Орталық Азия елдерінің аймақтық ынтымақтастығы: негізгі бағыттары мен болашағы

Мазмұны

АНЫҚТАМАЛАР, МАҒЫНАЛАР, ҚЫСҚАРТПАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I.БӨЛІМ. ЖАҺАНДАНУ ПРОЦЕСІНІҢ ОРТА АЗИЯЛЫҚ АЙМАҚҚА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Тәуелсіз Орта Азия аймағының интеграцияға тартылу жолдары
1.2 Орталық Азия елдеріндегі экономикалық ынтымақтастығының қиыншылықтары мен даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

II.БӨЛІМ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АЙМАҚТЫҚ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ, ЯДРОЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Энергетикалық қауіпсіздік . халықаралық қатынастар тұрақтылығының шешуші факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орталық Азияда ядролық қаруды таратпау мәселесіндегі Қазақстанның саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Орталық Азия: жаңа геосаясат шеңберіндгі экологиялык жағдай
және су ресурстары стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

III.БӨЛІМ.ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІМЕН ЫНТАМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ПРЕСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Орталық Азия аумағындағы қауіпсіздікті сақтауда Қазақстанның
қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Орталық Азияда Қазақстанның саясаты: екі жақты және көпжақты ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Орталық Азиядағы жаңа тәуелсіз мемлекеттерінің қалыптасу кезеңі жалпылай аяқталды. Бірақ оларға әлі де болашақта жаңа жаһандық қауіптердің пайда болуы мен жаһандану жағдайында ұлттық даму мен қауіпсіздіктің маңызды мәселелер қатарын шешуі алдыңғы мақсатта тұр. Дамудың объективті заңы жаһандану процесінің пайда болуына әкеледі деп белгілеу қажет. Сонымен қатар, маңызды әлемдік әлеуметтік кеңістікті құрастырушы ретіндегі трансконтиненталды құрылым көбінесе белсенді және ерекше рөлде бола бастады.
Орталық-Азиялық мемлекеттер Одағын құру бастамасы Қазақстанның Орталық Азия аймағында жүргізетін саясатының мәнін анықтайды. Біздің мемлекеттеріміздің егемендікті иеленуі аймақтың дамуына жаңа серпін береді. Қазір Орталық Азия қайтадан әлемдік экономиканың маңызды бөлігіне айналып отыр. Мұнда 56 миллион адам өмір сүреді, тұтас алғанда, ІЖӨ жылына 60 миллиард долларды құрайды. Қазіргі сәтте Орталық Азияның одан әрі дамуында екі жол бар. Бірінші жол - өзінің әлемдік экономикадағы шикізат көзі ретіндегі ролін бекіту. Оның үстіне - әлемдік геосаяси және геоэкономикалық бәсекелестіктегі қолжаулық ролі. Екінші жол – интеграция. Халықаралық нарық процестеріне тең деңгейде қатыса алатын аймақтық мықты бірлестік құру жолы. Бұл - тұрақтылық, экономикалық өрлеу, әскери және саяси қауіпсіздік жолы. Орталық Азиялық елдердің тәуелсіздік жылдары, бұл елдердің мүдделерімен ешқашанда сәйкес келмейтін, тек қарама-қарсы болатын, Батыс және Шығыс мемлекеттер қатарының назарының орталығында болды.Сонымен қатар, сыртқы күштер арасында Орталық Азиядағы геосаяси және геоэкономикалық ықпал сферасы және оның табиғи ресурстары үшін күрес айналысы пайда бола бастады.Жақында аймақ арқылы аймақтағы шарасыз экономикалық процесімен қоса саяси процесті қарқындатын, «Оңтүстік-Солтүстік» және «Шығыс-Батыс» транспорттық коридоры өтуі керек. Орталық Азия аймағына тек мемлекеттер мен шетелдік компаниялар ғана көңіл аударған жоқ. Орталық Азиялық елдері және халықтары, тағы да ауқымды қарама-қайшы жоспарының жүзеге асыруы мақсатында, осы жерде өзінің стратегиялық плацдармдарын құруға үміттенген, түрлі экстремистік исламдық ұйымдардың шабуылына ұшыраған еді.
Айқын болатыны, ол Орталық Азияның қатыстық изоляциядан үзілді-кесілді және тез түрде шығады және бұдан барлық жағымды және жағымсыз нәтижемен шығатын әлемдік саясатқа тікелей қосылады.
Аймақ елдері әлемдік интеграциялық процеске, аймақішілік өзара қарым-қатынас сипатындағы, сонымен қатар , өзінің жақын көршілестерімен басқа да мемлекеттермен қатысты мәселелерді шешуінде тығыз қатысуында мүдделі болып табылады. Жаңа шыңайылықтар жас мемлекеттердің саяси басшыларынан өзінің танылуын, ұлттың қауіпсіздік және даму стратегиясының барабарлық формуласын іздеуін және танылуын талап етті. Сонымен қатар, егерде бұрын КСРО құрылымында ортаазиялық кеңестік республикалардың ұлттық даму мен қауіпсіздік мәселесі күшті жоғарғы державалық одақтас мемлекеттері шеңберінде шешілсе, онда тәуелсіздік алғаннан кейін және қажетті ресурстардың жоқ болуында көрсетілген мәселелер ерекше өзектілігіне ие болады және өз бетінше сонымен қатар, жаһанданудың өзгешелік күштерінде жаңа қауіптің пайда болуына әкеледі. Орталық азиялық мемлекеттердің әлеуметтанушылары мен саясаттануышулары, аймақ мемлекеттерінің қазіргі сыртқы саясатын қалыптастырылуы әлемдік пен аймақтық ауқымды күштер орталығы арасында балансталған және дамудың сыртқы шаралары өте қиын жағдайда өтіп жатыр деп белгілеген. Өз кезегінде, бұл аймақтық ынтымақтастыққа себепші болады. Аналитиктер ең алдымен, қауіпсіздік үшін құрылымдық ынтымақтастыққа мемлекеттердің дайындығы мен қажетілігіне шартталған, аймақішілік диологтың дамуында бірқатар позитивті қозғалыстарды белгілейді. Қауіпсіздік идеясы Орталық Азияның жас мемлекеттерінің интеграциясына түрткі болған дәлел бола бастады.
Тандалған тақырыптың практикалық маңыздылығы КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азияның жаһандану процесінде белсенді кірісе бастағанында, сонымен қатар, Орталық Азия аймағындағы өзінің экономикалық және геосаяси жағынан қатысуының кеңеюіндегі Шығыс пен Батыстың түрлі елдерінің мүддесінің пайда болуының байқалуында. Сонымен бірге, Орталық Азия елдеріне деген идеологиялық ықпалдастықтың активазациясы өтіп жатты. Түрлі мақсатты көздейтін, түрлі саяси күштері-Орталық Азия халықтарының мүддесімен санаспай, тек өзінің мүдделеріне сәйкес жаңа тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасу процесіне өзінің ықпалын көрсетуге үміттенеді. Бұл күштердің арасында экстремистік мағынадағы күштер бар, сонымен қатар әскерленген террористік ұйымдар ретіндегі күштер де бар. Аталғандардың барлығы жиналған сыртқы саяси тәжірибемен жария етілген, барлық аймақтың басты мәселелерінің анализін және белгілеуін өзекті етеді.
Әскери-саяси одақтар мен ұлы державалардың дөрекі қол сұғушылығы мен бәсекелестіктің нәтижесінде әлемдік саясаттың күн тәртібінде әлі де тұрған, аймақтық шиеленістер қатарының пайда болуына және күшеюіне әсер еткен, көршілес жатқан таяу Шығыс пен Ауғанстанның жолын қайталамауы маңызды болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу барысында автор мына әдебиеттерге сүйеніп жазған. Негізінен бұл тақырып, әсіресе батыс ғалымдарының зерттеулерінде ауқымды түрде қарастырылған. Зерттеу барысында ТМД елдерінің атақты саясатшылар мен халықаралық-әлеуметтанушылардың еңбектеріне сүйенді: Біріншіден, аталған мәселелер Қазақстанның мемлекеттік және саяси қайраткерлерінің, яғни ҚР Президенті Н.Назарбаевтың, Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаевтың және т.б. еңбектерінде қарастырылады. Орталық Азиядағы геосаясат, оның ҚР қауіпсіздігіне ықпалы мәселесі Н.Назарбаевтың «Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства» (1992), «Казахстан: взгляд на мировой порядок, развитие и демократию» (1994), «Пять лет независимости» (1996), «На пороге ХХІ века» (1996), «Қазақстан - 2030» (1997), «Евразийский Союз» (1997), «Бейбітшілік кіндігі» (2001), «Сындарлы он жыл» (2003) және басқа еңбектерінде [1]кеңінен талданды.
Қ.Тоқаевтың еңбектері [2] негізінен Қазақстанның сыртқы саясатына арналған. Олар күштердің геосаяси орталықтары қатарына жататын мемлекеттермен ҚР-ның байланыстарына қатысты мәселелерді терең қамтуымен ерекшеленеді. Қ.Тоқаев Қазақстанның ТМД, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, КҚКҰ және басқа да көпжақты қауіпсіздік ұйымдары мен жүйелеріне қатысуына ерекше көңіл бөледі.
А.Ақаев, Б.Ақаеваның, А.Асанованың, А.Г.Арбатов, Е.П.Бажанов, А.В.Бурсов, К.С.Гаджиев, А.Д.Джекшенкулов, А.Г.Задохин, М.Иманалиев, Н.Исингарин, Г.Г.Қадымов, К.Н.Құлматов, Д.Н.Назарбаеваның, В.Ф.Ли, В.В.Наумкин, Г.А.Рудов, Ж.Сааданбеков, Э.Салахитдинов, К.К.Тоқаев, Т.Тоқтомушев, К.Шыналиев, А.Д.Шутов, Г.С.Яскинаның,Р. Мукимджанова , М.Т. Лаумулиннің және тағы да басқа.
Р.Мукимджанованың «Страны Центральной Азии: Азиатский вектор внешней политики.»(2005) атты еңбегінде ,Орталық Азия оңтүстік шек периметрі бойынша ынтымақтастық және тату-көршілес аймақ құру – бұл аймақтағы елдердің саясатындағы азиялық вектордың приоритетті міндеттері болып табылады. Кітапта Орталық Азияның бес мемлекеттерінің (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан,Түркіменстан,Өзбекстан) Қытай және шектес Орта Шығыс елдерімен қатынасының эволюциясы қарастырылды. Жақтастардың геосаясат саласындағы мүдделерінің қайшылықтары қарастырылады.
Орталық Азияға арналған геосаяси сипаттағы басылымдар арасында М.Лаумулиннің «Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика, политология» (2000) атты монографиясы, С.Көшкімбаевтың «Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность» (2002) атты еңбектері ерекше орын алады.
С.Л.Көшкімбаевтың «Центральная Азия на путях интеграции: геополитика,этничность,безопасность»( 2002) атты ұжымдық еңбегі келесі мәселеге негізделеді: анализ үшін негізгі критериі аймақ елдерінің өзара және сыртқы ортамен экономикалық және саяси байланыс сипатында болуы мүмкін. Қызық болатын жайт, сыртқы экономикалық серіктестермен жетекшілік ететін Қазақстан және Өзбекстан сияқты аймақтың ір елдері аймақтан тыс елдері бола бастайды. Бұл тенденция әлі де Түрікменстанға да қатысты. Аймақ елдерінің өзара сыртқы сауда көлемі жалпы айналымның 10%-н жоғарыламайды[3],бұл әрине аймақ елдерінің экономикалық интеграциясының өсуіне өте аз болып табылады. Мысалы, көршілес Қырғызстанның Сыртқы саудасындағы Тәжікстанның бөлігі өте аз. Мысалы, АҚШ-ң немесе Қытайдың бөлігінен бірнеше есе аз. Бұл аспектілер көбінесе геосаяси фактор қатарында негізделген аймақтағы интеграциялық тенденцияның ерекшелігін көрсетеді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. ДЕРЕК КӨЗДЕРІ

1.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҮКІМЕТІ МЕН ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ТЕМІР ЖОЛ КӨЛІГІ САЛАСЫНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ТУРАЛЫ //Қазақстан Республикасының Халықаралық шарттар бюллетені, 1999, №4,3-5-беттер

1.2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҮКІМЕТІ МЕН ҚЫРҒЫСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАУАРЛАРДЫ ЭКСПОРТ ЖӘНЕ ИМПОРТ ЖАСАҒАН АКЦИЗ САЛЫҒЫН АЛУ ПРИНЦИПТЕРІ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМ // Қазақстан Республикасының Халықаралық шарттар бюллетені, 2002, №1, 47-48-беттер.

1.3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҮКІМЕТІ МЕН ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ЕРКІН САУДА ТУРАЛЫ КЕЛІСІМ // Қазақстан Республикасының Халықаралық шарттар бюллетені, 1999, №4.
1.4. ДОГОВОР О НЕРАСПРОСТРАНЕНИИ ЯДЕРНОГО ОРУЖИЯ (ДНЯО). От 5 марта 1970г.// Бюллетень международных договоров,-1999.-№2.- С. 110-116.

2. НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ

2.1. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. -Алма-Ата: Дәуір, 1992;
2.2. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. -Алматы: Казахстан, 1996;
2.3. Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. -Алматы: Өнер, 1996. -228 с.;
2.4. Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы. 1994-1997. -М.: ФСССПН, 1997. -480 с.;
2.5. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. -Алматы: «Елорда», 2001. -304 б.;
2.6. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. -Алматы: Атамұра, 2003. -240 б.
2.7. Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана. –Алматы: Болеем, 1997. -736 с.;
2.8. Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана. –Алматы: Болеем, 1997. -736 с.;
2.9. Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. -Алматы, САК, 2000. -584 с.;
2.10. Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан. -Астана: Елорда, 2001. -552 с.;
2.11. Токаев К.К. Преодоление. Дипломатические очерки. -Алматы: САК/Gauhar, 2003. -656 с.
2.12. Касенов У.Т. Основные итоги внешнеполитической деятельности Республики Казахстан и ее приоритетные задачи. -Алматы: КИСИ, 1994;
2.13. Касенов У.Т. Центральная Азия: национальные и региональные аспекты безопасности //Казахстан и мировое сообщество. -1996. -№1. - С.21-35;
2.14. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы. -Алматы: Кайнар, 1998. -280 с.
2.15. Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика, политология. -Алматы: КИСИ /Информационно-аналитический центр «Континент», 2000. -480 с.;
2.16. Кушкумбаев С. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. -Алматы: ТОО Казахстан, 2002. -200 с.;
2.17. Внешная политика Казахстана: выработка новых приоритетов.-Алматы: ЦАПС/ФФЭ, 2002. -96 с.;
2.18. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Сборник научных статей. -Астана: Елорда, 2001. -267 с.;
2.19. Политика и интересы мировых держав в Казахстане. -Алматы: Дайк-пресс, 2002. -238 с.;
2.20. Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопасность. -Алматы: КИСИ, 2002. -209 с.;
2.21. Сарсенбаев А.С. Формирование информационной политики Республики Казахстан. -Алматы, 1999.;
2.22. Машан М.С. Анализ развития геополитической ситуации в прикаспийском регионе //Саясат. -2001. -№5. -С.48-52;
2.23. Джунусова Ж.Х. Демократизация национальной безопасности РК: ответ на новые вызовы //Безопасность, дипломатия, международное право. -Алматы, 2001.
2.24. Национальные интересы Казахстана и вызовы глобализации. Жатканбаев Е.Б., Байзакова К.И., Куренкеева Г.Т. и др. -Алматы, 2004. -246 с.;
2.25. Жумалы Р. Геополитика Центральной Азии. - Алматы, 2006. -515 с.
2.26. Байзакова К.И. Эволюция конституционной доктрины голлизма: политические и внешнеполитические аспекты. - Алматы, 2004. – 333
2.27. Жуков С. Казахстан, Кыргызстан, Усбекистан ы социально- экономических структурах современного мира // МЭи МО,1998.3, с.12.
2.28. Исингарин Н. 10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решения. СПб., 2001. с. 218.