Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіп кәсіпорындарда салық салудың теоретикалық аспектілері

Кіріспе

Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты объектілергет салынатын салықты айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы шағын бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет болып отыр.
Елбасы 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға шақырады. Сонымен қатар президенттің орта және шағын бизнесті дамуын жандандыру мен мемлекеттік қолдануды күшейту бойынша шаралар туралы 2001 жылдың 6-шы наурызында қаулы қабылданды.
2005 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркелген. Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санын ¼ - құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанын 40 пайызға жеткізу міндеті қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі. Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік туады. Сонымен мемлекете өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзіне де табыс салығы ретінде салық салынады. Яғни олар: корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға, мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады . Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден бұл саланың дамуы Ғылыми Техникалық Прогресс пен экспорттың дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған мемлекеттердің қатарына қосылуға әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды.
Бұл жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен мәнін ерекше екенін көруге болады.

Қолданған әдебиет көздері

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 ж. 7 қазанында
2. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия 2030».
3. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдері) – А : Юрист. 2004 – 329 б.
4. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2005 ж. 12 желтоқсан № 209 – ІІ. А: 2005 – 238 б.
5. « Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер» Байдүйсенов А.Д. // қаржы-қаражат 2002 ж №4
6. З. Кәрімжанов «Салық саясатының дамуы – ел игілігінің кепілі» // үкімет жаршысы, 2003 ж №7
7. Дүйсебаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» // Экономика 2002ж.
8. Енгізілген өзгертулер мен толықтырулар. Алматы: 2002 - 40б.
9. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – А: «LEM» - 2002-160 с.
10. Статистический ежегодник Казахстана : Статистический сборник / под ред. А.А. Смаилова – А: Агенство РК по статистике, 2005-583с.
11. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогооблажения. – А: Норма – К, 2002-392с.
12. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы, установление, виды – А: ТОО «Баспа», 2005-160с.
13. // Қаржы-қаражат, №6 – 2003-58с. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства».
14. // Аль-Пари, №1,-2004, 136б. «Аймақтық фискалды саясаты».
15. // Егемен Қазақстан 2003 ж. 22 қаңтар, 2 б. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер».
16. // Егемен Қазақстан 2004 ж. 10 қазан, 2б. «Салық жеңілдіктерінің мақсаты».
17. // Егемен Қазақстан 2005 ж. 1 қараша, 2 б. «Кәсіпкерлікті қолдау».

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 1
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРДА САЛЫҚ САЛУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ. 3
1.1 Салық жүйесінің түсінігі және оның экономикалық мәні 3
1.2 Салықтың түрлері 5
1.3 Кәсіпорын табысына салынатын салық 12
2 МАҢҒЫСТАУМҰНАЙГАЗ АҚ-НЫҢ САЛЫҚ ТӨЛЕУ ЖҮЙЕСІ. 17
2.1 Маңғыстаумұнайгаз АҚ-ның даму тарихы және кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау 18
2.2 Маңғыстаумұнайгаз АҚ-ның салық төлеу жүйесі 21
3 КӘСІПОРЫНДАРҒА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ. 23
3.1 Кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде тіркелген жеке заңды тұлғалар
салықтың дұрыс төлеуіне бақылау жасау 23
3.2 Қосылған құн салығының шаруашылық субъектілердің экономикалы әрекетіне
әсері 25
Қорытынды 29
Қолданған әдебиет көздері 31

Кіріспе

Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты
объектілергет салынатын салықты айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы алатын
орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып табылатын ұйымдар
мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы шағын
бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы
ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет болып
отыр.
Елбасы 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға шақырады.
Сонымен қатар президенттің орта және шағын бизнесті дамуын жандандыру мен
мемлекеттік қолдануды күшейту бойынша шаралар туралы 2001 жылдың 6-шы
наурызында қаулы қабылданды.
2005 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың
субъектілері тіркелген. Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санын ¼ -
құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс
істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанын 40 пайызға жеткізу міндеті
қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекете өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзіне де табыс салығы ретінде
салық салынады. Яғни олар: корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін,
әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға, мүлікке, көлікке және
тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады . Осы салық түсімдері
арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Олар: әлеуметтік –
мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық сақтау, транспорт,
табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге асырады. Сондықтан
бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының негізгі көзі деп айтуға
болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір бөлігін осы салықтардың түрі
құрайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден бұл саланың дамуы Ғылыми Техникалық Прогресс пен экспорттың
дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған
мемлекеттердің қатарына қосылуға әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды.
Бұл жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен
екендігін білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда
айтылғандар арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та
экономикада орны мен мәнін ерекше екенін көруге болады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРДА САЛЫҚ САЛУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.

1.1 Салық жүйесінің түсінігі және оның экономикалық мәні

Салық – бұл мемлекеттік органдардың қызметін қамтамасыз ету
мақсатында заңды және жеке тұлғалардан алынатын мемлекет бекіткен
міндетті төлем, яғни мемлекет бір нақты тәртіппен заң жүзінде
белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізілетін қайтарымсыз және өткізу
сипатта болатын, бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын,
қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категориялар. Салықтардың
экономикалық мәні мынада:
Салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қанша да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Сондықтан – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну керек. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері бар:
Реттеушілік;
Фискалдық;
Қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі қызметтермен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі- салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет
арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық
реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты- өндірістің
дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері,
салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек ғана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші
кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу
тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық
тетіктерімен тығыз байланысты болуы керек. Салықтық реттеуде салық
ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми
негізделген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын
төмендетіп, өндіріс қарқынын белсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған
ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы да бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) Егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан
асып кетсе, онда өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) Егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50% аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) Егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40% мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі;
Функционалды немесе бюджеттік – бұл қызметі арқылы мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады.
Себебі, салықтардың мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс- әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша ҚР- ның ішкі өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40%
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизімінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып,
салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған
болатын. Оған тоқтамай, енді салықтардың топтасуы туралы айтып өтеміз.
Салықтардың мынандай нысаны, белгілері бойынша топтастырамыз:
1) Салық салу объектісіне байланысты;
2) Қолданылуына қарай;
3) Салық салу органына байланысты;
4) Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;

1.2 Салықтың түрлері

Салықтар салық салу объектісіне қарай тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді. Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе
мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
Заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
Мүлік салығы;
Жер салығы;
Бағалы қағаздар мен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Әлеуметтік салық;
Жанама салықтарға салықтар жатады:
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
Баж салығы;
Яғни бұлар тікелей, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы
алынады.
Жанама салықты сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде
оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар:
1) Жалпы
2)Арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербессіз жалпы
мақсатқа жұмсалады. Бұған жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құн салығы, акциздер және т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген
міндеттер бойынша нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына
салынатын салық. Бұлар жол қорын құруға жұмсалады.
Салықты алатын және оған иелік ететін органдардың ерекшелігіне
қарай салықтар 2 бөлінеді:
1) Жалпы мемлекеттік
2) Жергілікті.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады:
Заңды және жеке тұлғалардың алынатын табыс салығы;
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
Бағалы қағаздар мен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
Жергілікті салықтар мен алымдар;
Жер салығы;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым;
Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алым;
Аукционда сатудан алынатын алым;
Табысқа салынатын салықтар салық төлемінің кез келген салық
салатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мыналар
жатады: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы
мүлік салығы, т.б.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Бұдан
қосылған салығы мен акциздер жатады.
Салық салу объектісіне бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы
және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар - салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің
сыртқы белгісіне қарай алынады. Бұған жер салығы, мүлік салығы, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар- салық төлеушінің салық төлейтін объектісіне салынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке
тұлғалардан табыс салығы жатады.
Қазақстандағы жаңа салық кодексіне сәйкес 2002 жылдан бастап
келесідей салықтар, алымдар және міндетті төлемдердің түрлері бар:
Салықтар:
Коорпорациялық төлем салығы;
Жеке табыс салығы;
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
Жер пайдаланушылардың әлеуметтік төлемдері және салықтары;
Әлеуметтік салық;
Жер салығы;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Мүлік салығы;
Алымдар: мемлекеттік тіркеу үшін алымдар:
1) Заңды тұлғаларды;
2) Жеке кәсіпкерлерді;
3) Жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын мәліметтерге құқықтары;
4) Радиоэлектрондық құралдарды және жоғары жиіліктегі құрылғыларды;
5) Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді;
6) Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді;
7) Азаматтық әуе кемелерін;
8) Дәрі- дәрмек құралдарын;
9) Автокөлік құралдарының ҚР-ның аумағы бойынша жүргені үшін алым;
10) Аукциондардың алынатын алым;
11) Елтаңбалық алым;
12) Жекелеген қызмет түрлері мен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
13) Телевизия және радиохабарларын тарту ұйымдарына радиожиілік спектірін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Төлемдер:
Жер учаскілерін пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Орманды пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Радиожиілік спектірді пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Кеме жүзетін су жолдары пайдаланғаны үшін төлем ақы;
Сыртқы жарнамаларды орналастырғаны үшін төлем ақы.
Басқа да төлемдер:
1. Мемлекеттік баж;
2. Кеден төлемдері;
*Кеден бажы;
*Кеден алымы;
*Төлемақы;
* Алым.
ҚР-ның салық заңында неғұрлым маңызды салық заңды және жеке тұлғалардан
түсетін табыс салығы, ҚҚС-ғы және акциздер болып саналады. 2002-2005
жылдардағы ҚР-сы мемлекеттік бюджеттің жалпы табысындағы салықтың негізгі
түрлерінің үлес салмағы.

Салық түрлері 2002 2003 2004 2005
2003
Табыстар, барлығы, оның ішінде 100 100 100 100
Заңды тұлғалардан түсетін табыс салығы 17,1 14,4 13,4 15,9
Жеке тұлғалардан түсетін табыс салығы 12,9 14,8 10,5 10,3
ҚҚС-ғы 22,2 21,0 28,2 25,1
Акциздер 4,5 5,0 6,6 6,6
Меншік салығы 5,3 7,5 7,7 7,0
Жерді пайдаланушылардан түсетін арнайы 2,8 4,1 3,5 2,6
төлемдер
Бюджеттің салықтық және салықтық емес 35,2 33,2 30,1 32,5
кірістері

Кестеден көріп тұрғандағыдай, мемлекеттік бюджеттің кірісі
құрылымында неғұрлым жоғары үлес салмақты ҚҚС-ғы, заңды және жеке
тұлғалардан түсетін табыс салығы алады.
Заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы салық жүйесінің құрамының бір
бөлігі болып табылады. Бұл салық заңды тұлғалардың табысына салынатын
тікелей салық. Салық төлеушілер- салық жылында салық салынатын табысы бар
заңды тұлғалар (мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері,
өндірістік коорпоративтер, коммерциялық ұйымдар). Оның ішінде:
-ҚР-сы Ұлттық банкісінен басқа резиденттер және резидент емес заңды
тұлғалар;
-Кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс бойынша коммерциялық емес және
бюджеттік ұйымдар;
Салық салу объектісі болып салық салынатын табыс саналады. Салық
салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен белгіленген шегерістер
арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жылдық жиынтық табыс- заңды тұлғалардың күнтізбелік жыл ішінде
түрлі көздерден алынған табысы. Бұған кәсіпкерлік қызметтен түскен
табыстардың барлық түрі жатады.
Заңды тұлғалар үшін табыс салығының ставкасы мынадай мөлшерлерде
белгіленеді:
- Жалпы заңды тұлғалар үшін – 30%
- Негізгі құралдар жабдығы болып табылатын заңды тұлға оны тікелей
пайдаланудан алынған табысынан - 10%
- Арнайы экономикалық аймақтарда жұмыс жасайтын заңды тұлғалар үшін -
20%
Табысты төлеу көзінен салықты ұстау арқылы, жылдық жиынтық табыс
туралы декларация беру жолымен, патент негізінде төлейді.
Қосылған құнға салынатын салық дегеніміз- тауар өндіру, жұмыс
орындау немесе қызмет көрсету мен олардың айналысы процесінде қосылған
құн өсімінің бюджетке аударылымы, сондай-ақ ҚР-ның аумағында тауар
импорттау кезінде жасалатын аударым. Бюджетке төлеуге жасалатын қосылған
құнға салынатын тауарлар, жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін
есептеліп қосылған құнға сатылатын салық санасы мен сатып алынған
тауарлар, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленуге
тиіс төленген қосылған құнға салынатын салық сомасының арасындағы айырма
ретінде анықталады.
ҚҚС-ғы бойынша есепте тұрған немесе тұруға міндетті кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар салық төлеушілер болып
табылады.
ҚР-ның азаматтық кодексіне сәйкес:
- Толық серіктестік;
- Сенім серіктестік;
-Жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
-Мешілес және тәуелді шаруашылық серіктестіктері;
-Шаруашылық серіктестіктері;
-Өндірістік кооперативтер;
-Мемлекеттік кәсіпорындар, бірлестіктер, ұйымдар;
-Кәсіпкерлі қызметпен айналысатын коммерциялық ұйымдар төлеушілері б.т.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен
түсетін салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің
кәсіпорындар мен өндірістердің, сондай-ақ шағын бизнес субъектілеріне
тигізер әсерін негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні айтып кеткеніміз дұрыс болады: егер Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесін қарастырсақ, өте салмақты орын алатынын
көреміз. Өйткені осы салада материалдық өндіріс пайда болады, яғни
жаңадан өнім жасалып айналысқа жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық
табыстан көрсетеді, ал ұлттық табыс мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі
болып табылады- себебі ұлттық табыс – салықтың көзі.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты
объектілерге салынатын салықтарды айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы
алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып табылатын
ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы
шағын бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп
салалы ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте
қажет болып отыр.
Елбасы 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға
шақырады. Сонымен қатар президенттің орта және шағын бизнесті дамуын
жандандыру мен мемлекеттік қолдануды күшейту бойынша шаралар туралы 1997
жылдың 6- шы наурызында қаулы қабылданды.
2003 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың
субъектілері тіркелген. Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санын ¼-
құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс
істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанын 40 пайызға жеткізу міндеті
қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды
тұлғаларға салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзіне де табыс
салығы ретінде салық салынады. Яғни олар: - корпоративтік жер қойнауын
пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға,
мүлікке, көлікке және тағы да басқа түрлері бойынша салық салынады. Осы
салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру,
денсаулық сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа
шараларды жүзеге асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің
бюджет қаражатының негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің
бюджетінің едәуір бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер
көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы
жұмыссыздар санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық
салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса, онда бюджеттің шығыны азаяды.
Бұл жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен
екендігін білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда
айтылғандар арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та
экономикада орны мен мәнін ерекше екенін көруге болады.
Ол үшін келесі ірі кәсіпорындардың қызметтерінен көруге болады.
Олар: АҚ Испат – Кармет, АҚ Қазақтелеком, АҚ Қарағанды Жылу, АҚ Абсолют –
Қазақстан, АҚ Валют – Транзит. Бұлар көптеген жұмысшыларды жұмыс
орындарымен қамтамасыз етеді.Салық төлейді, кейбіреулері экспортқа өнім
шығарады, кәсіпорындарды жаңа технологиямен қамтамасыз етеді. Бірақ
мемлекетте осы заңды тұлғалардың қызметін көптеген мемлекеттік органдар
мен комитеттер тексеріс жүргізіп қызметтеріне кедергі жасауда. Олар –
салық органы, антимонополиялық комитет, заң органдары және тағы да
басқалары. Бұл органдар мен комитеттердің тексерісі мен бақылау
жүргізуінің де маңызы бар. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса,
өз өздерімен қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады,
қоршаған орта қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды,
салықтар уақытымен төленбейді. Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың
бағасын реттеп отырады. Егер бағасы жоғары болса салық ставкасын
жоғарылатады, керісінше төмен болса салық ставкасы да төмендетіледі. Яғни
фискалды салық қызметі жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың
бірінші бөлімінде айтып кеткендей ақша – тауар айналысы артқан кезде
мемлекеттің бюджет қорының табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы кәсіпорындардың,
өндірістердің дамуына ықпал ететіндей Ғылыми Техникалық Прогресстің
көтерілуіне, салық ставкаларының кәсіпкерлерге тиімді әсер ететіндей етіп
қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек көрсететіндеріне) салық
жеңілдіктерін беруді көздейді.
Сонымен қатар келе заңды тұлғаларға салынатын салықтардың
экономикадағы маңызды салаларға оң әсерін көруге болады және бұл салықтың
түрі мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай-ақ
бюджеттің қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық
механизмінің өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды
ынталандыру немесе оны шектеу мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал
қорлануды, жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.

1.3 Кәсіпорын табысына салынатын салық

Кәсіпорындардың табысына салынатын салық Қазақстан
Республикасының бюджетіне келіп түсетін соманың ең көп бөлігін құрайтын
және экономикамызға тікелей әсер ететін маңызды салықтың бір түрі.
Нарықтық экономика тұсындағы кәсіпкерлік қызмет аясындағы ең белсенді
салық болып отыр. Осыған орай экономикамыздың жағдайы тұрақты болу үшін
экономика жүйесіндегі салық механизмінің тиімділігін жетілдіруіміз қажет.
Осындай тиімділікті арттыру барысында салық саясаты өте тұрақты болуы
тиіс.
Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда салық төлеуден
(табысына салынатын салықтан) жалтару етек алуда. Салық қылмыстарының
өсуіне жол бермеу барысында мемлекет өндірушілердің іскерлік
белсенділігін түсірмейтіндей етіп, тиімді салық деңгейін белгілеуі қажет.
Салық деңгейінің экономикаға әсерін атақты американдық экономист
А.Лаффер зерттеп, былай деген: Салықтардың түсуі тікелей салық
қойылымына тәуелді.
Егер салық қойылымы 100% мөлшерінде белгіленсе, онда ешқандай
кәсіпкер, өндіруші бір нәрсе өндіруге келіспес еді. Кәсіпкердің тұрақты
жұмыс істеуі және мемлекет табысының жеткілікті болуы салық ставкасына
тікелей әсер етеді. Сондықтан осыларға лайықты салық ставкасын белгілеу
қажет.
Өкініштісі мұндай деңгей тек субъективті түрде анықталады. А.
Лаффер пікірі бойынша салық ставкасы 30-50% аралығында болады. А. Лаффер
салық қойылымының деңгейін белгілеуге екі фактор әсер ететіндігін
анықтаған:
1) салық қойылымының басқа мемлекеттердегі деңгейі. Швецияда салық
ставкасы осы күнге дейін табыс салығы үшін 60%-ды құрайды.
2) салық қойылымының деңгейі экономикалық және саяси жағдайларға
байланысты. Мысалы, 1936 жылы АҚШ-та салық ставкасы 50% болса, ал
қазір ол 36% болып отыр.
А.Лаффердің осы идеясы АҚШ-тың 1982 жылғы салық реформасында
қолдау тапқан.
Қазақстан Республикасының кәсіпорын, ұйым және бірлестіктердің салықтар
туралы әрекеттегі заңына сәйкес, кәсіпкерлік қызметпен айналыспайтын
(пайда табуды көздемейтін) кәсіпорындардың салық ставкасы 25%, ал
делдалдық ұйымдарға, биржалар, ұсақ кәсіпорындарға 55%.

Табысқа салынатын салық.
Жеке тұлғалардың табыс салығы XIX ғасырдың ортасында
Ұлыбританияда алғаш рет салық жүйесіне енгізілген. XX ғасырдың барысында
барлық индустриялды дамыған елдерде қолдау тапты.
Табыс салығын төлеуде барлық елдерде салықтың шектелген және
шектелмеген міндеттілігі бар.
Шектелмеген міндеттілік тұрақты тұрғылықты жері бар жеке
тұлғалар, яғни Қазақстан Республикасы азаматтары, ал шектелген
міндеттілікті шетел азаматтары, жоқ адамдар иемденеді.
Табыс салығы прогрессивті түрде алынады. Прогрессивті тәсілді
қолданудың мақсаты халықтың кірістерін қайта бөлу деген сөз. Мұндай теңбе-
теңсіздікті атақты американдық экономист Лорренц қарастырған.
2004 жылдан бастап республикада табысы туралы декларацияны
толтыра отырып, табыс салығын төлеу механизмі енгізілді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында алынып жүрген негізгі
салықтардың бірі болып, кәсіпорындар табысынан алынатын табыс салығы
болып табылады. Заңды тұлғалардың табыс салығы жалпы мемлекеттік тікелей
алынатын салықтар қатарына жатады. Бұл салық түрі Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 24 қыркүйек Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығына сәйкес 1995 жылдың 1
шілдесінен бастап заңды тұлғаларға табыс салығын салу жөнінде жаңа тәртіп
күшіне енді. Бұл жарлықтың қабылдануы Республикамыздағы салық жүйесін
реформалау басы деп айтуға болады. Бұл реформаның негізгі мақсаты
өндірісті жандандыруға және салық жүйесін халықаралық стандартқа
жақындатуға бағытталған еді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық пен табыс салығының
айырмашылығы: салық төлеуші салық жылының қорытындысы бойынша, яғни
қаржылық- шаруашылық есеп нәтижесі жөнінде есептеп табыс салығын төлейді,
салықтық есептің деректері негізінде, ал ол өз кезегінде жеке
бухгалтерлік есептен айрықша есеп түрі болып табылады. Жылдық жиынтық
табыс және шегеріс сияқты категориялар әрекет ете бастады. Олар
Республикамыздың салық жүйесін барынша халықаралық стандартқа жақындатты
және барлық салық төлеушілер үшін әділетті табысын анықтап, салық
салынатын табысты, шегерістерді және жылдық жиынтық табысты белгіленген
тәртіп бойынша жүргізу құрылымын енгізді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық орнына Қазақстан
Республикасының 2004 жылы 12 маусымында қабылданған Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында, яғни салық
кодексінде корпоративтік табыс салығы енгізілді.
Корпоративтік табыс салығы бойынша негізгі өзгерістер жылдық
жиынтық табыс құрылымында көрініс тапқан. Корпоративтік табыс салығын
есептеу әдістері сақталынған жағдайға салық ауыртпашылықтары жылдық
жиынтық табыс пен салықтық шегерімдерді төмендету. Салық жылдық жиынтық
табысқа салық жылы ішіндегі төлеушінің әртүрлі көздерден тапқан барлық
табыстары жатады.
Корпоративтік табыс салығы – негізгі маңызды салық, оның
бюджеттегі үлестік мөлшері 55 – 60% құрайды. Корпоративтік табыс салығын
оң қаржылық нәтижеде алатын, яғни табыс, заңды тұлғалар төлейді.
Корпоративтік табыс салықтың механизмі және қызмет атқару
ерекшеліктері 1 кестеде ұсынған.

1кесте Корпоративтік табыс салығы

Корпоративтік табыс салығы

Салықты осы түрін бөлу негізінде жататын, маңызды түсініктердің бірі-
резиденттік. Ол тіркелген жер бойынша заңды тұлғаның түпкілікті салық
жауапкершілігін ұсынады. Сонымен, резиденттердің, барлық көздерден
алынатын барлық табыстардың шетелдік көздерін қоса алғанда, осы салықтың
аумағында салық салынады.

Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының салық жүйесіне беретін
енгізілген салық болып табылады. Осы салықты алудың бастапқы мақсаты
мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамсыздану және медициналық көмекті
қамтамасыз ету құқықты іске асыру үшін қаражаттарды жұмылдыру. 1999
жылдық қаңтар айынан әлеуметтік салықты енгізу, сонымен қатар, әлеуметтік
бағдарламаларға бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру үшін де қажет болды.
Әлеуметтік салықтың қысқа мерзімді қызмет ету уақытында бірнеше
өзгерістер енгізілген.
Мысалы, 2004 жылдан 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
салық кодексінің 317 бабының өзгеруіне байланысты, әлеуметтік салық жеке
табыс салығының ставкалық тәсілі тәрізді, әрбір жұмыскердің табысына
есептелінеді.
Еске түсіре кетейік, Қазақстанда, салық салудың 2 түрі жүзеге
асырылады: әлеуметтік салықты еңбек ақыға есептеу және еңбекақыдан жеке
табыс салығын ұстап қалу. Қазіргі жағдайда, кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалар үшін салық салу объектілері 3 кестеде ұсынылған.
Жер салығын енгізу мақсаты болып жерді әзірлеу, тиімді пайдалану
және сақтау; топырақ құнарлығын жоғарылату; әртүрлі сапалы жерлерде
шаруашылық жүргізудің әлеуметтік – экономикалық жағдайын теңестіру;
инфрақұрылым дамуын қамтамасыз ету; жер орналастыру бойынша шараларды
қаржыландырудың арнайы қорларын қалыптастыру табылады.
Салық салу объектісі болып жер участкісі табылады. Айтып кетейік,
салық бір жыл есебіне 1 гектар жер көлемі үшін жылдық тұрақты төлемдер
түрінде белгіленеді. Салықты заңды және жеке тұлғалар төлейді.

2 кесте. Әлеуметтік салықтың салық салу объектілері

Осыдан басқа заңды және жеке тұлғалар мүлік салығын төлейді. Салық салу
объектісі болып заңды тұлғаның иелігіндегі мүлік табылады. Жалпы мүлік
салығы жергілікті бюджетке түседі және оның маңызды бабы болып табылады.
Сондықтан, жергілікті органдар салық салу базаны, мүліктің ерекшелігі мен
құнына қарай салық ставкаларын объективті түрде анықтайды.
Егер, заңды және жеке тұлғалардың иелігінде, шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығында көлік құралдары болса, онда ол көлік
құралдарына салық төлейді. Салық салу объектісі болып көлік құралдары
табылады.
Акциздер, жанама салықтардың бір түрі болып, бағаға немесе
тарифке үстеме түрінде белгіленеді және заңды тұлғаның кірісі мен
мүлігінің тәуелсіз болады. Егер, тауарға акциз есептелсе ол акциздік
тауар болып табылады. Қазақстан Республикасының Үкімет әрбір салық жылына
Акциздік тауарлар тізімін бекітеді. Акциздік тауарларға спирттің барлық
түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, бекіре және қызыл балық
уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар және басқалары жатады. Қазақстан Республикасының аумағында
акцизделетін тауарлар шығарылатын, өткізетін, оларды Қазақстан
Республикасы кедендік акцизделетін түрлерін жүзеге асыратын заңды
тұлғалар төлейді. Акциздік тауарды тұтынатын жеке тұлғалар акцизді
төлейді.
Салық салу объектісі болып акциздік тауарлар мен қызметтің
акциздік түрлері жатады.

Келесі жаңа салық – қосылған құн салығы (ҚҚС). Ол Францияда пайда
болған, ол табыс алушылардан алынады және бағаның ішіне кіреді.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді)
өндіру және олардың айналу процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнын бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорт кезіндегі аударымды
білдіреді.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған
құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар,
қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы
арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Салық салу объектілері: салық салынатын айналым мен салық
салынатын импорт.
Қосылған құн салығын салық бойынша есепке тұрған немесе тұруға
міндетті заңды тұлға.
Негізгі салықтардан басқа заңды және жеке тұлғалар міндетті
алымдар мен төлемдерді бюджетке аударады. Оларға тоқталсақ.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым заңды тұлғаларды
және олардың филиалдары мен өкілдіктерін құру мен қызметін тоқтатуды
мемлекеттік тіркеу, оларды қайта тіркеу, сондай - ақ олардың мемлекеттік
тіркеу туралы куәліктің дубликатын алуы кезінде алынады.

2 МАҢҒЫСТАУМҰНАЙГАЗ АҚ-НЫҢ САЛЫҚ ТӨЛЕУ ЖҮЙЕСІ.

2.1 Маңғыстаумұнайгаз АҚ-ның даму тарихы және кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау

Маңғыстаумұнайгаз АҚ ҚР-ң бірден бір ірі мұнай өндіруші
компаниясы б.т. ҚР-ның батысында Маңғыстау облысында орналасқан бұл
компания 2004 жылдан нәтижесі бойынша республикаға мұнайдың 11% - ін
өндіреді, ал Маңғыстау облысы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.