Еуразияшылдық пәнінен емтихан билеттерінің жауаптары
1. Еуразияшылдық жағрапиялық, тарихи және философиялық түсінік ретінде.
2. Еуропоцентризм түсінігі
3. Шығыс славяндардың шығу тегі еуразияшылдардың еңбектерінде
4. Еуразияшылық идея: қалыптасуы, мән.маңызы, интеллектуалдық алғышарттары.
5. Посткеңестік кезеңдегі жаңа еуразиялық бастаманың мән.маңызы
6. Еділ бойына жататын этностар.
7. Кавказ халықтары
8.Алтай тіл тобы халықтары
9. Орта Азия ежелгі халықтары.
10. Көшпелілердің рухани және материалдық мәдениеттерінің даму ерекшеліктері
2. Еуропоцентризм түсінігі
3. Шығыс славяндардың шығу тегі еуразияшылдардың еңбектерінде
4. Еуразияшылық идея: қалыптасуы, мән.маңызы, интеллектуалдық алғышарттары.
5. Посткеңестік кезеңдегі жаңа еуразиялық бастаманың мән.маңызы
6. Еділ бойына жататын этностар.
7. Кавказ халықтары
8.Алтай тіл тобы халықтары
9. Орта Азия ежелгі халықтары.
10. Көшпелілердің рухани және материалдық мәдениеттерінің даму ерекшеліктері
Еуразия — Жер шарындағы ең үлкен құрлық.. Ауданы 53,4 млн. км2 (бүкіл құрлықтардың 37%-і), оның 2,75 млн. км2-ге жуығы аралдар. Еуразия екі дүние бөлігінен — Еуропа мен Азиядан тұрады (аталуы содан).Олардың арасындағы шартты шекара — Орал тауының шығыс етегі, Жем өзені, Каспий теңізінің солтүстік-жағалауы, Кума және Маныч өзендерінің аңғарын бойлап Донның сағасына өтеді.
Еуразия — Жер шарындағы халық ең көп әрі тығыз қоныстанған құрлық (бүкіл халықтың 3/4-і). Әсіресе, Батыс Еуропа, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда халық тығыз орналасқан. Муссондық Азияның кейбір аудандарында (Шығыс Бенгалияда және Ява аралында) 1 км2 жерге 1000 — 1500 адамнан келеді. Қазіргі кезде де Еуразия құрлығы суперконтинент болып есептеледі. Әлем халықтарының 4 млрд-тан астамы осында тұрады, әрі әлемдегі жетекші мемлекеттердің барлығы (АҚШ пен Канададан басқасы) осы құрлықта орналасқан.Республикалық және монархиялық мемлекеттер бар. Республикалық мемлекттер содцалистік,капиталистік,дамш елдер болып бөлінеді.Ал монархиялық мемлекеттер абсальюттік және кониституциялық болып бөлінеді.90 жылдарда содцалистік мемлекеттер күрт кеміді. Оған себеб КСРО-ның ыдырауы,шығыс еуропалық мемлекеттердің басқа бағытқа көшіуі.
Еуразия — Жер шарындағы халық ең көп әрі тығыз қоныстанған құрлық (бүкіл халықтың 3/4-і). Әсіресе, Батыс Еуропа, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда халық тығыз орналасқан. Муссондық Азияның кейбір аудандарында (Шығыс Бенгалияда және Ява аралында) 1 км2 жерге 1000 — 1500 адамнан келеді. Қазіргі кезде де Еуразия құрлығы суперконтинент болып есептеледі. Әлем халықтарының 4 млрд-тан астамы осында тұрады, әрі әлемдегі жетекші мемлекеттердің барлығы (АҚШ пен Канададан басқасы) осы құрлықта орналасқан.Республикалық және монархиялық мемлекеттер бар. Республикалық мемлекттер содцалистік,капиталистік,дамш елдер болып бөлінеді.Ал монархиялық мемлекеттер абсальюттік және кониституциялық болып бөлінеді.90 жылдарда содцалистік мемлекеттер күрт кеміді. Оған себеб КСРО-ның ыдырауы,шығыс еуропалық мемлекеттердің басқа бағытқа көшіуі.
Еуразияшылдық пәнінен емтихан билеттерінің жауаптары
Евразияшылдық
1. Еуразияшылдық жағрапиялық, тарихи және философиялық түсінік ретінде.
Еуразия -- Жер шарындағы ең үлкен құрлық.. Ауданы 53,4 млн. км2 (бүкіл құрлықтардың 37%-і), оның 2,75 млн. км2-ге жуығы аралдар. Еуразия екі дүние бөлігінен -- Еуропа мен Азиядан тұрады (аталуы содан).Олардың арасындағы шартты шекара -- Орал тауының шығыс етегі, Жем өзені, Каспий теңізінің солтүстік-жағалауы, Кума және Маныч өзендерінің аңғарын бойлап Донның сағасына өтеді.
Еуразия -- Жер шарындағы халық ең көп әрі тығыз қоныстанған құрлық (бүкіл халықтың 34-і). Әсіресе, Батыс Еуропа, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда халық тығыз орналасқан. Муссондық Азияның кейбір аудандарында (Шығыс Бенгалияда және Ява аралында) 1 км2 жерге 1000 -- 1500 адамнан келеді. Қазіргі кезде де Еуразия құрлығы суперконтинент болып есептеледі. Әлем халықтарының 4 млрд-тан астамы осында тұрады, әрі әлемдегі жетекші мемлекеттердің барлығы (АҚШ пен Канададан басқасы) осы құрлықта орналасқан.Республикалық және монархиялық мемлекеттер бар. Республикалық мемлекттер содцалистік,капиталистік,дамш елдер болып бөлінеді.Ал монархиялық мемлекеттер абсальюттік және кониституциялық болып бөлінеді.90 жылдарда содцалистік мемлекеттер күрт кеміді. Оған себеб КСРО-ның ыдырауы,шығыс еуропалық мемлекеттердің басқа бағытқа көшіуі.
2. Еуропоцентризм түсінігі
Еуропоцентризм - мәдени аяда басқа халықтар мен өркениеттерден еуропалық халықтар мен батысеуропалық өркениеттің үстемдігін және еуропа халықтарының әлем тарихындағы рөлін жақтайтын ғылыми үдеріс немесе саяси идеология.
Н. С. Трубецкойдың Европа и человечество (София, 1920) атты еңбегінің ықпалында еуропоцентризм тұжырымдамасынан алыстай бастаған.
3. Шығыс славяндардың шығу тегі еуразияшылдардың еңбектерінде
Шығыс славяндар. Шығыс славяндардың шығу тегі славяндықтың қалыптасуымен байланысты. Ал славяндықтың шығу тегі үндіеуропа халықтары, әсіресе, балтық және летто-литов тайпалармен байланысты. Шығыс славян тайпаларының ежелгі ата-бабалары жөнінде және олардың Днепрдің орта және Днестрдің жоғарғы Донның шығысына дейін жылжып кең тарағанын, б.з.б. II-I ғғ. археологиялық жерлеу орындарынан белгілі. Алғаш шығыс славяндар туралы естеліктер б.з.д мың жылдығының ортасына қарай анттардың атауынан тұрады. Сол уақытта шығыс славяндар оңтүстіктен Днепрдің жағалауына дейін қоныс аударуы басталды да, Батыс славяндармен Балқан түбегіне ұмтылды. Шығыс славяндардың қозғалысы шығыс бағыттарда жүрді.Ильмень және Чуд өзендердің бойында, сондай-ақ Валдай қыратына және Волго-Окс.
4. Еуразияшылық идея: қалыптасуы, мән-маңызы, интеллектуалдық алғышарттары.
Еуразия бастамасы - бұл ауқымды аймақтық жоба болғандықтан оның алғышарттарына ХХ ғасырдағы Еуропа, Азия, Америкада әзірленген аймақтық ықпалдасу жобасы кіреді. Қазақстан Президенті: Бүгінгі әлемде аймақтық одақтардың неше түрі бар, олар сонысымен де мықты болып отыр деген-ді. Еуразиялық жобаның маңызды халықаралық алғышарты Еуропалық Одақты қалыптастыру үдерісі екендігі де мәлім. Осы үлгі Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы үшін негіз болды.
Қазіргі еуразиялықтың интеллектуалдық алғышарттары 1920-шы жылдардан басталып, Ресейден Еуропаға қоныс аударған Н.С. Трубецкой, П.Н. Савицкий, Г.В. Вернадский, Э. Хара-Даван, К.А. Чхеидзе және өзге де ойшылдардың арасында қалыптасты. Олар өздерін еуразиялықтармыз, ал идеяларын еуразиялық деп атаған. Бұл дегеніміз еуропалық және азиялық элементтерді жинақтайтын жаңа әлем жөніндегі түсінік. Алайда, өзінің ауқымды мәдени-танымдық кеңістігіне қарамастан, еуразиялық идея негізінен ресейлік мәселелер төңірегінде қалыптасты. Еуразиялықтардың идеялары кеңестік болмыстың талаптарына сай болу үшін өзгеруге тиіс еді.
Егемендік пен сыртқы саясаттағы дербестіктің айқын көрінісі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1994 жылы жоба түрінде ұсынған Мемлекеттердің Еуразиялық одағы мен Еуразиялық бастамасы болды. Еуразия одағы жобасы аймақтық мәселелерді парасатты тұрғыда, әрі өзара тиімділікпен шешу мақсатын көздейді. Еуразиялық бастама егеменді Қазақстанның ұлттық-мемлекеттік мүддесін қорғаумен және оның Еуразия елдерімен өзара тиімділікке негізделген ынтымақтастығымен ерекшеленеді. Н.Ә. Назарбаевтың жобасы және оған қатысты туындаған көзқарастар, халықаралық пікір - таластар тарихтағы дәстүрлі еуразиялық идеяға елеулі өзгерістер енгізді. Бұл күнде Еуразиялық бастамаға теориялық және практикалық тұрғыдан бірқатар толықтырулар да қосылды.
5. Посткеңестік кезеңдегі жаңа еуразиялық бастаманың мән-маңызы
Кеңес үкіметі кезінді әрине еуразиящылдардың еңбектері қайта басылынған жоқ.
Жалпы еуразияшылдық идесы КСРО-да көп мәлім болмады. Тіпті КСРО-да еуразияшылдар ұйым құрмақ болғанда, оларды кеңестік барлау органдарымен арнайы Трест деген операция жүргізілген болатын. Чол кезде кеңестік арнайы органдар қызметкерлері де еуразияшылыдық туралы түсініктері болмаған. Не болмаса оларда көбінесе бұрмаланған пікір қалыптасты.
Еуразияшылдардың еңбектері тек қана қайта құру жылдарының соңында жариялау мүмкін болды. 1990 жылы Вопросы языкознания журналының №2- де Н. С. Трубецкойдың Общеславянский элемент в русской культуре деген мақаласы жарияланды, осы жылы №4,5,6 және 1991 жылы "Вестник МГУ (серия 9 (филология)) журналының №1,2,3,4-де Широков бастамасымен келесідей еуразияшылдардың еңбектері жарыққа шықты: Н. С. Трубецкойдың К украинской проблеме, О туранском элементе в русской культуре, "предисловие к сборнику Исход к Востоку, Об истинном и ложном национализме. Верхи и низы русской культуры (этническая основа русской культуры), Религии Индии и христианство и Наследие Чингисхана (взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока), П. П. Сувчинскийдің Типы творчества (памяти А. Блока). 1991 жылы Новый мир журналының №1 Карсавингің Государство и кризис демократии и работу Флоровского Евразийский соблазн (публикация Соболева) атты мақаласы шықты.
Сонымен қатар, көрсетілген жылы Литературная учебаның №6 нөмірінде Трубецкойдың Религии Индии и христианство, Об истинном и ложном патриотизме, О расизме деген еңбектері қайта басылды.
1991 жылы Философские наукижурналының №12 нөмірінде П. Н. Савицкийдің Евразийство деген бағдарламалық мақаласы жарық көрді.
1992 жылы Нашего современник журналының №2,3 нөмірлерінде Савицкийдің Евразийство, К преодолению революции, Трубецкойдың Мы и другие, К украинской проблеме, Вернадскийдың Два подвига Св.Александра Невского атты еңбектері басылды. Осы жылы Вопросы философии журналының 2 нөмірінде Карсавин мен Кожевниковтың Философия и ВКП деген ортақ атпен жарық көрді.
1992 жылы Пути Евразии. Русская интеллигенция и судьбы России атты кітап (құрастырушы И. А. Исаев) жарияланды.
1993 жылы Мәскеуде Н. Клепининнің Святой и благоверный великий князь Александр Невский (бірінші басылым -- Париж, 1927) еңбегі шықты.
1995 жылы аталған басылымда жаңа антология жарияланды, лгы құрастырушылар -- Новиков пен Сиземсктй:"Мир Россия-Евразия. М,1995, Г. Флоровский О народах неисторических (страна отцов и страна детей), Сувчинского Сила слабых, Савицкий Подданство идеи и Географический обзор России-Евразии, Трубецкой Вавилонская башня и смешение языков, Алексеев Советский федерализм, Бромберг Еврейское восточничество в прошлом и будущем.
1997 жылы Беловодье басылымында Русский узел Евразийства. Восток в русской мысли. Сборник трудов евразийцев (құрастырушы С. Ключников) жарық көрді.
1999 жылы Мәскеуде Политическая история русской эмиграции. 1920 - 1940 г.г. Документы и материалы. Под ред. Проф. А. Ф. Киселева пьты кітап шықты.
1995 жылдан бастап еуразияшылдардың еңбектері шыққан болатын. Мәселен, Н. С.Трубецкойдың История. Культура. Язык кітабы.
1997 жылы Добросвет баспасында Исход к Востоку қайта жарияланды. Сондай-ақ, П. Н. Савицкийлің Континент Евразия атты еңбегі жарыққа шықты.
1999 эылы Трубецкойдың Наследие Чингисхана атты кңбегі қайта басылды.
Срңғы жылдары Аграф баспасынан Бромбергтің Евреи и Евразия, (М., 2002) және Э. Хара-Давананың Русь монгольская (М., 2003) және Чингисхан как полководец шықты.
2000 жылы Санкт-Петербургте Лань баспасында Г. В. Вернадскийдың Начертание русской истории және Савицкийдің Геополитические заметки по русской истории мақаласымен қосымша жарияланды.
6. Еділ бойына жататын этностар.
Еділ бойы халықтары. Финтілдес халықтарға Орал тауларынан Балтық теңізіне дейін таралған эстон, корел, лопар, вепс, комизыряне, коми-пермяк, удмурд, марийц және мордва халықтары жатады. Келесі топты түркі халықтары-чуваштар, еділ бойы татарлары, башқұрттар Орталық Еділ бойы және Орал маңында Еділ бойы татарлары мен башқұрттар, Молдавиядағы гагауздар Украинаның аралас аудандарында тұрады. Мұнда үндіеуропа халықтарынан летто-литовтар, оған жататын литовтар және латыштар сонымен қатар Батыс Монғолиядан XVII ғ. қоныс аударған монғолтілдес қалмақтар өмір сүреді.
Шығыс Еуропаның славян емес халықтарының түп-тамыры еуропоидтық нәсілге жатады. Орталық Еділдің, Орал маңының халықтарында монғолоидтық нәсілдің аралас белгілері байқалады. Бұл ерте кезден бастап еуропеоидтар мен Сібірден келген монғолдардың арасында қатынастың болғанымен түсіндіріледі.
Финтілді халықтардың байланыстары Орал маңы мен Прикамьем олардың б.з.б. II м.ж ата-бабаларының Орталық Еділ бойы мен Батысқа жылжуы, б.з.б I м.ж. олар Балтық теңізі мен Кольск түбегіне жетпегінен басталады. Ұзақ орналасу процесінде жекелеген және араласқан түпкі халықпен қосылып финтілді халық тобы қалыптасты, олардың алғашқысы перм халықтарын құрайды, екіншісі- поволждік финдер және үшіншісі- солтүстік-батыс финдер. Марий тілі перм және мордов тілі арасынан орташа дәрежені құрайды. Мардов тілі балтық маңы финдерінің тілдеріне жақын.
Еділ бойы және Орал маңы бойындағы түркі халықтарының этногенезі қүрделі тарихи жағдайлармен Еділ бойына ұлы халықтардың қоныс аудару кезеңіндегі қиындықтармен байланысты. Ежелгі түріктер Орталық Еділ бойында б.з. бірінші ғасырында пайда болды.
Кейін түрік халықтарының үздіксіз қоныстануы Алтын Орданың құлауына дейін жалғасты. VII-VIII ғғ. Солтүстік Кавказдан жылжып келген бұлғарлар Еділ бойын, оңтүстікте Кама сағасына дейін қоныстанды. Мұнда XIII ғ. татар-монғолдар күйреткен Волж Бұлғар мемлекеті қалыптасты (X ғ). Бұлғарлар Еділ бойындағы түркі халықтарының шығу тарихына үлкен із қалдырды. Чуваш халқының негізін кейін Бұлғар мемлекетінің құрамына кірген ежелгі түріктер, суварлар, суваздар қалады. Бұлғария құлағаннан кейін олар жергілікті марий халқын ығыстыра отырып, қазіргі Еділ бойына қоныс аударды.
Чуваштардың тілі түрік тіл тобының бұлғар-хазар тармағына жатады. Қазан татарларының шығу тегіне бұлғарлармен қатар XV ғ. Қазан хандығының негізін қалаған ноғаймен тайпалары да үлес қосты. Башқұрлардың қалыптасуына түркі тайпаларымен қатар қыпшақтар да үлкен із қалдырды, осылайша, башқұр тілі түркі тіл тобының қыпшақ тармағына жатады. Башқұрлардың ата-бабалары Алдыңғы Орал халқының түркіленген угор тобы деуге негіз бар. Қазақ фольклорында башқұрлар естек этнонимімен аталады бұл олардың шығу тегінің угро-фин екенін көрсетеді.
Летто-литов тайпаларының қалыптасуы көршілес ежелгі славяндардың қоныстану үрдісімен қатар жүрді. Летто-литов тілі басқа үндіеуропа тілдерімен салыстырғанда славян тіл тобына жақын. Латыш және литов халықтарының негізін летто-литов тайпалары құрады. Молдав халқының негізінде Рим патшалығы кезінде романданған дак-фракий тайпалары жатыр. Соңғы уақытта молдавандар мәдениет және тіл жағынан ерекшеленген шығыс славян халықтарының ықпалын сезінді.
7. Кавказ халықтары
Кавказ халықтары. Сыртқы физикалық келбетіне қарай еуропоидтық нәсілге жатады. Қазіргі кезде Кавказда қолданылып жүрген, Кавказ халықтарының көбісі- грузиндер, абхаздар, абазиндер, адыгейлер, черкесстер, кабардиндер, шешендер, ингуштар және Дағыстанның кумыктардан басқа халықтары сөйлейтін тіл-кавказ немесе яфет тілдері. Бұл тілдер бір-бірінен өзгеше және бөлшектенген. Соңғы уақытта кавказ тілдері бір тіл тобына жатпаған деген пікір айтылып жүр.
Келесі тіл тобын иран тармағына жататын үндіеуропалық тілдер құрайды. Кавказдың иран тілдес халықтарының қалыптасу жолы әртүрлі. Солтүстьік Кавказда б.з.б. I м. ж. бастап иран тілдес халықтар көшіп жүрген. Халықтардың ұлы қоныс аудару кезеңінде тауға ығысқан аландар кавказ тілдес халықтармен араласып, осетиндердің қалыпатасуына ықпал еткен.
Армян халқының қалыптасуы Кавказ бойымен байланысты. Армян халқының шығу тегіне б.з.б II м. ж. Балқан жарты аралынан келген үндіеуропа тайпалары ықпал еткен. Шығыста олар армян және халдармен араласа түсті.
Кавказ халықтарының үшінші тіл тобын әзірбайжан, Дағыстандағы кумыктар, балкарлар, қарашайлар және Солтүстік Кавказдағы ноғайлар сөйлейтін түрік тілі құрайды. Бұл халықтардың шығу тарихы түріктердің Солтүстік Кавказға және Кавказдың арғы жағына қоныстануына байланысты. Солтүстік Кавказда әр уақытта келген ғұн, болгар, хазар, қыпшақ тайпалары жергілікті кавказ тілдес халықпен қатынасқа түсті және олардың біраз бөлігі түркіленді. Осылайша тілдері қыпшақ тармағына жататын кумыктар қалыптасты. Қыпшақтар тіл жағынан бір-біріне жақын балкар және қарашайлардың шығу тарихында маңызды орын алады.
8.Алтай тіл тобы халықтары
Сібір халықтары. Антропологиялық белгілері бойынша моңғолоидтық нәсілді болып келеді. Сібір халықтары әр түрлі тілдік семья мен топтарға жатады. Алтайдық тілдер семьясы 3 топқа бөлінеді: түрік, моңғол же тунгус-манчжур. Түрік тармағы өте кең тараған. Сібірде оған алтай-саян халықтары: алтайлықтар, гулымцылар, шорцылар, хакастар, тувалыктар, карагастар, Б.Сібір татарлары: тобылдықтар, барабиндік, томскілер жатады. Қиыр Солтүстікте - якуттар, долгандар, моңғол тобына буряттар енеді.
Алтай халықтары семьясының тунгус-манчжур тобына Обь өзені бассейнінен Охот теңізі жағалауына дейін же Забайкальеден Мұзды мұхитқа дейінгі жеке топтар болып шашыраңқы мекендейтін эвенкілер (тунгустар) жатады. Солтүстік Якутияның кейбір аудандарында, Охот теңізі жағалауы мен Камчаткада мекендеген же төменгі Амур халықтарының кейбірі нанайлықтар (гольдтар), ульчилер, негидальдықтар, сехалиндік ороктар енеді.
9. Орта Азия ежелгі халықтары.
Орта Азияның түпкі халықтарының негізін түркі тілдес халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркімен және иран тілдес тәжіктер құрайды.
Ал антропологиялық жағынан араласып кеткен. Сыртқы келбеті бойынша қырғыздар монғолоидтық, тәжік, өзбек және түркімендер - еуропоидтық нәсілге жатады. Қарақалпақтарда екі нәсілдің де белгілері бар.
Орта Азияның ежелгі халықтары арий-тур тілдерінде сөйлеп, еуропоидтық нәсілгге жатты. Б.з.б I м. ж мұнда Соғды, Хорезм, Бактрия және Маргиан сияқты ірі өркениеттер пайда болды. Бұл халықтардың түркіленуі жаңа дәуірден басталды. Авестада айтылғандай алғашқы түріктер турлар болған деген болжам бар. Шығыстан келген ғұндар түрік тілдес болған. Түркілену үрдісі Түрік қағанаты кезінде күшейді (VI-VIII ғғ).
Кейінгі орта ғасыр дәуірінде әртүрлі Шығыс монғол және түрік топтарымен араласқан қазіргі Орта Азия халықтары пайда болды. Мысалы, түрікмендердің шығу тегіне және тілдерінің қалыптасуына ықпал еткен оғыздар болды. Ал қарақалпақтардың шығу тегі қыпшақтармен байланысты. Тәжіктер жергілікті иран тілдес халықтың өкілдері. Бадахшанның таулы аудандарында шугнан, вахан, язгулен, ишкашим сынды иран тілдес халықтар мекен етеді.
10. Көшпелілердің рухани және материалдық мәдениеттерінің даму ерекшеліктері
Көшпелілер өз тұрмыс-әрекетіне лайықты мәдениет қалыптастырған. Көшпелілердің материалдық мәдениеті көші-қонға ыңғайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілеріне біз жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңіл киіз үйді, ер-тұрман, ат әбзелдерін, теріден, ағаштан жасалған [Ыдыс-аяқыдыс-аяқтарын], бесігін, басқа да тұрмыстық заттарын жатқызамыз. Көшпелілердің рухани мәдениеті тіптен бай.
Мал шаруашылығы -- егіншілікке карағанда бұқара халықтың барлығы қамтылмайтын, қамтығанның өзінде көшпелі кауымның бос уақыты көбірек болатын шаруашылық түрі. Сонымен қатар көшпелілер отырықшыларға қарағанда табиғатқа жақынырақ, онымен өмір сүрген. Олардың рухани мәдениеті -- шежіре тарихы, фольклоры, діни ұстаным-қағидалары жадында сақталды.
11. Көне қытай мәдениеті
Қытай мәдениеті
Қытай - ежелгі мемлекеттердің бірі. Қытай елінің тұрғындары - ерекше материалдық және рухани мәдениетті жасаушылар болды. Олар өмірді - құдайдың табиғаттан тыс күштерінің сыйы екендігіне кәміл сеніп, дүниедегінің бәрі де ұдайы қозғалыста болады және жарық пен қараңғылық атты бір - біріне қарама - қарсы екі космостық күштердің өзара қақтығысының әлем ұдайы өзгерістерге ұшырап отырды деп санады.
Қытайлықтар жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты табиғат күштеріне, яғни жердің, күннің, айдың, таулардың, өзендердің, желдің, жаңбырдың және т.б. рухына табынды және олардың құрметіне құрбандықтар шала отырып, халықтың қажеттілігіне байланысты игі өтініштер жасады.
Біздің заманымыздың бастауында Қытайда кескіндеме өнері гүлдену сатысында болды. Көптеген ғалымдар өнердің осы саласындағы мұндай алға басушылықты будда ғибадатханаларында түрлі құдайлар мен әулиелердің мүсіндері көптеп орын ала бастады. Әсіресе, жібекке, қағазға тушпен салу кеңінен тарап, фрескалар өнері бой көрсете бастады. Бір айта кететін жәйт, ежелгі Қытайдың кескіндеме туындыларының әрқайсысының өзіндік мән-мағынасы бар. Мысалы: шырша - ұзақ өмір белгісі болса, бамбук - қажымас қайрат пен ерліктің, ал көкқұтан - жалғыздық пен қасиеттіліктің белгілері болып саналады. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, бүкіл көне Шығыс көркемдік мәдениеттің ең басты елементі - Күн болып саналатынын да атап өткенді жөне көрдік. Күн әдетте, Аспан құдайының мұрагері және туған ұлы ретінде адам бейнесінде беріледі. Күн Аспан құдайының бәрін көре де, біле де білетін қасиетін мұра еткен. Күн сонымен қатар Шығыс елдері мәдениетінде сұлулықтың басты мәдениеті болып саналады.
Қытайдың көркемдік мәдениетінде кескіндеме өнері мен әдебиеттің арасында үзілмес сабақтастық байқалады. Өйткені, қытай поэзиясы кескіндемелік сипатта болса, кескіндеме өнері поэтикалық сарында болып келеді. Цинь Шихуанди дүниежүзіндегі ең әйгілі әскери - инженерлік құрылыс - Ұлы Қытай қорғанының негізін салдырған тарихи тұлға болып есептеледі.
12. Үндістанның ежелгі мәдениеті
Үндістан - Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістан - өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол - терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер-жаһанға әйгілі махаббат күмбезі Тәж-Махал, Лотосхрам сынды сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол - "барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған" (Үндістанның "Халықтың жан жүрегі" мемлекеттік Әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан -- Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал шығанағыныңсуларымен қоршалған. Аумағы 3,3 млн. км². Астанасы -- Дели қаласы.
Үнді -- будда мәдениеті. Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің бірі -Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді-будда мәдениеті. Үнді елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты халқының діни сана-сезімінің қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.
Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған көне мәдени мұралардың бірі -- Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халықтың арасына кеңінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз -- діни сарындағы дұғалардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің, табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді Халықтың қуанышшаттығы мен оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының поэтикалық куәгері деп өте жоғары бағалаған болатын. Жаратушы әні гимнінде бізді қоршаған дүние былай деп сипатталады: Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды. Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшынысы байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалығы пайда болды. Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік қалыптасты, ал құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды. Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан упанишадтар үнді-арийлердің діни көзқарастарының дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені, упанишадтар адамның ішкі жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен мәңгілік ғұмыр жайындағы діни-философиялық толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы -- упанишадтарда Брахман мен Атман идеялары кеңінен көрініс тапқан. Брахман -- абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда. Ол Атман болса осы жағдайларды ескере отырып -- жеке тұлғаны мойындау. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды, сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты.
Үнді-будда мөдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыз байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай деп жазды: Үнді мәдениеті -- жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың философиясы дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді. Философия ғылымы айналысатын мәселелерді діннен де көптеп кездестіруге болады. Сондықтан да болар, ведалар -- діннің ғана негізі емес, сонымен қатар философияның да негізі болып саналады
13. Еуразиядағы көне грек өркениетінің тарихы
І. Архаикалық кезең - б.д.б. V ғ. басы;
ІІ. Аттикалық кезең - б.д.б. V-VІ ғ.;
ІІІ. Эллинистикалық кезең - б.д.б. ІV-І ғ.;
IV. Римдік кезең - б.д.б. І ғ. аяғы;
Антикалык әдебиет курсының пәні - көне грек және рим құлиеленушілік қоғамдарының әдебиеті. Антик, антикалық деген термин antiquus деген латын сөзінен туған. Оның мағынасы ежелгі, ертедегі, көне болады.
Ежелгі грек мифтері ішінара тәңірілік әрекеттер туралы баяндаса, ішінара ғажайып құдірет-күш, ептілік пен батылдық дарыған әр алуан ерлі - зайыпты құдайлар ұрпағы есептелетін қаһармандардың ерліктері мен бастан кешкен оқиғаларын суреттеуге арналған. Жерорта теңізі әлемі халықтарының арасында кеңінен тараған бұл бағзы хикаялар мен аңыздарды римдіктер де пайдаланған. Жаңа дәуірде ол хикая аңыздар ежелгі грек мифологиясы дейтін ортақ атаққа ие болды.
Гректер құдайлар Грекияның ең биік тауы Олимпте тұрады деп сенді. Оларды Олимп құдайлары деп атады. Грек әдебиетінің ежелгі ескерткіштері болып Илиада және Одиссея поэмалары саналады. Антик әлемінде сол поэмалардың авторы ұлы ақын соқыр Гомер деп есептелген. Илиада және Одиссеяның шығарылған уақыты туралы ешқандай мәлімет жоқ, сондықтан осы екі поэмаға байланысты әлі шешілмеген күрделі мәселелер көп. Осы проблемалар әдебиетте Гомер мәселесі деп қаралады.
14. Еуразия тарихындағы ғұндардың тарихи орны
Біздің заманымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықтың екінші жартысынан бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпаларының рөлі өсті. Солардың бірі ғұндар еді. Ғұн тайпаларының аты тарихта олардың жауынгерлік даңқымен, қаталдығымен және халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болған көш иенділігімен мәлім. Еуразияның кең байтақ даласын мекендеген ғұндардың әлемді көркениеттегі орны да ерекше.Түркі халықтарының арғы тегі саналатын ғұн тайпалары бастапқы кезде Солтүстік Қытайда, Монғолияда, Байкал өңірінде қоныстанған. Ежелгі Қытай жылнамаларында ғұндар гуй фаң, гунруң, хуню, шианю, шиұңну секілді атаулармен берілген.
Б. з. басында Қазақстан аумағын мекен еткен тайпалардың ең жауынгер халқы ғұндар болды. Ғұндардың жауынгер билеушілерінің бірі Атилланың есімі ерекше. Оның Еуропа халықтарына басқыншылық жорығы бізге белгілі. Тіпті әлемнің сұлу шаһарларының бірі Венецияның салынуына Атилла бастаған ғұндардың шапқыншылық соғысы себеп болған. Сонымен бірге ғұндар Еуразияда б.з.б. болған халықтардың ұлы қоныс аударуымен тығыз байланысты. Қазақстан жеріне б. з. I ғ. Басында қоныстанды. Ғұндар бірлестігінің негізін салушы Мөде болды. Олдеректер бойыншаб. з. б. 230 - 174 жылдары өмір сүрген. Б. з. б. III ғ. Ғұндардың билеушісі Мөде үйсіндерге және Қытай аумағының біраз бөлігіне билік жүргізеді. I ғ. яғни 55 жылы ғұндар екіге бөлінеді:
1. Оңтүстік ғұн мемлекеті қытайлардың қоластына кіреді.
2. Солтүстік ғұн мемлекеті қазіргі солтүстік-батыс Моңғолия жерін мекен еткен.
Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаған ғұндар Ыстықкөл маңында
қытай әскерлерінен жеңіліп, қолға түседі (1518). Ғұндар б. з. 93 жылдан бастап екінші реет Мажарстан жеріне (Венгрия) қоныс тебеді.
15. Еуразияшылдардың еңбектеріндегі Көшпенлілер өркениеті ұғымы
Халықтардың ұлы көші V ғасырдағы Атилланың Еуропаға жасаған осы жорықтарымен аяқталды. Халықтардың ұлы көшінің тарихи маңызы - ол адамзатты құл иеленушіліктен азат етуге септігін тигізді Көшпенлілер өркениеті деген ұғымды Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланады. Көшпенлілер қоғамы деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияқты ғалымдар ғылыми айналымға енгізді. Сонымен бірге соңғы кезде қазақ сахарасында Дала өркениеті болды- деген пікірлер де орныға бастады. А.Тойнби өркениетті табиғи ортамен байланыстырып, Қытай, Үнді өркениетін континентальды деп атағаны белгілі. Еуразия кеңістігіндегі өркениет осы тұрғыдан қарағанда Дала өркениеті болып табылады
16. Түрік қағанаты Еуразия сахарасындағы алғашқы көшпелілер империясы
Түркі қағанаты Еуразия сахарасындағы тұңғыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңізіне дейінгі жерді алып жатты. Мұндай алып империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ. Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті: Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Иштеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы.
Біздің жыл санауымызбен 545 жылы Бумын қағанның ордасына Қытай елшісі келді. Сол кезден бастап, түркі елі халықаралық статусқа ие болды. Түрік қағанаты кейінгі Түргеш, Ұйғыр, Қарахан, Қырғыз, Хазар қағанаттарына, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы ұлысына, Қазақ хандықтарына жол салды. VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары орта ғасырда жеті тұрақты тарихи-мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары қалыптасты - деп есептейді. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет - 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет.
Бүгінгі Қазақстан өткен замандардан ұлттық мәдениеттер мен дәстүрлердің саналуандығын мирас етті. Ел аумағында тұратын жүзден аса этнос - тық топтың өкілдері азиялық және еуропалық компоненттерді үйлестіретін бірегей мәдени нақышты құрайды
17. Еуразия кеңістігіндегі ХІІІ-ХVІ ғғ. арасындағы түркі халықтарының империялары.
Қазақстан территориясындағы ерте орта ғасырлық мемлекеттер
Сібір хандығы (ХҮ ғ. соңы - ХҮІ ғ.). Сібір хандығының құрылуы, оның ішкі және сыртқы саяси тарихы. Территориясы, этникалық құрамы, шаруашылығы. Сібір хандығының құлауы.
Көшпелi Өзбек мемлекетi (1428-1468 жж.) немесе Әбілқайыр хандығы. Территориясы және этникалық құрамы. Әбілқайырдың Орта Азияға соғыс жорықтары. Сырдария бойындағы қалалар үшін күрес. Әбілқайырдың ойраттардан жеңілуі (1457 ж.). XV ғ. ортасында Әбілқайыр ("Көшпелі өзбек") хандығындағы саяси жағдайдың шиеленісуі. Жәнібек пен Керей сұлтандардың көшіп кетуі (1459 ж.) Хандықтың ыдырауы.
Ноғай Ордасы (Маңғыт үйі) - ХІҮ ғ. - ХҮ ғ. Едігенің Ноғай Ордасының негізін салуы. Ноғай Ордасының территориясы және ірі тайпасы. Ноғай Ордасының орталығы. Ноғай Ордасын билеушілер. XIV-XV ғғ. Ноғай Ордасындағы Қырымның қырық батыры эпостық жыры. Ұлыс билеушісі. Ноғай Ордасының көрші мемлекеттермен, Қазақ хандығымен қарым-қатынасы. Ноғай Ордасының ыдырауы.
Моғолстан мемлекеті (ХІҮ ғ. ортасы - ХҮІ ғ. басы). Шағатай ұлысының солтүстік-шығыс бөлігінің ерекшеліктері. 1348 ж. Моғолстан мемлекетінің құрылуы. Дулат тайпаларының Моғолстанның саяси өмiрiндегі рөлі. Тоғылық-Темір ханның сыртқы саясаты, Мауреннахрды жаулауы. Алмалық қаласы Моғолстанның астанасы. Моғолстанның қоғамдық-саяси құрылымы. Хан кеңесі (мәжіліс). Әмір Темір және Моғолстан. ХІҮ соңы - ХҮ ғ басындағы Моғолстан. Мұхаммед ханның тұсында Әмір Темірден тәуелсіздік алуы. Уәйіс, Есен-Бұғы хандар саясаты. Жергілікті түркі тайпалары және хандар билігі. Жүніс хан тұсындағы Моғолстан. ХҮ ғ соңындағы ыдырау процестері. Сұлтан Махмұт және Сұлтан Ахмет хандар саясаты. Моғолстанның ыдырауы. Моғолстанның қазақ хандығы мен қазақ халқының қалыптасуына ықпалы.
Алтын Орда (1243 - ХҮ ғ. ортасы). Монғол тайпалары жөніндегі жазба дерек мәліметі, олардың түрлері. Шыңғыс ханның Монғол мемлекетін құруы, оның саяси-әкімшілік құрылымы. Шыңғыс ханның Ұлы Жасағындағы Жасақ және Білік. Шыңғыс ханның билік құрған жылдары. Алғашқы жаулап алу соғыстары. Шыңғыс ханның Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алуы. Монғол әскері және Хоремшахтың армиясы Қазақстан жерінде алғаш кездесуі. 1218 ж. Отырар оқиғасының Шыңғысханның Мәуереннахрға жорығын жеделдетуі. Хорезм шах мемлекетін талқандау Орта Азиянының жаулануы. Дешті Қыпшақты бағындыру. Қазақстан территориясы Шыңғысхан империясының құрамына енуі. Монғолдардың жаулап алған елдерді ұлыстарға бөлуі, ол ұлыстардың территориясы, этникалық құрамы. Қазақ жерлері монғол хандары құрған ұлыстар құрамында. Жошы, Шағатай,Үгедей ұлыстарының территориялық аймағы.
Жошы Ұлысы, оның ішкі әкімшілік құрылымы. Ұлық Ұлысының Монғол империясынан бөлінуі. Ұлық ұлысында жоғары әскери қолбасшының міндеті. Моңғол әскерін ұстау үшін жиналатын Тағар салығы. Жошы ханның қайтыс болуы және оның мұрагері. 1235 ж. монғолдардың Шығыс Еуропаға жорығы туралы шешiмінің қабылдануы. Батыйдың Бұлғар, Орыс, солтүстік Кавказ елдерін бағындыруы. Шығыс Еуропаға шабуылы.
Алтын Орданың құрылуы (1243). Алтын Орданың Моңғол империясынан оқшаулануы. Алтын Орданың территориясы, құрамындағы халықтардың этникалық және басқа ерекшеліктері. Шаруашылығы, оның түрлері, діні, тілі, мәдениеті. Саяси құрылымы. Хандық билік. Басқару жүйесі. Алтын Орда тарихындағы 1312 жыл. 1321 жылғы Өзбек ханның жүргізген ақша реформасы. Мұрагерлік жол. Алтын Ордадағы салық жүйесі. Әскерінің құрылымы. XII-XIV ғғ. мемлекет құрудағы ең басты тұрақты бөлу принципi.
Өзбек және Жәнібек хандар тұсында Алтын Орданың күшеюі. ХІҮ ғ. 60-70 жж. дүрбелең кезең. Куликова шайқасы. Тоқтамыс хан (1380-1395) тұсындағы Алтын Орда. Билік үшін ішкі қырқыстар. Тоқтамыс хан мен Әмір Темір әскерлері арасындағы шайқастар (1395). Алтын Орданың ыдырауы. Қазан, Қырым, Аштархан, Әбілхайыр хандықтарының, Ноғай Ордасының бөлініп шығуы.
18. Ғалымдардың зерттеулеріндегі Ұлы Дала ұғымы
Ұлы Дала философиялық мәнге ие ұғым. Алтайдан Дунайға дейінгі Дешті Қыпшақ сахарасы әрі далалы, әрі таулы, әрі өзен-сулы, нулы өркениет. Бұл географиялық аймақта этномәдени тұтастық қалыптасты, славян, финноугор, үндіарийлік, түркі тетес тайпалар өзара әлеуметтік-экономикалық процестер барысында өзара ықпалдасқанымен, түркі өркениеті басым болды.Ертедегі Ұлы дала көшпенділері сауыт-саймандары мен тұрмыстық бұйымдарын әшекейлеуге қола, күміс және алтын пластиналарды пайдаланып, өзіндік айшықты "жануарлар стилі" өнерін дамытуымен ерекшеленеді. Археологиялық деректер бойынша, Монғолиядағы және Ордосстағы ғұндардың өнері мен скиф өнері бір мезгілде қатар дамыған. Л.Н.Гумилев- Ұлы дала мен көшпелілер әлемінің тарихын зерделеген, белгілі еуразияшыл ғалым. Оның Еуразиялық шығыстанушылығы 30-50-жылдары ресейлік миграциядан шыққан еуразияшылдар қызметімен қатар, бірақ олардан тәуелсіз түрде дамыды. Біз Л.Н.Гумилевтің шығармашылығының мәнін 20-30-жылдардағы еуразияшылдардың мұрасынан жеке қарағыстыруға болмайды.
19. Белгілі ғалымдардың көне түріктерге қатысты айтқан басты ой-пайымдаулары.
Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, - оказалась теснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура на много богаче и ярче, чем можно было полагать ранее.
У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада, существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай. Л.Н.Гумилев Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта теңізі мен Қиыр Шығыс елдеріне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан өткерді деп санайды. Евразия сахарасындағы бұл көшпенділер өркениетін б.з.д. XI ғасырдан бастап, б.з. XVIII ғасырына дейін жеткізеді. Л. Н. Гумилев - Ғұндар мен көнетүріктерді оқу арқылы ол уақыт өлшемі бойынша кейінгі орта ғасырды зерттеді. Л.Н.Гумилев дүниенің төрт жағын бірдей жайлаған жер кіндігі Орта Азия, одан қалды Византия, Персияны, Үндімен, Қытаймен қосатын, шын мәнінде Шығыс пен Батыс тоғысатын түркі әлеміне тәнті болды. Ол әлемнің Еуропа мен Шығыстың өмір салтымен бәсеке болуға мүмкіндігі бар-ды.
Көшпенділер өркениеті деген ұғымды Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланады. Көшпенділер қоғамы деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияқты ғалымдар ғылыми айналымға қосты.
Алтайдан Донға дейін созылған Ұлы Дала екі құрлықтың басын қосты. Ол Еуропа мен Азияның қақпасы, тоқсан жолдың торабы еді. Д.Клеменец көне түркілерді тамаша халық деген еді.
20. Көне түріктер туралы қазақ этнограф ғалымдарының зерттеулері
Олжас Сүлейменов- көрнекті мемлекет әрі қоғам қайраткері, ірі дипломат әрі саясаткер, әлемдік тұлға, ұлттардың дәнекері, белгілі ақын. Ол 1936 жылы 8 мамырда Алматы қаласында дүниеге келген.
1990 жылы ядролық апатқа қарсы Семей-Невада қозғалысын құрып, Семей полигонының жабылуына зор үлес қосты. 1995 Италияда, 1996 жылдан Грекия Республикасы мен Мальта республикасында Өкілетті және Төтенше елшісі болды.
Оның тұңғыш өлеңдер жинағы "Арғымақтар" 1961 жылы жарық көреді. Осы жылы шыққан "Адамға табын, жер, енді" поэмасы О. Сүлейменов есімін әлемге паш етті. Сондай-ақ, оның "Нұрлы түндер" (1962), "Шапағатты шақ" (1964), "Мешін жылы" (1967), "Қыш кітап" (1969), т.б. өлеңдер жинақтары жарық көрді. Оның таңдамалы шығармалары қазақ тіліне аударыльш, "Атамекен" деген атпен басылып шықты (1986).
Талайлар менің түпкі ойымды тым қарабайырлатып түсіндіреді. "АЗ и Я" кітабы тап бір "Игорь жасағы жайындағы жырды" қазақ жазған деп дәлелдейтіндей айтады. Бұл - күлкілі нәрсе. Мен ол жырды қос тілді меңгерген адам шығаруы, нақты айтқанда, түркі тілдерін де білетін орыс адамы шығарған болуы мүмкін деймін. Тап-таза тілді табу мүмкін емес. Корей тілінің 75 пайызын қытай сөздері, француз тілінің 25 пайызын араб сөздері құрайды екен. Солардың соған намыста - нып жатқанын естіп көрмеппін. Ал өткен ғасырдың 70-ші жылдарындағы ұлыдер - жа - ва - лық өркөкіректік орыс тіліне түркі сөздері араласқан дегеннің өзін кешіре алмады. Өркен жайған мәдениет - өзгелермен ұдайы, жүздеген жылдар бойы араласып-құраласудың жемісі. Сөз алмасу деген тілдің кедейлігінің белгісі емес, бұл оның даму үстіндегі тіл екендігінің белгісі.
Мәдениеттің ең басты құрамдас бөліктері қатарында поэзия мен музыка аталуға тиістігі талассыз. Бұл талассыз болса, онда түркі халықтарының дәл осы поэзия мен музыкада ешкімге дес бермейтіндігі тіпті талассыз. Өмір сүру салтына байланысты айтсақ, мысалы, ең таза музыка ХІХ ғасырға дейін көшпелі өмір салтын сақтап келген халықтарда екендігі даусыз. Ал отырықшылыққа ауысқан түркі халықтарында музыка көбіне сөздің немесе бидің сүйемеліне айналып кеткені белгілі. Көп нәрсе қалай түсіндіруге байла - ныс - ты. Батыстағы әдебиетте ғұндар талай уақыт бойы жабайылықтың баламасындай болып бейнеленді. Ақиқатында сол замандағы герман тайпалары әлеуметтік, мәдени дамуы жағынан Еуропаға келген ғұндардан көп төмен тұрған. Германдық - тар ғұндардан тұтас дүниетаным жүйе - лерін қабыл алған. А.Плетнева сияқты - лардың көшпенділерге мәдениет жат деген сөзінің түкке тұрғысыз екендігін тек Эрмитаждағы скиф алтын өрнектері-ақ даусыз дәлелдей алады. Ал олар клас - сикалық көшпенділер ғой. Оның осы ойын орыс патшалығы ұлтшылдыққа балап, теріске шығарды.
21.VII-XIII ғасырлардағы түркі мәдениетінің әлемдік өркениеттің дамуына қосқан үлесі.
Бүгінгі Қазақстан өткен замандардан ұлттық мәдениеттер мен дәстүрлердің саналуандығын мирас етті. Ел аумағында тұратын жүзден аса этнос - тық топтың өкілдері азиялық және еуропалық компоненттерді үйлестіретін бірегей мәдени нақышты құрайды.
Қазақстан топырағында тұрған тайпалар мен халықтар өздерінің дербес, көшпелілерге ғана тән бірегей мәдениетін жасады, осы мә - дениет Батыстың да, Шығыстың да түрлі мәде - ни дәстүрлерімен өзара ықпалдастық жүргізді. Көшпелілердің өркениетіне, басқа кез келген өркениет сияқты, бірқатар ерекшеліктер, соның ішінде мәдени, саяси және экономикалық өзгешеліктер тән.
VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары ортағасырда жеті тұрақты тарихи-мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары қалыптасты - деп есептейді. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет - 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет.
Үйсін мемлекеті пайда болып, өркендеп, шығанға шыға бастаған кезде көне түркі өркениеті - Дала өркениеті бой көтерді. Түркі қағанаты - империя құрып, түркі нәсілі бір тудың астына жиналған сәтте өркениет өзін әлемге ттанытты. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет - 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет. Ендеше қазақ тарихы әлемдік тарихытың құрамды бөлігі, оның әлемдік дамуға қосқан үлесі, ол - адамзат баласының мақтанышы, болашақ даму, шарықтау басқышы біз тәуелсіз елдің перзенті Отан тарихын мақтан ете аламыз, ұлттық санамызға одан нәр ала аламыз. Сондықтан, оны оқытуға үйрету біздің міндетті борышымыз.
Еуразиялық сахарадағы көшпелілер Дала арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы сауда ғана емес, мәдениет тоғысу жолы болды. Көшпелі өмір адам мен табиғаттың қадірін білуге дағдыландырды. Даланың өзіндік этикасы мен менталитеті қалыптасты. Түркі әлемінің мемлекеттік жүйесі түркі өркениетін, дәлел.
Түркі қағанаты Еуразия сахарасындағы тұңғыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңкізіне дейінгі жерді алып жатты. Мұндай алып империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ. Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті: Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Иштеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы.
Тәңірлік дүниетанымды қалыптастырды, Зәрдүш (Зороастризм) діні тарады; металл қорытудың ежелгі орталығы болды.
Архитектуралық өнердің өзіндік үлгісін қалдырды: Айша бибі, Алашақан, Сырлытам, Қарахан, Жошыхан, Аяққамар, Жұбанана, Болғанана, Ботағай мавзолейлері т.б. Би-шешендер бай ауыз әдебиетін қалдырды. Әуез (музыка өнері) шарықтады. Тек қана Қазақ хандығы тұсында 5000-дай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Евразияшылдық
1. Еуразияшылдық жағрапиялық, тарихи және философиялық түсінік ретінде.
Еуразия -- Жер шарындағы ең үлкен құрлық.. Ауданы 53,4 млн. км2 (бүкіл құрлықтардың 37%-і), оның 2,75 млн. км2-ге жуығы аралдар. Еуразия екі дүние бөлігінен -- Еуропа мен Азиядан тұрады (аталуы содан).Олардың арасындағы шартты шекара -- Орал тауының шығыс етегі, Жем өзені, Каспий теңізінің солтүстік-жағалауы, Кума және Маныч өзендерінің аңғарын бойлап Донның сағасына өтеді.
Еуразия -- Жер шарындағы халық ең көп әрі тығыз қоныстанған құрлық (бүкіл халықтың 34-і). Әсіресе, Батыс Еуропа, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда халық тығыз орналасқан. Муссондық Азияның кейбір аудандарында (Шығыс Бенгалияда және Ява аралында) 1 км2 жерге 1000 -- 1500 адамнан келеді. Қазіргі кезде де Еуразия құрлығы суперконтинент болып есептеледі. Әлем халықтарының 4 млрд-тан астамы осында тұрады, әрі әлемдегі жетекші мемлекеттердің барлығы (АҚШ пен Канададан басқасы) осы құрлықта орналасқан.Республикалық және монархиялық мемлекеттер бар. Республикалық мемлекттер содцалистік,капиталистік,дамш елдер болып бөлінеді.Ал монархиялық мемлекеттер абсальюттік және кониституциялық болып бөлінеді.90 жылдарда содцалистік мемлекеттер күрт кеміді. Оған себеб КСРО-ның ыдырауы,шығыс еуропалық мемлекеттердің басқа бағытқа көшіуі.
2. Еуропоцентризм түсінігі
Еуропоцентризм - мәдени аяда басқа халықтар мен өркениеттерден еуропалық халықтар мен батысеуропалық өркениеттің үстемдігін және еуропа халықтарының әлем тарихындағы рөлін жақтайтын ғылыми үдеріс немесе саяси идеология.
Н. С. Трубецкойдың Европа и человечество (София, 1920) атты еңбегінің ықпалында еуропоцентризм тұжырымдамасынан алыстай бастаған.
3. Шығыс славяндардың шығу тегі еуразияшылдардың еңбектерінде
Шығыс славяндар. Шығыс славяндардың шығу тегі славяндықтың қалыптасуымен байланысты. Ал славяндықтың шығу тегі үндіеуропа халықтары, әсіресе, балтық және летто-литов тайпалармен байланысты. Шығыс славян тайпаларының ежелгі ата-бабалары жөнінде және олардың Днепрдің орта және Днестрдің жоғарғы Донның шығысына дейін жылжып кең тарағанын, б.з.б. II-I ғғ. археологиялық жерлеу орындарынан белгілі. Алғаш шығыс славяндар туралы естеліктер б.з.д мың жылдығының ортасына қарай анттардың атауынан тұрады. Сол уақытта шығыс славяндар оңтүстіктен Днепрдің жағалауына дейін қоныс аударуы басталды да, Батыс славяндармен Балқан түбегіне ұмтылды. Шығыс славяндардың қозғалысы шығыс бағыттарда жүрді.Ильмень және Чуд өзендердің бойында, сондай-ақ Валдай қыратына және Волго-Окс.
4. Еуразияшылық идея: қалыптасуы, мән-маңызы, интеллектуалдық алғышарттары.
Еуразия бастамасы - бұл ауқымды аймақтық жоба болғандықтан оның алғышарттарына ХХ ғасырдағы Еуропа, Азия, Америкада әзірленген аймақтық ықпалдасу жобасы кіреді. Қазақстан Президенті: Бүгінгі әлемде аймақтық одақтардың неше түрі бар, олар сонысымен де мықты болып отыр деген-ді. Еуразиялық жобаның маңызды халықаралық алғышарты Еуропалық Одақты қалыптастыру үдерісі екендігі де мәлім. Осы үлгі Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы үшін негіз болды.
Қазіргі еуразиялықтың интеллектуалдық алғышарттары 1920-шы жылдардан басталып, Ресейден Еуропаға қоныс аударған Н.С. Трубецкой, П.Н. Савицкий, Г.В. Вернадский, Э. Хара-Даван, К.А. Чхеидзе және өзге де ойшылдардың арасында қалыптасты. Олар өздерін еуразиялықтармыз, ал идеяларын еуразиялық деп атаған. Бұл дегеніміз еуропалық және азиялық элементтерді жинақтайтын жаңа әлем жөніндегі түсінік. Алайда, өзінің ауқымды мәдени-танымдық кеңістігіне қарамастан, еуразиялық идея негізінен ресейлік мәселелер төңірегінде қалыптасты. Еуразиялықтардың идеялары кеңестік болмыстың талаптарына сай болу үшін өзгеруге тиіс еді.
Егемендік пен сыртқы саясаттағы дербестіктің айқын көрінісі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1994 жылы жоба түрінде ұсынған Мемлекеттердің Еуразиялық одағы мен Еуразиялық бастамасы болды. Еуразия одағы жобасы аймақтық мәселелерді парасатты тұрғыда, әрі өзара тиімділікпен шешу мақсатын көздейді. Еуразиялық бастама егеменді Қазақстанның ұлттық-мемлекеттік мүддесін қорғаумен және оның Еуразия елдерімен өзара тиімділікке негізделген ынтымақтастығымен ерекшеленеді. Н.Ә. Назарбаевтың жобасы және оған қатысты туындаған көзқарастар, халықаралық пікір - таластар тарихтағы дәстүрлі еуразиялық идеяға елеулі өзгерістер енгізді. Бұл күнде Еуразиялық бастамаға теориялық және практикалық тұрғыдан бірқатар толықтырулар да қосылды.
5. Посткеңестік кезеңдегі жаңа еуразиялық бастаманың мән-маңызы
Кеңес үкіметі кезінді әрине еуразиящылдардың еңбектері қайта басылынған жоқ.
Жалпы еуразияшылдық идесы КСРО-да көп мәлім болмады. Тіпті КСРО-да еуразияшылдар ұйым құрмақ болғанда, оларды кеңестік барлау органдарымен арнайы Трест деген операция жүргізілген болатын. Чол кезде кеңестік арнайы органдар қызметкерлері де еуразияшылыдық туралы түсініктері болмаған. Не болмаса оларда көбінесе бұрмаланған пікір қалыптасты.
Еуразияшылдардың еңбектері тек қана қайта құру жылдарының соңында жариялау мүмкін болды. 1990 жылы Вопросы языкознания журналының №2- де Н. С. Трубецкойдың Общеславянский элемент в русской культуре деген мақаласы жарияланды, осы жылы №4,5,6 және 1991 жылы "Вестник МГУ (серия 9 (филология)) журналының №1,2,3,4-де Широков бастамасымен келесідей еуразияшылдардың еңбектері жарыққа шықты: Н. С. Трубецкойдың К украинской проблеме, О туранском элементе в русской культуре, "предисловие к сборнику Исход к Востоку, Об истинном и ложном национализме. Верхи и низы русской культуры (этническая основа русской культуры), Религии Индии и христианство и Наследие Чингисхана (взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока), П. П. Сувчинскийдің Типы творчества (памяти А. Блока). 1991 жылы Новый мир журналының №1 Карсавингің Государство и кризис демократии и работу Флоровского Евразийский соблазн (публикация Соболева) атты мақаласы шықты.
Сонымен қатар, көрсетілген жылы Литературная учебаның №6 нөмірінде Трубецкойдың Религии Индии и христианство, Об истинном и ложном патриотизме, О расизме деген еңбектері қайта басылды.
1991 жылы Философские наукижурналының №12 нөмірінде П. Н. Савицкийдің Евразийство деген бағдарламалық мақаласы жарық көрді.
1992 жылы Нашего современник журналының №2,3 нөмірлерінде Савицкийдің Евразийство, К преодолению революции, Трубецкойдың Мы и другие, К украинской проблеме, Вернадскийдың Два подвига Св.Александра Невского атты еңбектері басылды. Осы жылы Вопросы философии журналының 2 нөмірінде Карсавин мен Кожевниковтың Философия и ВКП деген ортақ атпен жарық көрді.
1992 жылы Пути Евразии. Русская интеллигенция и судьбы России атты кітап (құрастырушы И. А. Исаев) жарияланды.
1993 жылы Мәскеуде Н. Клепининнің Святой и благоверный великий князь Александр Невский (бірінші басылым -- Париж, 1927) еңбегі шықты.
1995 жылы аталған басылымда жаңа антология жарияланды, лгы құрастырушылар -- Новиков пен Сиземсктй:"Мир Россия-Евразия. М,1995, Г. Флоровский О народах неисторических (страна отцов и страна детей), Сувчинского Сила слабых, Савицкий Подданство идеи и Географический обзор России-Евразии, Трубецкой Вавилонская башня и смешение языков, Алексеев Советский федерализм, Бромберг Еврейское восточничество в прошлом и будущем.
1997 жылы Беловодье басылымында Русский узел Евразийства. Восток в русской мысли. Сборник трудов евразийцев (құрастырушы С. Ключников) жарық көрді.
1999 жылы Мәскеуде Политическая история русской эмиграции. 1920 - 1940 г.г. Документы и материалы. Под ред. Проф. А. Ф. Киселева пьты кітап шықты.
1995 жылдан бастап еуразияшылдардың еңбектері шыққан болатын. Мәселен, Н. С.Трубецкойдың История. Культура. Язык кітабы.
1997 жылы Добросвет баспасында Исход к Востоку қайта жарияланды. Сондай-ақ, П. Н. Савицкийлің Континент Евразия атты еңбегі жарыққа шықты.
1999 эылы Трубецкойдың Наследие Чингисхана атты кңбегі қайта басылды.
Срңғы жылдары Аграф баспасынан Бромбергтің Евреи и Евразия, (М., 2002) және Э. Хара-Давананың Русь монгольская (М., 2003) және Чингисхан как полководец шықты.
2000 жылы Санкт-Петербургте Лань баспасында Г. В. Вернадскийдың Начертание русской истории және Савицкийдің Геополитические заметки по русской истории мақаласымен қосымша жарияланды.
6. Еділ бойына жататын этностар.
Еділ бойы халықтары. Финтілдес халықтарға Орал тауларынан Балтық теңізіне дейін таралған эстон, корел, лопар, вепс, комизыряне, коми-пермяк, удмурд, марийц және мордва халықтары жатады. Келесі топты түркі халықтары-чуваштар, еділ бойы татарлары, башқұрттар Орталық Еділ бойы және Орал маңында Еділ бойы татарлары мен башқұрттар, Молдавиядағы гагауздар Украинаның аралас аудандарында тұрады. Мұнда үндіеуропа халықтарынан летто-литовтар, оған жататын литовтар және латыштар сонымен қатар Батыс Монғолиядан XVII ғ. қоныс аударған монғолтілдес қалмақтар өмір сүреді.
Шығыс Еуропаның славян емес халықтарының түп-тамыры еуропоидтық нәсілге жатады. Орталық Еділдің, Орал маңының халықтарында монғолоидтық нәсілдің аралас белгілері байқалады. Бұл ерте кезден бастап еуропеоидтар мен Сібірден келген монғолдардың арасында қатынастың болғанымен түсіндіріледі.
Финтілді халықтардың байланыстары Орал маңы мен Прикамьем олардың б.з.б. II м.ж ата-бабаларының Орталық Еділ бойы мен Батысқа жылжуы, б.з.б I м.ж. олар Балтық теңізі мен Кольск түбегіне жетпегінен басталады. Ұзақ орналасу процесінде жекелеген және араласқан түпкі халықпен қосылып финтілді халық тобы қалыптасты, олардың алғашқысы перм халықтарын құрайды, екіншісі- поволждік финдер және үшіншісі- солтүстік-батыс финдер. Марий тілі перм және мордов тілі арасынан орташа дәрежені құрайды. Мардов тілі балтық маңы финдерінің тілдеріне жақын.
Еділ бойы және Орал маңы бойындағы түркі халықтарының этногенезі қүрделі тарихи жағдайлармен Еділ бойына ұлы халықтардың қоныс аудару кезеңіндегі қиындықтармен байланысты. Ежелгі түріктер Орталық Еділ бойында б.з. бірінші ғасырында пайда болды.
Кейін түрік халықтарының үздіксіз қоныстануы Алтын Орданың құлауына дейін жалғасты. VII-VIII ғғ. Солтүстік Кавказдан жылжып келген бұлғарлар Еділ бойын, оңтүстікте Кама сағасына дейін қоныстанды. Мұнда XIII ғ. татар-монғолдар күйреткен Волж Бұлғар мемлекеті қалыптасты (X ғ). Бұлғарлар Еділ бойындағы түркі халықтарының шығу тарихына үлкен із қалдырды. Чуваш халқының негізін кейін Бұлғар мемлекетінің құрамына кірген ежелгі түріктер, суварлар, суваздар қалады. Бұлғария құлағаннан кейін олар жергілікті марий халқын ығыстыра отырып, қазіргі Еділ бойына қоныс аударды.
Чуваштардың тілі түрік тіл тобының бұлғар-хазар тармағына жатады. Қазан татарларының шығу тегіне бұлғарлармен қатар XV ғ. Қазан хандығының негізін қалаған ноғаймен тайпалары да үлес қосты. Башқұрлардың қалыптасуына түркі тайпаларымен қатар қыпшақтар да үлкен із қалдырды, осылайша, башқұр тілі түркі тіл тобының қыпшақ тармағына жатады. Башқұрлардың ата-бабалары Алдыңғы Орал халқының түркіленген угор тобы деуге негіз бар. Қазақ фольклорында башқұрлар естек этнонимімен аталады бұл олардың шығу тегінің угро-фин екенін көрсетеді.
Летто-литов тайпаларының қалыптасуы көршілес ежелгі славяндардың қоныстану үрдісімен қатар жүрді. Летто-литов тілі басқа үндіеуропа тілдерімен салыстырғанда славян тіл тобына жақын. Латыш және литов халықтарының негізін летто-литов тайпалары құрады. Молдав халқының негізінде Рим патшалығы кезінде романданған дак-фракий тайпалары жатыр. Соңғы уақытта молдавандар мәдениет және тіл жағынан ерекшеленген шығыс славян халықтарының ықпалын сезінді.
7. Кавказ халықтары
Кавказ халықтары. Сыртқы физикалық келбетіне қарай еуропоидтық нәсілге жатады. Қазіргі кезде Кавказда қолданылып жүрген, Кавказ халықтарының көбісі- грузиндер, абхаздар, абазиндер, адыгейлер, черкесстер, кабардиндер, шешендер, ингуштар және Дағыстанның кумыктардан басқа халықтары сөйлейтін тіл-кавказ немесе яфет тілдері. Бұл тілдер бір-бірінен өзгеше және бөлшектенген. Соңғы уақытта кавказ тілдері бір тіл тобына жатпаған деген пікір айтылып жүр.
Келесі тіл тобын иран тармағына жататын үндіеуропалық тілдер құрайды. Кавказдың иран тілдес халықтарының қалыптасу жолы әртүрлі. Солтүстьік Кавказда б.з.б. I м. ж. бастап иран тілдес халықтар көшіп жүрген. Халықтардың ұлы қоныс аудару кезеңінде тауға ығысқан аландар кавказ тілдес халықтармен араласып, осетиндердің қалыпатасуына ықпал еткен.
Армян халқының қалыптасуы Кавказ бойымен байланысты. Армян халқының шығу тегіне б.з.б II м. ж. Балқан жарты аралынан келген үндіеуропа тайпалары ықпал еткен. Шығыста олар армян және халдармен араласа түсті.
Кавказ халықтарының үшінші тіл тобын әзірбайжан, Дағыстандағы кумыктар, балкарлар, қарашайлар және Солтүстік Кавказдағы ноғайлар сөйлейтін түрік тілі құрайды. Бұл халықтардың шығу тарихы түріктердің Солтүстік Кавказға және Кавказдың арғы жағына қоныстануына байланысты. Солтүстік Кавказда әр уақытта келген ғұн, болгар, хазар, қыпшақ тайпалары жергілікті кавказ тілдес халықпен қатынасқа түсті және олардың біраз бөлігі түркіленді. Осылайша тілдері қыпшақ тармағына жататын кумыктар қалыптасты. Қыпшақтар тіл жағынан бір-біріне жақын балкар және қарашайлардың шығу тарихында маңызды орын алады.
8.Алтай тіл тобы халықтары
Сібір халықтары. Антропологиялық белгілері бойынша моңғолоидтық нәсілді болып келеді. Сібір халықтары әр түрлі тілдік семья мен топтарға жатады. Алтайдық тілдер семьясы 3 топқа бөлінеді: түрік, моңғол же тунгус-манчжур. Түрік тармағы өте кең тараған. Сібірде оған алтай-саян халықтары: алтайлықтар, гулымцылар, шорцылар, хакастар, тувалыктар, карагастар, Б.Сібір татарлары: тобылдықтар, барабиндік, томскілер жатады. Қиыр Солтүстікте - якуттар, долгандар, моңғол тобына буряттар енеді.
Алтай халықтары семьясының тунгус-манчжур тобына Обь өзені бассейнінен Охот теңізі жағалауына дейін же Забайкальеден Мұзды мұхитқа дейінгі жеке топтар болып шашыраңқы мекендейтін эвенкілер (тунгустар) жатады. Солтүстік Якутияның кейбір аудандарында, Охот теңізі жағалауы мен Камчаткада мекендеген же төменгі Амур халықтарының кейбірі нанайлықтар (гольдтар), ульчилер, негидальдықтар, сехалиндік ороктар енеді.
9. Орта Азия ежелгі халықтары.
Орта Азияның түпкі халықтарының негізін түркі тілдес халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркімен және иран тілдес тәжіктер құрайды.
Ал антропологиялық жағынан араласып кеткен. Сыртқы келбеті бойынша қырғыздар монғолоидтық, тәжік, өзбек және түркімендер - еуропоидтық нәсілге жатады. Қарақалпақтарда екі нәсілдің де белгілері бар.
Орта Азияның ежелгі халықтары арий-тур тілдерінде сөйлеп, еуропоидтық нәсілгге жатты. Б.з.б I м. ж мұнда Соғды, Хорезм, Бактрия және Маргиан сияқты ірі өркениеттер пайда болды. Бұл халықтардың түркіленуі жаңа дәуірден басталды. Авестада айтылғандай алғашқы түріктер турлар болған деген болжам бар. Шығыстан келген ғұндар түрік тілдес болған. Түркілену үрдісі Түрік қағанаты кезінде күшейді (VI-VIII ғғ).
Кейінгі орта ғасыр дәуірінде әртүрлі Шығыс монғол және түрік топтарымен араласқан қазіргі Орта Азия халықтары пайда болды. Мысалы, түрікмендердің шығу тегіне және тілдерінің қалыптасуына ықпал еткен оғыздар болды. Ал қарақалпақтардың шығу тегі қыпшақтармен байланысты. Тәжіктер жергілікті иран тілдес халықтың өкілдері. Бадахшанның таулы аудандарында шугнан, вахан, язгулен, ишкашим сынды иран тілдес халықтар мекен етеді.
10. Көшпелілердің рухани және материалдық мәдениеттерінің даму ерекшеліктері
Көшпелілер өз тұрмыс-әрекетіне лайықты мәдениет қалыптастырған. Көшпелілердің материалдық мәдениеті көші-қонға ыңғайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілеріне біз жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңіл киіз үйді, ер-тұрман, ат әбзелдерін, теріден, ағаштан жасалған [Ыдыс-аяқыдыс-аяқтарын], бесігін, басқа да тұрмыстық заттарын жатқызамыз. Көшпелілердің рухани мәдениеті тіптен бай.
Мал шаруашылығы -- егіншілікке карағанда бұқара халықтың барлығы қамтылмайтын, қамтығанның өзінде көшпелі кауымның бос уақыты көбірек болатын шаруашылық түрі. Сонымен қатар көшпелілер отырықшыларға қарағанда табиғатқа жақынырақ, онымен өмір сүрген. Олардың рухани мәдениеті -- шежіре тарихы, фольклоры, діни ұстаным-қағидалары жадында сақталды.
11. Көне қытай мәдениеті
Қытай мәдениеті
Қытай - ежелгі мемлекеттердің бірі. Қытай елінің тұрғындары - ерекше материалдық және рухани мәдениетті жасаушылар болды. Олар өмірді - құдайдың табиғаттан тыс күштерінің сыйы екендігіне кәміл сеніп, дүниедегінің бәрі де ұдайы қозғалыста болады және жарық пен қараңғылық атты бір - біріне қарама - қарсы екі космостық күштердің өзара қақтығысының әлем ұдайы өзгерістерге ұшырап отырды деп санады.
Қытайлықтар жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты табиғат күштеріне, яғни жердің, күннің, айдың, таулардың, өзендердің, желдің, жаңбырдың және т.б. рухына табынды және олардың құрметіне құрбандықтар шала отырып, халықтың қажеттілігіне байланысты игі өтініштер жасады.
Біздің заманымыздың бастауында Қытайда кескіндеме өнері гүлдену сатысында болды. Көптеген ғалымдар өнердің осы саласындағы мұндай алға басушылықты будда ғибадатханаларында түрлі құдайлар мен әулиелердің мүсіндері көптеп орын ала бастады. Әсіресе, жібекке, қағазға тушпен салу кеңінен тарап, фрескалар өнері бой көрсете бастады. Бір айта кететін жәйт, ежелгі Қытайдың кескіндеме туындыларының әрқайсысының өзіндік мән-мағынасы бар. Мысалы: шырша - ұзақ өмір белгісі болса, бамбук - қажымас қайрат пен ерліктің, ал көкқұтан - жалғыздық пен қасиеттіліктің белгілері болып саналады. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, бүкіл көне Шығыс көркемдік мәдениеттің ең басты елементі - Күн болып саналатынын да атап өткенді жөне көрдік. Күн әдетте, Аспан құдайының мұрагері және туған ұлы ретінде адам бейнесінде беріледі. Күн Аспан құдайының бәрін көре де, біле де білетін қасиетін мұра еткен. Күн сонымен қатар Шығыс елдері мәдениетінде сұлулықтың басты мәдениеті болып саналады.
Қытайдың көркемдік мәдениетінде кескіндеме өнері мен әдебиеттің арасында үзілмес сабақтастық байқалады. Өйткені, қытай поэзиясы кескіндемелік сипатта болса, кескіндеме өнері поэтикалық сарында болып келеді. Цинь Шихуанди дүниежүзіндегі ең әйгілі әскери - инженерлік құрылыс - Ұлы Қытай қорғанының негізін салдырған тарихи тұлға болып есептеледі.
12. Үндістанның ежелгі мәдениеті
Үндістан - Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістан - өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол - терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер-жаһанға әйгілі махаббат күмбезі Тәж-Махал, Лотосхрам сынды сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол - "барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған" (Үндістанның "Халықтың жан жүрегі" мемлекеттік Әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан -- Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал шығанағыныңсуларымен қоршалған. Аумағы 3,3 млн. км². Астанасы -- Дели қаласы.
Үнді -- будда мәдениеті. Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің бірі -Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді-будда мәдениеті. Үнді елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты халқының діни сана-сезімінің қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.
Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған көне мәдени мұралардың бірі -- Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халықтың арасына кеңінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз -- діни сарындағы дұғалардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің, табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді Халықтың қуанышшаттығы мен оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының поэтикалық куәгері деп өте жоғары бағалаған болатын. Жаратушы әні гимнінде бізді қоршаған дүние былай деп сипатталады: Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды. Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшынысы байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалығы пайда болды. Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік қалыптасты, ал құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды. Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан упанишадтар үнді-арийлердің діни көзқарастарының дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені, упанишадтар адамның ішкі жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен мәңгілік ғұмыр жайындағы діни-философиялық толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы -- упанишадтарда Брахман мен Атман идеялары кеңінен көрініс тапқан. Брахман -- абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда. Ол Атман болса осы жағдайларды ескере отырып -- жеке тұлғаны мойындау. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды, сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты.
Үнді-будда мөдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыз байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай деп жазды: Үнді мәдениеті -- жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың философиясы дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді. Философия ғылымы айналысатын мәселелерді діннен де көптеп кездестіруге болады. Сондықтан да болар, ведалар -- діннің ғана негізі емес, сонымен қатар философияның да негізі болып саналады
13. Еуразиядағы көне грек өркениетінің тарихы
І. Архаикалық кезең - б.д.б. V ғ. басы;
ІІ. Аттикалық кезең - б.д.б. V-VІ ғ.;
ІІІ. Эллинистикалық кезең - б.д.б. ІV-І ғ.;
IV. Римдік кезең - б.д.б. І ғ. аяғы;
Антикалык әдебиет курсының пәні - көне грек және рим құлиеленушілік қоғамдарының әдебиеті. Антик, антикалық деген термин antiquus деген латын сөзінен туған. Оның мағынасы ежелгі, ертедегі, көне болады.
Ежелгі грек мифтері ішінара тәңірілік әрекеттер туралы баяндаса, ішінара ғажайып құдірет-күш, ептілік пен батылдық дарыған әр алуан ерлі - зайыпты құдайлар ұрпағы есептелетін қаһармандардың ерліктері мен бастан кешкен оқиғаларын суреттеуге арналған. Жерорта теңізі әлемі халықтарының арасында кеңінен тараған бұл бағзы хикаялар мен аңыздарды римдіктер де пайдаланған. Жаңа дәуірде ол хикая аңыздар ежелгі грек мифологиясы дейтін ортақ атаққа ие болды.
Гректер құдайлар Грекияның ең биік тауы Олимпте тұрады деп сенді. Оларды Олимп құдайлары деп атады. Грек әдебиетінің ежелгі ескерткіштері болып Илиада және Одиссея поэмалары саналады. Антик әлемінде сол поэмалардың авторы ұлы ақын соқыр Гомер деп есептелген. Илиада және Одиссеяның шығарылған уақыты туралы ешқандай мәлімет жоқ, сондықтан осы екі поэмаға байланысты әлі шешілмеген күрделі мәселелер көп. Осы проблемалар әдебиетте Гомер мәселесі деп қаралады.
14. Еуразия тарихындағы ғұндардың тарихи орны
Біздің заманымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықтың екінші жартысынан бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпаларының рөлі өсті. Солардың бірі ғұндар еді. Ғұн тайпаларының аты тарихта олардың жауынгерлік даңқымен, қаталдығымен және халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болған көш иенділігімен мәлім. Еуразияның кең байтақ даласын мекендеген ғұндардың әлемді көркениеттегі орны да ерекше.Түркі халықтарының арғы тегі саналатын ғұн тайпалары бастапқы кезде Солтүстік Қытайда, Монғолияда, Байкал өңірінде қоныстанған. Ежелгі Қытай жылнамаларында ғұндар гуй фаң, гунруң, хуню, шианю, шиұңну секілді атаулармен берілген.
Б. з. басында Қазақстан аумағын мекен еткен тайпалардың ең жауынгер халқы ғұндар болды. Ғұндардың жауынгер билеушілерінің бірі Атилланың есімі ерекше. Оның Еуропа халықтарына басқыншылық жорығы бізге белгілі. Тіпті әлемнің сұлу шаһарларының бірі Венецияның салынуына Атилла бастаған ғұндардың шапқыншылық соғысы себеп болған. Сонымен бірге ғұндар Еуразияда б.з.б. болған халықтардың ұлы қоныс аударуымен тығыз байланысты. Қазақстан жеріне б. з. I ғ. Басында қоныстанды. Ғұндар бірлестігінің негізін салушы Мөде болды. Олдеректер бойыншаб. з. б. 230 - 174 жылдары өмір сүрген. Б. з. б. III ғ. Ғұндардың билеушісі Мөде үйсіндерге және Қытай аумағының біраз бөлігіне билік жүргізеді. I ғ. яғни 55 жылы ғұндар екіге бөлінеді:
1. Оңтүстік ғұн мемлекеті қытайлардың қоластына кіреді.
2. Солтүстік ғұн мемлекеті қазіргі солтүстік-батыс Моңғолия жерін мекен еткен.
Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаған ғұндар Ыстықкөл маңында
қытай әскерлерінен жеңіліп, қолға түседі (1518). Ғұндар б. з. 93 жылдан бастап екінші реет Мажарстан жеріне (Венгрия) қоныс тебеді.
15. Еуразияшылдардың еңбектеріндегі Көшпенлілер өркениеті ұғымы
Халықтардың ұлы көші V ғасырдағы Атилланың Еуропаға жасаған осы жорықтарымен аяқталды. Халықтардың ұлы көшінің тарихи маңызы - ол адамзатты құл иеленушіліктен азат етуге септігін тигізді Көшпенлілер өркениеті деген ұғымды Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланады. Көшпенлілер қоғамы деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияқты ғалымдар ғылыми айналымға енгізді. Сонымен бірге соңғы кезде қазақ сахарасында Дала өркениеті болды- деген пікірлер де орныға бастады. А.Тойнби өркениетті табиғи ортамен байланыстырып, Қытай, Үнді өркениетін континентальды деп атағаны белгілі. Еуразия кеңістігіндегі өркениет осы тұрғыдан қарағанда Дала өркениеті болып табылады
16. Түрік қағанаты Еуразия сахарасындағы алғашқы көшпелілер империясы
Түркі қағанаты Еуразия сахарасындағы тұңғыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңізіне дейінгі жерді алып жатты. Мұндай алып империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ. Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті: Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Иштеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы.
Біздің жыл санауымызбен 545 жылы Бумын қағанның ордасына Қытай елшісі келді. Сол кезден бастап, түркі елі халықаралық статусқа ие болды. Түрік қағанаты кейінгі Түргеш, Ұйғыр, Қарахан, Қырғыз, Хазар қағанаттарына, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы ұлысына, Қазақ хандықтарына жол салды. VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары орта ғасырда жеті тұрақты тарихи-мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары қалыптасты - деп есептейді. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет - 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет.
Бүгінгі Қазақстан өткен замандардан ұлттық мәдениеттер мен дәстүрлердің саналуандығын мирас етті. Ел аумағында тұратын жүзден аса этнос - тық топтың өкілдері азиялық және еуропалық компоненттерді үйлестіретін бірегей мәдени нақышты құрайды
17. Еуразия кеңістігіндегі ХІІІ-ХVІ ғғ. арасындағы түркі халықтарының империялары.
Қазақстан территориясындағы ерте орта ғасырлық мемлекеттер
Сібір хандығы (ХҮ ғ. соңы - ХҮІ ғ.). Сібір хандығының құрылуы, оның ішкі және сыртқы саяси тарихы. Территориясы, этникалық құрамы, шаруашылығы. Сібір хандығының құлауы.
Көшпелi Өзбек мемлекетi (1428-1468 жж.) немесе Әбілқайыр хандығы. Территориясы және этникалық құрамы. Әбілқайырдың Орта Азияға соғыс жорықтары. Сырдария бойындағы қалалар үшін күрес. Әбілқайырдың ойраттардан жеңілуі (1457 ж.). XV ғ. ортасында Әбілқайыр ("Көшпелі өзбек") хандығындағы саяси жағдайдың шиеленісуі. Жәнібек пен Керей сұлтандардың көшіп кетуі (1459 ж.) Хандықтың ыдырауы.
Ноғай Ордасы (Маңғыт үйі) - ХІҮ ғ. - ХҮ ғ. Едігенің Ноғай Ордасының негізін салуы. Ноғай Ордасының территориясы және ірі тайпасы. Ноғай Ордасының орталығы. Ноғай Ордасын билеушілер. XIV-XV ғғ. Ноғай Ордасындағы Қырымның қырық батыры эпостық жыры. Ұлыс билеушісі. Ноғай Ордасының көрші мемлекеттермен, Қазақ хандығымен қарым-қатынасы. Ноғай Ордасының ыдырауы.
Моғолстан мемлекеті (ХІҮ ғ. ортасы - ХҮІ ғ. басы). Шағатай ұлысының солтүстік-шығыс бөлігінің ерекшеліктері. 1348 ж. Моғолстан мемлекетінің құрылуы. Дулат тайпаларының Моғолстанның саяси өмiрiндегі рөлі. Тоғылық-Темір ханның сыртқы саясаты, Мауреннахрды жаулауы. Алмалық қаласы Моғолстанның астанасы. Моғолстанның қоғамдық-саяси құрылымы. Хан кеңесі (мәжіліс). Әмір Темір және Моғолстан. ХІҮ соңы - ХҮ ғ басындағы Моғолстан. Мұхаммед ханның тұсында Әмір Темірден тәуелсіздік алуы. Уәйіс, Есен-Бұғы хандар саясаты. Жергілікті түркі тайпалары және хандар билігі. Жүніс хан тұсындағы Моғолстан. ХҮ ғ соңындағы ыдырау процестері. Сұлтан Махмұт және Сұлтан Ахмет хандар саясаты. Моғолстанның ыдырауы. Моғолстанның қазақ хандығы мен қазақ халқының қалыптасуына ықпалы.
Алтын Орда (1243 - ХҮ ғ. ортасы). Монғол тайпалары жөніндегі жазба дерек мәліметі, олардың түрлері. Шыңғыс ханның Монғол мемлекетін құруы, оның саяси-әкімшілік құрылымы. Шыңғыс ханның Ұлы Жасағындағы Жасақ және Білік. Шыңғыс ханның билік құрған жылдары. Алғашқы жаулап алу соғыстары. Шыңғыс ханның Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алуы. Монғол әскері және Хоремшахтың армиясы Қазақстан жерінде алғаш кездесуі. 1218 ж. Отырар оқиғасының Шыңғысханның Мәуереннахрға жорығын жеделдетуі. Хорезм шах мемлекетін талқандау Орта Азиянының жаулануы. Дешті Қыпшақты бағындыру. Қазақстан территориясы Шыңғысхан империясының құрамына енуі. Монғолдардың жаулап алған елдерді ұлыстарға бөлуі, ол ұлыстардың территориясы, этникалық құрамы. Қазақ жерлері монғол хандары құрған ұлыстар құрамында. Жошы, Шағатай,Үгедей ұлыстарының территориялық аймағы.
Жошы Ұлысы, оның ішкі әкімшілік құрылымы. Ұлық Ұлысының Монғол империясынан бөлінуі. Ұлық ұлысында жоғары әскери қолбасшының міндеті. Моңғол әскерін ұстау үшін жиналатын Тағар салығы. Жошы ханның қайтыс болуы және оның мұрагері. 1235 ж. монғолдардың Шығыс Еуропаға жорығы туралы шешiмінің қабылдануы. Батыйдың Бұлғар, Орыс, солтүстік Кавказ елдерін бағындыруы. Шығыс Еуропаға шабуылы.
Алтын Орданың құрылуы (1243). Алтын Орданың Моңғол империясынан оқшаулануы. Алтын Орданың территориясы, құрамындағы халықтардың этникалық және басқа ерекшеліктері. Шаруашылығы, оның түрлері, діні, тілі, мәдениеті. Саяси құрылымы. Хандық билік. Басқару жүйесі. Алтын Орда тарихындағы 1312 жыл. 1321 жылғы Өзбек ханның жүргізген ақша реформасы. Мұрагерлік жол. Алтын Ордадағы салық жүйесі. Әскерінің құрылымы. XII-XIV ғғ. мемлекет құрудағы ең басты тұрақты бөлу принципi.
Өзбек және Жәнібек хандар тұсында Алтын Орданың күшеюі. ХІҮ ғ. 60-70 жж. дүрбелең кезең. Куликова шайқасы. Тоқтамыс хан (1380-1395) тұсындағы Алтын Орда. Билік үшін ішкі қырқыстар. Тоқтамыс хан мен Әмір Темір әскерлері арасындағы шайқастар (1395). Алтын Орданың ыдырауы. Қазан, Қырым, Аштархан, Әбілхайыр хандықтарының, Ноғай Ордасының бөлініп шығуы.
18. Ғалымдардың зерттеулеріндегі Ұлы Дала ұғымы
Ұлы Дала философиялық мәнге ие ұғым. Алтайдан Дунайға дейінгі Дешті Қыпшақ сахарасы әрі далалы, әрі таулы, әрі өзен-сулы, нулы өркениет. Бұл географиялық аймақта этномәдени тұтастық қалыптасты, славян, финноугор, үндіарийлік, түркі тетес тайпалар өзара әлеуметтік-экономикалық процестер барысында өзара ықпалдасқанымен, түркі өркениеті басым болды.Ертедегі Ұлы дала көшпенділері сауыт-саймандары мен тұрмыстық бұйымдарын әшекейлеуге қола, күміс және алтын пластиналарды пайдаланып, өзіндік айшықты "жануарлар стилі" өнерін дамытуымен ерекшеленеді. Археологиялық деректер бойынша, Монғолиядағы және Ордосстағы ғұндардың өнері мен скиф өнері бір мезгілде қатар дамыған. Л.Н.Гумилев- Ұлы дала мен көшпелілер әлемінің тарихын зерделеген, белгілі еуразияшыл ғалым. Оның Еуразиялық шығыстанушылығы 30-50-жылдары ресейлік миграциядан шыққан еуразияшылдар қызметімен қатар, бірақ олардан тәуелсіз түрде дамыды. Біз Л.Н.Гумилевтің шығармашылығының мәнін 20-30-жылдардағы еуразияшылдардың мұрасынан жеке қарағыстыруға болмайды.
19. Белгілі ғалымдардың көне түріктерге қатысты айтқан басты ой-пайымдаулары.
Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, - оказалась теснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура на много богаче и ярче, чем можно было полагать ранее.
У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада, существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай. Л.Н.Гумилев Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта теңізі мен Қиыр Шығыс елдеріне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан өткерді деп санайды. Евразия сахарасындағы бұл көшпенділер өркениетін б.з.д. XI ғасырдан бастап, б.з. XVIII ғасырына дейін жеткізеді. Л. Н. Гумилев - Ғұндар мен көнетүріктерді оқу арқылы ол уақыт өлшемі бойынша кейінгі орта ғасырды зерттеді. Л.Н.Гумилев дүниенің төрт жағын бірдей жайлаған жер кіндігі Орта Азия, одан қалды Византия, Персияны, Үндімен, Қытаймен қосатын, шын мәнінде Шығыс пен Батыс тоғысатын түркі әлеміне тәнті болды. Ол әлемнің Еуропа мен Шығыстың өмір салтымен бәсеке болуға мүмкіндігі бар-ды.
Көшпенділер өркениеті деген ұғымды Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланады. Көшпенділер қоғамы деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияқты ғалымдар ғылыми айналымға қосты.
Алтайдан Донға дейін созылған Ұлы Дала екі құрлықтың басын қосты. Ол Еуропа мен Азияның қақпасы, тоқсан жолдың торабы еді. Д.Клеменец көне түркілерді тамаша халық деген еді.
20. Көне түріктер туралы қазақ этнограф ғалымдарының зерттеулері
Олжас Сүлейменов- көрнекті мемлекет әрі қоғам қайраткері, ірі дипломат әрі саясаткер, әлемдік тұлға, ұлттардың дәнекері, белгілі ақын. Ол 1936 жылы 8 мамырда Алматы қаласында дүниеге келген.
1990 жылы ядролық апатқа қарсы Семей-Невада қозғалысын құрып, Семей полигонының жабылуына зор үлес қосты. 1995 Италияда, 1996 жылдан Грекия Республикасы мен Мальта республикасында Өкілетті және Төтенше елшісі болды.
Оның тұңғыш өлеңдер жинағы "Арғымақтар" 1961 жылы жарық көреді. Осы жылы шыққан "Адамға табын, жер, енді" поэмасы О. Сүлейменов есімін әлемге паш етті. Сондай-ақ, оның "Нұрлы түндер" (1962), "Шапағатты шақ" (1964), "Мешін жылы" (1967), "Қыш кітап" (1969), т.б. өлеңдер жинақтары жарық көрді. Оның таңдамалы шығармалары қазақ тіліне аударыльш, "Атамекен" деген атпен басылып шықты (1986).
Талайлар менің түпкі ойымды тым қарабайырлатып түсіндіреді. "АЗ и Я" кітабы тап бір "Игорь жасағы жайындағы жырды" қазақ жазған деп дәлелдейтіндей айтады. Бұл - күлкілі нәрсе. Мен ол жырды қос тілді меңгерген адам шығаруы, нақты айтқанда, түркі тілдерін де білетін орыс адамы шығарған болуы мүмкін деймін. Тап-таза тілді табу мүмкін емес. Корей тілінің 75 пайызын қытай сөздері, француз тілінің 25 пайызын араб сөздері құрайды екен. Солардың соған намыста - нып жатқанын естіп көрмеппін. Ал өткен ғасырдың 70-ші жылдарындағы ұлыдер - жа - ва - лық өркөкіректік орыс тіліне түркі сөздері араласқан дегеннің өзін кешіре алмады. Өркен жайған мәдениет - өзгелермен ұдайы, жүздеген жылдар бойы араласып-құраласудың жемісі. Сөз алмасу деген тілдің кедейлігінің белгісі емес, бұл оның даму үстіндегі тіл екендігінің белгісі.
Мәдениеттің ең басты құрамдас бөліктері қатарында поэзия мен музыка аталуға тиістігі талассыз. Бұл талассыз болса, онда түркі халықтарының дәл осы поэзия мен музыкада ешкімге дес бермейтіндігі тіпті талассыз. Өмір сүру салтына байланысты айтсақ, мысалы, ең таза музыка ХІХ ғасырға дейін көшпелі өмір салтын сақтап келген халықтарда екендігі даусыз. Ал отырықшылыққа ауысқан түркі халықтарында музыка көбіне сөздің немесе бидің сүйемеліне айналып кеткені белгілі. Көп нәрсе қалай түсіндіруге байла - ныс - ты. Батыстағы әдебиетте ғұндар талай уақыт бойы жабайылықтың баламасындай болып бейнеленді. Ақиқатында сол замандағы герман тайпалары әлеуметтік, мәдени дамуы жағынан Еуропаға келген ғұндардан көп төмен тұрған. Германдық - тар ғұндардан тұтас дүниетаным жүйе - лерін қабыл алған. А.Плетнева сияқты - лардың көшпенділерге мәдениет жат деген сөзінің түкке тұрғысыз екендігін тек Эрмитаждағы скиф алтын өрнектері-ақ даусыз дәлелдей алады. Ал олар клас - сикалық көшпенділер ғой. Оның осы ойын орыс патшалығы ұлтшылдыққа балап, теріске шығарды.
21.VII-XIII ғасырлардағы түркі мәдениетінің әлемдік өркениеттің дамуына қосқан үлесі.
Бүгінгі Қазақстан өткен замандардан ұлттық мәдениеттер мен дәстүрлердің саналуандығын мирас етті. Ел аумағында тұратын жүзден аса этнос - тық топтың өкілдері азиялық және еуропалық компоненттерді үйлестіретін бірегей мәдени нақышты құрайды.
Қазақстан топырағында тұрған тайпалар мен халықтар өздерінің дербес, көшпелілерге ғана тән бірегей мәдениетін жасады, осы мә - дениет Батыстың да, Шығыстың да түрлі мәде - ни дәстүрлерімен өзара ықпалдастық жүргізді. Көшпелілердің өркениетіне, басқа кез келген өркениет сияқты, бірқатар ерекшеліктер, соның ішінде мәдени, саяси және экономикалық өзгешеліктер тән.
VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары ортағасырда жеті тұрақты тарихи-мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары қалыптасты - деп есептейді. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет - 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет.
Үйсін мемлекеті пайда болып, өркендеп, шығанға шыға бастаған кезде көне түркі өркениеті - Дала өркениеті бой көтерді. Түркі қағанаты - империя құрып, түркі нәсілі бір тудың астына жиналған сәтте өркениет өзін әлемге ттанытты. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет - 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет. Ендеше қазақ тарихы әлемдік тарихытың құрамды бөлігі, оның әлемдік дамуға қосқан үлесі, ол - адамзат баласының мақтанышы, болашақ даму, шарықтау басқышы біз тәуелсіз елдің перзенті Отан тарихын мақтан ете аламыз, ұлттық санамызға одан нәр ала аламыз. Сондықтан, оны оқытуға үйрету біздің міндетті борышымыз.
Еуразиялық сахарадағы көшпелілер Дала арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы сауда ғана емес, мәдениет тоғысу жолы болды. Көшпелі өмір адам мен табиғаттың қадірін білуге дағдыландырды. Даланың өзіндік этикасы мен менталитеті қалыптасты. Түркі әлемінің мемлекеттік жүйесі түркі өркениетін, дәлел.
Түркі қағанаты Еуразия сахарасындағы тұңғыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңкізіне дейінгі жерді алып жатты. Мұндай алып империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ. Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті: Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Иштеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы.
Тәңірлік дүниетанымды қалыптастырды, Зәрдүш (Зороастризм) діні тарады; металл қорытудың ежелгі орталығы болды.
Архитектуралық өнердің өзіндік үлгісін қалдырды: Айша бибі, Алашақан, Сырлытам, Қарахан, Жошыхан, Аяққамар, Жұбанана, Болғанана, Ботағай мавзолейлері т.б. Би-шешендер бай ауыз әдебиетін қалдырды. Әуез (музыка өнері) шарықтады. Тек қана Қазақ хандығы тұсында 5000-дай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz