Экскурсиялық туризмнің дамуы: мәселелері мен болашағын зерттеу
КІРІСПЕ
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм: түсінігі мен даму тарихы
1.2 Экскурсиялық туризмнің ұйымдастыру ерекшеліктері мен әдістері
1.3 Шетелдік тәжірибеде экскурсиялық туризмнің алатын орны
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық қызметтің қазіргі жағдайын талдау
2.2 ЖШС «ТурЦентр Три Кита» туристік кәсіпорынының қызметіне сипаттама, экономикалық қызметін талдау
2.3 Қазақстанда экскурсиялық туризмді дамытудағы маркетингтік саралау мен мәселелер
3 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмді дамыту жолдары
3.2 Экскурсиялық туризмді дамытудағы экскурсиялық жаңа өнімді ұсыну
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм: түсінігі мен даму тарихы
1.2 Экскурсиялық туризмнің ұйымдастыру ерекшеліктері мен әдістері
1.3 Шетелдік тәжірибеде экскурсиялық туризмнің алатын орны
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық қызметтің қазіргі жағдайын талдау
2.2 ЖШС «ТурЦентр Три Кита» туристік кәсіпорынының қызметіне сипаттама, экономикалық қызметін талдау
2.3 Қазақстанда экскурсиялық туризмді дамытудағы маркетингтік саралау мен мәселелер
3 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмді дамыту жолдары
3.2 Экскурсиялық туризмді дамытудағы экскурсиялық жаңа өнімді ұсыну
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі таңдағы туризмді дамыту еліміздің мемлекеттік жарнамасына айналуда. Дүниежүзілік мәнге ие болып отырған бұл сала тек көркем табиғатымен ғана шектелмей, тарих пен археологиялық қазбалардың, мәдениет пен өркениеттің, ел мен жердің, сәулет пен ескерткіштердің тартымдылығы мен ерекшеленіп отыр. Осы тұста еліміздің туристік шаңыраққа айналуына әбден мүмкін деген болжаумен келісуге болады. Себебі, әр аймақтың өзіне тән тарихы, археологиялық қазбалары, табиғаты, елі және салт-дәстүрі бар, тарихы мұралары мен көркемдік жерлері көп. Дәл осы тәрізді біздің көркем де, әсем жеріміздің түкпір-түкпірінде өзіне ғана тән гаухарларын табуға болады. Мәселен, Жамбылдың Мыңбұлағы, Көкшетаудың Оқжетпесі, Алматының шөлейті, Ел ордамыздың сұлу да таңғажайып көркем жерлері, Қазақстанның барлық аймақтарында орналасқан аңызға айналған жерлерді айтуымызға болады. Өкінішке орай, туристердің көпшілігі толық қанды танысып, тамашалай алмайтынына сапалы түрде қызмет көрсету үшін экскурсиялық туризмнің дамымағандығы өзекті мәселе. Қазақстанның барлық туристік жерлері туралы біліп, танысуларына мүмкіндік жоқтың қасы.
1 «Қазақстан – 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевты Қазақстан халқына Жолдауы. – 2012. 12 желтоқсан.
2 «Қазақстан Республикасындағы туристік қызметі туралы» 2001 жылы 13 маусымдағы № 211 ҚР Заңы / Қазақстан Республикасының Парламент Жинағы, 2001. № 13 – 14.
3 Биржаков М.Б. Введение в туризм: Учебник. - Изд.7 - е, перераб. И доп.- СПб.: Герда,2005. – 448 б.
4 Ковалев Г.С., Манко А.И. Экскурсоведение: Оқулық. – М.: Центр «Знания», 2006 – 482 б.
5 Байғонақов Д.С. Экскурсиялық іс. ОҚ. Алматы, 2013. – 137 б.
6 Бирюков Е.С. Развитие туризма и его влияние на экономику: Афтореферат. - М.,2002. - 20 б.
7 Емельянов Б.В. Экскурсоведение. М: Советский спорт, 2007. - 216 б.
8 Мацкевич В.М. Основы экскурсионного туризма. - Изд.2 - е, перераб. И доп. – М.: 2004. – 286 б.
9 Nordin S. Tourism clustering and innovations. European Tourism Research Institute materials [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: https://www.miun.se/en/etour
10 Unwto – tourism – highlights. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://mkt.uwto.org/publication - 2015 edition, 3
11 Гуляев В.Г. Организация туристической деятельности: Учебное пособие / Московская Академия экономики и права.- М.: Нолидж, 2003. - 313 б.
12 2015 жылғы Қазақстан туризмінің статистикасы. - Астана: ҚР Ұлттық экономика министрлігі,Статистика комитеті.
13 Багатов А.П. Туристические формальности: Учеб. пособие / Багатов А.П., Бойко Т.В., Зубрева М.В.-М.: Академия, 2004. - 304 б.
14 ЖШС «ТурЦентр Три Кита» туристік кәсіпорнының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://trikitatour.kz/
15 Қазақстандық туристік ассосация. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.kaztour-association.com/plan/11032016reestr_guides.pdf
16 Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 19 мамырдағы № 508 қаулысы [Электронды қор]. - Кіру тәртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000508
17 Развитие туризма увеличит производство отечественных товаров // Казахстанская правда. – 2015. – 30 марта. – 7 б.
18 Республикалық туристік портал – туризм және демалыс. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://visitkazakhstan.kz/
19 «Астана Экспо 2017» ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: https://expo2017astana.com/
20 Гугл электрондық жүйесінде карта сызу бағдарламасы. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: https://www.google.kz/maps?source=tldsi&hl=ru
21 Автокөліктерді жалға беру электронды дүкені. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі:http://astana.satu.kz/Prokat-avtobusov?no_redirect=1
22 Көпес В Кубрин үйі. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://rus.azattyq.org/
23 Әскери – тарих мұражайының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.mod.gov.kz/rus/
24 «Атамекен – Қазақстан картасы» этномемориалының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://atamekenmap.kz/ru/
25 Думан ойын – сауық орталығының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.duman.kz/ru
26 Хан Шатыр сауда ойын – сауық кешенінің ресми сайты. [Электрондық ресурс]. – Кіру тәртібі: http://khanshatyr.com/ru/
27 Нұр Астана мешіті. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://visitkazakhstan.kz/ru/guide/places/view/111/
28 Бәйтерек комплексінің ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.astana-bayterek.kz/
29 Ақ Орда мемлекет басшысының резиденциясының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.akorda.kz/ru/republic_of_kazakhstan/akorda
30 Бейбітшілік және келісім сарайының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://worldjudo2015.kz/kz/astana/item/138-dvorets-mira-i-soglasiya.html
2 «Қазақстан Республикасындағы туристік қызметі туралы» 2001 жылы 13 маусымдағы № 211 ҚР Заңы / Қазақстан Республикасының Парламент Жинағы, 2001. № 13 – 14.
3 Биржаков М.Б. Введение в туризм: Учебник. - Изд.7 - е, перераб. И доп.- СПб.: Герда,2005. – 448 б.
4 Ковалев Г.С., Манко А.И. Экскурсоведение: Оқулық. – М.: Центр «Знания», 2006 – 482 б.
5 Байғонақов Д.С. Экскурсиялық іс. ОҚ. Алматы, 2013. – 137 б.
6 Бирюков Е.С. Развитие туризма и его влияние на экономику: Афтореферат. - М.,2002. - 20 б.
7 Емельянов Б.В. Экскурсоведение. М: Советский спорт, 2007. - 216 б.
8 Мацкевич В.М. Основы экскурсионного туризма. - Изд.2 - е, перераб. И доп. – М.: 2004. – 286 б.
9 Nordin S. Tourism clustering and innovations. European Tourism Research Institute materials [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: https://www.miun.se/en/etour
10 Unwto – tourism – highlights. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://mkt.uwto.org/publication - 2015 edition, 3
11 Гуляев В.Г. Организация туристической деятельности: Учебное пособие / Московская Академия экономики и права.- М.: Нолидж, 2003. - 313 б.
12 2015 жылғы Қазақстан туризмінің статистикасы. - Астана: ҚР Ұлттық экономика министрлігі,Статистика комитеті.
13 Багатов А.П. Туристические формальности: Учеб. пособие / Багатов А.П., Бойко Т.В., Зубрева М.В.-М.: Академия, 2004. - 304 б.
14 ЖШС «ТурЦентр Три Кита» туристік кәсіпорнының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://trikitatour.kz/
15 Қазақстандық туристік ассосация. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.kaztour-association.com/plan/11032016reestr_guides.pdf
16 Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 19 мамырдағы № 508 қаулысы [Электронды қор]. - Кіру тәртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000508
17 Развитие туризма увеличит производство отечественных товаров // Казахстанская правда. – 2015. – 30 марта. – 7 б.
18 Республикалық туристік портал – туризм және демалыс. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://visitkazakhstan.kz/
19 «Астана Экспо 2017» ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: https://expo2017astana.com/
20 Гугл электрондық жүйесінде карта сызу бағдарламасы. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: https://www.google.kz/maps?source=tldsi&hl=ru
21 Автокөліктерді жалға беру электронды дүкені. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі:http://astana.satu.kz/Prokat-avtobusov?no_redirect=1
22 Көпес В Кубрин үйі. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://rus.azattyq.org/
23 Әскери – тарих мұражайының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.mod.gov.kz/rus/
24 «Атамекен – Қазақстан картасы» этномемориалының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://atamekenmap.kz/ru/
25 Думан ойын – сауық орталығының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.duman.kz/ru
26 Хан Шатыр сауда ойын – сауық кешенінің ресми сайты. [Электрондық ресурс]. – Кіру тәртібі: http://khanshatyr.com/ru/
27 Нұр Астана мешіті. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://visitkazakhstan.kz/ru/guide/places/view/111/
28 Бәйтерек комплексінің ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.astana-bayterek.kz/
29 Ақ Орда мемлекет басшысының резиденциясының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://www.akorda.kz/ru/republic_of_kazakhstan/akorda
30 Бейбітшілік және келісім сарайының ресми сайты. [Электрондық ресурс]. - Кіру тәртібі: http://worldjudo2015.kz/kz/astana/item/138-dvorets-mira-i-soglasiya.html
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
МҰҚАН АЙЫМГҮЛ ӘБДІЖАПАРҚЫЗЫ
Экскурсиялық туризмнің дамуы: мәселелері мен болашағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 – Туризм мамандығы
Астана 2016
Тапсырма беті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм: түсінігі мен даму тарихы 8
1.2 Экскурсиялық туризмнің ұйымдастыру ерекшеліктері мен 18
әдістері
1.3 Шетелдік тәжірибеде экскурсиялық туризмнің алатын орны 28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық қызметтің қазіргі 36
жағдайын талдау
2.2 ЖШС ТурЦентр Три Кита туристік кәсіпорынының қызметіне 42
сипаттама, экономикалық қызметін талдау
2.3 Қазақстанда экскурсиялық туризмді дамытудағы маркетингтік 49
саралау мен мәселелер
3 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмді дамыту 56
жолдары
3.2 Экскурсиялық туризмді дамытудағы экскурсиялық жаңа өнімді 61
ұсыну
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі таңдағы туризмді дамыту еліміздің
мемлекеттік жарнамасына айналуда. Дүниежүзілік мәнге ие болып отырған бұл
сала тек көркем табиғатымен ғана шектелмей, тарих пен археологиялық
қазбалардың, мәдениет пен өркениеттің, ел мен жердің, сәулет пен
ескерткіштердің тартымдылығы мен ерекшеленіп отыр. Осы тұста еліміздің
туристік шаңыраққа айналуына әбден мүмкін деген болжаумен келісуге болады.
Себебі, әр аймақтың өзіне тән тарихы, археологиялық қазбалары, табиғаты,
елі және салт-дәстүрі бар, тарихы мұралары мен көркемдік жерлері көп. Дәл
осы тәрізді біздің көркем де, әсем жеріміздің түкпір-түкпірінде өзіне ғана
тән гаухарларын табуға болады. Мәселен, Жамбылдың Мыңбұлағы, Көкшетаудың
Оқжетпесі, Алматының шөлейті, Ел ордамыздың сұлу да таңғажайып көркем
жерлері, Қазақстанның барлық аймақтарында орналасқан аңызға айналған
жерлерді айтуымызға болады. Өкінішке орай, туристердің көпшілігі толық
қанды танысып, тамашалай алмайтынына сапалы түрде қызмет көрсету үшін
экскурсиялық туризмнің дамымағандығы өзекті мәселе. Қазақстанның барлық
туристік жерлері туралы біліп, танысуларына мүмкіндік жоқтың қасы.
Қызығушылық тудыратындай айтылмаса, жазылмаса, көрсетілмесе шетелдік емес,
жергілікті азаматтардың да жеріміздің әсем жерлеріне баруы қиын-ақ, және
еліміздің ішкі туризмі өкінішке орай әзірге мақтанып айтарлықтай дәрежеде
емес. Сол себепті де Қазақстанда қазіргі таңда көтеріліп жатқан өзекті
мәселелердің бірі – туризм болғандықтан, біз дәл осы Қазақстанның ішкі
туризмін дамыту негізінде, оның ішінде экскурсиялық туризмді дамытуды
қарастырғанды жөн санадық.
Экскурсиялық туризмді дамыту келесі қызмет көрсету түрлерімен тығыз
байланысты болуы қажет. Елге келген туристерді қабылдау, жіберу,
экскурсиялық бағдарламамен алдын ала қысқаша таныстыру, ақпаратты толық
қамту, жарнама жасау және т.б. Туристік қызмет етудің бір түрі ретінде
экскурсиялық-туристік маршруттарды құрастыру болып табылады. Туристік
маршрут — бағдарламаға сәйкес нақты уақыт ішінде алдын ала жоспарланған
туристің қозғалу трассасы.
Туризмнің дамуы барлық жақтан қарап келгенде де тек оң әсерін тигізеді.
Мысалға, кез-келген өнеркәсіп қоршаған ортаны қатты ластайды, жергілікті
тіршілікке үлкен зиянын тигізуі мүмкін, ал туризм саласы, керісінше
табиғаттың тазаруы мен күтілімін талап етеді, осыдан туристік кәсіпорындар
қызметі тек жалпы экономикаға емес, сонымен қатар, қоршаған ортаға да өз
пайдасын тигізе отырып, ішкі туризмнің дамуына ықпалы зор.
Экскурсиялық туризмді дамытудағы экскурсиялық маршруттың, экскурсиялық
топтың жүру жолы, ол объектілерді көрсету үрдісімен байланысты.
Экскурсиялық-туристік маршруттарды ұйымдастыру туристердің және
экскурсанттарға қызмет жасау сапасына байланысты қалыптастады.
Экскурсиялық туризм рекреациялық қызметтің бір түрі болып табылады.
Рекреациялық қызмет құрылымдында экскурсиялық туризм 10—20 % құрайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып ТурЦентр Три Кита туристік
кәсіпорынының қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу құралы болып экскурсиялық туризмді дамытудағы
мәселелерді анықтап, шешу жолдарын қарастыру, оны жетілдіру әдістеріне
тоқталу және оны дамыту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – экскурсиялық туризмнің дамуындағы
мәселелерді талдау және оның дамуын болашақта жетілдіру жолдарын ұсыну. Осы
қойылған мақсат негізінде келесідей міндеттер қалыптасады:
- экскурсиялық туризмнің түсінігі мен даму тарихына теориялық зерттеуді
нақтылау;
- экскурсиялық туризмнің ұйымдастырылу ерекшеліктері мен әдістерін
анықтау;
- шетел тәжірибеде экскурсиялық туризмнің алатын орнын қарастыру;
- Қазақстандағы экскурсиялық туризмді дамыту қызметтерінің қазіргі
жағдайын талдау;
- ТурЦентр Три Кита туристік ксіпорынында экскурсиялық туризмді дамыту
жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық зерттелуі туристік саланы дамыту мен
жетілдіру жолындағы Қазақстан Республикасының заңы мен заңнамалық әдістері
туристік кәсіпорындағы тәсілдер және оларды іске асыру құралдары,
экскурсиялық қызмет жүйесін құру болып отыр. Әдіснамалық зерттеу келесідей
тәсілдерге негізделеді. Қазақстан Республикасындағы туристік
кәсіпорындарда, оның ішінде туристік фирмаларда жаңа экскурсиялық
қызметтерді құрастыру қажет. Экскурсиялық қызметті жасау үшін жүйе
қалыптастыру қажет.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні отандық туристік фирмалардың
экскурсиялық туризді дамытудағы әлеуетін жоғарылату үшін, ішкі туризмді
дамыту үшін мақсатты негізге ала отырып, экскурсиялық қызметтерді туристік
фирмаларда қалыптастырып, жүзеге асыру. Экскурсиялық туризмнің маңыздылығы
Қазақстан Республикасында туристік индустрияны дамытудағы басты қайнар көзі
болғандықтан, іскерлік, танымдық, тарихи мақсатта елге келіп жатқан
туристерге бағытталуы қажет. Экскурсиялық туризмді дамыту негізінде
елімізде келу, ішкі туризмнің даму қарқындылығына тікелей ықпал ететін
туристік фирмалардың белсенді ат салысуына аяқ алып келуін айтуға болады.
1. ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экскурсиялық туризм: түсінігі мен даму тарихы
Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің дамыған отыз елінің қатарында болуға
тиіс деген болатын Елбасымыз өз жолдауында. Осы орайда ел экономикасында
өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде
көз жеткендей [1].
Туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір жылға дейін,
не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде) ақы төлейтін
қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін саяхаты [2].
Туризм (франц. tourіsme, tour – серуендеу, жол жүру) – адамның бос
уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм – халықтың
рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына
келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы [3]. Туризм адамдардың
қарым-қатынасын, танымдық қабілетін арттырып, мәдениет пен өнердің дамуына,
ел экономикасының өркендеуіне өзіндік үлесін қосып, ел мәртебесін әлемге
танытуға мүмкіндік туғызады. Ел ішінде саяхат жасау ішкі (ұлттық) туризм,
ал шетелге саяхатқа шығу халықаралық (шетелдік) туризм; саяхат мақсатына
қарай: экологиялық, экскурсиялық, ойын-сауық, спорттық, балалар туризмі;
әлеуметтік мақсатына қарай: іскерлік (конгресс, жәрмеңке), этникалық, діни
туризм болып бөлінеді.
Туризм кез келген мемлекет үшін экономикалық қарқыны төмендемейтін
саласы болып келеді. Себебі, туризм экономикалық жағдайдың жақсаруына үлкен
ықпалын тигізеді. Қазіргі кезде пайдалы қазбалар қоры жоқ көптеген
мемлекеттер туризмді дамыту арқылы үлкен пайдаға кенеліп отыр [4]. Туризм
саласында халықаралық қатынастардың дамуына Қазақстанның мүше ретінде
Дүниежүзілік Туристік Ұйымға кіруі, туризм облысында халықаралық
келісімдерге отыруы алғашқы қадамдардың бірі болған еді. Айта кететін жайт,
бірқатар келісімдердің инициаторлары, яғни шетел үкіметтерінің өздері,
Қазақстанды бай туристік мүмкіншіліктері бар, перспективті серіктес ретінде
қарастырған болатын.
Қазақстанның туристік потенциалы бай және жан-жақты, сонымен қатар
туризмнің барлық дерлік түрлерінің дамуына бірегей мүмкіндіктері бар,
мәдени-тарихи объектілерге барумен байланысты экскурсиялық туризмнен бастап
белсенді туризмнің басқа түрлеріне дейін. Елімізде 100 шақты су емханалары,
9000-нан астам археологиялық және тарихи ескерткіштер бар. Туристер
арасында аңшылық және балық аулау, сонымен қатар аңшылықтың ұлттық түрлері
көпшілік тараған. Осы жерлерге экскурсия жасауға әбден болады.
Экскурсиялық туризм - адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі
замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен келетін, біз әлі
толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі
туризм, яғни экскурсиялық туризм - бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық
әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы.
Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік
ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып,
көруі [2].
Экскурсия (лат. excursіo – сапар) – ғылыми, білім беру, танымдық, мәдени-
ағарту, демалу, т.б. мақсаттарда белгілі бір орындарға ұйымдастырылатын
ұжымдық сапар немесе жорық [4]. Экскурсияның мазмұны зерттеу нысанына
(табиғат, музей, өндіріс, тарихи оқиғалар болған орын, т.б.) байланысты.
Тақырыбы бойынша мәдени-тарихи, ғылыми - жаратылыстану, өндірістік,
өлкетану, т.б. экскурсиялар болады. Эксукрсия оқу жүйесіне байланысты
мектептерде жиі қолданылады. Мұндай жағдайларда экскурсия оқушылардың ой -
өрісін кеңейтуге бейімдейтін оқу - бағдарламалық және мектептен тыс
экскурсиялар болып бөлінеді. Экскурсия негізіне оның ақпараттық бөлімі,
коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні, адамдардың бір-бірімен байланысы,
оның идеялығы сияқты аспектілерді қарастырады. Бірақ экскурсияның негізін
тек қана осымен түсіндіру дұрыс емес. Экскурсия терминіне түрлі
басылымдарда соңғы 70 жылда берілген анықтамаларға тоқталайық ( кесте 1).
Кесте 1
Экскурсия терминіне берілген анықтамалар
Жылы Анықтама авторы Анықтама
1882 жылы В. Даль Экскурсия – серуен, бір нәрсе іздеп
шығу, шөп жинау т.б..
1913 Кіші совет Экскурсия – бір жерге көбінесе ғылыми
энциклопедиясы, 10 томнемесе білім алу мақсатымен топпен
шығу, өндіріс орны, совхоз, мұражай
т.б..
1913 Үлкен совет Экскурсия – назар аударарлық
энциклопедиясында объекттерге бару (мәдениет ескерткіші,
мұражай, өндіріс орны, т.б.) білім
алудың формасы мен тәсілі. Маман –
экскурсоводтың басшылығымен топ үшін
өткізіледі
1923 жылы М.П. Анциферов Экскурсия – серуен, өз мақсаты
ретінде, көруге қолайлы
объектті,тақырыпты нақты материал
арқылы зерттеу.
1938 жылы Л. Бархаш экскурсия ол белгілі білім алудың
көрнекілік тәсілі, алдын-ала өнделген
тақырып арқылы нақты объектке бару
кезінде тәрбие беру.
Ақпарат көзі: [5] негізінде автормен құрастырылған
Негізінен бұл пән оқу үрдісіне Батыс Европа және Ресей оқытушылары
арқылы ХVIII-ХІХғғ енгізілді. 1910 жылы Мәскеуде Орталық экскурсиялық
комиссия оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету үшін құрылды. Совет
үкіметі экскурсияны оқу үрдісінде ең қажет элементі деп қарастырды. 1918
жылы Мәскеуде Орталық оқушылар экскурсиялық бюро құрылды. Экскурсиялар
туризмде мәдени-танымдық түрі ретінде, құрама бөлігі ретінде 20-жылдардың
сонымен 30-жылдардың басында өрлей бастады. 1928ж Советский турист АҚ
құрылды, 1930 ж Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін
қоғамы (ОПТЭ) болып өзгертілді. Көптеген қалаларда Норкампросаның
эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936 ж бастап туризм және
экскурсияны дамыту төрағалығын ВЦСПС және оның өкілдігіне иық артылды [6].
Экскурсияның даму жолы оның мәнінің өзгеруімен тікелей қабысады.
Бастапқыда ол практикалық міндеттері бар серуен болды, мысалы, дәрілік
шөптерді ісдестіру, т.б. Бұдан кейін ол алдына ғылыми міндеттерді: мысалы,
өлкетану музейлеріне арнап жәдігерлер іздестіруді, т,б. қойды. Біліктілікті
арттырудың жаңа тұрпаттарын іздестіру экскурсия алдына жалпы білім беру
мақсатын шығарды. Ал тәрбие жұмысын жақсартуға деген ұмтылыс экскурсияны
мәдени-ағарту жұмыстарының біріне айналдырды. Сөйтіп, қазіргі таңда
экскурсия сөзінің арнайы функциясы мен белгілері, өзіндік жеке-дара әдісі
бар біртұтас жүйе ретінде бағаланады. Ол мазмұны жүргізу тәсілдері мен
материалдарды жеткізу әдісі бойынша кемелденген және де идеялық-тәрбиелік
және мәдени-бұқаралық жұмыстың келелі бір бөлігі ретінде сипатталынады [7]
(кесте 2).
Кесте 2
Экскурсия мақсаты мен міндеттері
№ Мақсаты Міндеттері Өткізу формалары
Бп
1 Демалыс Дәрілік шөптерді, Серуен
жеміс-жидектерді іздестіру.
2 Оқу Оқу пәндері (ботаника, Сыныптан тыс бөлмедегі
география, тарих) бойынша сабақ.
балалардың білімді игеруі.
3 Ғылыми Өлкетану мұражайына Экспедиция
жәдігерлер табу.
4 Жалпы білім Жалпы мәдени ой-танымды Туристік сапарда
беру кеңейту әңгімелесу, транспорттық
саяхаттағы жолдағы
экскурсиялық ақпарат
5 Мәдени-ағартушыТарих, сәулет өнері, әдебиет Көп жоспарлы
лық және басқа салалар бойынша экскурсиялық шолу
білім деңгейін арттыру.
6 Мәдени-тәрбиеліБілімді тәрбиемен ұштастыра Тақырыптық экскурсия
к меңгеру
Ақпарат көзі: [7] негізінде автормен құрастырылған
Экскурсияны адамдар әрқалай пайдаланады. Одан адамдардың бір бөлігі
білім қазынасын іздестірсе, келесілері жекелеген мәселелерді (өнер
туындыларын, табиғат құбылыстарын, адамның күнделікті тыныс-тіршілігін,
т.б.) пайымдауға ұмтылады. Ол ақыл-ойдағы білімді нақтыландырады,
ұлғайтады, табиғат пен адамдар өміріндегі құбылыстар байыбына терең
түсінуге жетелейді [7]. Сайып келгенде, экскурсия алдын ала таңдап алынған
нысандарды көзбен көріп, ол жайында толымды ақпарат алатын таным үрдісі
саналады. Нысанды көрсету білікті экскурсия жүргізушісі тыңдарманға сол
нысан жайлы тарихи құбылыстардың барлығын әңгімелеп береді. Қысқаша
айтқанда, экскурсия дегеніміз адамдар тобына берілетін білім жиынтығы
және оны жеткізу қызметінің белгілі бір жүйесі болып табылады.
Экскурсиялық іс - халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды белгісі
[5]. Экскурсия - адамдардың жан-жақты үйлесімді дамуына, дүние танымы мен
ой өрісін кеңейтуге, адамгершілік көзқарастарын қалыптастыруға, оларға
білім беру мен тәрбиелеу тиімділігінің артуына ықпалын тигізеді.
Халқымыздың рухани байлықтарды игеруіне, ұлттық мәдениетті менгеруіне
көмектеседі. Сондай-ақ экскурсия, көркі көз тартарлық әсем табиғатымызбен,
әрбір тасы тарихты жырлайтын көне шежірелік тарихи мұраларымызды,
мәдениетімізбен, кәсібімізді дәріптей отырып күллі әлемге таныту.
Экскурсиялық қызмет қазіргі денгейге жеткенге дейін үлкен тарихи жолдан
өтті. Әр тарихи кезеңдерде ол түрлі мәдени, экономикалық, ғылыми-техникалық
мәселелерді шешті. Алғашқыда экскурсиялар серігу үшін жасалған, оған
билеуші класс өкілдерінің ғана қолы жеткен. Крымға, Кавказға, шетел
курорттарына саяхат жасаған. Экскурсия кезінде білім алу мақсатын 18
ғасырдың алдыңғы қатарлы, прогресивті адамдары қойған. Ол үшін түрлі
қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы проблемаларын ірі меценаттар (демеуші)
арқылы шешкен. Мысалы Жаратылыстану қызығушыларының қоғамдастығы, Кавказ
тау қоғамы, Орыс тау қоғамы т.б. Мұндай қоғамның мүшелері К.А. Тимирязев,
Д.И. Менделеев, И.П. Павлов, Н.М. Пржевальский сияқты ғалымдар болды.
Экскурсиялық қызметтің Ресей империясындағы дамуы он сегізінші ғасырдың
екінші жартысына тиесілі. Осы уақыттың белгілі педагогтары экскурсияны оқу
процесінің белсенді түрі деп санаған, сондықтанда экскурсия алғашында
мектептерге енгізілген. Сол кездегі мұғалімдер Н. Н. Новиков, В.Ф.Зуев
балаларды табиғат аясына саяхатқа және экскурсияға шығарудың пайдасын
айтты. Осы ғалымдардың еңбегінің нәтижесінде олардың кеңестері 1786 жылы
шыққан Халақтық училищелердің Жарлығында көрініс тапты, ал 1804 жылғы
Мектеп Жарлығынды табиғатқа серуендеуді ғана емес, онымен қоса
мануфактуралар мен қол өнершілердің шеберханаларына да барып таныстыруды
ұйымдастыру айтылған. Бірінші экскурсиялық конференция 1921 жылы Петроград
қаласында өтті. 1923-1926 жылдарында Кубандық педагогикалық жоғары оқу
орнында профессор В.А. Герд Экскурсиялық қызмет туралы лекция оқыды.
Совет одағында экскурсиятанудың пән ретінде дамуы педагогика, өлкетану,
мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты. Экскурсиялық қызметтің
тарихы жалпы 100 жылдан асқаны мен, қарқынды дамыған кезі, өткен ғасырдың
70-80 жылдарына келді. Осы кезде біраз еңбектер жарық көрді Экскурсияны
дайындау мен жүргізу әдістемесі, Экскурсиятану негіздері, Халыққа
экскурсиялық қызмет көрсету [7].
Экскурсия – ағарту және тәрбие жұмыстарының басқа да формалары сияқты,
экскурсияны ұйымдастыруда, жүргізу мен дайындау әдісінде өзіндік белгілері
мен ерекшеліктері бар. Барлық экскурсияларға тән келесі ортақ белгілер:
1. Уақыты бойынша ұзақтылығы бір академия сағатынан (45 мин.) бір
тәлікке дейін;
2. Экскурсанттар тобының болуы (топ немесе жеке адам);
3. Экскурсия өткізетін жүргізушінің болуы;
4. Көрнекілік, экскурсиялық объекттерді орналасқан жерінде көрсету;
5. Экскурсия тобын алдын-ала құрған маршрут бойынша алып жүру;
6. Белгілі тақырыптың болуы, нысанды бір мақсатпен көрсету;
7. Тақырып бойынша құжаттардың болуы [7].
Экскурсияның функциялары экскурсияның негізгі қасиетін қарастырады
(сурет1).
Сурет 1. Экскурсия фукнциялары
Ескерту – Мәліметтер [7] негізінде автормен құрастырылған
Мәдени ой өрісті кеңейту функциясы мұражай экскурсиясында айқын
байқалады, ал сауықтыру функциясы қала маңында өткізілетін экскурсияларда –
суға түсу, тауға шығу, шаңғы тебуде байқалады. Әр нақты берілген экскурсия
бірнеше функцияны атқарады. Ол экскурсия тобына байланысты. Балалар мен жас
өспірімдер үшін – мәдени ой өрісті кеңейту; маман таңдаған жастар үшін
қызығушылықты қалыптастыру; шетелдік туристер үшін – ақпараттық функция
т.б.
Экскурсияның сыныптамасы, кең мағынада алғанда сыныптама заттарды,
құбылыстарды, түсініктерді ортақ белгілері бойынша сыныптарға, бөлімдерге
жіктеу болып табылады [5]. Экскурсиялық істе сыныптама жасау музейтану
ғылым болып қалыптаса бастаған кезде – ақ жүргізіле бастады. Өткен ғасырдың
алғашқы ширегінде мамандар экскурсиялық жұмыстың сыныптамалық қалыптарын
ұсынады. Уақыт өте келе оның мазмұны өзгеріп, жетілдірілді. Бүгінгі таңда
мамандар экскурсияны мазмұны бойынша; қатысушылардың құрамы мен саны
бойынша; қозғалыс тәсілі бойынша; ұзақтығына қарай; өткізілетін формасына
сай сыныптайды. Аталған әрбір топтың өзіне тән құрауыштары (компоненттері),
спецификасы мен ерекшеліктері бар. Оларды мамандар келесідей жіктеп,
негізгі белгілерін көрсеткен. Экскурсия мазмұны бойынша шолулық және
тақырыптық болып жіктеледі. Шолулық экскурсия, әдетте, көп тақырыпты
қамтиды, сондықтан да оларды көп жоспарлы деп те атайды. Оларда тарихи және
заманауи материалдар пайдаланылады. Ал тақырыптық экскурсия жеке бір
тақырыпты ашуға бағытталынады. 1) Тақырыптық экскурсиялар тарихи,
өндірістік, табиғаттанулық (эколгиялық), өнертанулық, әдеби, архитектуралық
– қалақұрылысы болып бөлінеді. 2) Мазмұны бойынша тарихи экскурсия: тарихи
– өлкетнулық; археологиялық; этнографиялық; әскери – тарихи; тарихи –
биологиялық; тарихи музейлерге экскурсия сияқты топтарға жіктеледі.
Табиғаттанулық экскурсиялар табиғат аясындағы көрікті жерлерді тамашалаумен
шектелінеді. 3)Ал өндірістік экскурсиялар: өндірістік – тарихи; өндірістік
– экономикалық; өндірістік – техникалық; оқушыларға арналған кәсіби –
бағдарлық сияқты топтарға жіктелінеді. 4) Өнертанулық экскурсиялар: тарихи
– театрлық; халықтың көркем өнер кәсібі бойынша; мәдениет қайраткерлерінің
өмірі мен қызмет еткен жерлер бойынша; картина галереялары мен көрме
залдарына, музейлерге, суретшілер мен скульпторлардың шеберханаларына бару
сияқты топтарға бөлінеді. 5) Әдеби экскурсиялар былайша топтастырылады:
әдеби – биографиялық; тарихи – әдеби; әдеби – көркем; 6) Архитектуралық –
қалақұрылыс тақырыбындағы экскурсиялар: қаланың архитектуралық құрылыстарын
көрсететін экскурсия; белгілі бір тарихи кезеңінің архитектуралық
ескерткіштерін көрсетумен байланысты экскурсия; белгілі бір архитектордың
шығармашылығын көрсетуге бағытталған экскурсия; қаланың бас жоспары және
құрылысымен таныстыратын экскурсия; заманауи архитектура үлгілерін
көрсетуге бағытталған экскурсия; жаңа құрылыс орындарын көрсетуге
бағытталаған экскурсия (әдетте, сатып алушыларға) болып жіктелінеді [8].
Жоғарыда аталған экскурсиялардың тақырыптары, мақсаттары мен міндеттері
кейде өзара қабысып та жатуы мүмкін. Сондықтан экскурсия жүргізу нақты
жағдайларға (танымдық ресурс, өткізу орны, экскурсияның мақсаты, т.с.с.)
байланысты болып келеді.
Көрсетілім – белгілі бір жәдігерлер жиынтығын немесе экскурсиялық
нысанды таныстыру үдерісі және заттың мәнін ашуға бағытталған қызмет түрі
болып табылады [4]. Ол экскурсиялық істе, музейде, архитектуралық нысандыр
жанында, табиғат аясында жүзеге асады. Көрсетілім көрме бойынша жүргізілген
кезде көпшіліктің назарына жүздеген артефактілер ұсынылады. Олардың жанына
шағын түсініктемелер (олардың атауы, табылған жері, хронологиялық мерзімі)
жазылып қояды. Көрермен солар арқылы алғашқы ақпаратты алады. Егер
экскурсанттар тобына экскурсия жүргізушісі шақырылса, онда ол берілген
шағын түсініктемелерді толықтырып, кеңірек мағлұматтар беруі тиіс.
Жалпы алғанда, экскурсиядағы көрсетілім негізгі үш бөліктен тұрады.
Бірінші кезекте экскурсант ұсынылған заттар кешенін өзі ғана байқап көреді,
бақылайды. Екінші кезекте жәдігерлермен экскурсия жүргізуші портфелі
бойынша танысады, үшінші кезекте экскурсия жүргізушінің әңгіме – баянын
тыңдап, ақпараттармен түгелдей танысып шығады [4]. Сонымен қатар көрсетудің
өзіне тән шарттары бар (сурет 2).
Сурет 2. Көрсетудің шарттары
Ескерту – Мәліметтер [4] негізінде автормен құрастырылған
Нысанды көрсетудің сюжетті және сюжетсіз көрсетілімдер секілді де
түрлері бар. Мәселен, өнердегі сюжетті шығармалар, әдетте, тарихи және
тұрмыстық жанрға жатады. Ал натюрморт, портрет секілді жанрда ешқашан сюжет
болмайды. Дегенмен, олардан да кейбір ақпараттарды алуға болады. Көркем –
сурет өнеріндегі шығармалар сюжеті белгілі бір тарихи жайттарды, тарих
сахнасындағы оқиғаларды қамтуы ықтимал. Ал оларды баяндау мен түсіндіру,
көрерменнің эмоциясын ояту экскурсия жүргізуші шеберлігіне барып тіреледі.
Экскурсия кезіндегі кез келген сюжеттік көрсетілімнің өз қаһармандары
болады. Оларға үздіксіз қозғалыс, тарих тұңғиығынан тамыр тарту тән.
Сюжеттік көрсетілім экскурсанттардың белсенділігін арттырды, олар
ескерткішті есте сақтап қалады, оның мәнін, суретші берген идея мазмұнын
түсінеді. Көрсетілімнің экскурсия барысында өзіндік міндеттері бар екендігі
де белгілі. Олар: экскурсанттар алдында тұрған экскурсиялық нысанды
көрсету; орны бар да, өзі жоқ (қираған) нысандарды (фотосуреті немесе
сызбасы бойынша ғана сақталған) сипаттау; сол жерде орын алған тарихи
оқиғаны ойда қалпына келтіріп, көрсету; тарихи тұлғаның (жазушы, суретші,
қолбасшы) қызметін баяндау; нысанның бастапқы кездегі құрылысы (құрылымы,
нобайы) қалай болғандығын түсіндіру [7]. Әрине, сапалы көрсетілім
ұйымдастыру үшін белгілі бір дәрежеде жағдай жасалуы керек. Ал көрсетілім
жағдайы түсінігіне. а) көрсетілім нүктесін дұрыс таңдау; б) ойы тақырыптан
алыс жатқан экскурсанттың назарын аударуыға мүмкіндіктің болуы; в)
экскурсанттардың қозғалысын нысанды көрсетуде пайдалану мүмкіндігін
қалыптастыру; г) экскурсия жүргізуші бойындағы экскурсия жүргізуге дағды;
ғ) экскурсанттардың нысанды тамашалауға дайындығының болуы сияқты жайттар
кіреді.
Экскурсия жүргізуші: а) анықтау (ескерткішке қатысты мәлімет беру); ә)
мінездеме беру; б) салынған мақсатын айту; в) экскурсиялық талдау жүргізу,
салыстыру; г) анықтама жасау (экскурсия жүргізуші ескерткіш авторын,
ғимарат архитекторын атап өту); ғ) тарихи жағдайды бағалау сияқты жайттарды
(шамамен алғанда) көрсетілім кезінде естен шығармаған дұрыс. Көрсетілім
бірнеше сатылардан тұрады [5]. Олардың үлгісі (кесте 3).
Кесте 3
Көрсетілім сатылары
Бірінші сатыАлдарымызда тұрған... деген Отырар мемлекеттік
сөздерден кейін экскурсанттар археологиялық қорық –
жалпылама түрде нысанға көз мүзейі жанындағы Қазақ
тастайды. қайығының сыртқы келбеті
игеріледі.
Екінші саты Ескерткішті экскурсанттар мұқият Нысанның әңгіме – баяннан
қарай бастайды. кейінгі ерекшеліктері
назарға түседі
Үшінші саты Экскурсия жүргузіші талдауынын Нысанның жекелеген
кейін нысанды қайта қарау бөліктері мен бөлшектері
назарға ілігеді
Төртінші Экскурсанттарының нысандарды Нысан мен оның орналасқан
саты дербес көру. Орны мен тұрған жері жері есте сақталынып
есте сақталынады. қалады.
Бесінші сатыКөрген мен экскурсия жүргізушіден Тақырып бойынша естіген
естігендер түю дүниелер туралы қорытынды
жасалады
Алтыншы сатыЭкскурсанттардың нысанға соңғы ретЭкускурсанттар нысан
қарауы туралы өз ойларын
дұрыстығына сенеді.
Ақпарат көзі: [5] негізінде автормен құрастырылған
Әрине, жоғарыда келтірілген көрсетілім сатылары барлық экскурсияларда
біркелкі бола қоймайды. Оған көптеген факторлар (топтың ықыласы, экскурсия
жүргізуші шеберлігі, т.б) өзіндік әсерін тигізеді. Нысан туралы ақпаратты
есте сақтап қалу үшін экскурсанттар оған бірнеше рет көз тастайды. Бұл іс
неғұрлым көп болған сайын, нысанды есте сақтап қалу да соғұрлым жоғары
болауы ықтимал. Сол себепті де экскурсия жүргізуші экскурсанттарды нысанды
тамашалауға қолайлы деп есептелген орналастыруы жерге тиіс. Сонымен қатар
нысанның көлемі, ауданы, ауқымы туралы ақпараттарды да айтып кеткені абзал.
Экскурсиядағы көрсетілім екі жақты үдеріс болып табылады. Бір жағынан
сезімдік тұрғыда қабылданатын нысандарының мәліметін ашушы экскурсия
жүргізушісі тұрса, екінші жағынан нысанды тамашалаушы, зерттеуші экскурсант
тұрады. Бұл жерде екі тарап та белсенділік танытуы керек. Әсіресе,
экскурсия жүргізуші әңгіме – баянында баса назар аударылуы тиіс жайттарға
тоқтап кетіп отырғаны абзал. Былайша айтқанда, экскурсия жүргізуші өз іс –
әрекетінде экскурсанттарға кейбір бөлшектерді мұқият әрі нақты көруге,
бірқатар жайттарға баса назар аударуға жәрдемдеседі. Оның айтқан нұсқаулары
назардан кейбір жайттардың тыс қалмауына, маңызы зор дүниелердің ескерілмей
жатпауына себепкер болады. Мұндай нұсқаулықтар экскурсантқа тұлға жайлы ой
түюге, өзіндік пайымдау жасауға септігін тигізеді [5].
Экскурсия кезіндегі көрсетілім түрлері әр алуан. Мәселен, автобустық
экскурсия жүргізуде көрсетілімнің төрт түрі бар. Жалпы алғанда, автобустық
экскурсиялар мақсатты түрде еуропалық мегаполистерде кеңінен жолға
қойылған. Автобустар бір бағытта жүреді, белгілі бір нысандар жанындағы
аялдамаға тоқтайды, оларға бірнеше тілде үнтаспаға жазылған әңгіме –
баяндарды тыңдау мүмкіндіктері беріледі, яғни турист өзіне қажет тілдегі
және өзі түсінетін тілде жазылған ақпараттарды үнқұлақша (наушник) арқылы
тыңдайды. Автобустағы жекелеген туристер тобы өздері тамашалауды қалаған
нысандар жанынан түсіп қалып жатады. Ол нысанды тамашалап болған соң,
келесі нысанға қарай жол тартады.
Өз кезегінде көрсетілім экскурсияның маңызды бөлшегі ретінде өзіндік
ерекшеліктерге ие. Көрсетілімнің белсенділігі көбінесе, экскурсия
жүргізушінің белсенділігіне байланысты болып келеді, ал оның логикалық
жалғастығы тақырыпты сатылай ашу мүмкіндіктеріне барып тіреледі. Сондай –
ақ көрсетілімнің маңыздылығы сонда, ол болмаса экскурсияда өтпейді.
Көресетілім бірнеше сюжеттерден тұрады, әсіресе тақырыптық экскурсияларда
сюжеттік линия көрсетілім мен әңгіме – баян бөлшектерін біріктіреді.
Экскурсия кезінде көрсетілім әңгіме – баянға қарағанда ертерек басталады.
Алдымен экскурсанттар нысанды бір рет тамашалап алып, сосын экскурсия
жүргізушіні тыңдайды. Нысанды экскурсия жүргізуші айтуымен көрген соң,
экскурсанттар сол кездегі оқиғаларды ойша елестетіп отырады [8].
Көрсетілім өз кезегінде көрнекілік құралдарды көрсетудің принциптерін
жүзеге асырушы ретінде де бағалауға болады. Көрсетілім кезінде жәдігер,
өнер туындыларының көрнекілік құралдары ретінде қосымша материалдар (маект,
фото, графика, т.б.) да пайдалануы ықтимал. Әдеби тақырыптардағы әңгіме –
баянда ақын – жазушылар шығармаларынан үзінділер келтірілуі, кітаптарды
көрнекілік құралдары ретінде көрсетілуі де мүмкін. Сонымен қатар техникалық
құралдар да (кинофильм, диафильм, диапозитив, слайд – шоу, үнтаспа
жазбалары) пайдаланып, экскурсанттың ақпараттарды қабылдануына жағдай
жасалынады. Кейбір кезде тек қана сезу мүшесі арқылы қабылдау да
ұйымдастырылады. Мәселен, үнтаспаға жазылған Әміре Қашаубаевтың әндері,
т.б. Көрсетілім тәсілдеріне келетін болсақ (сурет 3).
Сурет 3. Көрсетілім тәсілдері
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Кез келген экскурсияның негізгі мақсаты алдын – ала таңдалған нысанды
көрсету және рухани тұрғыдан адамды байыту болып табылады. Ал мұның өзі
экскурсия мәнін мәдени – ағартушылық жұмыс ретінде айқындайды. Экскурсия
сәтті өту үшін көрсетілімі мазмұнды түрде ұйымдастырылуы қажет [5].
Әр экскурсияның нақты белгіленген тақырыбы болу қажет. Экскурсиядағы
тақырып – көрсету мен әңгімелеудің заты болып табылады. Сынанды қалай
көрсету керек екендігін, ақпараттың кандай бөлігін экскурсанттарға беру
қажеттігін экскурсияның тақырыбы анықтайды. Кейбір нысандар бірнеше
экскурсияларда көрсетіледі. Бірақ әрқайсысында, тақырыпқа байланысты бір
объект жайлы ақпарат түрлі көлемде беріледі.
Әр тақырып бірнеше тараулардың жиынтығы болып табылады. Әр тарауда
толықтылық болу қажет және қисынды аяқталуы керек. Көрсету – көрнекілік
принципін іске асыру процессі, экскурсиялық объекттермен көру арқылы танысу
(мысалы, архитектура ескерткішімен). Экскурсиядағы көрсету – объектілерден
көру ақпаратын сыртқа шығаратын көп планды процесс. “Көрсету” арнайы термин
ретінде экскурсионист ғалымдармен енгізілген және экскурсиялық методикалық
әдебиетте кең пайдаланады. “Көрсету” және “демонстрациялау” бір мағынаны
білдіреді [4]. Осы демонстрациялау белгілі бір әдістер арқылы жүзеге
асырылуы керек. Осы көрсетулер белгілі бір әдістер арқылы жүзеге асырылады.
1.2 Эскурсиялық туризмнің ұйымдастыру ерекшеліктері мен әдістері
Әдіс деген сөз грек тілінен пайда болған метод деген сөз – бір
нәрсеге жол деп аударылады. Әдістің жалпы ұғымы – алдына қойған мақсатқа
жету үшін арнайы ереже бар. Олар:
1. Экскурсантқа көруге, тыңдауға және сезуге көмек беру;
2. Экскурсантқа объекті көрудің, түсінудің практикалық дағдысын беру;
3. Тақырыпқа, әңгімеге, көрсетуге бүкіл экскурсия бойы тұрақты назар
қамтамасыз ету [5].
Бұл ережелерді іске асыру үшін экскурсоводтан тек қана экскурсия
мазмұнын ғана білу емес, оны өткізу және жүргізу методикасын білуін қажет
етеді. Экскурсия әдісінің жұмысы 2 бөліктен тұрады:
1. Экскурсия дайындау әдісі;
2. Экскурсия өткізу әдісі.
Экскурсия маршрутын жасағанда экскурсиялық топтың қозғалысы кезінде
уақытты үнемді пайдалануды есте сақтау керек. Бірқалыпты объектілерді
көрсете беруде сақ болу керек. Экскурсияның уақытын көрсетумен,
әңгімелеумен және паузалармен толықтыру қажет [7]. Көрсету мен әңгімені
пайдаланудың 4 варианты бар:
1. Әңгіме мен көрсетудің бірге жүріп отыруы – экскурсанттар бейнеленіп
жатқан объектіні зерттейді;
2. Тек қана әңгіме айтылады – қалаға сипаттама бергенде және тарихи
оқиғалар қарастырылғанда;
3. Тек қана көрсету жүргізіледі – объектіні экскурсовод көмегімен
зерттеу;
4. Көрсету де, әңгімелеу де жоқ – экскурсанттардың өзіндік жұмысы
(бақылау, алған әсер мен білімді меңгеру).
Экскурсия кезінде тек қана әңгімелей берсе біраз уақыттан соң
экскурсанттардың экскурсияға деген қызығушылығы төмендейді, одан кейін
тіпті жоғалады. Сондықтан объектілерді көрсетудің және әңгімелеудің
арасында үзілістің болуы тиіс. Экскурсия жасаған кезде маршрутқа байланысты
үзілістерді жоспарланады. Қала сыртына жасалған экскурсияларда үзілістер
ұзақтау болады. Сонымен қатар үзілістерді дұрыс пайдалану керек. Өйткені,
кейіннен аудиоторияның қызығушылығы төмендейді. Лекция тыңдаушыларының
зерттеуі бойынша 14-ші, 25-ші, 34-ші минуттарда тыңдаушылардың назары
төмендейді екен. Сондықтан экскурсиялық методикасы бойынша осы уақыттарда
жаңа объектті енгізеді. Одан басқа назар аударарлық тәсілдерде
пайдаланылады (мысалы, жазылған дыбысты тыңдау, слайдтарды көрсету) [5].
Жаңа экскурсияны дайындау шығармашылық топқа жүктеледі. Оның құрамына
экскурсияның қиындығына қарай 3-7 адам кіргізіледі. Топ жетекшісі
тағайындалынады. Олар педагогика мен психология, логика ілімдерін меңгерген
экскурсия жүргізуші мамандар, тәжірибелі музей қызметкерлері, тіпті, басқа
мекемелердің (жоғарғы оқу орны, мектеп, т.б.) қызметкерлері де болуы
ықтимал. Жаңа экскурсияны ұйымдастырушы (шығармашылық топ жетекшісі)
олардың әрбіріне экскурсияға қатысты белгілі бір тапсырмалар беруі не
болмаса дайын маршрут бойынша өз ойларын ортаға салуларын өтінуі мүмкін.
Жаңа экскурсияны дайындау 3 кезеңнен тұрады (сурет 4).
Сурет 4. Жаңа экскурсия дайындау кезеңдері
Ескерту – Мәліметтер [4] негізінде автормен құрастырылған
1. Алдан-ала жұмыс – келешек экскурсияға мәліметтер жинау және сол
мәліметтерді зерттеу, сонымен қатар экскурсияда көрсетілетін объектілерді
таңдау;
2. Тікелей экскурсия дайындау – бұл экскурсиялық маршрутты құру, нақты
мәліметтерді өңдеу, бірнеше негізгі сұрақтардан тұратын экскурсияның
негізгі бөлігінің мазмұнын құрастыру, бақылау мәтінін жасау, экскурсия
методикасын жинақтау, әңгімелеудің, көрсетудің тиімді методикалық
тәсілдерін анықтау;
3. Қорытынды кезең – экскурсияның маршрутты қабылдау мекеменің
басшысымен жаңа экскурсияны бекіту және экскурсияның алдында шығармашылық
топ экскурсияны қорғайды. Жаңа экскурсияны дайындаудың кезеңдерін
бейнелеуге болады. Олардың өзіндік реті бар. экскурсия тәжірибесінде
қалыптасқан жүйелілік бойынша қарастырамыз.
Объект болып бір оқиғамен байланысты ғимараттар, түрлі құрылыстар,
археологиялық ескерткіштер, өнер туындылары саналады [8]. Экскурсия кезінде
объекті көрсету басты орын алады. Дұрыс таңдалған объектілер олардың саны,
көрсетудің кезектілігі экскурсия сапасына әсер етеді. Соған байланысты
нысандарды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Біздің халқымыздың өмірінде болған тарихи оқиғалармен, қоғаммен,
мемлекеттің дамуымен байланысты орындар;
2. Ғимараттар мен құрылыстар, мемориалды ескерткіштер, белгілі
адамдардың өмірі мен қызметіне байланысты орындар: архитектуралық
ансамбльдер, қоғамдық-инженерлік құрылыстар, мәдени саласындағы ғимараттар
және т.б.;
3. Табиғи объектілер: ормандар, саябақтар, өзендер, көлдер, қорықтар мен
қорықшалар және реликті өсімдіктер;
4. Мемлекеттік және халық мұражайлардың сурет экспозициясы, тұрақты және
уақытша көрмелер;
5. Археология ескерткіштері: ежелгі тұрақтар, қоныстар, қорғандар, киелі
орындар және т.б.;
6. Өнер ескерткіштері: бейнелеу өнерінің туындылары, қолтаңбалы өнер,
мүсін және т.б.
Экскурсиялық объектілер келесі топтарға бөлінеді:
1. Мазмұны бойынша: бір жоспарлы және көп жоспарлы;
2. Функционалды белгісі бойынша: негізгі және қосымша;
3. Сақталу дәрежесі бойынша: толық сақталған, біздің уақытымызға дейін
біраз өгерістермен жеткендер, жартылай сақталған және жоғалтылған.
Экскурсияға кіргізілген объектілерге баға беру үшін келесі ережелерді
пайдалану ұсынылады:
1.Танымдылық құндылығы – бұл дегеніміз объектінің бір нақты оқиғамен
белгілі мәдени қайраткерлердің өмері мен шығармашылығына байланысты.
2. Объекттің әйгілігі – оның халық арасында белгілігі.
3. Объектінің әдеттігіден тыс болуы – объектінің қайтланбас ерекшелігі
бір аңызбен немесе оқиғамен байланыстылығы.
4. Объекттің айқын көрінуі – сыртқы айқындығы қоршаған ортамен,
ғимаратпен, құрылыстармен, табиғатпен өзара байланыстылығы [4].
Маршрутты тексеріп шығу экскурсия жасалу кезіндегі негізгі этаптың бірі
болып табылады. Маршрутты тексеріп шығуды ұйымдастырған кезде келесі
міндеттер қойылады: - маршруттың жоспарымен, маршрутта қарастырылған
көшелермен, алаңдармен танысу; - объекттің орналасқан жерін анықтау,
экскурсиялық автобустың тоқтайтын жерлерін анықтау; - әрбір объектті
көрсеткен кезде жұмсалатын уақытты есептеу; - белгіленген объектілердің
дұрыс таңдалғанын анықтау; - объектті дұрыс, тиімді көрсететін нүктелерді
табу және сол объектінің қасында туристерді орналастыратын орындарды
анықтау; - объектпен танысатын методикалық тәсілдерін анықтау; - маршрутта
қауіпті жерлерді анықтап, туристердің қауіпсіздігіне шара қолдану.
Бақылау мәтіні шығармашылық топпен жасалады. Бақылау мәтіні басқаша
фирма мәтіні деп аталады. Бақылау мәтінінде әдебиеттен үзінділер,
статистикалық мәліметтер, сонымен бірге экскурсия кіріспесі, мазмұны және
қорытындысы толық жазылады. Бақылау мәтініне маршрутпен байланысты емес
мәліметтер де кіреді. Осы мәліметтер экскурсияның басқа варианттарын
жасаған кезде көмектеседі. Бақылау мәтіннің көлемі, мысалы 3 сағатты
экскурсия болса 40-50 басылым бет болу керек. ал жаяу экскурсияларда 25-30
бет болу керек [5].
Экскурсиялық іс әдістемесі жеке әдістемеге жатады. Ол экскурсияға
қойылатын талаптар мен ережелердің жиынтығынан, экскурсияны дайындау мен
өткізу әдіс тәсілдерінен тұрады. Осыған орай, экскурсиялық әдістемені
экскурсия жүргізушінің кәсіби шеберлігінің негізі, материалды жеткізуді
жетілдіруші тетік, экскурсия жүргізушінің қызметін реттейтін үдеріс ретінде
бірнеше тұрғыдан қарастыруға болады. Әдістеме экскурсанттарға аз уақыт
ішінде көп нәрсені көруге, есте сақтап қалуға және түсінуге мүмкіндік
береді. Белгілі бір тақырыптағы лектор дәрісі экскурсиялық нысаннан тыс
жатқандықтан, оның дәрісі айтарлықтай қызықты бола қоймауы мүмкін, ал
нысанды көрсетіп тұрған экскурсия жүргізушінің әңгіме – баянын экскурсант
мұқият тыңдайды, көзімен көріп тұрған дүние төңірегіндегі мәліметтерге
қанығады, білім нәрімен сусындайды. Экскурсия әдістемесі экскурсанттарды
нысанмен байланыстырады, ол сан алуан талдау түрлерімен, көзбен салыстырып
көрумен астасып жатыр, яғни жалпы ғылыми әдіс – тәсілдерге, ғылыми
ұстанымдарға негізделінеді. Өз кезегінде экскурсия мазмұн, құрылым,
аудиторияға ықпал ететін арнайы әдістердің диалектикалық тұтастығы болып
табылады. Аудиторияға ықпал ету келушілер тобының сұраныстары мен
қызығушылығымен байланысты болып келеді. Cонымен қатар экскурсиялық
әдістеме экскурсия жүргізудің сан алуан тәжірибесін, іс жүзінде тақырыпты
ашу мен оны қабылдаудың ең тиімді жақтарын, озық үлгілерін алуға жетелейді.
Сондықтан да, экскурсиялық әдістемені жетілдіріп отыруға барлық тарап
мүдделі. Оны дамыту, жетілдіре беру үшін ең алдымен, әдістеме мазмұнына,
оның әдіс – тәсілдеріне назар аударып отыру керек [7]. Нысанды көрсету
алуан түрлі әдістер бойынша жүзеге асады. Осыған орай, экскурсиялық
жұмыстың әдістемесі: экскурсия не үшін дайындалады және жүргізіліп жатыр,
экскурсияны қалай жүргізген жөн, экскурсанттар назарын қалай оятып, олардың
қызығушылығын қалайша ұзақ уақыт сақтап тұрған дұрыс деген сауалдарға жауап
береді.
Экскурсиялық әдістеме экскурсия жүргізудің әдісі мен тәсілдері туралы
ғылым болып табылады. Бірқатар экскурсиялық мекемелерде оның қызметі
экскурсиялық тәсілдер жиынтығы ретінде бағаланады. Экскурсияны дайындау
және ұйыымдастыруда экскурсиялық әдістеме талаптары үдерісті ұйымдастыру
әдістемесі сынды оның негізгі бөліктері есепке алына қоймайды. Мұның өзі
экскурсия сапасына, оның жүргізу әсеріне кері ықпалын тигізу де ықтимал. Ең
бастысы, экскурсия жүргізуші әдістеменің мәнін, оның мақсаты мен
міндеттерін, тақырыпты ашуға септігін тигізетін тетіктерін түсуіне білуі
тиіс
Экскурсиялық әдістеменің қоятын өзіндік талаптары жеткілікті. Әдістеме
барлық экскурсиялық үдеріске, оның ұйымдастырылуы мен мазмұнына нақты
талаптар қояды. Ол экскурсияны ойластырып, ұйымдастыруға кіріскен кезде –
ақ көрініс бастайды. Алдымен көрсетілетін нысан талдап алынады, жүретін
маршрут белгіленеді, әңгіме – баян мазмұны ерекшелінеді, т.б. Мұнда негізгі
қойылатын талаптардың бірі экскурсия уақытына толық қамту. Алғашқы
минуттарда экскурсанттардың экскурсияға қызығушылығы артып тұратындығы
практика бойынша анықталған. Мұны экскурсия жүргізуші қызықты әңгіме –
баяны бойынша экскурсия соңына дейін ұстап тұруы қажет. Сөйтіп, әдістеме
экскурсиялық істің барлық тараптарын қамтиды, ондағы әрбір іс – әрекетте
өзіндік әдіс – тәсілдер қалыптасқан, оларды нұсқаулық бойынша дұрыс орындау
қажет. Әдістемені дайындаудағы қиындықтардың бірі көрсетілетін нысандардың
маңында тақырыпқа қатысы жоқ орташа түрдегі керемет бір нысандардың
болуынан да туындауы ықтимал. Мұндай мәселелерді шешудің бірнеше жолдары
бар: а) экскурсия нысанынан жатқан нысанға қысқаша анықтама беру, оның
тарихи орнын көрсету; ә) нысан жөнінде ештеңе айтпау; б) мұндай нысанды
айналып өтіп, оның экскурсанттар назарына ең соңынан түсуін қамтамасыз ету
[4].
Мамандардың айтуына қарағанда, жаңа экскурсияны дайындау негізгі үш
сатыдан өтеуі тиіс. Бірінші сатыда, материалдар жинастырылып, олар
зерттелінуі қажет, яғни тақырып бойынша нысандар таңдап алынады, олар жайлы
ғылыми және ғылыми – көпшілік материалдар сүзгіден өтеді, содан соң
экскурсия мақсаты мен міндеттері айқындалады. Екінші сатыда, экскурсияның
өзі дайындалынады. Бұл кезде экскурсия маршруты құрастырылады, материалдар
өңдеуден өтеді, экскурсия мазмұны белгіленеді, бақылау мәтіні жазылады,
экскурсия жүргізу әдістемесі сараланады, көрсетілім мен әңгіме – баянның ең
тиімді әдістемелері таразыланады, уақыты есептелінеді, экскурсияда
қолданылатын қызықты да, тартымды жеке мәтіндер қағазға түсіріледі. Ал
үшінші сатыда жаңа экскурсия әріптестер алдында қорғалады да, оның негізгі
сұлбасы бекітіледі. Соңғы сатыда жаңа экскурсия маршруты бойынша оның
ашылуына мүдделі топ жүріп өтуі тиіс. Әрине, жасалынған маршрут аталған
топтың мүшелеріне одан бұрын жақсы таныс болуы мүмкін, алайда, экскурсия
уақытын есептеу, дем алатын орындарды ұйымдастыру,т.б. жайттарды мұқият
қарастыру үшін белгіленген маршрут бойынша жүріп өткен лазым.
Жаңа экскурсияны ұйымдастырушы топ экскурсияға қатысатын көрермен жасы
әркелкі екендігін, яғни жас та, кәрі де келуі мүмкіндігін, ол маршрутпен
олардың барлығы жүріп өтетіндігін естен шығармауы тиіс. Сол себепті де жаңа
экскурсия әртүрлі жастағы адамдарды тобын шаршатып, қажытып жібермейтіндей
болып дайындалуы керек. Сонымен қатар экскурсанттарға қажет емес ақпараттар
легін тықпаламайтын, олардың қызығушылығына негізделген эскурсияны
ұйымдастыру қажет [7].
Айта кететін бір жайт, мамандар 1976 жылдан бері экскурсияны дайындау
сатылары деген түсінікті қолданып келеді. Сол кезде оның 15 кезеңі
айқындалған еді, толығырақ тоқталайық (сурет 5).
Сурет 5. Экскурсия дайындау кезеңдері
Ескерту – Мәліметтер [8] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыда айтылған кезеңдер (сатылар) аттары айтып тұрғандай бірқатар
іс – шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді. Кейбір тұлғаларға
маршрутты айналып өтуі секілді пункттер түсініксіз болуы ықтимал. Алайда,
бұл жерде құрылыстар немесе қоғамдық – саяси қозғалыстар, өзге де жұмыстар
әсерінен алдын ала белгіленген маршрут белгілі бір уақытта жабық болуы
мүмкін. Сол кезде айналма маршруттар, тіпті, көліктің келуіне қолайлы
жерлерге қарай маршруттың кейбір бөліктерге ұшырауы ықтимал [8]. Дегенмен,
бұл сатыдағы негізгі жұмыс белгіленген маршрутпен топты алып жүру, жолай
алуан түрлі нысандарды тамашалау, негізгі нысанды көру нүктелерін
белгілеудің қолайлы жолдарын қарастыру секілді көптеген іс – шараларды
қамтиды.
Экскурсияның қызықты өтуі ескерткішке тікелей қатысты. Көрсетілетін
нысанның танымдық маңызы зор, сондықтан да әрдайым жоғары болады. Нысанға
ерекше назар аударту бірінші кезекте карточкадан басталады. Онда нысан
фотосы мен мынадай мәліметтер болуы тиіс:
1) Нысан атауы (алғашқы және қазіргі);
2) Ескерткішке қатысты тарихи оқиға, оның мерзімі;
3) Нысанның орналасқан жері, оның мекенжайы (қала,
кент, өндірістік кәсіпорын, т.б.);
4) Ескерткішті сипаттау (оған келу, оның авторы,
салынған жылы, салынған материалы, мемориалды
мәтін);
5) Ескерткіш туралы дерек көздері (ескерткіш пен
оқиға айтылған әдебиет, архив мәліметтері, ауызша
аңыз – әпсаналар, негізгі баспа жұмыстары мен
жарияланбаған жұмыстардың сақталып тұрған жері);
6) Ескерткіштің сақталу жай – күйі (соңғы рет
жүргізілген ремонт мерзімі, қайта жаңғырту,
т.б.);
7) Ескерткішті қорғау (қорғау кімге жүктелгендігі);
8) Ескерткіштің қандай экскурсияларда
пайдаланылатындығы;
9) Карточканың жасалған мерзімі, құрастырушының аты
жөні мен қызметі болды [5].
Көп жағдайда экскурсия жүргізудің техникасы оның әсерлі болуына септігін
тигізеді. Егер экскурсия жүргізуші әдістемелер жиынтығы мен экскурсия
жүргізу техникасын өзара қабыстырар болса, онда оның шеберлігі жоғары деуге
болады. Экскурсия жүргізу техникасын меңгермей, сапалы экскурсияны
ұйымдастыру мүмкін емес. Өз кезегінде экскурсия жүргізу техникасына
бірқатар талаптар қойылады. Олардың қатарына экскурсия жүргізушінің топпен
танысуы, автобустан түсіру мен автобусқа кіргізу, оларды маршрут бойынша
шығармай алып жүру, нысан маңында топты дұрыс топтастыру, микрофон мен
дауыс күшейткішті пайдалану, экскурсияға жауап беру, олардың сусын ішу мен
тамақтануын (егер экскурсия бірнеше сағатқа созылса) қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
МҰҚАН АЙЫМГҮЛ ӘБДІЖАПАРҚЫЗЫ
Экскурсиялық туризмнің дамуы: мәселелері мен болашағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 – Туризм мамандығы
Астана 2016
Тапсырма беті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм: түсінігі мен даму тарихы 8
1.2 Экскурсиялық туризмнің ұйымдастыру ерекшеліктері мен 18
әдістері
1.3 Шетелдік тәжірибеде экскурсиялық туризмнің алатын орны 28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық қызметтің қазіргі 36
жағдайын талдау
2.2 ЖШС ТурЦентр Три Кита туристік кәсіпорынының қызметіне 42
сипаттама, экономикалық қызметін талдау
2.3 Қазақстанда экскурсиялық туризмді дамытудағы маркетингтік 49
саралау мен мәселелер
3 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмді дамыту 56
жолдары
3.2 Экскурсиялық туризмді дамытудағы экскурсиялық жаңа өнімді 61
ұсыну
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі таңдағы туризмді дамыту еліміздің
мемлекеттік жарнамасына айналуда. Дүниежүзілік мәнге ие болып отырған бұл
сала тек көркем табиғатымен ғана шектелмей, тарих пен археологиялық
қазбалардың, мәдениет пен өркениеттің, ел мен жердің, сәулет пен
ескерткіштердің тартымдылығы мен ерекшеленіп отыр. Осы тұста еліміздің
туристік шаңыраққа айналуына әбден мүмкін деген болжаумен келісуге болады.
Себебі, әр аймақтың өзіне тән тарихы, археологиялық қазбалары, табиғаты,
елі және салт-дәстүрі бар, тарихы мұралары мен көркемдік жерлері көп. Дәл
осы тәрізді біздің көркем де, әсем жеріміздің түкпір-түкпірінде өзіне ғана
тән гаухарларын табуға болады. Мәселен, Жамбылдың Мыңбұлағы, Көкшетаудың
Оқжетпесі, Алматының шөлейті, Ел ордамыздың сұлу да таңғажайып көркем
жерлері, Қазақстанның барлық аймақтарында орналасқан аңызға айналған
жерлерді айтуымызға болады. Өкінішке орай, туристердің көпшілігі толық
қанды танысып, тамашалай алмайтынына сапалы түрде қызмет көрсету үшін
экскурсиялық туризмнің дамымағандығы өзекті мәселе. Қазақстанның барлық
туристік жерлері туралы біліп, танысуларына мүмкіндік жоқтың қасы.
Қызығушылық тудыратындай айтылмаса, жазылмаса, көрсетілмесе шетелдік емес,
жергілікті азаматтардың да жеріміздің әсем жерлеріне баруы қиын-ақ, және
еліміздің ішкі туризмі өкінішке орай әзірге мақтанып айтарлықтай дәрежеде
емес. Сол себепті де Қазақстанда қазіргі таңда көтеріліп жатқан өзекті
мәселелердің бірі – туризм болғандықтан, біз дәл осы Қазақстанның ішкі
туризмін дамыту негізінде, оның ішінде экскурсиялық туризмді дамытуды
қарастырғанды жөн санадық.
Экскурсиялық туризмді дамыту келесі қызмет көрсету түрлерімен тығыз
байланысты болуы қажет. Елге келген туристерді қабылдау, жіберу,
экскурсиялық бағдарламамен алдын ала қысқаша таныстыру, ақпаратты толық
қамту, жарнама жасау және т.б. Туристік қызмет етудің бір түрі ретінде
экскурсиялық-туристік маршруттарды құрастыру болып табылады. Туристік
маршрут — бағдарламаға сәйкес нақты уақыт ішінде алдын ала жоспарланған
туристің қозғалу трассасы.
Туризмнің дамуы барлық жақтан қарап келгенде де тек оң әсерін тигізеді.
Мысалға, кез-келген өнеркәсіп қоршаған ортаны қатты ластайды, жергілікті
тіршілікке үлкен зиянын тигізуі мүмкін, ал туризм саласы, керісінше
табиғаттың тазаруы мен күтілімін талап етеді, осыдан туристік кәсіпорындар
қызметі тек жалпы экономикаға емес, сонымен қатар, қоршаған ортаға да өз
пайдасын тигізе отырып, ішкі туризмнің дамуына ықпалы зор.
Экскурсиялық туризмді дамытудағы экскурсиялық маршруттың, экскурсиялық
топтың жүру жолы, ол объектілерді көрсету үрдісімен байланысты.
Экскурсиялық-туристік маршруттарды ұйымдастыру туристердің және
экскурсанттарға қызмет жасау сапасына байланысты қалыптастады.
Экскурсиялық туризм рекреациялық қызметтің бір түрі болып табылады.
Рекреациялық қызмет құрылымдында экскурсиялық туризм 10—20 % құрайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып ТурЦентр Три Кита туристік
кәсіпорынының қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу құралы болып экскурсиялық туризмді дамытудағы
мәселелерді анықтап, шешу жолдарын қарастыру, оны жетілдіру әдістеріне
тоқталу және оны дамыту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – экскурсиялық туризмнің дамуындағы
мәселелерді талдау және оның дамуын болашақта жетілдіру жолдарын ұсыну. Осы
қойылған мақсат негізінде келесідей міндеттер қалыптасады:
- экскурсиялық туризмнің түсінігі мен даму тарихына теориялық зерттеуді
нақтылау;
- экскурсиялық туризмнің ұйымдастырылу ерекшеліктері мен әдістерін
анықтау;
- шетел тәжірибеде экскурсиялық туризмнің алатын орнын қарастыру;
- Қазақстандағы экскурсиялық туризмді дамыту қызметтерінің қазіргі
жағдайын талдау;
- ТурЦентр Три Кита туристік ксіпорынында экскурсиялық туризмді дамыту
жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық зерттелуі туристік саланы дамыту мен
жетілдіру жолындағы Қазақстан Республикасының заңы мен заңнамалық әдістері
туристік кәсіпорындағы тәсілдер және оларды іске асыру құралдары,
экскурсиялық қызмет жүйесін құру болып отыр. Әдіснамалық зерттеу келесідей
тәсілдерге негізделеді. Қазақстан Республикасындағы туристік
кәсіпорындарда, оның ішінде туристік фирмаларда жаңа экскурсиялық
қызметтерді құрастыру қажет. Экскурсиялық қызметті жасау үшін жүйе
қалыптастыру қажет.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні отандық туристік фирмалардың
экскурсиялық туризді дамытудағы әлеуетін жоғарылату үшін, ішкі туризмді
дамыту үшін мақсатты негізге ала отырып, экскурсиялық қызметтерді туристік
фирмаларда қалыптастырып, жүзеге асыру. Экскурсиялық туризмнің маңыздылығы
Қазақстан Республикасында туристік индустрияны дамытудағы басты қайнар көзі
болғандықтан, іскерлік, танымдық, тарихи мақсатта елге келіп жатқан
туристерге бағытталуы қажет. Экскурсиялық туризмді дамыту негізінде
елімізде келу, ішкі туризмнің даму қарқындылығына тікелей ықпал ететін
туристік фирмалардың белсенді ат салысуына аяқ алып келуін айтуға болады.
1. ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экскурсиялық туризм: түсінігі мен даму тарихы
Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің дамыған отыз елінің қатарында болуға
тиіс деген болатын Елбасымыз өз жолдауында. Осы орайда ел экономикасында
өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде
көз жеткендей [1].
Туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір жылға дейін,
не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде) ақы төлейтін
қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін саяхаты [2].
Туризм (франц. tourіsme, tour – серуендеу, жол жүру) – адамның бос
уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм – халықтың
рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына
келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы [3]. Туризм адамдардың
қарым-қатынасын, танымдық қабілетін арттырып, мәдениет пен өнердің дамуына,
ел экономикасының өркендеуіне өзіндік үлесін қосып, ел мәртебесін әлемге
танытуға мүмкіндік туғызады. Ел ішінде саяхат жасау ішкі (ұлттық) туризм,
ал шетелге саяхатқа шығу халықаралық (шетелдік) туризм; саяхат мақсатына
қарай: экологиялық, экскурсиялық, ойын-сауық, спорттық, балалар туризмі;
әлеуметтік мақсатына қарай: іскерлік (конгресс, жәрмеңке), этникалық, діни
туризм болып бөлінеді.
Туризм кез келген мемлекет үшін экономикалық қарқыны төмендемейтін
саласы болып келеді. Себебі, туризм экономикалық жағдайдың жақсаруына үлкен
ықпалын тигізеді. Қазіргі кезде пайдалы қазбалар қоры жоқ көптеген
мемлекеттер туризмді дамыту арқылы үлкен пайдаға кенеліп отыр [4]. Туризм
саласында халықаралық қатынастардың дамуына Қазақстанның мүше ретінде
Дүниежүзілік Туристік Ұйымға кіруі, туризм облысында халықаралық
келісімдерге отыруы алғашқы қадамдардың бірі болған еді. Айта кететін жайт,
бірқатар келісімдердің инициаторлары, яғни шетел үкіметтерінің өздері,
Қазақстанды бай туристік мүмкіншіліктері бар, перспективті серіктес ретінде
қарастырған болатын.
Қазақстанның туристік потенциалы бай және жан-жақты, сонымен қатар
туризмнің барлық дерлік түрлерінің дамуына бірегей мүмкіндіктері бар,
мәдени-тарихи объектілерге барумен байланысты экскурсиялық туризмнен бастап
белсенді туризмнің басқа түрлеріне дейін. Елімізде 100 шақты су емханалары,
9000-нан астам археологиялық және тарихи ескерткіштер бар. Туристер
арасында аңшылық және балық аулау, сонымен қатар аңшылықтың ұлттық түрлері
көпшілік тараған. Осы жерлерге экскурсия жасауға әбден болады.
Экскурсиялық туризм - адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі
замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен келетін, біз әлі
толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі
туризм, яғни экскурсиялық туризм - бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық
әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы.
Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік
ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып,
көруі [2].
Экскурсия (лат. excursіo – сапар) – ғылыми, білім беру, танымдық, мәдени-
ағарту, демалу, т.б. мақсаттарда белгілі бір орындарға ұйымдастырылатын
ұжымдық сапар немесе жорық [4]. Экскурсияның мазмұны зерттеу нысанына
(табиғат, музей, өндіріс, тарихи оқиғалар болған орын, т.б.) байланысты.
Тақырыбы бойынша мәдени-тарихи, ғылыми - жаратылыстану, өндірістік,
өлкетану, т.б. экскурсиялар болады. Эксукрсия оқу жүйесіне байланысты
мектептерде жиі қолданылады. Мұндай жағдайларда экскурсия оқушылардың ой -
өрісін кеңейтуге бейімдейтін оқу - бағдарламалық және мектептен тыс
экскурсиялар болып бөлінеді. Экскурсия негізіне оның ақпараттық бөлімі,
коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні, адамдардың бір-бірімен байланысы,
оның идеялығы сияқты аспектілерді қарастырады. Бірақ экскурсияның негізін
тек қана осымен түсіндіру дұрыс емес. Экскурсия терминіне түрлі
басылымдарда соңғы 70 жылда берілген анықтамаларға тоқталайық ( кесте 1).
Кесте 1
Экскурсия терминіне берілген анықтамалар
Жылы Анықтама авторы Анықтама
1882 жылы В. Даль Экскурсия – серуен, бір нәрсе іздеп
шығу, шөп жинау т.б..
1913 Кіші совет Экскурсия – бір жерге көбінесе ғылыми
энциклопедиясы, 10 томнемесе білім алу мақсатымен топпен
шығу, өндіріс орны, совхоз, мұражай
т.б..
1913 Үлкен совет Экскурсия – назар аударарлық
энциклопедиясында объекттерге бару (мәдениет ескерткіші,
мұражай, өндіріс орны, т.б.) білім
алудың формасы мен тәсілі. Маман –
экскурсоводтың басшылығымен топ үшін
өткізіледі
1923 жылы М.П. Анциферов Экскурсия – серуен, өз мақсаты
ретінде, көруге қолайлы
объектті,тақырыпты нақты материал
арқылы зерттеу.
1938 жылы Л. Бархаш экскурсия ол белгілі білім алудың
көрнекілік тәсілі, алдын-ала өнделген
тақырып арқылы нақты объектке бару
кезінде тәрбие беру.
Ақпарат көзі: [5] негізінде автормен құрастырылған
Негізінен бұл пән оқу үрдісіне Батыс Европа және Ресей оқытушылары
арқылы ХVIII-ХІХғғ енгізілді. 1910 жылы Мәскеуде Орталық экскурсиялық
комиссия оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету үшін құрылды. Совет
үкіметі экскурсияны оқу үрдісінде ең қажет элементі деп қарастырды. 1918
жылы Мәскеуде Орталық оқушылар экскурсиялық бюро құрылды. Экскурсиялар
туризмде мәдени-танымдық түрі ретінде, құрама бөлігі ретінде 20-жылдардың
сонымен 30-жылдардың басында өрлей бастады. 1928ж Советский турист АҚ
құрылды, 1930 ж Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін
қоғамы (ОПТЭ) болып өзгертілді. Көптеген қалаларда Норкампросаның
эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936 ж бастап туризм және
экскурсияны дамыту төрағалығын ВЦСПС және оның өкілдігіне иық артылды [6].
Экскурсияның даму жолы оның мәнінің өзгеруімен тікелей қабысады.
Бастапқыда ол практикалық міндеттері бар серуен болды, мысалы, дәрілік
шөптерді ісдестіру, т.б. Бұдан кейін ол алдына ғылыми міндеттерді: мысалы,
өлкетану музейлеріне арнап жәдігерлер іздестіруді, т,б. қойды. Біліктілікті
арттырудың жаңа тұрпаттарын іздестіру экскурсия алдына жалпы білім беру
мақсатын шығарды. Ал тәрбие жұмысын жақсартуға деген ұмтылыс экскурсияны
мәдени-ағарту жұмыстарының біріне айналдырды. Сөйтіп, қазіргі таңда
экскурсия сөзінің арнайы функциясы мен белгілері, өзіндік жеке-дара әдісі
бар біртұтас жүйе ретінде бағаланады. Ол мазмұны жүргізу тәсілдері мен
материалдарды жеткізу әдісі бойынша кемелденген және де идеялық-тәрбиелік
және мәдени-бұқаралық жұмыстың келелі бір бөлігі ретінде сипатталынады [7]
(кесте 2).
Кесте 2
Экскурсия мақсаты мен міндеттері
№ Мақсаты Міндеттері Өткізу формалары
Бп
1 Демалыс Дәрілік шөптерді, Серуен
жеміс-жидектерді іздестіру.
2 Оқу Оқу пәндері (ботаника, Сыныптан тыс бөлмедегі
география, тарих) бойынша сабақ.
балалардың білімді игеруі.
3 Ғылыми Өлкетану мұражайына Экспедиция
жәдігерлер табу.
4 Жалпы білім Жалпы мәдени ой-танымды Туристік сапарда
беру кеңейту әңгімелесу, транспорттық
саяхаттағы жолдағы
экскурсиялық ақпарат
5 Мәдени-ағартушыТарих, сәулет өнері, әдебиет Көп жоспарлы
лық және басқа салалар бойынша экскурсиялық шолу
білім деңгейін арттыру.
6 Мәдени-тәрбиеліБілімді тәрбиемен ұштастыра Тақырыптық экскурсия
к меңгеру
Ақпарат көзі: [7] негізінде автормен құрастырылған
Экскурсияны адамдар әрқалай пайдаланады. Одан адамдардың бір бөлігі
білім қазынасын іздестірсе, келесілері жекелеген мәселелерді (өнер
туындыларын, табиғат құбылыстарын, адамның күнделікті тыныс-тіршілігін,
т.б.) пайымдауға ұмтылады. Ол ақыл-ойдағы білімді нақтыландырады,
ұлғайтады, табиғат пен адамдар өміріндегі құбылыстар байыбына терең
түсінуге жетелейді [7]. Сайып келгенде, экскурсия алдын ала таңдап алынған
нысандарды көзбен көріп, ол жайында толымды ақпарат алатын таным үрдісі
саналады. Нысанды көрсету білікті экскурсия жүргізушісі тыңдарманға сол
нысан жайлы тарихи құбылыстардың барлығын әңгімелеп береді. Қысқаша
айтқанда, экскурсия дегеніміз адамдар тобына берілетін білім жиынтығы
және оны жеткізу қызметінің белгілі бір жүйесі болып табылады.
Экскурсиялық іс - халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды белгісі
[5]. Экскурсия - адамдардың жан-жақты үйлесімді дамуына, дүние танымы мен
ой өрісін кеңейтуге, адамгершілік көзқарастарын қалыптастыруға, оларға
білім беру мен тәрбиелеу тиімділігінің артуына ықпалын тигізеді.
Халқымыздың рухани байлықтарды игеруіне, ұлттық мәдениетті менгеруіне
көмектеседі. Сондай-ақ экскурсия, көркі көз тартарлық әсем табиғатымызбен,
әрбір тасы тарихты жырлайтын көне шежірелік тарихи мұраларымызды,
мәдениетімізбен, кәсібімізді дәріптей отырып күллі әлемге таныту.
Экскурсиялық қызмет қазіргі денгейге жеткенге дейін үлкен тарихи жолдан
өтті. Әр тарихи кезеңдерде ол түрлі мәдени, экономикалық, ғылыми-техникалық
мәселелерді шешті. Алғашқыда экскурсиялар серігу үшін жасалған, оған
билеуші класс өкілдерінің ғана қолы жеткен. Крымға, Кавказға, шетел
курорттарына саяхат жасаған. Экскурсия кезінде білім алу мақсатын 18
ғасырдың алдыңғы қатарлы, прогресивті адамдары қойған. Ол үшін түрлі
қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы проблемаларын ірі меценаттар (демеуші)
арқылы шешкен. Мысалы Жаратылыстану қызығушыларының қоғамдастығы, Кавказ
тау қоғамы, Орыс тау қоғамы т.б. Мұндай қоғамның мүшелері К.А. Тимирязев,
Д.И. Менделеев, И.П. Павлов, Н.М. Пржевальский сияқты ғалымдар болды.
Экскурсиялық қызметтің Ресей империясындағы дамуы он сегізінші ғасырдың
екінші жартысына тиесілі. Осы уақыттың белгілі педагогтары экскурсияны оқу
процесінің белсенді түрі деп санаған, сондықтанда экскурсия алғашында
мектептерге енгізілген. Сол кездегі мұғалімдер Н. Н. Новиков, В.Ф.Зуев
балаларды табиғат аясына саяхатқа және экскурсияға шығарудың пайдасын
айтты. Осы ғалымдардың еңбегінің нәтижесінде олардың кеңестері 1786 жылы
шыққан Халақтық училищелердің Жарлығында көрініс тапты, ал 1804 жылғы
Мектеп Жарлығынды табиғатқа серуендеуді ғана емес, онымен қоса
мануфактуралар мен қол өнершілердің шеберханаларына да барып таныстыруды
ұйымдастыру айтылған. Бірінші экскурсиялық конференция 1921 жылы Петроград
қаласында өтті. 1923-1926 жылдарында Кубандық педагогикалық жоғары оқу
орнында профессор В.А. Герд Экскурсиялық қызмет туралы лекция оқыды.
Совет одағында экскурсиятанудың пән ретінде дамуы педагогика, өлкетану,
мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты. Экскурсиялық қызметтің
тарихы жалпы 100 жылдан асқаны мен, қарқынды дамыған кезі, өткен ғасырдың
70-80 жылдарына келді. Осы кезде біраз еңбектер жарық көрді Экскурсияны
дайындау мен жүргізу әдістемесі, Экскурсиятану негіздері, Халыққа
экскурсиялық қызмет көрсету [7].
Экскурсия – ағарту және тәрбие жұмыстарының басқа да формалары сияқты,
экскурсияны ұйымдастыруда, жүргізу мен дайындау әдісінде өзіндік белгілері
мен ерекшеліктері бар. Барлық экскурсияларға тән келесі ортақ белгілер:
1. Уақыты бойынша ұзақтылығы бір академия сағатынан (45 мин.) бір
тәлікке дейін;
2. Экскурсанттар тобының болуы (топ немесе жеке адам);
3. Экскурсия өткізетін жүргізушінің болуы;
4. Көрнекілік, экскурсиялық объекттерді орналасқан жерінде көрсету;
5. Экскурсия тобын алдын-ала құрған маршрут бойынша алып жүру;
6. Белгілі тақырыптың болуы, нысанды бір мақсатпен көрсету;
7. Тақырып бойынша құжаттардың болуы [7].
Экскурсияның функциялары экскурсияның негізгі қасиетін қарастырады
(сурет1).
Сурет 1. Экскурсия фукнциялары
Ескерту – Мәліметтер [7] негізінде автормен құрастырылған
Мәдени ой өрісті кеңейту функциясы мұражай экскурсиясында айқын
байқалады, ал сауықтыру функциясы қала маңында өткізілетін экскурсияларда –
суға түсу, тауға шығу, шаңғы тебуде байқалады. Әр нақты берілген экскурсия
бірнеше функцияны атқарады. Ол экскурсия тобына байланысты. Балалар мен жас
өспірімдер үшін – мәдени ой өрісті кеңейту; маман таңдаған жастар үшін
қызығушылықты қалыптастыру; шетелдік туристер үшін – ақпараттық функция
т.б.
Экскурсияның сыныптамасы, кең мағынада алғанда сыныптама заттарды,
құбылыстарды, түсініктерді ортақ белгілері бойынша сыныптарға, бөлімдерге
жіктеу болып табылады [5]. Экскурсиялық істе сыныптама жасау музейтану
ғылым болып қалыптаса бастаған кезде – ақ жүргізіле бастады. Өткен ғасырдың
алғашқы ширегінде мамандар экскурсиялық жұмыстың сыныптамалық қалыптарын
ұсынады. Уақыт өте келе оның мазмұны өзгеріп, жетілдірілді. Бүгінгі таңда
мамандар экскурсияны мазмұны бойынша; қатысушылардың құрамы мен саны
бойынша; қозғалыс тәсілі бойынша; ұзақтығына қарай; өткізілетін формасына
сай сыныптайды. Аталған әрбір топтың өзіне тән құрауыштары (компоненттері),
спецификасы мен ерекшеліктері бар. Оларды мамандар келесідей жіктеп,
негізгі белгілерін көрсеткен. Экскурсия мазмұны бойынша шолулық және
тақырыптық болып жіктеледі. Шолулық экскурсия, әдетте, көп тақырыпты
қамтиды, сондықтан да оларды көп жоспарлы деп те атайды. Оларда тарихи және
заманауи материалдар пайдаланылады. Ал тақырыптық экскурсия жеке бір
тақырыпты ашуға бағытталынады. 1) Тақырыптық экскурсиялар тарихи,
өндірістік, табиғаттанулық (эколгиялық), өнертанулық, әдеби, архитектуралық
– қалақұрылысы болып бөлінеді. 2) Мазмұны бойынша тарихи экскурсия: тарихи
– өлкетнулық; археологиялық; этнографиялық; әскери – тарихи; тарихи –
биологиялық; тарихи музейлерге экскурсия сияқты топтарға жіктеледі.
Табиғаттанулық экскурсиялар табиғат аясындағы көрікті жерлерді тамашалаумен
шектелінеді. 3)Ал өндірістік экскурсиялар: өндірістік – тарихи; өндірістік
– экономикалық; өндірістік – техникалық; оқушыларға арналған кәсіби –
бағдарлық сияқты топтарға жіктелінеді. 4) Өнертанулық экскурсиялар: тарихи
– театрлық; халықтың көркем өнер кәсібі бойынша; мәдениет қайраткерлерінің
өмірі мен қызмет еткен жерлер бойынша; картина галереялары мен көрме
залдарына, музейлерге, суретшілер мен скульпторлардың шеберханаларына бару
сияқты топтарға бөлінеді. 5) Әдеби экскурсиялар былайша топтастырылады:
әдеби – биографиялық; тарихи – әдеби; әдеби – көркем; 6) Архитектуралық –
қалақұрылыс тақырыбындағы экскурсиялар: қаланың архитектуралық құрылыстарын
көрсететін экскурсия; белгілі бір тарихи кезеңінің архитектуралық
ескерткіштерін көрсетумен байланысты экскурсия; белгілі бір архитектордың
шығармашылығын көрсетуге бағытталған экскурсия; қаланың бас жоспары және
құрылысымен таныстыратын экскурсия; заманауи архитектура үлгілерін
көрсетуге бағытталған экскурсия; жаңа құрылыс орындарын көрсетуге
бағытталаған экскурсия (әдетте, сатып алушыларға) болып жіктелінеді [8].
Жоғарыда аталған экскурсиялардың тақырыптары, мақсаттары мен міндеттері
кейде өзара қабысып та жатуы мүмкін. Сондықтан экскурсия жүргізу нақты
жағдайларға (танымдық ресурс, өткізу орны, экскурсияның мақсаты, т.с.с.)
байланысты болып келеді.
Көрсетілім – белгілі бір жәдігерлер жиынтығын немесе экскурсиялық
нысанды таныстыру үдерісі және заттың мәнін ашуға бағытталған қызмет түрі
болып табылады [4]. Ол экскурсиялық істе, музейде, архитектуралық нысандыр
жанында, табиғат аясында жүзеге асады. Көрсетілім көрме бойынша жүргізілген
кезде көпшіліктің назарына жүздеген артефактілер ұсынылады. Олардың жанына
шағын түсініктемелер (олардың атауы, табылған жері, хронологиялық мерзімі)
жазылып қояды. Көрермен солар арқылы алғашқы ақпаратты алады. Егер
экскурсанттар тобына экскурсия жүргізушісі шақырылса, онда ол берілген
шағын түсініктемелерді толықтырып, кеңірек мағлұматтар беруі тиіс.
Жалпы алғанда, экскурсиядағы көрсетілім негізгі үш бөліктен тұрады.
Бірінші кезекте экскурсант ұсынылған заттар кешенін өзі ғана байқап көреді,
бақылайды. Екінші кезекте жәдігерлермен экскурсия жүргізуші портфелі
бойынша танысады, үшінші кезекте экскурсия жүргізушінің әңгіме – баянын
тыңдап, ақпараттармен түгелдей танысып шығады [4]. Сонымен қатар көрсетудің
өзіне тән шарттары бар (сурет 2).
Сурет 2. Көрсетудің шарттары
Ескерту – Мәліметтер [4] негізінде автормен құрастырылған
Нысанды көрсетудің сюжетті және сюжетсіз көрсетілімдер секілді де
түрлері бар. Мәселен, өнердегі сюжетті шығармалар, әдетте, тарихи және
тұрмыстық жанрға жатады. Ал натюрморт, портрет секілді жанрда ешқашан сюжет
болмайды. Дегенмен, олардан да кейбір ақпараттарды алуға болады. Көркем –
сурет өнеріндегі шығармалар сюжеті белгілі бір тарихи жайттарды, тарих
сахнасындағы оқиғаларды қамтуы ықтимал. Ал оларды баяндау мен түсіндіру,
көрерменнің эмоциясын ояту экскурсия жүргізуші шеберлігіне барып тіреледі.
Экскурсия кезіндегі кез келген сюжеттік көрсетілімнің өз қаһармандары
болады. Оларға үздіксіз қозғалыс, тарих тұңғиығынан тамыр тарту тән.
Сюжеттік көрсетілім экскурсанттардың белсенділігін арттырды, олар
ескерткішті есте сақтап қалады, оның мәнін, суретші берген идея мазмұнын
түсінеді. Көрсетілімнің экскурсия барысында өзіндік міндеттері бар екендігі
де белгілі. Олар: экскурсанттар алдында тұрған экскурсиялық нысанды
көрсету; орны бар да, өзі жоқ (қираған) нысандарды (фотосуреті немесе
сызбасы бойынша ғана сақталған) сипаттау; сол жерде орын алған тарихи
оқиғаны ойда қалпына келтіріп, көрсету; тарихи тұлғаның (жазушы, суретші,
қолбасшы) қызметін баяндау; нысанның бастапқы кездегі құрылысы (құрылымы,
нобайы) қалай болғандығын түсіндіру [7]. Әрине, сапалы көрсетілім
ұйымдастыру үшін белгілі бір дәрежеде жағдай жасалуы керек. Ал көрсетілім
жағдайы түсінігіне. а) көрсетілім нүктесін дұрыс таңдау; б) ойы тақырыптан
алыс жатқан экскурсанттың назарын аударуыға мүмкіндіктің болуы; в)
экскурсанттардың қозғалысын нысанды көрсетуде пайдалану мүмкіндігін
қалыптастыру; г) экскурсия жүргізуші бойындағы экскурсия жүргізуге дағды;
ғ) экскурсанттардың нысанды тамашалауға дайындығының болуы сияқты жайттар
кіреді.
Экскурсия жүргізуші: а) анықтау (ескерткішке қатысты мәлімет беру); ә)
мінездеме беру; б) салынған мақсатын айту; в) экскурсиялық талдау жүргізу,
салыстыру; г) анықтама жасау (экскурсия жүргізуші ескерткіш авторын,
ғимарат архитекторын атап өту); ғ) тарихи жағдайды бағалау сияқты жайттарды
(шамамен алғанда) көрсетілім кезінде естен шығармаған дұрыс. Көрсетілім
бірнеше сатылардан тұрады [5]. Олардың үлгісі (кесте 3).
Кесте 3
Көрсетілім сатылары
Бірінші сатыАлдарымызда тұрған... деген Отырар мемлекеттік
сөздерден кейін экскурсанттар археологиялық қорық –
жалпылама түрде нысанға көз мүзейі жанындағы Қазақ
тастайды. қайығының сыртқы келбеті
игеріледі.
Екінші саты Ескерткішті экскурсанттар мұқият Нысанның әңгіме – баяннан
қарай бастайды. кейінгі ерекшеліктері
назарға түседі
Үшінші саты Экскурсия жүргузіші талдауынын Нысанның жекелеген
кейін нысанды қайта қарау бөліктері мен бөлшектері
назарға ілігеді
Төртінші Экскурсанттарының нысандарды Нысан мен оның орналасқан
саты дербес көру. Орны мен тұрған жері жері есте сақталынып
есте сақталынады. қалады.
Бесінші сатыКөрген мен экскурсия жүргізушіден Тақырып бойынша естіген
естігендер түю дүниелер туралы қорытынды
жасалады
Алтыншы сатыЭкскурсанттардың нысанға соңғы ретЭкускурсанттар нысан
қарауы туралы өз ойларын
дұрыстығына сенеді.
Ақпарат көзі: [5] негізінде автормен құрастырылған
Әрине, жоғарыда келтірілген көрсетілім сатылары барлық экскурсияларда
біркелкі бола қоймайды. Оған көптеген факторлар (топтың ықыласы, экскурсия
жүргізуші шеберлігі, т.б) өзіндік әсерін тигізеді. Нысан туралы ақпаратты
есте сақтап қалу үшін экскурсанттар оған бірнеше рет көз тастайды. Бұл іс
неғұрлым көп болған сайын, нысанды есте сақтап қалу да соғұрлым жоғары
болауы ықтимал. Сол себепті де экскурсия жүргізуші экскурсанттарды нысанды
тамашалауға қолайлы деп есептелген орналастыруы жерге тиіс. Сонымен қатар
нысанның көлемі, ауданы, ауқымы туралы ақпараттарды да айтып кеткені абзал.
Экскурсиядағы көрсетілім екі жақты үдеріс болып табылады. Бір жағынан
сезімдік тұрғыда қабылданатын нысандарының мәліметін ашушы экскурсия
жүргізушісі тұрса, екінші жағынан нысанды тамашалаушы, зерттеуші экскурсант
тұрады. Бұл жерде екі тарап та белсенділік танытуы керек. Әсіресе,
экскурсия жүргізуші әңгіме – баянында баса назар аударылуы тиіс жайттарға
тоқтап кетіп отырғаны абзал. Былайша айтқанда, экскурсия жүргізуші өз іс –
әрекетінде экскурсанттарға кейбір бөлшектерді мұқият әрі нақты көруге,
бірқатар жайттарға баса назар аударуға жәрдемдеседі. Оның айтқан нұсқаулары
назардан кейбір жайттардың тыс қалмауына, маңызы зор дүниелердің ескерілмей
жатпауына себепкер болады. Мұндай нұсқаулықтар экскурсантқа тұлға жайлы ой
түюге, өзіндік пайымдау жасауға септігін тигізеді [5].
Экскурсия кезіндегі көрсетілім түрлері әр алуан. Мәселен, автобустық
экскурсия жүргізуде көрсетілімнің төрт түрі бар. Жалпы алғанда, автобустық
экскурсиялар мақсатты түрде еуропалық мегаполистерде кеңінен жолға
қойылған. Автобустар бір бағытта жүреді, белгілі бір нысандар жанындағы
аялдамаға тоқтайды, оларға бірнеше тілде үнтаспаға жазылған әңгіме –
баяндарды тыңдау мүмкіндіктері беріледі, яғни турист өзіне қажет тілдегі
және өзі түсінетін тілде жазылған ақпараттарды үнқұлақша (наушник) арқылы
тыңдайды. Автобустағы жекелеген туристер тобы өздері тамашалауды қалаған
нысандар жанынан түсіп қалып жатады. Ол нысанды тамашалап болған соң,
келесі нысанға қарай жол тартады.
Өз кезегінде көрсетілім экскурсияның маңызды бөлшегі ретінде өзіндік
ерекшеліктерге ие. Көрсетілімнің белсенділігі көбінесе, экскурсия
жүргізушінің белсенділігіне байланысты болып келеді, ал оның логикалық
жалғастығы тақырыпты сатылай ашу мүмкіндіктеріне барып тіреледі. Сондай –
ақ көрсетілімнің маңыздылығы сонда, ол болмаса экскурсияда өтпейді.
Көресетілім бірнеше сюжеттерден тұрады, әсіресе тақырыптық экскурсияларда
сюжеттік линия көрсетілім мен әңгіме – баян бөлшектерін біріктіреді.
Экскурсия кезінде көрсетілім әңгіме – баянға қарағанда ертерек басталады.
Алдымен экскурсанттар нысанды бір рет тамашалап алып, сосын экскурсия
жүргізушіні тыңдайды. Нысанды экскурсия жүргізуші айтуымен көрген соң,
экскурсанттар сол кездегі оқиғаларды ойша елестетіп отырады [8].
Көрсетілім өз кезегінде көрнекілік құралдарды көрсетудің принциптерін
жүзеге асырушы ретінде де бағалауға болады. Көрсетілім кезінде жәдігер,
өнер туындыларының көрнекілік құралдары ретінде қосымша материалдар (маект,
фото, графика, т.б.) да пайдалануы ықтимал. Әдеби тақырыптардағы әңгіме –
баянда ақын – жазушылар шығармаларынан үзінділер келтірілуі, кітаптарды
көрнекілік құралдары ретінде көрсетілуі де мүмкін. Сонымен қатар техникалық
құралдар да (кинофильм, диафильм, диапозитив, слайд – шоу, үнтаспа
жазбалары) пайдаланып, экскурсанттың ақпараттарды қабылдануына жағдай
жасалынады. Кейбір кезде тек қана сезу мүшесі арқылы қабылдау да
ұйымдастырылады. Мәселен, үнтаспаға жазылған Әміре Қашаубаевтың әндері,
т.б. Көрсетілім тәсілдеріне келетін болсақ (сурет 3).
Сурет 3. Көрсетілім тәсілдері
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Кез келген экскурсияның негізгі мақсаты алдын – ала таңдалған нысанды
көрсету және рухани тұрғыдан адамды байыту болып табылады. Ал мұның өзі
экскурсия мәнін мәдени – ағартушылық жұмыс ретінде айқындайды. Экскурсия
сәтті өту үшін көрсетілімі мазмұнды түрде ұйымдастырылуы қажет [5].
Әр экскурсияның нақты белгіленген тақырыбы болу қажет. Экскурсиядағы
тақырып – көрсету мен әңгімелеудің заты болып табылады. Сынанды қалай
көрсету керек екендігін, ақпараттың кандай бөлігін экскурсанттарға беру
қажеттігін экскурсияның тақырыбы анықтайды. Кейбір нысандар бірнеше
экскурсияларда көрсетіледі. Бірақ әрқайсысында, тақырыпқа байланысты бір
объект жайлы ақпарат түрлі көлемде беріледі.
Әр тақырып бірнеше тараулардың жиынтығы болып табылады. Әр тарауда
толықтылық болу қажет және қисынды аяқталуы керек. Көрсету – көрнекілік
принципін іске асыру процессі, экскурсиялық объекттермен көру арқылы танысу
(мысалы, архитектура ескерткішімен). Экскурсиядағы көрсету – объектілерден
көру ақпаратын сыртқа шығаратын көп планды процесс. “Көрсету” арнайы термин
ретінде экскурсионист ғалымдармен енгізілген және экскурсиялық методикалық
әдебиетте кең пайдаланады. “Көрсету” және “демонстрациялау” бір мағынаны
білдіреді [4]. Осы демонстрациялау белгілі бір әдістер арқылы жүзеге
асырылуы керек. Осы көрсетулер белгілі бір әдістер арқылы жүзеге асырылады.
1.2 Эскурсиялық туризмнің ұйымдастыру ерекшеліктері мен әдістері
Әдіс деген сөз грек тілінен пайда болған метод деген сөз – бір
нәрсеге жол деп аударылады. Әдістің жалпы ұғымы – алдына қойған мақсатқа
жету үшін арнайы ереже бар. Олар:
1. Экскурсантқа көруге, тыңдауға және сезуге көмек беру;
2. Экскурсантқа объекті көрудің, түсінудің практикалық дағдысын беру;
3. Тақырыпқа, әңгімеге, көрсетуге бүкіл экскурсия бойы тұрақты назар
қамтамасыз ету [5].
Бұл ережелерді іске асыру үшін экскурсоводтан тек қана экскурсия
мазмұнын ғана білу емес, оны өткізу және жүргізу методикасын білуін қажет
етеді. Экскурсия әдісінің жұмысы 2 бөліктен тұрады:
1. Экскурсия дайындау әдісі;
2. Экскурсия өткізу әдісі.
Экскурсия маршрутын жасағанда экскурсиялық топтың қозғалысы кезінде
уақытты үнемді пайдалануды есте сақтау керек. Бірқалыпты объектілерді
көрсете беруде сақ болу керек. Экскурсияның уақытын көрсетумен,
әңгімелеумен және паузалармен толықтыру қажет [7]. Көрсету мен әңгімені
пайдаланудың 4 варианты бар:
1. Әңгіме мен көрсетудің бірге жүріп отыруы – экскурсанттар бейнеленіп
жатқан объектіні зерттейді;
2. Тек қана әңгіме айтылады – қалаға сипаттама бергенде және тарихи
оқиғалар қарастырылғанда;
3. Тек қана көрсету жүргізіледі – объектіні экскурсовод көмегімен
зерттеу;
4. Көрсету де, әңгімелеу де жоқ – экскурсанттардың өзіндік жұмысы
(бақылау, алған әсер мен білімді меңгеру).
Экскурсия кезінде тек қана әңгімелей берсе біраз уақыттан соң
экскурсанттардың экскурсияға деген қызығушылығы төмендейді, одан кейін
тіпті жоғалады. Сондықтан объектілерді көрсетудің және әңгімелеудің
арасында үзілістің болуы тиіс. Экскурсия жасаған кезде маршрутқа байланысты
үзілістерді жоспарланады. Қала сыртына жасалған экскурсияларда үзілістер
ұзақтау болады. Сонымен қатар үзілістерді дұрыс пайдалану керек. Өйткені,
кейіннен аудиоторияның қызығушылығы төмендейді. Лекция тыңдаушыларының
зерттеуі бойынша 14-ші, 25-ші, 34-ші минуттарда тыңдаушылардың назары
төмендейді екен. Сондықтан экскурсиялық методикасы бойынша осы уақыттарда
жаңа объектті енгізеді. Одан басқа назар аударарлық тәсілдерде
пайдаланылады (мысалы, жазылған дыбысты тыңдау, слайдтарды көрсету) [5].
Жаңа экскурсияны дайындау шығармашылық топқа жүктеледі. Оның құрамына
экскурсияның қиындығына қарай 3-7 адам кіргізіледі. Топ жетекшісі
тағайындалынады. Олар педагогика мен психология, логика ілімдерін меңгерген
экскурсия жүргізуші мамандар, тәжірибелі музей қызметкерлері, тіпті, басқа
мекемелердің (жоғарғы оқу орны, мектеп, т.б.) қызметкерлері де болуы
ықтимал. Жаңа экскурсияны ұйымдастырушы (шығармашылық топ жетекшісі)
олардың әрбіріне экскурсияға қатысты белгілі бір тапсырмалар беруі не
болмаса дайын маршрут бойынша өз ойларын ортаға салуларын өтінуі мүмкін.
Жаңа экскурсияны дайындау 3 кезеңнен тұрады (сурет 4).
Сурет 4. Жаңа экскурсия дайындау кезеңдері
Ескерту – Мәліметтер [4] негізінде автормен құрастырылған
1. Алдан-ала жұмыс – келешек экскурсияға мәліметтер жинау және сол
мәліметтерді зерттеу, сонымен қатар экскурсияда көрсетілетін объектілерді
таңдау;
2. Тікелей экскурсия дайындау – бұл экскурсиялық маршрутты құру, нақты
мәліметтерді өңдеу, бірнеше негізгі сұрақтардан тұратын экскурсияның
негізгі бөлігінің мазмұнын құрастыру, бақылау мәтінін жасау, экскурсия
методикасын жинақтау, әңгімелеудің, көрсетудің тиімді методикалық
тәсілдерін анықтау;
3. Қорытынды кезең – экскурсияның маршрутты қабылдау мекеменің
басшысымен жаңа экскурсияны бекіту және экскурсияның алдында шығармашылық
топ экскурсияны қорғайды. Жаңа экскурсияны дайындаудың кезеңдерін
бейнелеуге болады. Олардың өзіндік реті бар. экскурсия тәжірибесінде
қалыптасқан жүйелілік бойынша қарастырамыз.
Объект болып бір оқиғамен байланысты ғимараттар, түрлі құрылыстар,
археологиялық ескерткіштер, өнер туындылары саналады [8]. Экскурсия кезінде
объекті көрсету басты орын алады. Дұрыс таңдалған объектілер олардың саны,
көрсетудің кезектілігі экскурсия сапасына әсер етеді. Соған байланысты
нысандарды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Біздің халқымыздың өмірінде болған тарихи оқиғалармен, қоғаммен,
мемлекеттің дамуымен байланысты орындар;
2. Ғимараттар мен құрылыстар, мемориалды ескерткіштер, белгілі
адамдардың өмірі мен қызметіне байланысты орындар: архитектуралық
ансамбльдер, қоғамдық-инженерлік құрылыстар, мәдени саласындағы ғимараттар
және т.б.;
3. Табиғи объектілер: ормандар, саябақтар, өзендер, көлдер, қорықтар мен
қорықшалар және реликті өсімдіктер;
4. Мемлекеттік және халық мұражайлардың сурет экспозициясы, тұрақты және
уақытша көрмелер;
5. Археология ескерткіштері: ежелгі тұрақтар, қоныстар, қорғандар, киелі
орындар және т.б.;
6. Өнер ескерткіштері: бейнелеу өнерінің туындылары, қолтаңбалы өнер,
мүсін және т.б.
Экскурсиялық объектілер келесі топтарға бөлінеді:
1. Мазмұны бойынша: бір жоспарлы және көп жоспарлы;
2. Функционалды белгісі бойынша: негізгі және қосымша;
3. Сақталу дәрежесі бойынша: толық сақталған, біздің уақытымызға дейін
біраз өгерістермен жеткендер, жартылай сақталған және жоғалтылған.
Экскурсияға кіргізілген объектілерге баға беру үшін келесі ережелерді
пайдалану ұсынылады:
1.Танымдылық құндылығы – бұл дегеніміз объектінің бір нақты оқиғамен
белгілі мәдени қайраткерлердің өмері мен шығармашылығына байланысты.
2. Объекттің әйгілігі – оның халық арасында белгілігі.
3. Объектінің әдеттігіден тыс болуы – объектінің қайтланбас ерекшелігі
бір аңызбен немесе оқиғамен байланыстылығы.
4. Объекттің айқын көрінуі – сыртқы айқындығы қоршаған ортамен,
ғимаратпен, құрылыстармен, табиғатпен өзара байланыстылығы [4].
Маршрутты тексеріп шығу экскурсия жасалу кезіндегі негізгі этаптың бірі
болып табылады. Маршрутты тексеріп шығуды ұйымдастырған кезде келесі
міндеттер қойылады: - маршруттың жоспарымен, маршрутта қарастырылған
көшелермен, алаңдармен танысу; - объекттің орналасқан жерін анықтау,
экскурсиялық автобустың тоқтайтын жерлерін анықтау; - әрбір объектті
көрсеткен кезде жұмсалатын уақытты есептеу; - белгіленген объектілердің
дұрыс таңдалғанын анықтау; - объектті дұрыс, тиімді көрсететін нүктелерді
табу және сол объектінің қасында туристерді орналастыратын орындарды
анықтау; - объектпен танысатын методикалық тәсілдерін анықтау; - маршрутта
қауіпті жерлерді анықтап, туристердің қауіпсіздігіне шара қолдану.
Бақылау мәтіні шығармашылық топпен жасалады. Бақылау мәтіні басқаша
фирма мәтіні деп аталады. Бақылау мәтінінде әдебиеттен үзінділер,
статистикалық мәліметтер, сонымен бірге экскурсия кіріспесі, мазмұны және
қорытындысы толық жазылады. Бақылау мәтініне маршрутпен байланысты емес
мәліметтер де кіреді. Осы мәліметтер экскурсияның басқа варианттарын
жасаған кезде көмектеседі. Бақылау мәтіннің көлемі, мысалы 3 сағатты
экскурсия болса 40-50 басылым бет болу керек. ал жаяу экскурсияларда 25-30
бет болу керек [5].
Экскурсиялық іс әдістемесі жеке әдістемеге жатады. Ол экскурсияға
қойылатын талаптар мен ережелердің жиынтығынан, экскурсияны дайындау мен
өткізу әдіс тәсілдерінен тұрады. Осыған орай, экскурсиялық әдістемені
экскурсия жүргізушінің кәсіби шеберлігінің негізі, материалды жеткізуді
жетілдіруші тетік, экскурсия жүргізушінің қызметін реттейтін үдеріс ретінде
бірнеше тұрғыдан қарастыруға болады. Әдістеме экскурсанттарға аз уақыт
ішінде көп нәрсені көруге, есте сақтап қалуға және түсінуге мүмкіндік
береді. Белгілі бір тақырыптағы лектор дәрісі экскурсиялық нысаннан тыс
жатқандықтан, оның дәрісі айтарлықтай қызықты бола қоймауы мүмкін, ал
нысанды көрсетіп тұрған экскурсия жүргізушінің әңгіме – баянын экскурсант
мұқият тыңдайды, көзімен көріп тұрған дүние төңірегіндегі мәліметтерге
қанығады, білім нәрімен сусындайды. Экскурсия әдістемесі экскурсанттарды
нысанмен байланыстырады, ол сан алуан талдау түрлерімен, көзбен салыстырып
көрумен астасып жатыр, яғни жалпы ғылыми әдіс – тәсілдерге, ғылыми
ұстанымдарға негізделінеді. Өз кезегінде экскурсия мазмұн, құрылым,
аудиторияға ықпал ететін арнайы әдістердің диалектикалық тұтастығы болып
табылады. Аудиторияға ықпал ету келушілер тобының сұраныстары мен
қызығушылығымен байланысты болып келеді. Cонымен қатар экскурсиялық
әдістеме экскурсия жүргізудің сан алуан тәжірибесін, іс жүзінде тақырыпты
ашу мен оны қабылдаудың ең тиімді жақтарын, озық үлгілерін алуға жетелейді.
Сондықтан да, экскурсиялық әдістемені жетілдіріп отыруға барлық тарап
мүдделі. Оны дамыту, жетілдіре беру үшін ең алдымен, әдістеме мазмұнына,
оның әдіс – тәсілдеріне назар аударып отыру керек [7]. Нысанды көрсету
алуан түрлі әдістер бойынша жүзеге асады. Осыған орай, экскурсиялық
жұмыстың әдістемесі: экскурсия не үшін дайындалады және жүргізіліп жатыр,
экскурсияны қалай жүргізген жөн, экскурсанттар назарын қалай оятып, олардың
қызығушылығын қалайша ұзақ уақыт сақтап тұрған дұрыс деген сауалдарға жауап
береді.
Экскурсиялық әдістеме экскурсия жүргізудің әдісі мен тәсілдері туралы
ғылым болып табылады. Бірқатар экскурсиялық мекемелерде оның қызметі
экскурсиялық тәсілдер жиынтығы ретінде бағаланады. Экскурсияны дайындау
және ұйыымдастыруда экскурсиялық әдістеме талаптары үдерісті ұйымдастыру
әдістемесі сынды оның негізгі бөліктері есепке алына қоймайды. Мұның өзі
экскурсия сапасына, оның жүргізу әсеріне кері ықпалын тигізу де ықтимал. Ең
бастысы, экскурсия жүргізуші әдістеменің мәнін, оның мақсаты мен
міндеттерін, тақырыпты ашуға септігін тигізетін тетіктерін түсуіне білуі
тиіс
Экскурсиялық әдістеменің қоятын өзіндік талаптары жеткілікті. Әдістеме
барлық экскурсиялық үдеріске, оның ұйымдастырылуы мен мазмұнына нақты
талаптар қояды. Ол экскурсияны ойластырып, ұйымдастыруға кіріскен кезде –
ақ көрініс бастайды. Алдымен көрсетілетін нысан талдап алынады, жүретін
маршрут белгіленеді, әңгіме – баян мазмұны ерекшелінеді, т.б. Мұнда негізгі
қойылатын талаптардың бірі экскурсия уақытына толық қамту. Алғашқы
минуттарда экскурсанттардың экскурсияға қызығушылығы артып тұратындығы
практика бойынша анықталған. Мұны экскурсия жүргізуші қызықты әңгіме –
баяны бойынша экскурсия соңына дейін ұстап тұруы қажет. Сөйтіп, әдістеме
экскурсиялық істің барлық тараптарын қамтиды, ондағы әрбір іс – әрекетте
өзіндік әдіс – тәсілдер қалыптасқан, оларды нұсқаулық бойынша дұрыс орындау
қажет. Әдістемені дайындаудағы қиындықтардың бірі көрсетілетін нысандардың
маңында тақырыпқа қатысы жоқ орташа түрдегі керемет бір нысандардың
болуынан да туындауы ықтимал. Мұндай мәселелерді шешудің бірнеше жолдары
бар: а) экскурсия нысанынан жатқан нысанға қысқаша анықтама беру, оның
тарихи орнын көрсету; ә) нысан жөнінде ештеңе айтпау; б) мұндай нысанды
айналып өтіп, оның экскурсанттар назарына ең соңынан түсуін қамтамасыз ету
[4].
Мамандардың айтуына қарағанда, жаңа экскурсияны дайындау негізгі үш
сатыдан өтеуі тиіс. Бірінші сатыда, материалдар жинастырылып, олар
зерттелінуі қажет, яғни тақырып бойынша нысандар таңдап алынады, олар жайлы
ғылыми және ғылыми – көпшілік материалдар сүзгіден өтеді, содан соң
экскурсия мақсаты мен міндеттері айқындалады. Екінші сатыда, экскурсияның
өзі дайындалынады. Бұл кезде экскурсия маршруты құрастырылады, материалдар
өңдеуден өтеді, экскурсия мазмұны белгіленеді, бақылау мәтіні жазылады,
экскурсия жүргізу әдістемесі сараланады, көрсетілім мен әңгіме – баянның ең
тиімді әдістемелері таразыланады, уақыты есептелінеді, экскурсияда
қолданылатын қызықты да, тартымды жеке мәтіндер қағазға түсіріледі. Ал
үшінші сатыда жаңа экскурсия әріптестер алдында қорғалады да, оның негізгі
сұлбасы бекітіледі. Соңғы сатыда жаңа экскурсия маршруты бойынша оның
ашылуына мүдделі топ жүріп өтуі тиіс. Әрине, жасалынған маршрут аталған
топтың мүшелеріне одан бұрын жақсы таныс болуы мүмкін, алайда, экскурсия
уақытын есептеу, дем алатын орындарды ұйымдастыру,т.б. жайттарды мұқият
қарастыру үшін белгіленген маршрут бойынша жүріп өткен лазым.
Жаңа экскурсияны ұйымдастырушы топ экскурсияға қатысатын көрермен жасы
әркелкі екендігін, яғни жас та, кәрі де келуі мүмкіндігін, ол маршрутпен
олардың барлығы жүріп өтетіндігін естен шығармауы тиіс. Сол себепті де жаңа
экскурсия әртүрлі жастағы адамдарды тобын шаршатып, қажытып жібермейтіндей
болып дайындалуы керек. Сонымен қатар экскурсанттарға қажет емес ақпараттар
легін тықпаламайтын, олардың қызығушылығына негізделген эскурсияны
ұйымдастыру қажет [7].
Айта кететін бір жайт, мамандар 1976 жылдан бері экскурсияны дайындау
сатылары деген түсінікті қолданып келеді. Сол кезде оның 15 кезеңі
айқындалған еді, толығырақ тоқталайық (сурет 5).
Сурет 5. Экскурсия дайындау кезеңдері
Ескерту – Мәліметтер [8] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыда айтылған кезеңдер (сатылар) аттары айтып тұрғандай бірқатар
іс – шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді. Кейбір тұлғаларға
маршрутты айналып өтуі секілді пункттер түсініксіз болуы ықтимал. Алайда,
бұл жерде құрылыстар немесе қоғамдық – саяси қозғалыстар, өзге де жұмыстар
әсерінен алдын ала белгіленген маршрут белгілі бір уақытта жабық болуы
мүмкін. Сол кезде айналма маршруттар, тіпті, көліктің келуіне қолайлы
жерлерге қарай маршруттың кейбір бөліктерге ұшырауы ықтимал [8]. Дегенмен,
бұл сатыдағы негізгі жұмыс белгіленген маршрутпен топты алып жүру, жолай
алуан түрлі нысандарды тамашалау, негізгі нысанды көру нүктелерін
белгілеудің қолайлы жолдарын қарастыру секілді көптеген іс – шараларды
қамтиды.
Экскурсияның қызықты өтуі ескерткішке тікелей қатысты. Көрсетілетін
нысанның танымдық маңызы зор, сондықтан да әрдайым жоғары болады. Нысанға
ерекше назар аударту бірінші кезекте карточкадан басталады. Онда нысан
фотосы мен мынадай мәліметтер болуы тиіс:
1) Нысан атауы (алғашқы және қазіргі);
2) Ескерткішке қатысты тарихи оқиға, оның мерзімі;
3) Нысанның орналасқан жері, оның мекенжайы (қала,
кент, өндірістік кәсіпорын, т.б.);
4) Ескерткішті сипаттау (оған келу, оның авторы,
салынған жылы, салынған материалы, мемориалды
мәтін);
5) Ескерткіш туралы дерек көздері (ескерткіш пен
оқиға айтылған әдебиет, архив мәліметтері, ауызша
аңыз – әпсаналар, негізгі баспа жұмыстары мен
жарияланбаған жұмыстардың сақталып тұрған жері);
6) Ескерткіштің сақталу жай – күйі (соңғы рет
жүргізілген ремонт мерзімі, қайта жаңғырту,
т.б.);
7) Ескерткішті қорғау (қорғау кімге жүктелгендігі);
8) Ескерткіштің қандай экскурсияларда
пайдаланылатындығы;
9) Карточканың жасалған мерзімі, құрастырушының аты
жөні мен қызметі болды [5].
Көп жағдайда экскурсия жүргізудің техникасы оның әсерлі болуына септігін
тигізеді. Егер экскурсия жүргізуші әдістемелер жиынтығы мен экскурсия
жүргізу техникасын өзара қабыстырар болса, онда оның шеберлігі жоғары деуге
болады. Экскурсия жүргізу техникасын меңгермей, сапалы экскурсияны
ұйымдастыру мүмкін емес. Өз кезегінде экскурсия жүргізу техникасына
бірқатар талаптар қойылады. Олардың қатарына экскурсия жүргізушінің топпен
танысуы, автобустан түсіру мен автобусқа кіргізу, оларды маршрут бойынша
шығармай алып жүру, нысан маңында топты дұрыс топтастыру, микрофон мен
дауыс күшейткішті пайдалану, экскурсияға жауап беру, олардың сусын ішу мен
тамақтануын (егер экскурсия бірнеше сағатқа созылса) қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz