Геотектоникалық қозғалыстар және тербелмелі қозғалыстар

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Геотектоникалық қозғалыстар және тербелмелі қозғалыстар

Геотектоникалық қозғалыстар . Жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының ең алғашқы орналасу жағдайының кейінірек өзгеріп басқаша жаңғдайда болуы, жер қыртысының (алғашқы қалыптасуынан бастап осы күнге дейінгі уақыт аралығында) ылғи өзгеріс үстінде болатындырын көрсетеді.

Табиғи жардайда жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан (әр түрлі бағыттағы) қозғалыстарды тектоникалық қозғалыстар деп атайды. Жер бетінің қазіргі кездегі көрінісі оның әр түрлі тереңдігінде жүріп жатқан физикалық-химиялық әрекеттерге және жердің өз осінен айналу жылдамдығының өзгерістеріне де байланысты деп саналады.

Тектоникалық қозғалыстарды және басқа да эндогендік процестерді (жер сілкінуден басқасын) табиғи жардайда тікелей зерттеп білу немесе бақылау жұмыстарын жүргізу мүмкіндігі өте аз. Оларды жер қыртысының құрылысында немесе жер бетінде байқалатын бедер өзгерістерін зерттеу арқылы ғана анықтауға болады. Жер қыртысының ұзақ уақыт бойы майысып, иілуге ұшыраған аудандарында шөгінді жыныстардың қалың қабаттары жиналады, ал жоғары көтерілу немесе төмен түсу әрекеттері кезек алмасатын жағдайда тау жыныстарының қалың қабаттары иіліп кейде жарылып, алғашқы орындарынан ауыса орналасады. Сонымен, жер қыртысының козғалыс механизмі, басқаша айтқанда жер қойнауынын, архитектурасын жан-жақты зерттейтін геологияның бір саласы геотектоника деп аталады.

Тектоникалық қозғалыстар (уақыт өлшемімен) шартты түрде қазіргі кездегі, жаңа және көне замандарда немесе ерте уақыттарда орын алған қозғалыстарға ажыратылады.

Қазіргі кездегі қозғалыстар қатарына тарихи кезеңді камтитын, басқаша айтқанда адамзат тарихында ұмытылмай есте сақталған және осы уақытқа дейін созылып, қазіргі кезде біздің көз алдымызда байқалатын қозғалыстар жатады.

Жаңа замандағы (неотектоникалық) қозғалыстар қатарына соңғы 30-40 млн жылдар ішінде, атап айтқанда неоген және төрттік (антропоген) кезеңдерді қамтитын мезгіл аралығында орын алған қозғалыстар жатады. Бұл қозғалыстардың нәтижесінде қазіргі кездегі бедер пішіндері қалыптасып, экзогендік әрекеттердің негізгі бағыты анықталады. Ал бұдан бұрынырақ уақыттарда болған қозғалыстар көне замандарды түгел қамтиды.

Тектоникалық қозғалыстар геологиялық басқа оқиғалардың қатарында ерекше орын алады. Өйткені олар геологиялық басқа процестердің дамуына бірінші болып әсерін тигізеді. Мұндай әрекеттердін, болған уақыты мен орнын, бағыты мен қарқындылығын анықтап түр-сипатын айқындау өте күрделі. Сондықтан да тектоникалық қозғалыстардың классификациясын жасап, жеке топтарға жіктеу жұмыстары қиынға түседі.

Соңғы жылдары біздің ел ғалымдарының жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тектоникалық қозғалыстардың классификациясы жасалынып, оның әр түрлі варианттары қарастырылады. Мысалы, қозғалу бағытына қарай: тік бағытталған (радиалдық) және көлденең бағытталған (тангенциалдық) қозғалыстарға ажыратылады (Хаин, 1973) . Олар бір қалыпты ырғақпен (толқынды және қатпар түзуші қозғалыстар) байқалатын және жарылмалы-үзілмелі (дөңбек тастар және блоктар түрінде) құрылымдар түзетін қозғалыстар, тербелмелі және бағытталған; баяу және жылдам; әлсіз және қарқынды түрде дамитын қозғалыстарға бөлінеді.

Алып жатқан аумағына қарай: жер қыртысының (шөгінді жыныстардан тұратын) жоғарғы жамылғы қабатында жүріп жатқан процестермен байланысты байқалатын үстіңгі (беткі), литосфераны түгел қамтитын (литосфералық) және жоғарғы мантия деңгейінде байқалатын (терең қабаттық) қозғалыстар болып ажыратылады.

Тектоникалық қозғалыстардың жоғарыда аталған негізгі түрлері одан ары қарай жекеленген ұсақ топтарға бөлінеді.

В. В. Белоусов тектоникалық козғалыстарды жер қыртысының жеке блоктарын қамтитын (қатпарлы жә-не үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзуші) және жер қыртысын түгел қамтитын (тербелмелі және үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзуші) терең қабаттық қозғалыстарға ажыратады.

Бұл жерде тектоникалық қозғалыстарды тік жоғары немесе көлденең, бағытталған деп ажырату тек шартты түрде ғана қабылданғандығын ескеру қажет. Өйткені табиғи жағдайда тік жоғары және көлденең бағыттағы қозғалыстар бір-бірімен алмасып немесе жалғасып жатады. Әдетте, тік жоғары-төмен бағытталған қозғалыстар магмалық және гравитациялық процестермен_ қатар байқалады. Ал көлденең бағыттағы қозғалыстар нәтижесінде қатпарлы және үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзіледі.

Тектоникалық қозғалыстардың барлық түрлері өзара өте күрделі байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады. Әсіресе олар қозғалмалы аймақтарда қарқынды түрде дамиды.

Сонымен, тектоникалық қозғалыстардың барлық түрлерін шартты түрде екі топқа (тербелмелі және дислокациялық) біріктіруге болады.

Тербелмелі қозғалыстар

Тербелмелі қозғалыстар деп жер қыртысының ғасырлар бойы (жоғары-төмен) тік бағыттағы баяу қозғалысын айтады.
Кейде олар эпейрогендік (грек тілінде “эпейрогенез” - материктің жаратылуы деген мағынада) деп те аталады.

Мұндай қозғалыстар жер қыртысын түгел камтитын тереңдік қозғалыстар қатарына жатады. Олар тау жыныстарының алғашқы жатыс жағдайын бұзбайды. Сондықтан да инженерлік құрылыстар-дың беріктігіне көп әсерін тигізбейді.

Тік жоғары-төмен бағытталған тербелмелі козғалыстар континенттер мен мұхиттардың барлығында байқалады. Олар жер бетінің қазіргі бедерінен, жас щөгінді тұнбалардан, археологиялық деректер мен тарихи құжаттардан көрініс табады.

Жер қыртысының қазіргі кездегі төмен шөгу жағдайын Голландия территориясынан жиі байқауға болады. Бұл елдің көп аудандары қазіргі кезде Солтүстік теңіз деңгейінен әлдеқайда төмен жатыр, ал бұрынғы ерте (көне) замандарда олар теңіз деңгейінен жоғары орналасқан болатын. Су астында қалмас үшін мұндай аймақтарда биік бөгеттер мен дамбалар (15 м-ге дейін) салу әрекеттері X-XI ғасырлардан басталғандығы тарих-тан белгілі. Жер қыртысының төмен шөгу жылдамдығы бұл аймақтарда жылына 0, 5-0, 7 см шамасында екендігі анықталды. Жер қыртысының жоғары қарай көтерілуі қазіргі кезде Финляндия мен Солтүстік Швеция жерлерінде жақсы байқалады (жылына 1 см-ге дейін) . Мынадай жағдайларды бір кездегі портты қалалардың қазіргі уақытта теңіз жағасынан өте алыста қалғандығынан-ақ (25-65 км) көруге болады.

Теңіз деңгейінің көтерілуі немесе төмен түсуі дүние-жүзілік мұхит суының жалпы көлемінің (эвстатикалық) өзгерістерімен де байланысты. Әсіресе, материктік мұздықтардың пайда болуы немесе жойылып кетуі (гляциоэвстатикалық) мұхит суының жалпы көлемінің ұлғаюына немесе азаюына көп әсерін тигізеді. Ең соңғы төрттік дәуір кезіндегі мұзданумен байланысты мұхит деңгейі 100 м-ге дейін төмендеген. Соңғы он жылдың ішінде Қаспий теңізінің деңгейі 2 м-ге дейін төмендесе, ал кейінгі жылдары біртіндеп қайтадан көтеріле бастады.

Мұхит және мұхитпен байланысты теңіз деқгейінің өзгеру жағдайын тұрақты түрде бақылау жұмыстары Финляндия жағалауында 1731 жылдан бастап жүргізіледі. Өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап көптеген портты қалаларда осы мақсатта алғашқы кезде гранитті жартастарға белгі салу, ал кейінірек металл рейкалар, ең соңында өздігінен жазатын құралдар (мареографтар) қолданыла бастады.

Осындай зерттеу жұмыстарының нәтижесі соңғы жүз жылдың ішінде дүниежүзілік мұхит деңгейінің жылына орта есеппен алғанда 1, 3 мм көтеріліп отырғандығын көрсетеді.

Сонымен, тербелісті қозғалыстарды зерттейтін негізгі әдістер тарихи және геодезиялык, әдістер болып саналады.

Тарихи әдіс археологиялық ескі деректер мен жазбаларды, карто-графиялық құжаттарды пайдаланады, сонымен бірге ескіден сақталған инженерлік құрылыс орындарын зерттеу негізінде көлдер мен теңіздердің
жағалау сызықтарынын, әр түрлі жағдайда болған өзгерістерін анықтайды.

Геодезиялық әдіс арқылы су деңгейін бақылап өлшеу және қайталама нивелировка жасау жұмыстары жүргізіледі. Су деңгейін бақылап өлшеу жұмыстары теңіз деңгейінің өзгерістерін тұрақты реперлер (футштоктар) арқылы бақылауға негізделген, Жоғарыда айтылғандай қазіргі кезде, су деңгейінің (көлдер мен теңіздердің) өзгеруін өздігінен жазып отыратын мареографтар арқылы бақылайды.

Нивелир арқылы қайталап өлшеу жұмыстарын жүргізу әдісі жер қыртысының қазіргі кездегі көтерілу немесе төмен түсу жағдайын анықтауда ең дәл әдістердің бірі болып саналады. Ол үшін жеке-ленген нүктелерде белгілі бір барытта тұрақты реперлер орнатылып, оньщ (алғашқы мәнімен салыстырғанда) абсолюттік биіктіктерінін, өзгерістері жыл сайын анықталып отырады. Осындай зерттеу жұмыстарының негізінде, ең алдымен ТМД-нық европалық бөлігінің, ал кейінірек Шығыс Европаны түгел қамтитын қазіргі кездегі тербелмелі қозғалыстар картасы Ю. А. Мещеряковтың басшылығымен жасалынды.

Мұндай карталардан қазіргі кездегі тік жоғары-төмен бағытталған тектоникалық қозғалыстардын, жылдамдығы ондаған мм-ге дейін жететіндігін көруге болады. Мысалы, 1920-1948 жылдар аралығында Донбасс территориясы мен Украина кристалдық массиві (Дондағы Ростовпен салыстырғанда) жылына 10 мм, Азов - Кубань ойпаты 3-5 мм жылдамдықпен көтерілгендігі, ал Терск ойпаты 6-7 мм жылдамдықпен төмен шөккендігі анықталды.

Қазіргі кездегі көлденең бағытталған қозғалыстар жер қыртысының, қозғалмалы аймақтарында тік бағыттағы қозғалыстармен қатар байқалады. Мұндай қозғалыстар Калифорнияда (Сан-Андреас атты жарық бойымен), Жапония аралдарында, Памир және Тянь-Шань тауларында анық байқалады. Мысалы, Памир мен Тянь-Шаньньщ түйіскен жерінде орналасқан Гарм полигонында (Тәжікстан) жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, соңғы 40 жыл ішінде Памирдің Тянь-Шаньға қарай ығысуы жылына шамамен 2 см жылдамдықпен жүріп жататындығы анықталды. Бұл секілді арнаулы геодинамикалық полигондарда (біздің елімізде Ашгабад, Ташкент, Алматы маңайында, Кола түбегінде және т. б. ) зерттеу жұмыстары комплексті түрде жүргізіледі.

Қыска уақыт ішінде байқалатын қозғалыс жылдамдығы мен оның негізгі бағыты еңіс өлшегіш құрал және деформограф арқылы анықталады.

Жаңа замандық (неотектоникалық) қозғалыстар неоген және антропоген дәуірлерін қамтиды. Олардың өзіндік ерекшеліктерін геотектониканьщ жаңа бір саласы неотектоника зерттейді. Соңғы 30-40 млн жылдар ішінде болған тектоникалық қозғалыстар неотектоникалық құрылымдардың (қыраттар мен ойпаттардың) және қазіргі кездегі негізгі бедер пішіндерінің қалыптасуына, сонымен бірге денудациялық және аккумуляциялық процестердің дамуына көп әсерін тигізеді. Олар жер бетінде экзогендік процестермен байланысты жүріп жатады. Мысалы, тік жоғары бағытталған қозралыстар нәтижесінде тау жоталарының жоғары көтеріліп өсуіне қарама-қарсы бағытталран денудациялық әрекеттер, оның ішінде ен, алдымен өзендік эрозия байқалады. Ал теңіз бассейндерінің (төмен бағытталған қозғалыстарға бай-ланысты) тереңдіктерінің ұлғаюына кұрлықтан ауысып теңіз түбінде жиналған шөгінді қабаттар кедергі жасайды.

Сондықтан жоғары бағытталған қозғалыстар бедер пішінінде көрініс табуы үшін, олардың жылдамдығы денудациялық әрекет-тердің жылдамдығынан жоғары болуға тиіс. Тереңсулы теңіз бассейндері қалыптасуы үшін ең қажетті жағдай, шөгінділердін, өте аз болуы. Тектоникалық қозғалыстардың жылдамдығы денудациялық немесе аккумуляциялық әрекеттердің жылдамдығына жуық болған жағдайда, денудациялық (Орыс жазықтығы) немесе аккумуляциялык, (Батыс Сібір жазықтығы) жазықтар пайда болады.

Сонымен жоғары көтерілу процесінің абсолюттік шамасы мен жылдамдық көрсеткішін дұрыс бағалай білу үшін белгілі бір уақыт аралығында қалыптасқан бедер биіктігіне болуы мүмкін денудациялық үгілу биіктігін шамамен қосып есептеу қажет. Ал иіліп төмен шөгу процестерінің дәл шамасы мен жылдамдығын анықтау үшін, бассейн терендігіне оньщ түбіне жиналған шөгін-Ділердін, калыңдық көрсеткішін қосу керек.

Жаңа замандағы (неотектоникалық) қозғалыстар геоморфологиялық және геологиялық әдістер арқылы зерттеледі.

Геоморфологиялық әдіс жер қойнауындағы қозғалыстардың жер бетіндегі (қазіргі кездегі жер бетінің бедер пішіндерін) көрінісін жан-жақты зерттеуге негізделген. Атап айтқанда, теңіз жағалауын және өзең террасаларын, әр түрлі су бассейндерінің ескі жағалау сызықтарын анықтау, өзен аңғарларыньщ құрылыс ерекшеліктерін, таулы аймақтардың бедер пішіндерін және т. б. жағдайларды зерттеуге сүйенеді.

Геологиялық әдістер бір мезгілде қалыптасқан (жастары бірдей) фациялардың таралу, орналасу заңдылықтарын талдауға және олардың қалыңдығын анықтауға, сонымен бірге (неоген және антропоген дәуірлерін қамтитын) қатпарлы және үзілмелі-жарылмалы құрылымдарды зерттеуге негізделген. Төмен түскен жерлерде діөгінді қабаттардың қалыңдығы жоғары көтерілген жерлермен салыстырғанда, көбірек болады. Жер қыртысының қозғалысы жөнінде маржан рифтерін зерттеу көп деректер (информация) береді. Әдетте маржан рифтерінің биіктігі 50-60 м-ден аспайды Бірақ кейде жеке аудандарда кездесетін маржанды ізбестастардың қалыңдығы 1000 м-ге дейін жетеді. Бұл жағдай мүхит немесе теңіз түбінің біртіндеп төмендегенін көрсетеді (мысалы, Тынық мұхиты) .

Тектоникалық қозғалыстардың (әр түрлі бағытталған) неоген-антропоген дәуірлерін косьш есептегендегі амплитудалық өзгерістері С. С. Шульц және Н. И. Николаевтың басшылырымен жасалынған ТМД-ның неотектоникалық картасында жақсы көрсетілген.

Көне замандардағы тербелісті қозғалыстардың ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары фацияларды талдауға және шөгінді жыныстар-дың қалыңдығын, сонымен бірге олардың стратиграфиялық орналасу реттілігін анықтауға негізделген геологиялық әдістер арқылы жүргізіледі.

Фацияларды талдау жұмыстарының нәтижесі палеотектоникалық зерттеу жұмыстарының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Қазіргі кездегі ғалымдардың көпшілігі фация деп, белгілі бір стратиграфиялық кесіндіде көрші орналасқан, құрамы және құралған физикалық-географиялық ортасы жағынан бір-бірінен оңай ажыратылатын шөгінді жыныстар комплексін айтады.

Фациялардың орналасу реттілігі көне замандардағы ескі су бассейнінің түбі мен жағалық бөліктерінің топографиясың сонымен бірге құрлықтық аймақтардың да сол кездегі алып жатқан аумағын айқындай түседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.