Мағжанның лирикасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 . 3
I тарау
Мағжанның лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 .9
II тарау
Мағжанның әдеби.танымдық эстетикасы ... ... ... ...
2.1. «Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе жоқ» ... ... 10 . 14
2.2. «Күңіреніп ойлағанда алаш жайын» ... 15 . 20
2.3. Мағжантану жүріп өткен жол ... ... ... ... 21 . 27
2.4 Мағжан Жұмабаев туралы ... ... ... ... ... .. 28 . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32 . 33
Пайдаланған әдебиет тертізімі ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 . 3
I тарау
Мағжанның лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 .9
II тарау
Мағжанның әдеби.танымдық эстетикасы ... ... ... ...
2.1. «Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе жоқ» ... ... 10 . 14
2.2. «Күңіреніп ойлағанда алаш жайын» ... 15 . 20
2.3. Мағжантану жүріп өткен жол ... ... ... ... 21 . 27
2.4 Мағжан Жұмабаев туралы ... ... ... ... ... .. 28 . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32 . 33
Пайдаланған әдебиет тертізімі ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Кіріспе
Әдетте Абайды философ ақын,
Мағжанды лирик ақын дейміз.
Абай ақылдың ақыны да,
Мағжан сезімнің ақыны
(С.Мұқанов).
Ұлылар ешкімге ұқсамайды, олардың әрқайсысы өзінше өзгеше. Қахақтың екі ұлы ақынының өзгешеліктері де осы жақтарында жатыр. Абайда ой басым болса, Мағжанда сезім басым. Абай әлеуметтік лириканы шыңға шығарса, Мағжан адам жанының сиқырлы сезімдерін жырлауда алдына жан салмады.
Махаббат - әлем поэзиясында мәңгілік тақырыптардың бірі болса, қазақ поэзиясында Абай арқылы жаңаша жаңғырды. Ол жырлаған «Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы» сияқты қлеңдері мазаббат сезімдерін асқақ гимнге айналдырып жіберді. Ал табиғатынан лирик М.Жұмабаевтың шығармашылығында да махаббат тақырыбы айрықша орынға ие. Мағжанды өз кезінде ақын ретінде танытқан да осы махаббат жайлы өлеңдері болатын. Бұл турасында кезінде Ж.Аймауытов «Ақын махаббатқа сенеді: жүрегі сезеді, махаббатсыз өмірде мағына бар деп білмейді. «Көңілді ашатын, жалынды басатын, жалғыздыққа, зарыққанда, талыққанда жүрекке ем болатын жалғыз ғана махаббат, адам шын сүйсе, махаббат – жүректі жаралайтын тікенек! Жар сүйсу жүрек жазылады, сүймесе өледі, махаббат – бір тәтті у, дүниенің у-шуы жүрекке махаббаттай күшті әсер бере алмайды», міне ақынның махаббатына көзқарасы. Бірақ махаббатты мәңгі деп ұқпайды. Кейде махаббат тез сөніп қалуға мүмкін деп қарайды» (Мағжан Жұмабаев Шығармалары. А., 1989, 421-бет) – деп жазған болатын. Бұл жолдарды Жүсіппек Мағжанның
«Махаббат – ьір тікенек,
Жүрекке барып қадалар.
Бақытсыз ғой бұл жүрек,
Тамшылап одан қан ағар.
Тез жазылмақ бүл жара,
Бал тілімен сүйсы жар.
Сүймесе жүрек, дариға,
Өлер жүрек, қансырар.
Махаббат – бір тәтті у,
Ішер жүрек, болар мас.
Дүниедегі у мен шу,
Мас жүректі оятпас» (сонда, 144-бет)
Деген шумақтарын оқып отырып жазған сияқты. Содан соң «Суйген анық» атты өлеңіндегі сезімнің, яғни махаббаттың да өзгеретіндігін жырлаған.
«Алдағаным жоқ,
Арбағаным жоқ,
Сен сөзіме, сұлу қыз!
Тап сол сағат Сүйгенім хақ,
Куә мынау көп жұлдыз!» -
деген жолдарды меңзеп отырғандай.
Махаббат – деп жырлаған ақын үшін махаббаттан қүшті нәрсе жоқ. Өмірлегі ең қымбат, ең асыл – махаббат. Ол оны тақ пен тәжге де, дүниенің бар байлығына да айырбастамайды. Өйткені Шын ғашық болудан артық бақыт жоқ. Сүйгенімен ләззатты шақты бірге көру – адам ғұмырының жұлдызды шағы, өміріне нәр беретін, әр беретін бақытты шағы. Сондықтан да ақын:
«Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләзаттың бір минутын бермеймін
Патша тағы, бүкіл дүние малына», -
Деп жырлайды. Сезімді бұлайша асқақтата жырлау бұрын-соңды қазақ поэзиясында кездесе бермейтін. Мағжан Абайдың «Айтты сәлем, Қаламқас» «саған құрбан мал мен бас»деген ойларды ары қарай дамыта, тереңдете алып кетіп, махаббаттың сиқырлы сезімінің құдірет күшін жан дүниесімен жайып салады. Абай: «махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар» десе, Мағжан махаббатсыз көп күндерден адамның ең асыл сезімі патшалық құрған бір күнді артық санайды. Өйткені адам – сезіммен адам. Сүйіспеншілік сезімдерінсіз адамдардан адамдық істер күтуге болмайды. Махаббат – адам өмірінің мәні. Ақын тағы бірде ғашығыңды:
«Жалындап күйіп,
Бір ғана сүйіп,
Өлсең де болмай ма?» -
Деп, сауал тастай жырлайды. Өйткені адамды адам қып тұрған – махаббат. Ақынды ақын қылатын да – махаббат. Гүл болмаса, бұлбұлдың сайрамайтындығы сияқты, ғашық болмаған ақын да жырлай алмайды. Шын сүйген ақын ғана шабыттанып, шын жырлай біледі. Сондықтан да ақын тағы бірде өзін гүлден гүлді қуалап ұшатын қөбелекке теңейді («Жас сұлуға»).
Сүйіспеншілік – Мағжан поэзиясының өзегі, қаны, жаны, бүлкілдеп соғып тұрған жүрегі. Оның «Сүй, жан сәулем», «Төгілген шашы», «Күміс нұрлы ай», «Шолпан», «N-ға», «Сүйгенім анық», «Хор сипатты қарындас», «Жас сұлуға», «Сәуле», «Гүлсім ханымға», «3-ға», «Жұлдызды – жүзік, айды – алқа қып берейін», т.б. өлеңдерінде адам жанының сүйгеніне деген не бір тылсым сырлары әсем өрнек тапқан. Осы өлеңдердің қай-қайсысы болса да өзінше бір әлем; бір бірін қайталамайды.Шетінен самалдай соғып, жібектей желпіп, жүректі тербетіп, ғажап бір күйге бөлейді.
Әдетте Абайды философ ақын,
Мағжанды лирик ақын дейміз.
Абай ақылдың ақыны да,
Мағжан сезімнің ақыны
(С.Мұқанов).
Ұлылар ешкімге ұқсамайды, олардың әрқайсысы өзінше өзгеше. Қахақтың екі ұлы ақынының өзгешеліктері де осы жақтарында жатыр. Абайда ой басым болса, Мағжанда сезім басым. Абай әлеуметтік лириканы шыңға шығарса, Мағжан адам жанының сиқырлы сезімдерін жырлауда алдына жан салмады.
Махаббат - әлем поэзиясында мәңгілік тақырыптардың бірі болса, қазақ поэзиясында Абай арқылы жаңаша жаңғырды. Ол жырлаған «Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы» сияқты қлеңдері мазаббат сезімдерін асқақ гимнге айналдырып жіберді. Ал табиғатынан лирик М.Жұмабаевтың шығармашылығында да махаббат тақырыбы айрықша орынға ие. Мағжанды өз кезінде ақын ретінде танытқан да осы махаббат жайлы өлеңдері болатын. Бұл турасында кезінде Ж.Аймауытов «Ақын махаббатқа сенеді: жүрегі сезеді, махаббатсыз өмірде мағына бар деп білмейді. «Көңілді ашатын, жалынды басатын, жалғыздыққа, зарыққанда, талыққанда жүрекке ем болатын жалғыз ғана махаббат, адам шын сүйсе, махаббат – жүректі жаралайтын тікенек! Жар сүйсу жүрек жазылады, сүймесе өледі, махаббат – бір тәтті у, дүниенің у-шуы жүрекке махаббаттай күшті әсер бере алмайды», міне ақынның махаббатына көзқарасы. Бірақ махаббатты мәңгі деп ұқпайды. Кейде махаббат тез сөніп қалуға мүмкін деп қарайды» (Мағжан Жұмабаев Шығармалары. А., 1989, 421-бет) – деп жазған болатын. Бұл жолдарды Жүсіппек Мағжанның
«Махаббат – ьір тікенек,
Жүрекке барып қадалар.
Бақытсыз ғой бұл жүрек,
Тамшылап одан қан ағар.
Тез жазылмақ бүл жара,
Бал тілімен сүйсы жар.
Сүймесе жүрек, дариға,
Өлер жүрек, қансырар.
Махаббат – бір тәтті у,
Ішер жүрек, болар мас.
Дүниедегі у мен шу,
Мас жүректі оятпас» (сонда, 144-бет)
Деген шумақтарын оқып отырып жазған сияқты. Содан соң «Суйген анық» атты өлеңіндегі сезімнің, яғни махаббаттың да өзгеретіндігін жырлаған.
«Алдағаным жоқ,
Арбағаным жоқ,
Сен сөзіме, сұлу қыз!
Тап сол сағат Сүйгенім хақ,
Куә мынау көп жұлдыз!» -
деген жолдарды меңзеп отырғандай.
Махаббат – деп жырлаған ақын үшін махаббаттан қүшті нәрсе жоқ. Өмірлегі ең қымбат, ең асыл – махаббат. Ол оны тақ пен тәжге де, дүниенің бар байлығына да айырбастамайды. Өйткені Шын ғашық болудан артық бақыт жоқ. Сүйгенімен ләззатты шақты бірге көру – адам ғұмырының жұлдызды шағы, өміріне нәр беретін, әр беретін бақытты шағы. Сондықтан да ақын:
«Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләзаттың бір минутын бермеймін
Патша тағы, бүкіл дүние малына», -
Деп жырлайды. Сезімді бұлайша асқақтата жырлау бұрын-соңды қазақ поэзиясында кездесе бермейтін. Мағжан Абайдың «Айтты сәлем, Қаламқас» «саған құрбан мал мен бас»деген ойларды ары қарай дамыта, тереңдете алып кетіп, махаббаттың сиқырлы сезімінің құдірет күшін жан дүниесімен жайып салады. Абай: «махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар» десе, Мағжан махаббатсыз көп күндерден адамның ең асыл сезімі патшалық құрған бір күнді артық санайды. Өйткені адам – сезіммен адам. Сүйіспеншілік сезімдерінсіз адамдардан адамдық істер күтуге болмайды. Махаббат – адам өмірінің мәні. Ақын тағы бірде ғашығыңды:
«Жалындап күйіп,
Бір ғана сүйіп,
Өлсең де болмай ма?» -
Деп, сауал тастай жырлайды. Өйткені адамды адам қып тұрған – махаббат. Ақынды ақын қылатын да – махаббат. Гүл болмаса, бұлбұлдың сайрамайтындығы сияқты, ғашық болмаған ақын да жырлай алмайды. Шын сүйген ақын ғана шабыттанып, шын жырлай біледі. Сондықтан да ақын тағы бірде өзін гүлден гүлді қуалап ұшатын қөбелекке теңейді («Жас сұлуға»).
Сүйіспеншілік – Мағжан поэзиясының өзегі, қаны, жаны, бүлкілдеп соғып тұрған жүрегі. Оның «Сүй, жан сәулем», «Төгілген шашы», «Күміс нұрлы ай», «Шолпан», «N-ға», «Сүйгенім анық», «Хор сипатты қарындас», «Жас сұлуға», «Сәуле», «Гүлсім ханымға», «3-ға», «Жұлдызды – жүзік, айды – алқа қып берейін», т.б. өлеңдерінде адам жанының сүйгеніне деген не бір тылсым сырлары әсем өрнек тапқан. Осы өлеңдердің қай-қайсысы болса да өзінше бір әлем; бір бірін қайталамайды.Шетінен самалдай соғып, жібектей желпіп, жүректі тербетіп, ғажап бір күйге бөлейді.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 – 3
I тарау
Мағжанның лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 –9
II тарау
Мағжанның әдеби-танымдық эстетикасы ... ... ... ...
2.1. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе жоқ ... ... 10 – 14
2.2. Күңіреніп ойлағанда алаш жайын ... 15 – 20
2.3. Мағжантану жүріп өткен жол ... ... ... ... 21 – 27
2.4 Мағжан Жұмабаев туралы ... ... ... ... ... .. 28 – 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 – 33
Пайдаланған әдебиет тертізімі ... ... ... ... ... ... .. ... 34
Кіріспе
Әдетте Абайды философ ақын,
Мағжанды лирик ақын дейміз.
Абай ақылдың ақыны да,
Мағжан сезімнің ақыны
(С.Мұқанов).
Ұлылар ешкімге ұқсамайды, олардың әрқайсысы өзінше өзгеше. Қахақтың
екі ұлы ақынының өзгешеліктері де осы жақтарында жатыр. Абайда ой басым
болса, Мағжанда сезім басым. Абай әлеуметтік лириканы шыңға шығарса, Мағжан
адам жанының сиқырлы сезімдерін жырлауда алдына жан салмады.
Махаббат - әлем поэзиясында мәңгілік тақырыптардың бірі болса, қазақ
поэзиясында Абай арқылы жаңаша жаңғырды. Ол жырлаған Айттым сәлем,
Қаламқас, Көзімнің қарасы сияқты қлеңдері мазаббат сезімдерін асқақ
гимнге айналдырып жіберді. Ал табиғатынан лирик М.Жұмабаевтың
шығармашылығында да махаббат тақырыбы айрықша орынға ие. Мағжанды өз
кезінде ақын ретінде танытқан да осы махаббат жайлы өлеңдері болатын. Бұл
турасында кезінде Ж.Аймауытов Ақын махаббатқа сенеді: жүрегі сезеді,
махаббатсыз өмірде мағына бар деп білмейді. Көңілді ашатын, жалынды
басатын, жалғыздыққа, зарыққанда, талыққанда жүрекке ем болатын жалғыз
ғана махаббат, адам шын сүйсе, махаббат – жүректі жаралайтын тікенек! Жар
сүйсу жүрек жазылады, сүймесе өледі, махаббат – бір тәтті у, дүниенің у-шуы
жүрекке махаббаттай күшті әсер бере алмайды, міне ақынның махаббатына
көзқарасы. Бірақ махаббатты мәңгі деп ұқпайды. Кейде махаббат тез сөніп
қалуға мүмкін деп қарайды (Мағжан Жұмабаев Шығармалары. А., 1989, 421-бет)
– деп жазған болатын. Бұл жолдарды Жүсіппек Мағжанның
Махаббат – ьір тікенек,
Жүрекке барып қадалар.
Бақытсыз ғой бұл жүрек,
Тамшылап одан қан ағар.
Тез жазылмақ бүл жара,
Бал тілімен сүйсы жар.
Сүймесе жүрек, дариға,
Өлер жүрек, қансырар.
Махаббат – бір тәтті у,
Ішер жүрек, болар мас.
Дүниедегі у мен шу,
Мас жүректі оятпас (сонда, 144-бет)
Деген шумақтарын оқып отырып жазған сияқты. Содан соң Суйген анық атты
өлеңіндегі сезімнің, яғни махаббаттың да өзгеретіндігін жырлаған.
Алдағаным жоқ,
Арбағаным жоқ,
Сен сөзіме, сұлу қыз!
Тап сол сағат Сүйгенім хақ,
Куә мынау көп жұлдыз! -
деген жолдарды меңзеп отырғандай.
Махаббат – деп жырлаған ақын үшін махаббаттан қүшті нәрсе жоқ.
Өмірлегі ең қымбат, ең асыл – махаббат. Ол оны тақ пен тәжге де, дүниенің
бар байлығына да айырбастамайды. Өйткені Шын ғашық болудан артық бақыт жоқ.
Сүйгенімен ләззатты шақты бірге көру – адам ғұмырының жұлдызды шағы,
өміріне нәр беретін, әр беретін бақытты шағы. Сондықтан да ақын:
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләзаттың бір минутын бермеймін
Патша тағы, бүкіл дүние малына, -
Деп жырлайды. Сезімді бұлайша асқақтата жырлау бұрын-соңды қазақ
поэзиясында кездесе бермейтін. Мағжан Абайдың Айтты сәлем, Қаламқас
саған құрбан мал мен басдеген ойларды ары қарай дамыта, тереңдете алып
кетіп, махаббаттың сиқырлы сезімінің құдірет күшін жан дүниесімен жайып
салады. Абай: махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар десе, Мағжан
махаббатсыз көп күндерден адамның ең асыл сезімі патшалық құрған бір күнді
артық санайды. Өйткені адам – сезіммен адам. Сүйіспеншілік сезімдерінсіз
адамдардан адамдық істер күтуге болмайды. Махаббат – адам өмірінің мәні.
Ақын тағы бірде ғашығыңды:
Жалындап күйіп,
Бір ғана сүйіп,
Өлсең де болмай ма? -
Деп, сауал тастай жырлайды. Өйткені адамды адам қып тұрған – махаббат.
Ақынды ақын қылатын да – махаббат. Гүл болмаса, бұлбұлдың сайрамайтындығы
сияқты, ғашық болмаған ақын да жырлай алмайды. Шын сүйген ақын ғана
шабыттанып, шын жырлай біледі. Сондықтан да ақын тағы бірде өзін гүлден
гүлді қуалап ұшатын қөбелекке теңейді (Жас сұлуға).
Сүйіспеншілік – Мағжан поэзиясының өзегі, қаны, жаны, бүлкілдеп соғып
тұрған жүрегі. Оның Сүй, жан сәулем, Төгілген шашы, Күміс нұрлы ай,
Шолпан, N-ға, Сүйгенім анық, Хор сипатты қарындас, Жас сұлуға,
Сәуле, Гүлсім ханымға, 3-ға, Жұлдызды – жүзік, айды – алқа қып
берейін, т.б. өлеңдерінде адам жанының сүйгеніне деген не бір тылсым
сырлары әсем өрнек тапқан. Осы өлеңдердің қай-қайсысы болса да өзінше бір
әлем; бір бірін қайталамайды.Шетінен самалдай соғып, жібектей желпіп,
жүректі тербетіп, ғажап бір күйге бөлейді.
І тарау
Мағжанның лирикасы
Мағжанның балғын поэзиясы екі ғасырдың жалғасқан жалдарына тура
келеді. Қоюлана түскентарихи оқиғалар, тар күресінің жалын ата,айналасын
түгел жаңғырта түскен, болашақтың ұшқын оттары жалтылдайбастаған кезең еді
ол. Уақытты өз қалауына бағындырып, ертеңінің мақсат-мұратын ұлы идеалға
айналдырған Россия өзге халықтармен бірге көшбелі қазақ елінің де бетін
болашаққа жаот бұрғызды. Әсіресе, 1905 жылдың революциялық толқынын ерекше
сезінген, кей жерде басынан да кешірген қазақ интеллтигенциясы, оның
ағартушылары мен ақын-жазушылары – кеше ғана біге өз жолдарын тапсырып
кеткен Абай,Шоқан, Ыбырайлар дәстүрін жаңа жағдайда қызу қимылдата бастады.
Біз Оян, қазақ деген жаңа ұрандар ести бастадық. Жаңа газеттер, жаңа
журналдар шығып, халықты білім жолына шақырды.
Елімен бетпе-бет сөйлескен Ахмет Байтұрсынов ағарту, үгітші
жырларымен қатар:
Бар пайдаң өз басыңнан артылмаса,
Мал құрлы мағына жоқ тұрысыңда, –
деп жұртты намысқа, кісілікке шақырды. Бұл XX ғасырдың алғашқы он
жылдарының ішінде қимылдардың көрінісі еді. Сол жылдары ана сүті ернінен
кеуіп үлгермеген, бірақ ақындық қуатын ішіне сыйдыра алмаған Мағжан
Жұмабаев туған даласына қарап:
Кең дала, көресің ғой, ана жатқан,
Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан.
Асқар тау, тәтті сулары бар
Әне сол анам еді мені тапқан, –
деп оқырман қауымына өзінің жырымен жазылған ұлттық паспортын ұсынды.
Мағжанның ұлттық санасы сол халықтың Россиядағы революцияя толқынымен
ояна бастаған кезінде туып, қалыптаса бастады. Ақындағы патшалығының қатал
үстемдігіне қарсы сезім – орыс пролетариатының ұлы күресінің әсеріне
тікелей байланысты. Жас лапылдаған шабытпен бәрңн қамтып, барын айтқысы
келген ақын ойындағының бәрін айта беруге мүмкін емес екенін ұзамай-ақ
түсінді.
Жаңа ғана мақтан боп айтылған жасыл дала енді оның жанын жаралайтын
шындыққа айналып бара жатқанын сезді. Жаз жайлау, қыс қонысынан айрылған
дала мұңдылығы оның жүрегін қатты жаралады. Оның жүрегін революциядан бұрын
сатылған болыс, билер, шен таққан шенеуніктер де аз ауыртқан жоқ. Сонда
ауыр күрсінген ақын:
Жүрегім, мен зарлымын, жаралыға
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп-жанады да, -
деді.
Барлық даусымен, шынғырған жан даусымен ең ащы сөздерін айтты. Біз
ешкімген ұсамаған, зарлы да өкінішті ой-сезімдерін, қиналған жаным ерекше
таныта алатын ғажайып ақынды көрдік.
Ой сезімдерін ерекше құдіретпен жеткізе білетін Мағжан, тағы да жан
даусымен сөйледі:
Азамат! Анау қаза қаным десең,
Ұжмақтың суын апар, жаным десең.
Болмаса, ібіліс бол да у алып бер,
Тоқтатам тұншықтырып қаным десең.
Оқырман қауым еріксіз сілкініп бойын жазып, басын көтерді. Тіпті
жаңаша айтылан сөз пайғамбар лебізіндей қабылданды.
Осы азаматтық лирикаға жататын күшті жырлар Мағжанда өте мол. Олардың
көбі тек қана поэетикалық асқынған сөздерге ғана құрылмай, ақынның ішкі
мұңы мен ашу-кегіне табиғи байланысып отыратын бояулы, әуенді өлеңдер. Мен
кім?, Мен жастарға сенемін, Айда атыңды, Сәрсенбай, М.Д. абақтыдан
шыққанда, Өткен күн сияқты бір шоқ өлең өзіне бір төбе. Барынша қуатты,
жігерлі жазылған Орал, Орал тауы, Түркістан сияқты өлеңдер де осы
циклға жатады. Бірақ бұл үш өлеңдегі ұлттық сезім әсіре ширатылып, кей
шумақтарда түрікшілік идеямен де шектесіп кетеді. Оған мына:
Ұзын орал – күн мен түн шекарасы,
Бір жағы – күн, бір жағы – түн баласы.
Арғы жағы – көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы – түріктің сары даласы, –
дейтін шумақ дәлел. Орал, Азия мен Еуропа шекарасы екенін ғылымның өзі
растайды. Мағжан ойы да сол, бірақ айтылуы шамадын тыс ащы. Бұл кемшілігін
кейін ақынның өзі де мойындаған.
Қала, рас, өнер-білім қайнаған жер,
Тұтқын ғып надандықты байлыған жер –
деген ақын даланы қалаға қарсы қоя берудің сыңаржақтылығын аңғарған соң
айтқан.
Мағжан жүрегіндегі халқына деген махаббат оның поэзиясынан ерекше
орын алады. Ол езу көрген, қорғансыздыққа ұшыраған, күйзелу үстіндегі
халықты қанша аяса да, жаралы жанның ыңыранған ауыр күйін суреттесе де,
халқты бейшаралыққа айналдырмайды. Ол жырлаған халық тағдырына қол
қусырған, жерге ғана үңілген, аяғының астынан арғыны көрмейтін, титығы
жеткен мүсәпір халық емес. Мағжан поэзиясында үнемі ой үстінде, қимыл
үстінде көрінетін халық бар. Кең даладағы шапқан ат, ат құлағында ойнаған,
асаумен алысқан, сағыныштарын, ән-күйін түсіндіретін, жасыл даласын,
жайқалған орманын, көл-дариясын сүйетін халық бар. Адам мен жер – Мағжан
поэзиясының ең күшті халықтық рухы. Халық ат-мекенін қалай сүйсе, Мағжан да
солай сүйген.
...Құшам Мұса аяғын,
Өлеңім ізгі таяғым.
Көкшеге мен де шығамын.
Аяқ басып арсыға,
Жүгініп барып қарсына
Тәңірімнің тілін ұғамын, –
(Көкшетаудан)
дейді ақын. Қайда барса асасымен жол ашқан аққан дарияны тоқтатып өтетін
Тұр тауында тәңірмен тілдесетін Мұса пайғамбарға біздің ақын ағамыз да өзін
теңейді. Өзінің де, туған халқының да ірілігін көрсетеді.
Мағжан Жұмабаевтың адамның жастық сезіміне жақын ақын екені әр
өлеңінен-ақ танымал. Әсіресе, оның махаббат өлеңдері жас оқырман үшін үлкен
бір бақыттай сезіледі. Біздің осы ойымызды оның балаларға арналған лирикалы
мен ертегі поэмалары да растайды.
Бесік жыры, Туған жер, Бала мен құс, Жұмбақ сияқты өңшең
ойнақы, тілге жеңіл, ойға қонымды өлеңдер балалар үшін сұранып тұр.
Осыларға ақынның атақты Жүсіп хан поэмасын оссақ, балалар әлеміне
арналған келісімді бір дүние жарқ етіп тағы да шыға келеді.
Қазақ поэзиясының атасы Абайды сүйетіндігін айта келіп Мұхтар Әуезов
(1929 жыл): Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Еуропалығын, жарқырағын, әшекейін
сүйемін. Қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы мәдениет
пен сұлулық сарайына барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп сезгендей
боламын. Мағжан культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен
күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай, сезімі
жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет
таратушылары газетпен қосақталып, күндегі өмірінің тереңін терген ақын
болмайды, заманнан басы озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет әдебиет
үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға дол жоқ. Сондықтан
бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық
қалуға жарайтын сөз Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді,
өте сенімсіз деп білемін (Қазақ әдебиеті, 1988 жыл, 23 желтоқсан).
Әдебиет халық үшін екенін Мұхаңның да біледі. Әйтпесе өлгенше халқым
деп өтер ме еді. Мұханның бұл жерле айтып отырғаны әдебиеттің эстетикалық
мұраты туралы болу керек. Ондай дәрежеге көтерілу үшін әдебиеттің
әлеуметтік міндетінің үстіне, ірі талантқа қоса, өнер шеберлігіне жетістік
міндеті тұр. Оны біз әдебиеттегі ең күрделі ғылымдық сала деп түсінеміз.
Осы тұрғыдан келгенде Мағжан культурасының биіктігі бүгін де оқшау
тұр. Көп өлеңдерінде-ақ Мағжан - өзі бір жанып тұрған жарық сияқты. Біз
ақынның ішкі иірімдерімен, ой-сезім толғаныстарымен қатар оның өзін қоршаға
төңірегін де түгел танимыз. Ол төңірек дегеніміз көрініп тұрған адамдар,
жан-жануарлар ғана емес, эфирдегі нәзік бояулар мен дыбыстар, жер бетіндегі
көбімізге беймәлім құбылыстар.
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады,
Жарын бад береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын, тынады.
Аққан өзен, тұнған теңіз дүниесі де ақын өмірінің бір шындығы
секілді. Судағы қуанышдың қалай басталып, қалай аяқталғаны алты жолдық
өлеңді ұзақ хикаяға айналдырып жібергендей. Жырдың архитектоникалық бейнесі
мен музыкалық үндестігі сондай сұлу келісім тапқан, өз деміңмен бірге
жаралған дүниедей сезінесің.
Ақынның Шолпы өлеңін оқығанда ұшы- қиыры жоқ қазақтың кең даласы,
жайлауға шыққан жалпақ ел, қызыл- жасыл киініп, бір- бірімен әзілдесіп,
шүйіркелесіп, кетіп бара жатқан жастар, солардың ішінде екі иықтың арасына
бос тастаған қос бұрымдағы шолпысы сыңғырлаған сұлу қыз көз алдыңызға
келеді. Мұхтар Әуезов суреттеген Абайдың Тоғжаныелестейді. Шолпан – қазақ
қызының ажырамас атрибуты . Шолпы таққан қыз бұрынғысынан да әсем,
бұрынғысынан да сұлу болып көрінеді. Оның үстіне қыздың шолпы тағуы – оның
есейіп, оң- солын танып, бойын түзеп жан- жағына қарай бастауының,
бойжеткендігінің де белгісі. Сондықтан да шолпының сыңғыры ақынға ерекше
әсер етеді; сезімін оятып, ерекше бір дегбірсіз күйге түсіреді:
Сылдыр, сылдыр, сылдыр...
Қанымды қайнатты құрғыр.
Шық- шық жүрекке тиеді,
Құлпара талқан боп сылғыр!
Дыбыс пен сөз қайталау шебер қолданылған өлеңді оқып шыққында,
айналаңнаң бәрі сылдырлап, сылдыр, сылдыр дыбысқа толып кеткендей болады.
Сұлулық – шартты ұғым. Олай дейтініміз, эстетиканың заңдылықтарына
сай, жалпы жұрт мойындаған сұлулық бар да, әркімнің өз сұлуы тағы да бар.
Шығыс пен Батыстың, әр ұлттың сұлулық туралы ұғымдары мулдем өзгеше.
Сұлулық – ұлттық категория. Сұлулық туралы талғам ұлттық ерекшеліктерге,
әдет- ғұрыпқа, салт- санаға, тұрмыс- тіршілікке, қоршаған ортаға, тәлім-
тәрбиеге, білім дәрежесіне, кәсібіне орай қалыптасады. Ауылда өскен адам
үшін ботагөзден асқан көз жоқ. Ал еуропалықтар үшін ең сұлу – көк көз.
Сол сияқты өскен ортасына, алған тәрбиесіне байланысты әр адамның өз сұлуы
тағы бар. Талғамға таласпайды , сұлу – сұлу емес, сүйген сұлу деу
осыған байланысты айтылса керек. Демек, әркімнің өз сұлуы бар. Ұлы Абайдың
өзі де:
Жарқ етпес қара көңілім не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да.
Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да -
Деп жырлаған. Сол сияқты Мағжанның да өз сұлуы бар. Ол – оның сүйгені.
Ақын Сен сұлу деген өлеңінде өз сүйгенін еш нәрсеге тең келтірмейді.
Ақынға жанға жайлы май , қызықты орман, көңілді еркін кең дала , күміс
табақ көкте жүзген ай , кешкі ескен жібек жылы жел , хош иісті түрлі-
түсті гүл , әдемі аспан – төбедегі көк шатыр , асқар тауы, дариясымен
жер , сылқ- сылқ күліп сылдыр қаққан су , көлге қонып қаңқылдаған қу ,
бейне айнадай жарқыраған айдыннан күн шығарда
шаңқай тусте өткір алтын күн , жымыңдаған жұлдыздармен түн сұлу, бірақ
та:
Толып жатыр турлі сұлу дүниеде,
Бәрінен де маған, сәулем, сен сұлу!
Тағы бірде ол:
Көзінде көк нұры жоқ,
Ауызында жұмақ жыры жоқ,
Жалынсыз, усыз құшағы.
Иірілмейді жалындай,
Сөзі де жоқ құрандай,
Білгені – қазан- ошағы.
Жабайы ғана жарым бар,
Неге екенін білмеймін –
Сол жарымды сүйемін. -
( Сүйемін ) –
деп, ағынан жарылады. Асыл жардың сырты сұлу болуы аз, оның үстіне жұбайлық
тіршілікте отасып бірге тұду үшін, шаңырақтың түтіні түзу шығу үшін басқа
да бірқатар адами қасиеттердің де керек екенін аңғартады. Бұл жерде
Мағжанның эстетикалық талғам - түсінігінің Абайдың сұлулық туралы
көзқарастарымен біршама түйісіп жатқандығын байқатады.
Ананы жырламаған ақын кемде- кем. Адам үшін өмірден қымбат еш нәрсе
жоқ болса, сол өмірді сыйлаған – ана. Мағжан да ананы жырға қосқан.
Сүйемін деген өлеңінде ол асыл анасын, сүйген жарын, өскен елін, туған
жері Арқаны сүйетінін жырлайды. Осылардың ішінде ананы бірінші қояды. Адам
жақсы нәрсені ұнатады. Мағжан анасын сұлу болғандықтан емес, анасы
болғандықтан жақсы көреді.
Күлдей күңгірт шашы бар,
Тоқсан бесте жасы бар,
Көз дегенің сұп- сұр көр.
Тасбиық санап бүгіліп,
Жереге қарап үңіліп,
Көрсе ауыр күрсінер,
Менің бір қарт анам бар,
Неге екенін білмеймін –
Сол анамды сүйемін
Анама деген өлеңінде нәзік жанды ақын ананың балаға деген ыстық
махаббаты мен мөлдір сезімін шынайы суреттейді. Лирикалық киіпкер анасына
аялы алақанға салып, мәпелеп өсірдің, түн ұйқыңды төрт бөлдің,
тентектігімді кешірдің, тәтті қылығыма сүйсіндің, тәрбиеледің, сөйтіп ер
жеткіздің, енді өмірдің ұзақ жолдары күтіп тұр, ақ батаңды бер дейді:
Жаным анам – жібек тілді ақ көңіл,
Жазу болып, шегер болсам ұзын жол,
Шет жерлерде теріс жолдан сақтарға,
Жан балаңа ақ батаңды бере көр!
( Алаш деген елім бар)
ІІ тарау
Мағжанның әдеби – танымдық әстетикасы
2.1 Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе жоқ
Өмірге ғашық ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін де сүйеді.
Отаршылдық кездегі қысымға түскен қазақ тілінің жай-күйі ақын жағын
мазалап, жүрегін сыздатады. Бұл тектен - тек емес еді. Ақын жүрегі халықтың
барометрі іспеттес: тіл – ұлттың туы, тіл – ұлттың қаны, тіл – ұлттың
жүрегі.
Күш кеміді, айбынды ту құлады;
Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған, жүрек солғын тартады.
Тілдің кемуі салдарынан
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті, күркіреген ел тыңды.
Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,
Батыр, хандар – асқан жандар ұмтылды! -
деп күңіренеді. Білімнен айырылған халық бәрін де жоғалтады, ең бастысы
ұлттық рухы кеміп, ұлттық болмысы азайған:
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...
Ұлт үшін тілден артық нәрсе жоқ;
Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Тіл мен ұлт – ажырамас ұғым. Ұлттық асыл қасиетіміздің барлығы осы тіл
арқылы адамның бойына сіңіріп, ұлттық рух, ұлттық болмыс береді. Ұлт
тілінсіз ұлт болуы мүмкін емес. Сондықтан да ұлтын сүйген азаматтар алдымен
тіліне қамқорлық жасаған, сол арқылы ұлтының өсіп- өркендеуіне,
кемелденуіне қызмет еткен. Ұлты мықты болса, сол ұлттың өкілі болып
табылатын адам да мықты. Демек, адамдар ұлтқа қызмет етеді, ал ұлты өз
кезегінде азамат ұлдарының абыройын аспандатып, есімін елге таратып, үлгі
қылады. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде авардың атақты ақыны Расул
Ғамзатовтың менің тілім ертең өлетін болса, мен бүгін өлемін деп, айқайға
салуы да ұлт тілінің ұлт өміріндегі ең негізгі екендігін өмірдің өзі
көрсеткендіктен туындаса керек. Осы мәселені жиырмасыншы ғасырдың басында-
ақ ақындық жүрегімен сезінген Мағжан жан айқаймен дабыл қағады.
Отаршылдықтың салдарынан тілінің мүшкіл халге түсіп отырғанына
отандастарының назарын аударып, оны қорғап қалуға үндейді. Қазақ тілі, оның
иесі – қазақ ұлты қаншалықты ауыр күйді басынан кешіріп отырса да, оның
болашағына кәміл сенеді.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен- тілім,
Таза, терең, өткір күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолымен тарта аларсың сен, тілім!...
Мағжанның осы бір көрегендік ойлары егемендік алған Қазақстанда
бүгінгі күні жүзеге асып отыр. Қазақ тілі – Қазақстанның мемлекеттік тілі.
Қиын - қыстау кездерде әлемге шашылып, бытырап кеткен қазақтар қазір
төбемізде желбіреп тұрған көк байрақтың астына жиналуда.
Ақында ақын қылатын – сүйіспеншілік сезімдері. Ата - анасын, ғашық
жарын, туған жерін, өскен елін сүймеген адам ақын бола алмайды. Өзіне өмір
сыйлаған анасын, ләззат берегн ғашығын сүйіп өскен Мағжан туған жерін де,
қазақ елін де жанымен сүйе біледі. Ақынға туған жерден ыстық жер жоқ.
Сағымы сайран құрады,
Бораны ұлып тұрады,
Қыс – ақ кебін, жаз – сары.
Орманы жоқ, шуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Мәңгі өлік сахарасы.
Сарыарқа деген жерім бар,
Неге екенін білмеймін
Сол Арқамды сүйемін. -
( Сүйемін )
деп жырлайды ақын. Туған жердің табиғаты көркем бе, болмаса сұрықсыз ба,
бәрібір туған жер – туған жер болып қала береді. Оны сол жерде кіндік қаны
тамып, өмірге келгендігі үшін, есі кіріп, ержеткендігі үшін сүйеді. Мағжан
үшін де өзі туған Сасықкөлден артық жер бетінде жер жоқ. Ақын көзімен
қарасаңыз, алыстан мұңарланып шалқыған көлдің жағасындағы ауыллда өткен
өмір – романтика. Туған жерім – Сасықкөл атты өлеңінде ақынның туып-
өскен ауылына деген ыстық махаббаты бүлкілдеп тұр.
Айдын көл, ата қоныс, құт болған көл.
Сусын боп, сұрағанға от болған көл.
Кешще бірлік, ынтымақ түгел шақта
Бейне бір сенің басың сүт болған көл, -
деп жырлаған туған жерінің ертеңі ақын жүрегін мазалап, тыныштық бермейді:
Білмеймін не боларын, қайран көлім,
Жарайды тең болмаса күн мен түнің.
Итиіп қарашекпен келіп қонса,
Басыңнан құсың ұшып кетер сенің.
Ақынның қарашекпен деп жақтырмай отырғаны – отаршылдық саясаттың
барысында қазақ жерін басып алып, қоныстанып жатқан келімсектер. Туған
жердің мысалы арқылы ақын бүкіл отаршылдыққа қарсы шығып отыр. Осы жағдай
жалғаса берсе, болашақ тағдыры қалай болар екен деп, сары уайымға салғандай
да болады.
Шын мәнінде елін, жерін сүйген адам ғана халқының патриоты бола алады.
Олар халқына адал қызмет етіп, өмірін соған арнайды. Патриоттарды елінде
болып жатқан әрбір оқиға қалыс қалдыра алады. Жақсы болса, халқымен бірге
қуанады; жаманына күйзеледі. Мағжан да өзінің бар саналы өмірін туған
халқына қызмет етуге ранаған шығармашылығымен елінің елдігін де, ездігін
жырға қосқан, сонысы үшін отқа да күйген, суға да түскен аяулы
азаматтарымыздың қатарында көріне біледі. Сұм өмір абақты ғой саналығы
деп өзі айтқандай, отаршылдықтың салдарынан қазақ даласында болып жатқан
келеңсіздіктер ақын жүрегін сыздатады. Оң-солын енді айырып, өмірге енді
араласа бастаған жас жігітті қазақтың берекесіз тұрмыс-тіршілігі
алаңдатады. Бір жағынан, байлыққа, билікке таласып, екінші жағынан,отарлау
саясатын қоздырып, ел ішінде өріс алған дау-жанжал ішінде сорлы қазақ
қалқып жатыр, кең жері күннен-күнге құрап жатыр, сұр жылан қанын-сөлін
сорып жатыр
Мінеки, қазақ солай бітіп жатыр,
Күн сайын артқа қазақ кетіп жатыр.
Сезінбей өзгенікін, өзінікін,
Аты шүкір оқығандар нетіп жатыр?-
деп налиды ақын алғашқы өлеңдерінің бірі Жатырда Шын сорлы, Сорлы
қазақ, Қазағым, Осы күнгі ой, Пайғамбар, Жаралы жан, т.б.
өлеңдерінде отаршылдықты қазақ даласының аянышты күйі ақындық сезім арқылы
көрініс табады.
Қазағым, таянды ғой қылта мойын,
Жер, мал кетіп, бос қалды біздің қойын...
Бар жерді күннен – күнге алып жатыр,
Хохолдар алып қала салып жатыр,
(Қазағым)
Ойламай отқа түскен неткен жанбыз,
Сөз ұқпас мылқау, меңіреу, жүрген жалғыз...
Тақаулы тамағына өткір пышақ,
Тек жатыр тұяқ серппей сонда да аңсыз...
Жер кетті, жаның кетті, қам жемедің,
Құл болдың қара табан енді малсыз.
Ортаға қамап алып қырып жатыр.
Қара жүрек надандық қолмен сансыз
(Осы күнгі ой)
Сар дала, бейне өлік сұлап жатқан,
Кебіндей ақ сәулелер бетін жапқан.
Тау да жоқ, орман да жоқ, өзен де жоқ,
Сәуле емес, қан шашып тұр күн батқан.
(Жаралы жан)
Бұл өлең жолдарында отаршылдықтың бұғауындағы қазақ даласының қайғысы
мен қасіреті жатыр. Ел басына қара бұлттай төніп келе жатқан қауіп-қатерді
жүрегімен сезінген ақын шырылдап ащы шындықты бүкпесіз барынша жайып
салады.
Сорлы қазақ деген өлеңінде қазақтардың еш нәрседен хабарсыз пыр-пыр
ұйықтап жатқан керенаулығына қатты назаланады. Саған қылыш алып кезенген
надандықты қуатын кез келді,
Өнер алып, басқалармен қатар бол,
Қосыл бірдей адамзаттың тобына-
деп қазағын өнер-білімге шақырады.
Балалық шақ өлеңінде білімсізді есекке теңейді. Ол адам құсап тірі
жүргенімде де өлікпен тең,ит-құсқа жем. Ал оқыған адам:
Білген жан – көсем!
Сөйлесе – шешен.
Жұртты аузына қаратар!
Білімдінің сөзі ем,
Мейірімі көп, өзі кең!
Өнерден кеш қалмайық, ойланайық, Заман түлкі болғанда, тазы
болмайды, Билік қырдан алдағы аса алмаппыз (Қазағым), Ескіше тұрып
егеспе, Заман - түлкі, тазы бол, Базарша дүкен құр енлі (Өткен күн)
– деп, замана ыңғайына қарай бейімдел дейді.
Қор болдық, өнер қумай қайран елім!
Күш кетіп, талай жаннан көрдік керім-
деп, ел басындағы ауыр жағдайдың барлық себебін білімсіздіктен,
сауатсыздықтан көреді.
Өнер-білім қайтсе табылар, Қарағым деген өлеңдерінде жастарды оқу-
білімге шақырады. Ер жігіт өнер табар ерте қуса деп өнер іздеуге,
Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме деп, білім іздеуге үндейді.
Оқығанның көкірек көзі ашық, оң-солын айыра алады; өнерлі өмірдің небір
қиындықтарын ақылымен, өнерімен жеңіп, өрге жүзеді, сөйтіп қорлық пен
езгіден шығу жолын табады деп біледі ақын.
2.2. Күңіреніп ойланғанда алаш жайын
Мағжан – басынан бақайшағына дейін ұлттық ақын. Надандықтан құтылудың
жолы өнер-білімді болу деп білген ақын қазақ халқының ұлттық тұрмыс-
тіршілігіндегі жақсы қасиеттерін жырға қосады. Өткен күн өлеңінде
қазақтардың бұрынғы тұрмыс-тіршілігіне көз жіберіп, оның ізгілікті жақтарын
үлгі етеді. Хақназар, Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Қазыбек, Жәнібек сынды
халық қорғаны болған ұлдарын мақтан тұтады; Шөже, Орынбай, Жанақ, Біржан,
Наурызбайлардың бір сөзі мың ділдалық асылдар еді деп бағалайды.
Өткен күнді ойласам,
Ойға терең бойласам,
Кешегі қайран қазақтың
Сәулеті мен дәулеті
Көз алдыма келеді-
деп өзінің қазағын, оның өткен тарихын шабыттана жырлайды. Осындай берекелі
ел надандықтан қор болып барасың, енді арыстаным, сұңқарым, қажымас,
талмас тұлпарым, басың көтер, тұр енді! - деп, қимылға шақырады. Жаңа
заманда жаңаша өмір сүр, ескіше тұрып егеспе, заман – түлкі, тазы бол,
базарша дүкен құр, - деп, заманға бейімделіп өмір сүруге шақырады.
Жалпы, Мағжан – қазақтың ұлттық тұрмыс-тіршілігін, өткенің жан-тәнімен
сүйген ұлтшыл ақын. Өткен өмірдің жақсы жақтарын өлеңмен өрнектеуге
келгенде ақынның қаламы жүйрік. Романтик ақын қазақтың тарихында барғанда
бауыры жазылып, көсіліп сала береді. Өлеңдерінің ұлттық идеяларымен
суарылып отыруы – ақынның бүкіл поэзиясында тән өзіндік ерекшелігі. Осындай
қасиеттері үшін де Мағжан кеңес өкіметі кезінде ескішіл, өткенді ансайды,
ұлтшыл деп айыпталды. Біздіңше, бұл –ескішілдік, өткенді аңсаушылық емес,
қайта оны құрметтеу, тарихтың тағылымды жақтарын насихаттау, олардан үйрене
отырып, заманға сай тіршілік жасауға, өзгелермен терезесі тең өмір сүруге
үндеу. Бұлайша жырлау – ұлтын шын сүйген, туған халқына адал ақындардың
ғана қолынан келеді. Осы тұрғыдан келгенде, Мағжанның ұлтшыл екендігі рас.
Азаттықты аңсаған Мағжан отаршылдарды барынша жақтырмаған. Бір
кездерде еркін жатқан елді жат жұрттықтардың билеп-төстегеніне наразы:
Оралдай ата-мекен жерлеріне,
Қасиетті атаның көрлеріне
Аузы түкті шет елдер ие болып,
Көрсетіп тұр қысымды ерлеріне
(Орал тауы)
Пайғамбар өлеңі:
Күнбатысты қараңғылық қаптаған,
Күні батып, жаңы таңы атпаған.
Түнеріп жүр түннен туған перілер,
Тәңірісін табанына таптаған, -
деген жолдарымен басталған. Бұл өлеңінде отаршылдық саясатқа ғана емес,
бүкіл болмысына, яғни оның саяси- мәдени даму бағытына қарсылық бар.
Ақынның сезінуінше, тәңірден безініп, інжілді өртеп, табанға сап құранды,
әділдікті күткен ессіз қарыннан, Мұсаның тілін кескен, Айсаның ұлының
қанын ішкен, Аллаға емес әзәзілге табынған елді қараңғылық түні басып тұр.
Қап- қараңғы түн қайғы мен қара қанға тұншығада. Қаптаған шегір көзді
жандар жүр.
Қап-қара түн. Толқындаған қара қан,
Қара түнде өңшең соқыр шұбырған.
Сол шұбырған сансыз соқыр алдында
Ентелеген кәдімгі Иван есалаң.
Пайғамбар өлеңінен алынған бұл шумақ Мағжанның жарық көрген
жинақтарында жоқ. Халықтар арасындағы достыққа нұқсанын тигізеді деген
сылтаумен алынып тасталып келеді. Шындағында, бұл жердегі ентелеген
кәдімгі Иван есалаң делініп отырған – сол кездегі. Ресейдің отаршылдық
саясат жүргізіп отырған ат төбеліндей басшылары. Ал қара түнде өңшең соқыр
шұбырғандар - жалған саясатқа елітіп, оңай олжа іздеген отаршылдардың
соңынан еріп, қазақтың даласына қарай шұбырған келімсектер...
Қап- қараңғы түн басып, қанды шуда қалаған күнбатыс күншығыстан бір
пайғамбар күтеді. Мағжанның ойынша, батыста қаптаған мұндай алапаттан
құтқаратын – күншығыс:
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен – Күн ұлы, көзімде күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем.
Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар.
Күншығыс өлеңіндегі:
Күнбатысты шаң басқан,
Шаң емес, қара қан басқан.
Тарсыл- гүрсіл, қанды атыс.
Көп білем деп бөлуге,
Көп күлем деп өлуге
Жақын қалды Күнбатыс,-
деген жолдар Пайғамбардағы негізгі ойды ары қарай жалғастыра түскен.
Ақын азамат ретінде мұндай жағдайды көріп тұрып, бейтарап қала алмайды.
Оның үстіне батыстың асып- тасқан, отаршылдық саясатының зардабы басқа
халықтарға да, оның ішінде қазақ даласына да тиіп жатыр. Бұлай жалғаса
беретін болса, орны толмас олқылықтарға апарып соқтыруға мүмкін. Сондықтан
да бұл алапатқа қайткен күнде де тосқауыл қою керек. Мұны тоқтату тек
Күншығыстың ғана қолынан келеді. Болашақ үшін мазасызданған ақынның
лирикалық кейіпкері атой салады:
Қысық көзді Күншығыс,
Бұл тұруың қай тұрыс?
Серпіл енді, алыбым!
Сөйтіп батыс елдерінде бастау алған қырқыс-шабысты тоқтатуға үндейді.
Адамзаттың болашағына осылайша қатер төніп тұрғанда Шығыстың, оның ішінде
қазақ даласының да бейғам жатқанын қаламайды. Қысық көзді Күншығысты
желкілдеген туменен Батыстың
Күл қылайық қаласын,
Құл қылайық баласын, -
деп өзінің істегенін өзіне істеп, кек қайтаруға шақырады да, артынша - ақ:
Жоқ, жоқ! Ашу басалық!
Гул қылайық қаласын,
Ұл қылайық баласын,
Мейірім есігін ашалық, -
деп, сабырлық, парасаттылық танытады. Қанға қан, жанға жан демей,
қазақтың таспен ұрғанды аспен ұр, ақымақпен ақымақ болма дегеніндей,
үлкен ойға шақырады. Сөйтіп Күншығыс өлеңінде Мағжан ақын үлкен
гуманистік пікір айтып, азаматтық ой биігінен көріне білді. Жалпы,
Мағжанның Орал тауы, Пайғамбар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 – 3
I тарау
Мағжанның лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 –9
II тарау
Мағжанның әдеби-танымдық эстетикасы ... ... ... ...
2.1. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе жоқ ... ... 10 – 14
2.2. Күңіреніп ойлағанда алаш жайын ... 15 – 20
2.3. Мағжантану жүріп өткен жол ... ... ... ... 21 – 27
2.4 Мағжан Жұмабаев туралы ... ... ... ... ... .. 28 – 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 – 33
Пайдаланған әдебиет тертізімі ... ... ... ... ... ... .. ... 34
Кіріспе
Әдетте Абайды философ ақын,
Мағжанды лирик ақын дейміз.
Абай ақылдың ақыны да,
Мағжан сезімнің ақыны
(С.Мұқанов).
Ұлылар ешкімге ұқсамайды, олардың әрқайсысы өзінше өзгеше. Қахақтың
екі ұлы ақынының өзгешеліктері де осы жақтарында жатыр. Абайда ой басым
болса, Мағжанда сезім басым. Абай әлеуметтік лириканы шыңға шығарса, Мағжан
адам жанының сиқырлы сезімдерін жырлауда алдына жан салмады.
Махаббат - әлем поэзиясында мәңгілік тақырыптардың бірі болса, қазақ
поэзиясында Абай арқылы жаңаша жаңғырды. Ол жырлаған Айттым сәлем,
Қаламқас, Көзімнің қарасы сияқты қлеңдері мазаббат сезімдерін асқақ
гимнге айналдырып жіберді. Ал табиғатынан лирик М.Жұмабаевтың
шығармашылығында да махаббат тақырыбы айрықша орынға ие. Мағжанды өз
кезінде ақын ретінде танытқан да осы махаббат жайлы өлеңдері болатын. Бұл
турасында кезінде Ж.Аймауытов Ақын махаббатқа сенеді: жүрегі сезеді,
махаббатсыз өмірде мағына бар деп білмейді. Көңілді ашатын, жалынды
басатын, жалғыздыққа, зарыққанда, талыққанда жүрекке ем болатын жалғыз
ғана махаббат, адам шын сүйсе, махаббат – жүректі жаралайтын тікенек! Жар
сүйсу жүрек жазылады, сүймесе өледі, махаббат – бір тәтті у, дүниенің у-шуы
жүрекке махаббаттай күшті әсер бере алмайды, міне ақынның махаббатына
көзқарасы. Бірақ махаббатты мәңгі деп ұқпайды. Кейде махаббат тез сөніп
қалуға мүмкін деп қарайды (Мағжан Жұмабаев Шығармалары. А., 1989, 421-бет)
– деп жазған болатын. Бұл жолдарды Жүсіппек Мағжанның
Махаббат – ьір тікенек,
Жүрекке барып қадалар.
Бақытсыз ғой бұл жүрек,
Тамшылап одан қан ағар.
Тез жазылмақ бүл жара,
Бал тілімен сүйсы жар.
Сүймесе жүрек, дариға,
Өлер жүрек, қансырар.
Махаббат – бір тәтті у,
Ішер жүрек, болар мас.
Дүниедегі у мен шу,
Мас жүректі оятпас (сонда, 144-бет)
Деген шумақтарын оқып отырып жазған сияқты. Содан соң Суйген анық атты
өлеңіндегі сезімнің, яғни махаббаттың да өзгеретіндігін жырлаған.
Алдағаным жоқ,
Арбағаным жоқ,
Сен сөзіме, сұлу қыз!
Тап сол сағат Сүйгенім хақ,
Куә мынау көп жұлдыз! -
деген жолдарды меңзеп отырғандай.
Махаббат – деп жырлаған ақын үшін махаббаттан қүшті нәрсе жоқ.
Өмірлегі ең қымбат, ең асыл – махаббат. Ол оны тақ пен тәжге де, дүниенің
бар байлығына да айырбастамайды. Өйткені Шын ғашық болудан артық бақыт жоқ.
Сүйгенімен ләззатты шақты бірге көру – адам ғұмырының жұлдызды шағы,
өміріне нәр беретін, әр беретін бақытты шағы. Сондықтан да ақын:
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләзаттың бір минутын бермеймін
Патша тағы, бүкіл дүние малына, -
Деп жырлайды. Сезімді бұлайша асқақтата жырлау бұрын-соңды қазақ
поэзиясында кездесе бермейтін. Мағжан Абайдың Айтты сәлем, Қаламқас
саған құрбан мал мен басдеген ойларды ары қарай дамыта, тереңдете алып
кетіп, махаббаттың сиқырлы сезімінің құдірет күшін жан дүниесімен жайып
салады. Абай: махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар десе, Мағжан
махаббатсыз көп күндерден адамның ең асыл сезімі патшалық құрған бір күнді
артық санайды. Өйткені адам – сезіммен адам. Сүйіспеншілік сезімдерінсіз
адамдардан адамдық істер күтуге болмайды. Махаббат – адам өмірінің мәні.
Ақын тағы бірде ғашығыңды:
Жалындап күйіп,
Бір ғана сүйіп,
Өлсең де болмай ма? -
Деп, сауал тастай жырлайды. Өйткені адамды адам қып тұрған – махаббат.
Ақынды ақын қылатын да – махаббат. Гүл болмаса, бұлбұлдың сайрамайтындығы
сияқты, ғашық болмаған ақын да жырлай алмайды. Шын сүйген ақын ғана
шабыттанып, шын жырлай біледі. Сондықтан да ақын тағы бірде өзін гүлден
гүлді қуалап ұшатын қөбелекке теңейді (Жас сұлуға).
Сүйіспеншілік – Мағжан поэзиясының өзегі, қаны, жаны, бүлкілдеп соғып
тұрған жүрегі. Оның Сүй, жан сәулем, Төгілген шашы, Күміс нұрлы ай,
Шолпан, N-ға, Сүйгенім анық, Хор сипатты қарындас, Жас сұлуға,
Сәуле, Гүлсім ханымға, 3-ға, Жұлдызды – жүзік, айды – алқа қып
берейін, т.б. өлеңдерінде адам жанының сүйгеніне деген не бір тылсым
сырлары әсем өрнек тапқан. Осы өлеңдердің қай-қайсысы болса да өзінше бір
әлем; бір бірін қайталамайды.Шетінен самалдай соғып, жібектей желпіп,
жүректі тербетіп, ғажап бір күйге бөлейді.
І тарау
Мағжанның лирикасы
Мағжанның балғын поэзиясы екі ғасырдың жалғасқан жалдарына тура
келеді. Қоюлана түскентарихи оқиғалар, тар күресінің жалын ата,айналасын
түгел жаңғырта түскен, болашақтың ұшқын оттары жалтылдайбастаған кезең еді
ол. Уақытты өз қалауына бағындырып, ертеңінің мақсат-мұратын ұлы идеалға
айналдырған Россия өзге халықтармен бірге көшбелі қазақ елінің де бетін
болашаққа жаот бұрғызды. Әсіресе, 1905 жылдың революциялық толқынын ерекше
сезінген, кей жерде басынан да кешірген қазақ интеллтигенциясы, оның
ағартушылары мен ақын-жазушылары – кеше ғана біге өз жолдарын тапсырып
кеткен Абай,Шоқан, Ыбырайлар дәстүрін жаңа жағдайда қызу қимылдата бастады.
Біз Оян, қазақ деген жаңа ұрандар ести бастадық. Жаңа газеттер, жаңа
журналдар шығып, халықты білім жолына шақырды.
Елімен бетпе-бет сөйлескен Ахмет Байтұрсынов ағарту, үгітші
жырларымен қатар:
Бар пайдаң өз басыңнан артылмаса,
Мал құрлы мағына жоқ тұрысыңда, –
деп жұртты намысқа, кісілікке шақырды. Бұл XX ғасырдың алғашқы он
жылдарының ішінде қимылдардың көрінісі еді. Сол жылдары ана сүті ернінен
кеуіп үлгермеген, бірақ ақындық қуатын ішіне сыйдыра алмаған Мағжан
Жұмабаев туған даласына қарап:
Кең дала, көресің ғой, ана жатқан,
Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан.
Асқар тау, тәтті сулары бар
Әне сол анам еді мені тапқан, –
деп оқырман қауымына өзінің жырымен жазылған ұлттық паспортын ұсынды.
Мағжанның ұлттық санасы сол халықтың Россиядағы революцияя толқынымен
ояна бастаған кезінде туып, қалыптаса бастады. Ақындағы патшалығының қатал
үстемдігіне қарсы сезім – орыс пролетариатының ұлы күресінің әсеріне
тікелей байланысты. Жас лапылдаған шабытпен бәрңн қамтып, барын айтқысы
келген ақын ойындағының бәрін айта беруге мүмкін емес екенін ұзамай-ақ
түсінді.
Жаңа ғана мақтан боп айтылған жасыл дала енді оның жанын жаралайтын
шындыққа айналып бара жатқанын сезді. Жаз жайлау, қыс қонысынан айрылған
дала мұңдылығы оның жүрегін қатты жаралады. Оның жүрегін революциядан бұрын
сатылған болыс, билер, шен таққан шенеуніктер де аз ауыртқан жоқ. Сонда
ауыр күрсінген ақын:
Жүрегім, мен зарлымын, жаралыға
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп-жанады да, -
деді.
Барлық даусымен, шынғырған жан даусымен ең ащы сөздерін айтты. Біз
ешкімген ұсамаған, зарлы да өкінішті ой-сезімдерін, қиналған жаным ерекше
таныта алатын ғажайып ақынды көрдік.
Ой сезімдерін ерекше құдіретпен жеткізе білетін Мағжан, тағы да жан
даусымен сөйледі:
Азамат! Анау қаза қаным десең,
Ұжмақтың суын апар, жаным десең.
Болмаса, ібіліс бол да у алып бер,
Тоқтатам тұншықтырып қаным десең.
Оқырман қауым еріксіз сілкініп бойын жазып, басын көтерді. Тіпті
жаңаша айтылан сөз пайғамбар лебізіндей қабылданды.
Осы азаматтық лирикаға жататын күшті жырлар Мағжанда өте мол. Олардың
көбі тек қана поэетикалық асқынған сөздерге ғана құрылмай, ақынның ішкі
мұңы мен ашу-кегіне табиғи байланысып отыратын бояулы, әуенді өлеңдер. Мен
кім?, Мен жастарға сенемін, Айда атыңды, Сәрсенбай, М.Д. абақтыдан
шыққанда, Өткен күн сияқты бір шоқ өлең өзіне бір төбе. Барынша қуатты,
жігерлі жазылған Орал, Орал тауы, Түркістан сияқты өлеңдер де осы
циклға жатады. Бірақ бұл үш өлеңдегі ұлттық сезім әсіре ширатылып, кей
шумақтарда түрікшілік идеямен де шектесіп кетеді. Оған мына:
Ұзын орал – күн мен түн шекарасы,
Бір жағы – күн, бір жағы – түн баласы.
Арғы жағы – көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы – түріктің сары даласы, –
дейтін шумақ дәлел. Орал, Азия мен Еуропа шекарасы екенін ғылымның өзі
растайды. Мағжан ойы да сол, бірақ айтылуы шамадын тыс ащы. Бұл кемшілігін
кейін ақынның өзі де мойындаған.
Қала, рас, өнер-білім қайнаған жер,
Тұтқын ғып надандықты байлыған жер –
деген ақын даланы қалаға қарсы қоя берудің сыңаржақтылығын аңғарған соң
айтқан.
Мағжан жүрегіндегі халқына деген махаббат оның поэзиясынан ерекше
орын алады. Ол езу көрген, қорғансыздыққа ұшыраған, күйзелу үстіндегі
халықты қанша аяса да, жаралы жанның ыңыранған ауыр күйін суреттесе де,
халқты бейшаралыққа айналдырмайды. Ол жырлаған халық тағдырына қол
қусырған, жерге ғана үңілген, аяғының астынан арғыны көрмейтін, титығы
жеткен мүсәпір халық емес. Мағжан поэзиясында үнемі ой үстінде, қимыл
үстінде көрінетін халық бар. Кең даладағы шапқан ат, ат құлағында ойнаған,
асаумен алысқан, сағыныштарын, ән-күйін түсіндіретін, жасыл даласын,
жайқалған орманын, көл-дариясын сүйетін халық бар. Адам мен жер – Мағжан
поэзиясының ең күшті халықтық рухы. Халық ат-мекенін қалай сүйсе, Мағжан да
солай сүйген.
...Құшам Мұса аяғын,
Өлеңім ізгі таяғым.
Көкшеге мен де шығамын.
Аяқ басып арсыға,
Жүгініп барып қарсына
Тәңірімнің тілін ұғамын, –
(Көкшетаудан)
дейді ақын. Қайда барса асасымен жол ашқан аққан дарияны тоқтатып өтетін
Тұр тауында тәңірмен тілдесетін Мұса пайғамбарға біздің ақын ағамыз да өзін
теңейді. Өзінің де, туған халқының да ірілігін көрсетеді.
Мағжан Жұмабаевтың адамның жастық сезіміне жақын ақын екені әр
өлеңінен-ақ танымал. Әсіресе, оның махаббат өлеңдері жас оқырман үшін үлкен
бір бақыттай сезіледі. Біздің осы ойымызды оның балаларға арналған лирикалы
мен ертегі поэмалары да растайды.
Бесік жыры, Туған жер, Бала мен құс, Жұмбақ сияқты өңшең
ойнақы, тілге жеңіл, ойға қонымды өлеңдер балалар үшін сұранып тұр.
Осыларға ақынның атақты Жүсіп хан поэмасын оссақ, балалар әлеміне
арналған келісімді бір дүние жарқ етіп тағы да шыға келеді.
Қазақ поэзиясының атасы Абайды сүйетіндігін айта келіп Мұхтар Әуезов
(1929 жыл): Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Еуропалығын, жарқырағын, әшекейін
сүйемін. Қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы мәдениет
пен сұлулық сарайына барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп сезгендей
боламын. Мағжан культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен
күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай, сезімі
жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет
таратушылары газетпен қосақталып, күндегі өмірінің тереңін терген ақын
болмайды, заманнан басы озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет әдебиет
үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға дол жоқ. Сондықтан
бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық
қалуға жарайтын сөз Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді,
өте сенімсіз деп білемін (Қазақ әдебиеті, 1988 жыл, 23 желтоқсан).
Әдебиет халық үшін екенін Мұхаңның да біледі. Әйтпесе өлгенше халқым
деп өтер ме еді. Мұханның бұл жерле айтып отырғаны әдебиеттің эстетикалық
мұраты туралы болу керек. Ондай дәрежеге көтерілу үшін әдебиеттің
әлеуметтік міндетінің үстіне, ірі талантқа қоса, өнер шеберлігіне жетістік
міндеті тұр. Оны біз әдебиеттегі ең күрделі ғылымдық сала деп түсінеміз.
Осы тұрғыдан келгенде Мағжан культурасының биіктігі бүгін де оқшау
тұр. Көп өлеңдерінде-ақ Мағжан - өзі бір жанып тұрған жарық сияқты. Біз
ақынның ішкі иірімдерімен, ой-сезім толғаныстарымен қатар оның өзін қоршаға
төңірегін де түгел танимыз. Ол төңірек дегеніміз көрініп тұрған адамдар,
жан-жануарлар ғана емес, эфирдегі нәзік бояулар мен дыбыстар, жер бетіндегі
көбімізге беймәлім құбылыстар.
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады,
Жарын бад береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын, тынады.
Аққан өзен, тұнған теңіз дүниесі де ақын өмірінің бір шындығы
секілді. Судағы қуанышдың қалай басталып, қалай аяқталғаны алты жолдық
өлеңді ұзақ хикаяға айналдырып жібергендей. Жырдың архитектоникалық бейнесі
мен музыкалық үндестігі сондай сұлу келісім тапқан, өз деміңмен бірге
жаралған дүниедей сезінесің.
Ақынның Шолпы өлеңін оқығанда ұшы- қиыры жоқ қазақтың кең даласы,
жайлауға шыққан жалпақ ел, қызыл- жасыл киініп, бір- бірімен әзілдесіп,
шүйіркелесіп, кетіп бара жатқан жастар, солардың ішінде екі иықтың арасына
бос тастаған қос бұрымдағы шолпысы сыңғырлаған сұлу қыз көз алдыңызға
келеді. Мұхтар Әуезов суреттеген Абайдың Тоғжаныелестейді. Шолпан – қазақ
қызының ажырамас атрибуты . Шолпы таққан қыз бұрынғысынан да әсем,
бұрынғысынан да сұлу болып көрінеді. Оның үстіне қыздың шолпы тағуы – оның
есейіп, оң- солын танып, бойын түзеп жан- жағына қарай бастауының,
бойжеткендігінің де белгісі. Сондықтан да шолпының сыңғыры ақынға ерекше
әсер етеді; сезімін оятып, ерекше бір дегбірсіз күйге түсіреді:
Сылдыр, сылдыр, сылдыр...
Қанымды қайнатты құрғыр.
Шық- шық жүрекке тиеді,
Құлпара талқан боп сылғыр!
Дыбыс пен сөз қайталау шебер қолданылған өлеңді оқып шыққында,
айналаңнаң бәрі сылдырлап, сылдыр, сылдыр дыбысқа толып кеткендей болады.
Сұлулық – шартты ұғым. Олай дейтініміз, эстетиканың заңдылықтарына
сай, жалпы жұрт мойындаған сұлулық бар да, әркімнің өз сұлуы тағы да бар.
Шығыс пен Батыстың, әр ұлттың сұлулық туралы ұғымдары мулдем өзгеше.
Сұлулық – ұлттық категория. Сұлулық туралы талғам ұлттық ерекшеліктерге,
әдет- ғұрыпқа, салт- санаға, тұрмыс- тіршілікке, қоршаған ортаға, тәлім-
тәрбиеге, білім дәрежесіне, кәсібіне орай қалыптасады. Ауылда өскен адам
үшін ботагөзден асқан көз жоқ. Ал еуропалықтар үшін ең сұлу – көк көз.
Сол сияқты өскен ортасына, алған тәрбиесіне байланысты әр адамның өз сұлуы
тағы бар. Талғамға таласпайды , сұлу – сұлу емес, сүйген сұлу деу
осыған байланысты айтылса керек. Демек, әркімнің өз сұлуы бар. Ұлы Абайдың
өзі де:
Жарқ етпес қара көңілім не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да.
Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да -
Деп жырлаған. Сол сияқты Мағжанның да өз сұлуы бар. Ол – оның сүйгені.
Ақын Сен сұлу деген өлеңінде өз сүйгенін еш нәрсеге тең келтірмейді.
Ақынға жанға жайлы май , қызықты орман, көңілді еркін кең дала , күміс
табақ көкте жүзген ай , кешкі ескен жібек жылы жел , хош иісті түрлі-
түсті гүл , әдемі аспан – төбедегі көк шатыр , асқар тауы, дариясымен
жер , сылқ- сылқ күліп сылдыр қаққан су , көлге қонып қаңқылдаған қу ,
бейне айнадай жарқыраған айдыннан күн шығарда
шаңқай тусте өткір алтын күн , жымыңдаған жұлдыздармен түн сұлу, бірақ
та:
Толып жатыр турлі сұлу дүниеде,
Бәрінен де маған, сәулем, сен сұлу!
Тағы бірде ол:
Көзінде көк нұры жоқ,
Ауызында жұмақ жыры жоқ,
Жалынсыз, усыз құшағы.
Иірілмейді жалындай,
Сөзі де жоқ құрандай,
Білгені – қазан- ошағы.
Жабайы ғана жарым бар,
Неге екенін білмеймін –
Сол жарымды сүйемін. -
( Сүйемін ) –
деп, ағынан жарылады. Асыл жардың сырты сұлу болуы аз, оның үстіне жұбайлық
тіршілікте отасып бірге тұду үшін, шаңырақтың түтіні түзу шығу үшін басқа
да бірқатар адами қасиеттердің де керек екенін аңғартады. Бұл жерде
Мағжанның эстетикалық талғам - түсінігінің Абайдың сұлулық туралы
көзқарастарымен біршама түйісіп жатқандығын байқатады.
Ананы жырламаған ақын кемде- кем. Адам үшін өмірден қымбат еш нәрсе
жоқ болса, сол өмірді сыйлаған – ана. Мағжан да ананы жырға қосқан.
Сүйемін деген өлеңінде ол асыл анасын, сүйген жарын, өскен елін, туған
жері Арқаны сүйетінін жырлайды. Осылардың ішінде ананы бірінші қояды. Адам
жақсы нәрсені ұнатады. Мағжан анасын сұлу болғандықтан емес, анасы
болғандықтан жақсы көреді.
Күлдей күңгірт шашы бар,
Тоқсан бесте жасы бар,
Көз дегенің сұп- сұр көр.
Тасбиық санап бүгіліп,
Жереге қарап үңіліп,
Көрсе ауыр күрсінер,
Менің бір қарт анам бар,
Неге екенін білмеймін –
Сол анамды сүйемін
Анама деген өлеңінде нәзік жанды ақын ананың балаға деген ыстық
махаббаты мен мөлдір сезімін шынайы суреттейді. Лирикалық киіпкер анасына
аялы алақанға салып, мәпелеп өсірдің, түн ұйқыңды төрт бөлдің,
тентектігімді кешірдің, тәтті қылығыма сүйсіндің, тәрбиеледің, сөйтіп ер
жеткіздің, енді өмірдің ұзақ жолдары күтіп тұр, ақ батаңды бер дейді:
Жаным анам – жібек тілді ақ көңіл,
Жазу болып, шегер болсам ұзын жол,
Шет жерлерде теріс жолдан сақтарға,
Жан балаңа ақ батаңды бере көр!
( Алаш деген елім бар)
ІІ тарау
Мағжанның әдеби – танымдық әстетикасы
2.1 Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе жоқ
Өмірге ғашық ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін де сүйеді.
Отаршылдық кездегі қысымға түскен қазақ тілінің жай-күйі ақын жағын
мазалап, жүрегін сыздатады. Бұл тектен - тек емес еді. Ақын жүрегі халықтың
барометрі іспеттес: тіл – ұлттың туы, тіл – ұлттың қаны, тіл – ұлттың
жүрегі.
Күш кеміді, айбынды ту құлады;
Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған, жүрек солғын тартады.
Тілдің кемуі салдарынан
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті, күркіреген ел тыңды.
Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,
Батыр, хандар – асқан жандар ұмтылды! -
деп күңіренеді. Білімнен айырылған халық бәрін де жоғалтады, ең бастысы
ұлттық рухы кеміп, ұлттық болмысы азайған:
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...
Ұлт үшін тілден артық нәрсе жоқ;
Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Тіл мен ұлт – ажырамас ұғым. Ұлттық асыл қасиетіміздің барлығы осы тіл
арқылы адамның бойына сіңіріп, ұлттық рух, ұлттық болмыс береді. Ұлт
тілінсіз ұлт болуы мүмкін емес. Сондықтан да ұлтын сүйген азаматтар алдымен
тіліне қамқорлық жасаған, сол арқылы ұлтының өсіп- өркендеуіне,
кемелденуіне қызмет еткен. Ұлты мықты болса, сол ұлттың өкілі болып
табылатын адам да мықты. Демек, адамдар ұлтқа қызмет етеді, ал ұлты өз
кезегінде азамат ұлдарының абыройын аспандатып, есімін елге таратып, үлгі
қылады. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде авардың атақты ақыны Расул
Ғамзатовтың менің тілім ертең өлетін болса, мен бүгін өлемін деп, айқайға
салуы да ұлт тілінің ұлт өміріндегі ең негізгі екендігін өмірдің өзі
көрсеткендіктен туындаса керек. Осы мәселені жиырмасыншы ғасырдың басында-
ақ ақындық жүрегімен сезінген Мағжан жан айқаймен дабыл қағады.
Отаршылдықтың салдарынан тілінің мүшкіл халге түсіп отырғанына
отандастарының назарын аударып, оны қорғап қалуға үндейді. Қазақ тілі, оның
иесі – қазақ ұлты қаншалықты ауыр күйді басынан кешіріп отырса да, оның
болашағына кәміл сенеді.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен- тілім,
Таза, терең, өткір күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолымен тарта аларсың сен, тілім!...
Мағжанның осы бір көрегендік ойлары егемендік алған Қазақстанда
бүгінгі күні жүзеге асып отыр. Қазақ тілі – Қазақстанның мемлекеттік тілі.
Қиын - қыстау кездерде әлемге шашылып, бытырап кеткен қазақтар қазір
төбемізде желбіреп тұрған көк байрақтың астына жиналуда.
Ақында ақын қылатын – сүйіспеншілік сезімдері. Ата - анасын, ғашық
жарын, туған жерін, өскен елін сүймеген адам ақын бола алмайды. Өзіне өмір
сыйлаған анасын, ләззат берегн ғашығын сүйіп өскен Мағжан туған жерін де,
қазақ елін де жанымен сүйе біледі. Ақынға туған жерден ыстық жер жоқ.
Сағымы сайран құрады,
Бораны ұлып тұрады,
Қыс – ақ кебін, жаз – сары.
Орманы жоқ, шуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Мәңгі өлік сахарасы.
Сарыарқа деген жерім бар,
Неге екенін білмеймін
Сол Арқамды сүйемін. -
( Сүйемін )
деп жырлайды ақын. Туған жердің табиғаты көркем бе, болмаса сұрықсыз ба,
бәрібір туған жер – туған жер болып қала береді. Оны сол жерде кіндік қаны
тамып, өмірге келгендігі үшін, есі кіріп, ержеткендігі үшін сүйеді. Мағжан
үшін де өзі туған Сасықкөлден артық жер бетінде жер жоқ. Ақын көзімен
қарасаңыз, алыстан мұңарланып шалқыған көлдің жағасындағы ауыллда өткен
өмір – романтика. Туған жерім – Сасықкөл атты өлеңінде ақынның туып-
өскен ауылына деген ыстық махаббаты бүлкілдеп тұр.
Айдын көл, ата қоныс, құт болған көл.
Сусын боп, сұрағанға от болған көл.
Кешще бірлік, ынтымақ түгел шақта
Бейне бір сенің басың сүт болған көл, -
деп жырлаған туған жерінің ертеңі ақын жүрегін мазалап, тыныштық бермейді:
Білмеймін не боларын, қайран көлім,
Жарайды тең болмаса күн мен түнің.
Итиіп қарашекпен келіп қонса,
Басыңнан құсың ұшып кетер сенің.
Ақынның қарашекпен деп жақтырмай отырғаны – отаршылдық саясаттың
барысында қазақ жерін басып алып, қоныстанып жатқан келімсектер. Туған
жердің мысалы арқылы ақын бүкіл отаршылдыққа қарсы шығып отыр. Осы жағдай
жалғаса берсе, болашақ тағдыры қалай болар екен деп, сары уайымға салғандай
да болады.
Шын мәнінде елін, жерін сүйген адам ғана халқының патриоты бола алады.
Олар халқына адал қызмет етіп, өмірін соған арнайды. Патриоттарды елінде
болып жатқан әрбір оқиға қалыс қалдыра алады. Жақсы болса, халқымен бірге
қуанады; жаманына күйзеледі. Мағжан да өзінің бар саналы өмірін туған
халқына қызмет етуге ранаған шығармашылығымен елінің елдігін де, ездігін
жырға қосқан, сонысы үшін отқа да күйген, суға да түскен аяулы
азаматтарымыздың қатарында көріне біледі. Сұм өмір абақты ғой саналығы
деп өзі айтқандай, отаршылдықтың салдарынан қазақ даласында болып жатқан
келеңсіздіктер ақын жүрегін сыздатады. Оң-солын енді айырып, өмірге енді
араласа бастаған жас жігітті қазақтың берекесіз тұрмыс-тіршілігі
алаңдатады. Бір жағынан, байлыққа, билікке таласып, екінші жағынан,отарлау
саясатын қоздырып, ел ішінде өріс алған дау-жанжал ішінде сорлы қазақ
қалқып жатыр, кең жері күннен-күнге құрап жатыр, сұр жылан қанын-сөлін
сорып жатыр
Мінеки, қазақ солай бітіп жатыр,
Күн сайын артқа қазақ кетіп жатыр.
Сезінбей өзгенікін, өзінікін,
Аты шүкір оқығандар нетіп жатыр?-
деп налиды ақын алғашқы өлеңдерінің бірі Жатырда Шын сорлы, Сорлы
қазақ, Қазағым, Осы күнгі ой, Пайғамбар, Жаралы жан, т.б.
өлеңдерінде отаршылдықты қазақ даласының аянышты күйі ақындық сезім арқылы
көрініс табады.
Қазағым, таянды ғой қылта мойын,
Жер, мал кетіп, бос қалды біздің қойын...
Бар жерді күннен – күнге алып жатыр,
Хохолдар алып қала салып жатыр,
(Қазағым)
Ойламай отқа түскен неткен жанбыз,
Сөз ұқпас мылқау, меңіреу, жүрген жалғыз...
Тақаулы тамағына өткір пышақ,
Тек жатыр тұяқ серппей сонда да аңсыз...
Жер кетті, жаның кетті, қам жемедің,
Құл болдың қара табан енді малсыз.
Ортаға қамап алып қырып жатыр.
Қара жүрек надандық қолмен сансыз
(Осы күнгі ой)
Сар дала, бейне өлік сұлап жатқан,
Кебіндей ақ сәулелер бетін жапқан.
Тау да жоқ, орман да жоқ, өзен де жоқ,
Сәуле емес, қан шашып тұр күн батқан.
(Жаралы жан)
Бұл өлең жолдарында отаршылдықтың бұғауындағы қазақ даласының қайғысы
мен қасіреті жатыр. Ел басына қара бұлттай төніп келе жатқан қауіп-қатерді
жүрегімен сезінген ақын шырылдап ащы шындықты бүкпесіз барынша жайып
салады.
Сорлы қазақ деген өлеңінде қазақтардың еш нәрседен хабарсыз пыр-пыр
ұйықтап жатқан керенаулығына қатты назаланады. Саған қылыш алып кезенген
надандықты қуатын кез келді,
Өнер алып, басқалармен қатар бол,
Қосыл бірдей адамзаттың тобына-
деп қазағын өнер-білімге шақырады.
Балалық шақ өлеңінде білімсізді есекке теңейді. Ол адам құсап тірі
жүргенімде де өлікпен тең,ит-құсқа жем. Ал оқыған адам:
Білген жан – көсем!
Сөйлесе – шешен.
Жұртты аузына қаратар!
Білімдінің сөзі ем,
Мейірімі көп, өзі кең!
Өнерден кеш қалмайық, ойланайық, Заман түлкі болғанда, тазы
болмайды, Билік қырдан алдағы аса алмаппыз (Қазағым), Ескіше тұрып
егеспе, Заман - түлкі, тазы бол, Базарша дүкен құр енлі (Өткен күн)
– деп, замана ыңғайына қарай бейімдел дейді.
Қор болдық, өнер қумай қайран елім!
Күш кетіп, талай жаннан көрдік керім-
деп, ел басындағы ауыр жағдайдың барлық себебін білімсіздіктен,
сауатсыздықтан көреді.
Өнер-білім қайтсе табылар, Қарағым деген өлеңдерінде жастарды оқу-
білімге шақырады. Ер жігіт өнер табар ерте қуса деп өнер іздеуге,
Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме деп, білім іздеуге үндейді.
Оқығанның көкірек көзі ашық, оң-солын айыра алады; өнерлі өмірдің небір
қиындықтарын ақылымен, өнерімен жеңіп, өрге жүзеді, сөйтіп қорлық пен
езгіден шығу жолын табады деп біледі ақын.
2.2. Күңіреніп ойланғанда алаш жайын
Мағжан – басынан бақайшағына дейін ұлттық ақын. Надандықтан құтылудың
жолы өнер-білімді болу деп білген ақын қазақ халқының ұлттық тұрмыс-
тіршілігіндегі жақсы қасиеттерін жырға қосады. Өткен күн өлеңінде
қазақтардың бұрынғы тұрмыс-тіршілігіне көз жіберіп, оның ізгілікті жақтарын
үлгі етеді. Хақназар, Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Қазыбек, Жәнібек сынды
халық қорғаны болған ұлдарын мақтан тұтады; Шөже, Орынбай, Жанақ, Біржан,
Наурызбайлардың бір сөзі мың ділдалық асылдар еді деп бағалайды.
Өткен күнді ойласам,
Ойға терең бойласам,
Кешегі қайран қазақтың
Сәулеті мен дәулеті
Көз алдыма келеді-
деп өзінің қазағын, оның өткен тарихын шабыттана жырлайды. Осындай берекелі
ел надандықтан қор болып барасың, енді арыстаным, сұңқарым, қажымас,
талмас тұлпарым, басың көтер, тұр енді! - деп, қимылға шақырады. Жаңа
заманда жаңаша өмір сүр, ескіше тұрып егеспе, заман – түлкі, тазы бол,
базарша дүкен құр, - деп, заманға бейімделіп өмір сүруге шақырады.
Жалпы, Мағжан – қазақтың ұлттық тұрмыс-тіршілігін, өткенің жан-тәнімен
сүйген ұлтшыл ақын. Өткен өмірдің жақсы жақтарын өлеңмен өрнектеуге
келгенде ақынның қаламы жүйрік. Романтик ақын қазақтың тарихында барғанда
бауыры жазылып, көсіліп сала береді. Өлеңдерінің ұлттық идеяларымен
суарылып отыруы – ақынның бүкіл поэзиясында тән өзіндік ерекшелігі. Осындай
қасиеттері үшін де Мағжан кеңес өкіметі кезінде ескішіл, өткенді ансайды,
ұлтшыл деп айыпталды. Біздіңше, бұл –ескішілдік, өткенді аңсаушылық емес,
қайта оны құрметтеу, тарихтың тағылымды жақтарын насихаттау, олардан үйрене
отырып, заманға сай тіршілік жасауға, өзгелермен терезесі тең өмір сүруге
үндеу. Бұлайша жырлау – ұлтын шын сүйген, туған халқына адал ақындардың
ғана қолынан келеді. Осы тұрғыдан келгенде, Мағжанның ұлтшыл екендігі рас.
Азаттықты аңсаған Мағжан отаршылдарды барынша жақтырмаған. Бір
кездерде еркін жатқан елді жат жұрттықтардың билеп-төстегеніне наразы:
Оралдай ата-мекен жерлеріне,
Қасиетті атаның көрлеріне
Аузы түкті шет елдер ие болып,
Көрсетіп тұр қысымды ерлеріне
(Орал тауы)
Пайғамбар өлеңі:
Күнбатысты қараңғылық қаптаған,
Күні батып, жаңы таңы атпаған.
Түнеріп жүр түннен туған перілер,
Тәңірісін табанына таптаған, -
деген жолдарымен басталған. Бұл өлеңінде отаршылдық саясатқа ғана емес,
бүкіл болмысына, яғни оның саяси- мәдени даму бағытына қарсылық бар.
Ақынның сезінуінше, тәңірден безініп, інжілді өртеп, табанға сап құранды,
әділдікті күткен ессіз қарыннан, Мұсаның тілін кескен, Айсаның ұлының
қанын ішкен, Аллаға емес әзәзілге табынған елді қараңғылық түні басып тұр.
Қап- қараңғы түн қайғы мен қара қанға тұншығада. Қаптаған шегір көзді
жандар жүр.
Қап-қара түн. Толқындаған қара қан,
Қара түнде өңшең соқыр шұбырған.
Сол шұбырған сансыз соқыр алдында
Ентелеген кәдімгі Иван есалаң.
Пайғамбар өлеңінен алынған бұл шумақ Мағжанның жарық көрген
жинақтарында жоқ. Халықтар арасындағы достыққа нұқсанын тигізеді деген
сылтаумен алынып тасталып келеді. Шындағында, бұл жердегі ентелеген
кәдімгі Иван есалаң делініп отырған – сол кездегі. Ресейдің отаршылдық
саясат жүргізіп отырған ат төбеліндей басшылары. Ал қара түнде өңшең соқыр
шұбырғандар - жалған саясатқа елітіп, оңай олжа іздеген отаршылдардың
соңынан еріп, қазақтың даласына қарай шұбырған келімсектер...
Қап- қараңғы түн басып, қанды шуда қалаған күнбатыс күншығыстан бір
пайғамбар күтеді. Мағжанның ойынша, батыста қаптаған мұндай алапаттан
құтқаратын – күншығыс:
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен – Күн ұлы, көзімде күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем.
Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар.
Күншығыс өлеңіндегі:
Күнбатысты шаң басқан,
Шаң емес, қара қан басқан.
Тарсыл- гүрсіл, қанды атыс.
Көп білем деп бөлуге,
Көп күлем деп өлуге
Жақын қалды Күнбатыс,-
деген жолдар Пайғамбардағы негізгі ойды ары қарай жалғастыра түскен.
Ақын азамат ретінде мұндай жағдайды көріп тұрып, бейтарап қала алмайды.
Оның үстіне батыстың асып- тасқан, отаршылдық саясатының зардабы басқа
халықтарға да, оның ішінде қазақ даласына да тиіп жатыр. Бұлай жалғаса
беретін болса, орны толмас олқылықтарға апарып соқтыруға мүмкін. Сондықтан
да бұл алапатқа қайткен күнде де тосқауыл қою керек. Мұны тоқтату тек
Күншығыстың ғана қолынан келеді. Болашақ үшін мазасызданған ақынның
лирикалық кейіпкері атой салады:
Қысық көзді Күншығыс,
Бұл тұруың қай тұрыс?
Серпіл енді, алыбым!
Сөйтіп батыс елдерінде бастау алған қырқыс-шабысты тоқтатуға үндейді.
Адамзаттың болашағына осылайша қатер төніп тұрғанда Шығыстың, оның ішінде
қазақ даласының да бейғам жатқанын қаламайды. Қысық көзді Күншығысты
желкілдеген туменен Батыстың
Күл қылайық қаласын,
Құл қылайық баласын, -
деп өзінің істегенін өзіне істеп, кек қайтаруға шақырады да, артынша - ақ:
Жоқ, жоқ! Ашу басалық!
Гул қылайық қаласын,
Ұл қылайық баласын,
Мейірім есігін ашалық, -
деп, сабырлық, парасаттылық танытады. Қанға қан, жанға жан демей,
қазақтың таспен ұрғанды аспен ұр, ақымақпен ақымақ болма дегеніндей,
үлкен ойға шақырады. Сөйтіп Күншығыс өлеңінде Мағжан ақын үлкен
гуманистік пікір айтып, азаматтық ой биігінен көріне білді. Жалпы,
Мағжанның Орал тауы, Пайғамбар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz