Халықты сүт өнімдермен (сүтпен) қамтамасыз ету

Кіріспе

Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасуы өнім сапасын арттыру мәселесін отандық өнім өндірушілердің үйреншікті ыңғайларын толығымен өзгертті. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуы, нарықтық экономикаға кіру болашағы республика экономикасының бәсекеге қабілеттілікке жетуінің обьективті қажеттілігін негіздейді. Әкімшілдік әміршілдік экономикада бәсекеге қабілеттілік мәселесі ішкі нарықта туындамады, себебі өнімді өткізу сұрақтарын әкімшілдік шаруашылықты бұзып, өндірістік звенолар санының өсуіне алып келеді. Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасына төніп тұрған қауіп нығайып өсіп бара жатқан халықаралық экономикалық бәсекелестік. Бұл қауіпті алдын алу ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.

Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіп салаларының

қазіргі жағдайы

Республикамыздың әлеуметтік экономикалық жағдайы облыс-ымыздың өнеркәсіп потенциялы дамуының деңгейімен анықталады. Өнеркәсіптік секторды одан әрі дамытудың басты міндеті тек қана өндірісті тұрақтандыру мен өсіру емес, сондай - ақ оның қайта құрылуы бәсекеге қабілеттілігін арттыру, шығарылатын өнімнің сапасын жақсарту, оның экспорттық әлеуетінің жоғарылауы болып табылады. Қазақстан Республикасы бойынша өнеркәсіп өндірісінің 2000 - 2004 жылдың қаңтар - желтоқсан айлар аралығындағы жағдайын төмендегі №1 кестеден көруге болады. кестедегі өнеркәсіп өндірісінің бес жылының 2004 жылды 2003 жылмен салыстыратын болсам, 2004 жылдың қаңтар - желтоқсан айларындағы өнеркәсіп өндірісінің қорытындылайтын болсам, 2004 жылы кен өндіру өнеркәсібінде 4959, 9 млрд теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2003 жылғы деңгейден 12, 7% жоғары. Көлемнің өсуі негізінен газ конденсатын (45%), газ түріндегі табиғи газ (тауарлы шығарылым) (25, 3%), шикі мұнай (11, 5%) темір кенді шекемтастар (6, 8%), темір кендерін (5, 3%) тас көмір (2, 3%) өндіруді арттырумен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ құрамында алтыны бар кендер және хром кендері, ескерткіштерге, әрлеуге немесе құрылысқа арналған гранит пен құмтас, бор және доломит, құм және малтатас, фосфат шикізаты, табиғи барий сульфаты 2003 жылғыдан артық өндірілген. Өңдеу өнеркәсібінде 1510, 2 млрд теңгенің өнімі өндірілді яғни 2003 деңгейден 8, 9% жоғары. Тоқыма және тігін өнеркәсібінде 37, 3 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, 2003 жылғы деңгейге 102, 6% құрады, бұл қызметтің осы түрі бойынша өнеркәсіп өндіріс көлемінің 70%-ға жуық үлесі келетін мақта талшығын шығаруды көбейтуден болды, ал былғары, былғарыдан жасалған бұйымдар өндіруде және аяқ киім өндіруде 2004 жылы 2, 4 млрд теңгенің өнімі өндірілді, бұл ірі қара малдың немесе жылқы, қой, ешкі және шошқа тектес жануарлардың терісінен дайындалған былғары және үсті былғарыдан жасалған аяқ киімді өндіруді өсіру есебінен 2003 жылғы деңгейден 17, 9% жоғары. Сүрек өңдеудің және ағаштан бұйымдар өндірудің көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 91, 7% құрады, целлюлоза - қағаз өнеркәсібі мен баспа ісінде 33, 3 млрд теңгенің өнімі өндірілсе, кокс, мұнай өнімдерін және ядролық материалдар өндіруде 134 млрд теңгенің өнімі шығарылды. Химия өнеркәсібінде 42, 5 млрд теңгенің өнімі өндірілді. Ал металлургия өнеркәсібінде және дайын металл бұйымдары өндірісінде 628, 2 млрд теңгенің өнімі өндіріліп соның ішінде қара және түсті металлургия өнімі - тиісінше 280, 1 млрд және 307, 1 млрд теңге, машина жасау саласында 123, 7 млрд теңгенің өнімі өндірілді. Сонымен қатар республикада 66, 8 млрд кВт сағаттың немесе 2003 жылдан 4, 6% артық электр энергиясы өндірілді, жылу энергиясын өндіру Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстары мен Астана, Алматы қалалары кәсіпорындарының көледі кемітуіне байланысты 2003 жылғы деңгейге 99, 7% құрады, ал табиғи су өндірісі 2, 3 млрд текше метр құрады, бұл 2003 жылғы деңгейден 5, 7% құрады. Жоғарыда көрсетілген №4 кестеден көріп отырғанымыздай, жалпы Республика бойынша соңғы бес жылда 12 млн 154 мың 127 теңгенің өнімі өндірілді. 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 346701 теңгенің өнімі артық өндірілді. Ал енді республика бойынша соңғы жылдардың қорытындысын талдайтын болсам, өнім өндіруден үлкен көрсеткішті Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Ақтөбе, Павлодар облыстары құрап отырса, Шығыс Қазақстан, Алматы қаласы, Қызылорда, Алматы облысы, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қостанай облыстары кейінгі орында тұр. ал ең төменгі көрсеткішті Ақмола, Жамбыл, Астан және Солтүстік Қазақстан облыстары құрап отыр. Атырау облысы бойынша өнімнің өсу қарқыны жылдан жылға өсіп отырғанын байқауға болады. егер 2003 жылы 18, 0%-ға өсіп кетті де 612574 теңгенің өнімі өндірілді деп алып қарасақ, 2004 жылы бұл көрсеткіш 8, 9%-ға асып түсті де 667 мың 552 теңгені құрады. Жалпы бұл көрсеткіштердің жылдан жылға өсуін қысқаша бұл мұнай өндірудің есебінен деп айтуымызға болады. Атырау облысынан кейінгі үлкен көрсеткішті Маңғыстау облысы алып отыр, 2003 жылы 2002 жылға қарағанда 24, 5%-ға көп өнім өндірілді де 2004 жыл бұл көрсеткіштер 364085 теңгеге жетті. Бұл деген сөз 2003 жылға қарағанда 12, 5%-ға артық өндірілді дегенді білдіреді. Кейінгі орынды көмідің есесінен өндіріс көлемін ұлғайтып отыған Қарағанды облысын жатқызамыз, соңғы екі жылды салыстырмалы түрде алып қарайтын болсақ, 2003 жылы 2002 жылға қарағанда 18, 0%-ға артық өнім өндіріліп, 366832 теңгені құрап отырса, 2004 жылы бұл көрсеткіш 7, 7%-ға өсіп кетіп, 395078 теңгеге жетті. Ал енді Ақтөбе облысы мен Павлодар облыстарын салыстырып көрейік, 2003 жылы Павлодар облысында Ақтөбе облысына қарағанда 5, 0%-ға көп өндірілді яғни 2003 жылы 204601 теңгенің өнімі өндірілсе, Ақтөбе облысында 194840 теңгеге өнім өндірілді, 2004 жылы Павлодар облысында 2003 жылға қарағанда 11, 7%-ға артық өнім өндіріліп, 228641 теңгені құраса, Ақтөбе облысында 2004 жылы 229911 теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 118%-ға артық өндірілді деген сөз. Павлодар облысымен салыстырмалы түрде алып қарасақ, Ақтөбе облысында Павлодар облысына қарағанда 0, 5%-ға көп өнім өндірген. Сондай-сақ кейінгі орында тұрған Шығыс Қазақстан, Алматы қаласы, Қызылорда, Алматы облысы, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан облысында соңғы бес жылда 670181 теңгенің өнімі өндірілді. 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 10, 5%-ға өсті де 201113 теңгені құрады. Қорытынды бойынша Алматы облысы Алматы қаласына қарағанда 9%-ға кем өнім түрін өндіріп 154408 теңгеге жетті.

Бір жылда адам басына шаққандағы халықты сүт өнімдермен (сүтпен) қамтамасыз ету деңгейі

Жоғарыдағы кестеден мынаны көруге болады:

● 1990 жылдары жан басына сүт пен сүт өнімдерін тұтыну ұлттық нормадан төмен болып, 2002 жылы ғана өзінің нормасына 260 кг., 2003 жылы 265 кг-ға жетті.

● Соңғы жылдары сүт өнімдерін тұтынуға деген өсу тенденциясы байқалуда, соңғы үш жылда жан басына шаққандағы сүт өнімдерін тұтыну 2000 жылы 235 кг-нан 2003 жылы 265 кг-ға дейін. Төлем қабілеттілігі бар халықтың өсуіне байланысты күрделі қайта өңдеуден өткен өнімдерге (қоюландырылған сүт, құрғақ сүт, ірімшік және т. б. )

Сүтті қайта өңдеудің қазіргі жағдайына талдау жасайтын болсақ:

● 1990 жылы республикада қуатты 105-110%-ға тең болатын, тәулігіне 2631 тонна сүтті өндіре алатын 57 ірі сүт комбинаттары құрылған болатын.

● Қазіргі уақытта қуаттылығы тәулігіне 5774, 3 тонна сүт өндіретін 109 ірі және орта кәсіпорындарды қоса есептегенде 265 кәсіпорын жұмыс істеуде. Нақты жағдайда ол 25% ды құрап отыр, оған сәйкесінше: өңделген сүт пен кілегей өндірісінде - 13%-ға (10, 9 мың тонна) .

● Кәсіпорындардың саны үнемі өзгеруде, тәжірибе көрсеткендей, кәсіпорындардың көбісі бұрыңғы кәсіпорындарды жаңартудан кейін құрылып жатса, кейбіреулері жаңа кіші цех болып ашылып жатыр. Жоғары өндірісті құнды құрал жабдықтар қондырылған жаңа және бірлескен кәсіпорындарды («ФудМастер» компаниясы - 1990-1995 жылдары шығарылған Германия, Швеция құрал жабдықтары, Теміртау қаласындағы «Космис» БК ЖШС- «Ren-milk» атты Германия, Швецияның құрал жабдықтары; «Келешек и К» ЖШС-де «Тетра Пак», «Валео Пак» атты Франция құрал жабдығы) есептемегенде, кәсіпорындардың көп бөлігі моральды тозған құрал жабдықтармен жұмыс істеп келуде.

● Осы кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың саны шамамен 10200 адамды құрайды. Тауарлы - сүт фермаларында сүтті қайта өңдеу бойынша кіші - цехтар жұмыс істеуде. Негізінен кіші - цехтар сүтті пастеризациялаумен, сүтті құюмен айналысады, ал олардың кейбіреулері ғана кермек (қышқылтым) сүт өнімдерін, ас майын, ірімшік, казеин өндірумен айналысады.

Сүтті қайта өңдейтін кәсіпорындардың аймақтық орналасуы шикізат ресустарының орналасуына толығымен сәйкес болып келеді: 265 кәсіпорындардың 113-і солтүстік облыстарында орналасқан (Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан) .

● Тұтынуға қарағанда өздерінің өндірісіндегі сүт өнімдерінің жетіспеушілігі Маңғыстау, Атырау, Қызылорда, Жамбыл облыстарында тіркелген. Ал Астана, Алматы қалаларындағы шикізатқа деген тапшылық Ақмола және Алматы облыстарындағы артықшылықтың есесінен жабылып отыр;

● Белгілі бір мезгілдерде сүт шикізатының тапшылығына байланысты кәсіпорындар құрғақ сүт өнімдерін пайдаланылады.

Сүтті қайта өңдеудегі жалпы өндірістің көлемі (мың. тонна)

7-кесте

Сүтті қайта өңдеу көлемінің өсуі бірқатар кәсіпорындардың қайта құрылуына және «Молпродукт» (қоюландырылған сүт) ЖШС, СХТ «ОксиАгро», «Магнитка» ЖШС, «Маслодел» және т. с. с. жаңа қуатты енгізуіне алып келді. Республика бойынша сүт өндірісінің жалпы көлемі 4 млн тоннаны құрайды. Кәсіпорынға сүттің 12, 2% (521200 тонна) сүтті қайта өңдеуге түседі, оның 30%-ға жуығы өз (шынайы) қалпында қалады, 32% қышқылтым сүт өнімдерін (қаймақ, сүзбе, қатық, айран) өндіруге жұмсалады да, қалғанын ірімшік, май, балмұздақ және т. б. өндіруге жұмсалады. Қалалардағы бөлшек бағамен сататын әмбебап және азық - түлік дүкендердің жалпы саны шамамен 15000-ды құрайды, оның 80%-ын сүт өнімдерін сатумен айналысатындар болып табылады.

Статистикалық мәліметтер мен облыстардың ауыл шаруашылық департаменттері көрсеткендей мониторинг мәліметтері бойынша сүтке және сүт өнімдеріне ауыл шаруашылық өндірушілердің бағасы мен импорттық, бөлшек бағаларына талдау көрсеткендей:

● Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер көрсеткендей сүттің бағасы анағұрлым тұрақтылықты көрсетіп отырса, нарықтық бағалардың керісінше өсу тенденциясы байқалып отыр.

● Баға бойынша сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін талдау көрсеткендей, импортталған құрғақ сүттің бағасы отандық өнімге қарағанда 3 есе арзан (1 кг-на 300 және 103, 4 теңге), қоюландырылған сүт - 1, 4 есеге, импортталған сары май 1, 85 есе (кг-на 205 теңге/379, 4 теңге кг-на) . Яғни импортталған тауарлардың бағасы төмен болуына байланысты сол өнімдерге деген импорт көлемінің өсуі байқалуда.

● Бағалардың мұндай алшақтығын тек қана кеден пошлиналарын көтеру арқылы тарифтік реттеу жолымен жетуге болады, бірақ мұнда тұтынушылар жағдайларының төмендеуіне алып келеді. Сондықтан қайта өңдеу кәсіпорындарының отандық өнімдерін арзандатудың басқада жолдарын табу қажет.

2000-2003 жылдар бойынша Республикадағы экспорт пен

өндіріс (мың тонна)

8-кесте

Жоғарыдағы кесте бойынша ішкі нарықтағы импортталған сүт өнімдерінің үлесі: 2002 жылы: сары май бойынша - 41%, таза түрдегі ірімшік - 19Ғ, қоюландырылған сүт - 90%, құрғақ сүт - 68%, 2003 жылы сары май бойынша - 39%, таза түрдегі ірімшік - 18%, қоюландырылған сүт - 88%, құрғақ сүт - 83%-ды құрап отыр. Сұйық сүт, кілегей мен құрғақ сүттің көп өнімдеріне деген импорт үлесінің төменделуі байқалып отыр.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс