму тарихы.
Оңтүстік Қазақстанда жеміс-жидек екпелерінің 230 га ғана болды, оның 282 га шаруашылықтарда болса, 25 га - әуестенушілерді. Бақтағы негізгі тұқымдық - алма (50 %) болды, сүйектілер (шие, алхоры) - 3 %, жидектілер - 47 %. Жидектілердің ішінде таңқурайдың үлесі 43 %, қарақаттікі - 49 және қарлығанікі - 28 %. Бүлдірген бүкіл жидек екпелерінің 38% алды.
Қазақстанның оңтүстігінде көкөніс шаруашылығы және жемісшаруашылығы өте күшті дамуын тың және тыңайған жерлерді игерукезінде бастады.
Қазақ жеміс-жидек және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты - бақ, жидек, жеміс, жүзім, көшет шаруашылықтарын бір-бірімен үйлестіретін бас мекеме.
2.2 Жеміс - жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері
Барлық жеміс дақылдары морфологиялық өсу ерекшеліктеріне, көлеміне және өмір сүру ұзақтығына байланысты төмендегідей топтарға бөлінеді - ағаштар, бұталар, бұтақтестер, шырмауық тектестер, көпжылдық шөптектестер.
Қазақстанның солтүстігінде өсетін жеміс және жидек өсімдіктері 5 орталықтан тараған (Еуропа-сібірлік, Ортаазиялық, Алдыңғы азиялық, Қытай-жапондық, Солтүстік америкалық). Жеміс және жидек өсімдіктерінің шығу орталығын анықтау (білу) және олардың морфологиялық және биологиялық белгілері мен қасиеттерінің бекуіне мүмкіндік жасайтын жер жағдайын зерделеу теориялық негіздеу. Негізінен кез келген өсімдіктің жер үсті бөлігі сабақтан және онда орналасқан бүршіктен, жапырақтан, гүлден, жемісі мен дәнінен, түрі өзгерген сабақтардан (тікеншелер мен мұртшалар) тұрады. Жеміс ағаштарында бастапқы, сабақша бүршігінен алғашқы сабақ қалыптасады, ол кейіннен жанама бұтақтары бар орталық діңгекке айналады. Кейбір ағаштардың екі және одан да көп діңгегі болады. Қатты өсетін бұталарда (орман жаңғағы, шырғанақ, қара шетен) бас діңгек болмайды бірнеше жіңішке діңгектері болады, оларда ағаштармен салыстырғанда қысқалау өркендер мен бұтақтар орналасқан[30].
Жемісті шыбық, - ұзындығы 15-25 см-ге дейінгі, жемісті бүршікпен аяқталатын бұтақша. Әдетте, олар төменге немесе 6ip жанына қарай иілген, ұзына бойы біркелкі жуандықта болады. Кейбір алма, алмұрт сорттарында, осы шыбықтың жоғарғы жапырағының қолтығында жеміс бүршіктері пайда болады. Жемісті тармақ - көп жыл жеміс берген, әрі жиі тармақталған жеміссап. Олар 10-15 жылға дейін өз міндетін атқара алады, дегенмен де ең сапалы өнімді б- 8-жылдарға дейін береді.Жемісбаста орналасқан жеміс бүршігінен жемістермен қатар, бір-екі алмастырушы өркендер де пайда болады. Бұл өркендер сақиналы, найзатүр бұтақшалар, жемісті шыбықтар, кейде өскелең өркен типтес болып келуі де мүмкін, Алмастырушы өркендер типі - ағаштың күтімі мен дақылдық-сортты ерекшеліктеріне байланысты.
Сүйекті жеміс дақылдардың жеміс салатын бұтақшалары шекілдеуікті дақылдардың осындай жеміс салатын бұтақшаларымен сәйкес келеді, бірақ олардың өзіндік морфологиялық ерекшеліктері болады. Олар: аралас өркен, жемісті өркен, шоқ бүршікті бұтақша, сүйір бұтақша деп аталады.
Аралас өркен - ұзына бойында жеміс және өркен бүршіктер аралас орналасқан, ұзындығы 20-см-ден асатын біржылдық өркен. Төбесіндегі бүршік әрқашан өркендік, бұл барлық сүйекті жемістілер. Кейбір дақылдар (шабдалы, алша, шие т.б.) мен сорттарда өнімнің басым бөлігі осы өркендерде орналасады.Жемісті өркен - ұзына бойында тек жемістік бүршіктер, ал төбесінде өркен бүршігі орналасқан, ұзындығы 10-40 см аралығындағы біржылдық өркен. Бұл өркендер шабдалы, алша мен шиенің кейбір сорттарына тән[31].
Шоқбүршікті бұтақша немесе шоқ бұтақша - қысқа, ұзындығы 0,5-5 см-ден 10 см-ге дейін болатын, бүршіктері топтасып бас жағына орналасқан қысқа бұтақша. Олардың төбе бүршігі өркендік жемістік болады.
Сүйір бұтақша - төбесінде өркен бүршігі, ал жанама бойында бір немесе бірнеше жеміс бүршіктері орналасқан, қысқа, 15 см-ге дейінгі бұтақша. Сүйір бұтақшаның тікен сияқты үшкірленіп бітуі де жиі кездеседі. Мұндай бұтақшалар алхорыға, алшаға, шабдалы мен өріктің кейбір сорттарына тән.
Жидек дақылдарының бұтақшалары төмендегідей: қара қарақат пен тошалада сақиналы бұтақша және жеміссап; қызыл қарақатта - шоқ бүршікті бұтақша және сүйір бұтақша тәріздестер; таңқурай мен бөрткенде - жеміс салатын жапырақты өркен; бүлдіргенде - мүйізше.
Бүршіктер. Өркеннің кез келген түрі бүршіктегі тыныштық күйіндегі бастапқы сабақшадан пайда болады. Бүршік - өстен, өсу конусынан, бастапқы жапырақша немесе гүлден бүршіктерден қабыршақшалардан тұрады.
Егер бүршік қабыршақшалары болмаса, бүршік ашық немесе жалаңаш деп аталады (бүлдірген, таңқурай және басқалары), егер олар болса, жеміс өсімдіктерінің көпшілігі жабық бүршіктер деп аталады.
Бастапқы мүшелері типіне және олардан пайда болатын мүшелерге байланысты бүршіктер вегетативті, генеративті болып бөлінеді.Бүрші өркендер өсіп шығатын әртүрлі дақылдар мен сорттарда әртүрлі болып келеді. Олар оянған бүршіктерден әртүрлі ұзындықтағы өркендер өсіп шығады. Олардың тек аз ғана бөлігі өскін типтес (10 см-ден ұзын), ал қалғандары түкше, майда бұтақтар болып келеді. Гүлдер және гүлшоғырлары. Гүл бүршіктерінен бір немесе бірнеше гүлдері (гүлшоғыры) бар түрі өзгерген өркендер қалыптасады.
Жеміс және тұқым құрылымы. Жеміс өсімдіктері жемісінің құрылымы бойынша жабықтұқымдастарға жатады.Бір немесе бірнеше гүлдер тозаңданып, ұрықтанғаннан кейін ғана жеміс пайда болады. Егер жеміс тек гүл түйінінен пайда болса, оны - нағыз жеміс деп атайды, (сүйекті жемістілер), ал оның құрамына гүл түйінімен қатар, гүлтабан мен тостаған жапырақшалар да кіретін болса, олар - жасанды (жалған) жеміс деп аталады[32].
Тамыр жүйесі - бүкіл өсімдік ажырамас, әрі аса маңызды бөлігі болып табылады. Тамыр жүйесінің атқаратын қызметі жан-жақты:
Өсімдіктерді топырақта бекем ұстап тұру. Өсімдіктің барлық мүшелерін сумен және онда еріген минералды заттармен тамырларды жапырақта түзілген органикалық қосындыларын қамтамасыз ету.
Артық қоректік заттарды сақтау. Кейбір өсімдіктердің (шие, беке, орман жаңғағы, таңқурай т.б.) көбеюмүшесі.Топырақтағы микроағзалармен симбиозда болу т.б.Тамыр жүйелері пайда болуына байланысты екі түрге бөлінеді: ұрықтық және вегетативті. Дәннен өскен немесе себінді телітушіге ұластырылған өсімдіктердің ұрықтық тамыр жүйесі болады.
2.3 Жеміс ағашының өсу және жеміс салу заңдылықтары
Ұрықтық, ұластырылған және тамыры өзіндік өсімдіктер онтогенезіндегі ерекшеліктер. Гетерозиготалық және мутациялық өзгергіштік. Сорт және клон туралы түсінік.
Қазақстан Республикасында аудандастырылған дақылдар мен сорттар.Ағаш, бұтатектес және шөптектес жеміс және жидек өсімдіктеріндегі жас шамасына қарай болатын өзгерушіліктер. Каратаев Е.Сбойынша өсімдіктің қартайуы және жасаруы. П.Г Шитт бойынша өсу және жеміс салудың өмір кезеңдері, олардың агротехникалық маңызы. Өсіп-өнудің жылдық циклы, вегетация және тыныштық кезеңдері. Жеміс өсімдіктерінің гүлдеу, тозаңдану және ұрықтану ерекшеліктері [18,33].
Жеміс салу заңдылықтары. Жеміс өсімдіктерінің жеміс сала бастауы, оның биологиялық маңыздылығы.
Жемісті қалыптастыру: гүлдер мен гүл түйінінің түсуі, жемістің өсуі және пісіп жетілуі. Жеміс дақылдарының өнімділігі.Жыл сайын және жоғары өнім алудың биологиялық негіздері.Ботаникалық жағынан жеміс өсімдіктері - 20 тұқымдастың өкілі, бірақ раушангүлділер мен тасжарғыштар тұқымдастарының өкілдері басымдылыққа ие. Жеміс өсімдіктері төмендегі тұқымдастықтарға жатады:
Жидектердің пісіп-жетілуі үшін қолайлы температура - 28-32 °С. Ерте түскен күзгі суық - 4-6 °С болғанда қыстап шығатын бүрлердің орталық бүршіктері зақымданады, ал көктемгі суықтан жас өркендер мен жапырақтар зақымданады. Қыстыгүнгі -22-25 °С аяз жүзімнің бүрлерін, жеке күйінде бұтақтарды және ашаларды зақымдайды. Жүзімнің тамыр жүйесі суыққа өте сезімтал келеді, ол - 6-7 °С температурада үсиді1-кестеде берілген.
Жүзім - жарық сүйгіш өсімдік.
Егер жарық жетіспейтін болса, онда жапырақ аппаратының қалыпты жұмысы бұзылады, жеміс бұтақшалары пайда болмайды, өнімділік пен ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімділігі нашарлайды.
Кесте 1 - Жүзімнің пісіп-жетілуі үшін қажетті қолайлы жылудың жиынтығы мен кезеңнің ұзақтығы
Пісу мерзімі бойынша сорттардың топтары
Жылудың жиынтығы [0]С
Күндер саны
Өте ерте пісетін өсімдіктер
Ерте пісетін
Орташа пісетін
Кеш және өте кеш пісетін
2200-2400
2400-2500
2600-2800
2800-ден жоғары
100-120
120-130
130-145
145- ден жоғары
Ылғалдың сыртқы орта фактор ретінде үлкен маңызы бар. Жүзім құрғақшылыққа салыстырмалы түрде төзімді деп есептелгенмен, топырақтың ылғалдылығының жоғары болуы оған жақсы әсер етеді. Ауа райы құрғақ болса, жүзім әлсірейді, өнімінің көлемі мен сапасына кері әсерін тигізеді[35].
Суару арқылы топырақтың ылғалдылығын 70-80% (ең аз ылғал сыйымдылары) деңгейде ұстап тұруға болады және өсімдіктің өсіп-даму процестеріне қолайлы әсер етеді. Жүзімді тау беткейлерінде, тегіс жерлерде, су тоғандарының қасында, теңіз деңгейінен едеуір биіктікте де өсіруге болады.
Жүзімді көбейтудің негізгі әдістері.
Жүзімді вегетативті әдіспен (қалемшелермен, сұлама бұтақтармен, ұластыру арқылы) және тұқымы арқылы көбейтеді.Тұқым арқылы көбейту әдісі селекциялық жұмыста қолданылады. Өнеркәсіптік жүзім шаруашылығында жүзімді көбейтудің вегетативті әдісі қолданылады.
Қалемшелермен көбейту - өзінің меншікті тамыры бар жүзім өсімдіктерін өсіріп алудың ең қарапайым және кең тараған әдісі.
Қалемше - біржылдың жетілген өркеннің бөлігі. Дайындалатын қалемшелердің ұзындығы жүзімді отырғызу тереңдігіне байланысты болады және ол 50-60 см аралығында болады. Қалемшелерді дайындау мерзімі жүзімнің бұтақтарын қырқу уақытымен сәйкес келеді. Жүзімнің бұталарын көметін аймақта жүзімді қырқу екі мерзімде жүргізіледі: күзде қырқу (алдын ала қырқу) және көктемде (ақырғы қырқу).
Қалемшелерді жетілген, диаметрі 6-10 мм өркендерден дайындайды. Жіңішке, аурулармен зақымдалған, жақсы жетілмеген, қисық өркендерден және буынаралықтары ұзын балақ өркендерден қалемшелер дайындауға болмайды, өйткені олар жарамсыз келеді. Қырқылған қалемшелер 100-200 данадан бауланады, қалемшелердің жоғарғы ұштарын міндетті түрде бір жаққа қарату керек. Тегіс және жайпауыт беткей жерлерде клеткааралық жолдар ені 6 м, кварталаралық жолдар ені 8 м, магистральды жолдар ені 10-14 метр етіп қалдырылады2-кестеде көрсетілген.
Таңдап алынған жерлер ең алдымен жақсылап тегістеледі. Сонан кейін учаске 60-70 см тереңдікке жыртылады. Жерді жыртудың алдында әр гектарға 25-30 т көң, 10-15 ц суперфосфат, 5-8 ц калий тұзы енгізіледі.
Кесте 2 - Терең жыртылатын жерге органикалық және минералдық
Топырақ құнарлығының деңгейі
Органикалық тыңайтқыштар, т
Минералды тыңайтқыштар,цга
Фосфорлы
Калийлі
Өте төмен
Төмен
Орташа
Жоғары
100 және одан көбірек 60-100
30-60
Тыңайтқыштар
6-8
4-6
2-4
Енгізбейді
8-10
5-8
3-5
Жүзімдіктің аумағын ұйымдастыру. Жүзімдіктің аумағын ұйымдастыру жүзімнің өнімділігіне, өнімнің сапасы мен өзіндік құнына тікелей әсер етеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында жүзімді отырғызудың үлгілері Шымкент ауылшаруашылық тәжірибе станциясының көрсеткіштері бойынша: күшті өсетін сорттары үшін - 2,5x2 м; малтатасты жерлерде орташа және нашар өсетін сорттар үшін - 2,5x1,5 м3-кестеде берілген.
Кесте 3 - Отырғызу жиілігінің жүзімнің Тербаш сортының өніміне әсері
Отырғызу жиілігі, м
1гектардағы бұталардың саны, дана
Алынған өнім, цга
2,5х2,0
2,5х1,6
2,5х1,3
2,5х1,0
2000
2500
3070
4000
21
0
27
0
6
Жүзімнің көшеттерін отырғызар алдында олардың тамырларының ұштары қырқылып, көң мен лай араластырылған қоспаға батырылады. Көшеттерді отырғызу үшін тереңдігі 60-80 см, диаметрі 1 м шұңқырлар қазылады.
3 Жеміс жидектерд жидектері өсіру технологиясы
3.1 Жеміс- жидек өсімдіктерін көбейту әдістері
Жүзімнің көшеттерін табан тамырлары 50 см тереңдікте жататындай етіп егіледі. Тау алды беткейлерде, ерте және көп қар жауатын жерлерде 35-40 см тереңдікте ексе де болады.Көшеттердің егу мерзіміне қарамай егілген күні немесе егілгеннен кейін 2-3 күн суарылуы тиіс. Кейіннен 2-3 аптаның ішінде 2 рет суарылады. Бірінші суарудан кейін қатарлардың түзулігін, егу тереңдігін тексереді және егу уақытында кеткен қателерді түзетеді.
Жаңа жүзімдіктерді күтуге қойылатын басты талаптар:
Суару топырақты өңдеу және арамшөптерден тазарту болып табылады.Алаңына және топырақ жағдайларына қарай 8-10 рет суарылады. Сондай-ақ күзде және ерте көктемде ылғал қаптыра суару 4-5 рет жүргізіледі. Суарулар арықтар жәрдемімен жүргізіледі. Суару нормалары әр гектарға 600-800 текше метр биіктікте [37].
Жүзімдердің өсу процессі тоқтағаннан кейін бұталардың ұшындағы әлі толық жетілмеген жапырақтарымен қоса шырпу жұмыстарын алып барады.
Жас жүзім бұталарын қарашаңын бірінші онкүндігінде бұтақтарын кеспей қолменен көмеді. Егерде ауа райы қолайлы болса, қабылданбаған көшеттердің орнын екі жылдық көшеттермен толтырады. Жас сабақтардың ұзындығы 60-70 см-ге жеткенде жүзімдер гүлдегенге дейін оларды асып байлайды. Екінші асу жұмыстары гүлдегеннен кейін жүргізіледі. Жемістердің жақсы жетілуі үшін гүлдегеннен соң, суарудан азот тыңайтқыштармен тыңайтылады (1,5-2 цга). Тамыз айының екінші онкүндігінде бұталардың (өркендер) 20-30 см ұзындықта ағашатанбаған бөлігін шырпиды. Өнім жинап алынғаннан соң, күзгі суыққа түскенше бұталар қырқылады. Жүзім шаруашылығының қазіргі жағдайына жасалған талдау бойынша шарап өндірісінің дамуына бірқатар мәселелердің кедергі болып отырғанын жасыруға болмайды.Қонысбаев және Сарыағаш мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарында жүзімнің жоғары өнім беретін шараптық сорттарының көшеттерін дайындап, көбейту жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі уақытта Сарыағаш мемлекеттік қазыналық кәсіпорнында 6000 дана техникалық, 5000 асханалық сортты және Қонысбаев атындағы шаруашылықта 17000 дана жүзім көшеттерін өсіруде [38].
Жүзімдік саласында қолданатын арнайы техника, құралдардың тозығы жеткен. Осыған орай жүзімдіктердің арасында жұмыс істейтін арнайы тракторлар, құрал-жабдықтар қажет.Жүзімдіктердің зиянкестеріне, ауруларына қарсы пайдаланатын химикаттар жоқтың қасы.Жүзімдік саласында істейтін арнайы білімі бар мамандар жетіспейді.Осы мәселелерді тиянақты шешу арқылы Қазақстанда жүзім шаруашылығы мен шарап жасау өндірісін дамытуға әбден болады.
3.2 Жүзім өсірудегі тыңайтқыштарды пайдалану
Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол, әрі сапалы өнім жинау үшін тыңайтқышты тиімді қолдану әсіресе техникалық, көкөніс, өнім түзу үшін қоректік заттарды көп мөлшерде керек етеді.
Қазіргі жағдайда тыңайтқышсыз дақылдар өнімін айтарлықтай дәрежеге көтеру мүмкін емес. Сондықтан игерілген ауыспалы егісте тыңайтқыштарды қолданудың тиімді жүйесін пайдалану дақыл түсімін аттырудың шешуші шарты болып саналады.
Жүзім отырғызудан бір жыл алдын сидератты өсімдіктер егіліп, олар көп тыңайтқыш үшін айдалады. Ажыратылған жерлер тазартылып және тегістеліп болғаннан кейін плантаж соқа жәрдемінде нәрлілігі жоғары топырақтар 60-70 см, ал нәрлілігі төмен топырақтарда 40-45 см тереңдікте жыртылады. Плантаж жыртудың алдында әр гектарға 30-40 тонна көң, 600 кг фосфорлы және 150 кг калийлы тыңайтқыштар беріледі [39].
Қандай дақылдың болмасын жоспарлы өнімін алуға қол жеткізетін тиісті тыңайтқыш мөлшерін төмендегі мағлұматтарды пайдалана отырып, есептеп шығаруға болады:
1. Өніммен топырақтан алынатын қоректік заттар мөлшері.
2. Әр гектар егістіктің жырту қабатындағы айналымда болатын қоректік заттардың мөлшері (кг).
3. Топырақтағы қоректік заттардың пайдалану коэффициенті.
Тыңайтқыштар құрамындағы қоректік заттарды пайдалану коэффициенті.Жүзімнің 1ц негізгі өнімімен жұмсалатын қоректік заттар мөлшері мынадай: N - 3,1; Р2О5 - 1,3; К2О - 3,2. Жүзім көпжылдық дақыл. Алғашқы өнімдерін өсіп-даму жылының 3-4 жылы ғана өнім бере бастайды. Сондықтан ол топырақтан қоректік заттарды көп алады. Жылсайын өсімдіктің оңтайлы өсіп-дамуы үшін жылына гектарына 50-60 кг азот, 18-20 кг фосфор, 50-70 кг калий пайдаланады.
Жүзім өсімдігіне тыңайтқыш қолдану оның өнімі мен сапасын арттыруда шешуші рөл атқарады. Бұл дақылдың 10-13 ц өнімі 60-80 кг азот, 10-20 кг фосфор, 44-45 кг калий, 38-40 кг кальций және 6-8 кг магний пайдаланады. Жүзім қоректік заттарды ұзақ мерзім кабылдайды. Тыңайтқыштың жүзім өніміне әсері дақылдың сорттарына тікелей байланысты болады.
Жүзімдікті алғашқы салу алдында топыраққа жеткілікті көң шашуға көңіл аудару керек. Ол үшін гектарына 30-40 т көң және 120-150 кг мөлшерінде фосфор мен калий беріліп терең жыртылады. Екпе көшетті отырғызғанда әрбір шұңқырға 5-10 кг кара шірікпен 140-170 г суперфосфат салады. Сол себепті жас жүзімдікке 2-3 жыл бойы тыңайтқыш қолданбайды. Жеміс салу кезінде жүзімге толық минералдық тыңайтқыш беру керек. Мұнда гектарына N60P60K120 (қара қоңыр топырақ) және N120.150 Р50-60К60-90 (боз топырақ) пайдалану мол өнім жинауды қамтамасыз етеді. Минералдық тыңайтқыштарды ерте көктемде, жүзім бүршік атпастан бұрын қатар аралығына 30-35 см тереңдікке енгізу керек. Жүзімдікті микротыңайтқыштармен үстеп қоректендіру ұсынылады. Ол үшін мырыш сульфатының 0,1%-тік ерітіндісімен гүлдеу аддында және жүзім пісер алдында бүркеді (1 гектарға 250 л ерітінді). Жеміс-жидек дақылдарына қолданылатын тыңайтқыш мөлшеріне топырақ және өсімдік құрамындағы қоректік заттардың деңгейіне сәйкес түзету енгізген дұрыс. Топырақа қоректік элементтің жылжымалы түрінің мөлшері төмен болған жағдайда қолданылатын тыңайтқыш мөлшерін 50%-ке арттырады, ал көтеріңкі болса 25%-ке, жоғары болса 50%-ке азайтады [40].
Берілетін тыңайтқыштардың жылдық нормаларын белгілеу кезінде ауыспалы егіс танаптарындағы топырақтың қаншалықты құнарлы екенін, агротехникалық шаралардың қандай деңгейде жүргізілетінін, минералдық тыңайтқыштардың көңмен қаншалықты ұштастырыла берілетінін және басқа да жағдайларды мұқият ескеру керек 4-кестеде берілген.
Кесте 4 - Шаруашылықтағы ауыспалы егістікке (12 га) қажетті жалпы тыңайтқыштар мөлшері
Дақылдар
Органикалық тыңайтқыштар, тга
Минералды тыңайтқыштар, кгга
Р2О5
К2О
6 танапты мақта-мал азықтық шөптер ауыспалы егісі
1-жылғы жүзім
23
32
-
2-жылғы жүзім
30
34
-
3-жылғы жүзім
36
43
4-жылғы жүзім
373
46
20
5-жылғы жүзім
45
36
42
Барлық ротация бойынша
2834,5
204
13,32
Орташа 1 га жерге
214,3
124
86
Жүзімдіктер көпжылдық өсімдіктер болып табылатындықтан, жыл сайын олардың арасын топырақ өңдеу шараларымен арамшөптерден таза ұстау экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып табылады, сондықтан жүзімнің қатар араларын сүрі сидерат жүйесінде сақтау керек. Топырақты жасыл, сүрі жер жүйесінде сақтағанда қатар араларын әртүрлі шөптесін өсімдіктерді өсіріп және оларды органикалық тыңайтқыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz