12 жылдық білім беруде бастауыш сыныптарда ана тілін оқытудың белсенді шығармашылық іс-әрекет негіздері
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДЕНЕШЫНЫҚТЫРУ ОЙЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ КЕЙБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2 ОҚУШЫЛАРДЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ
3 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ТІЛДІ ДАМЫТА ОҚЫТУ
4 КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
5 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖОЛДАУЫНДАҒЫ
ОТБАСЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК РӨЛІ
6 ИНОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
7 ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
8 РУХАНИ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
9 ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАНУ АСТАРЛАРЫ
10 СИНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА
2 ОҚУШЫЛАРДЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ
3 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ТІЛДІ ДАМЫТА ОҚЫТУ
4 КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
5 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖОЛДАУЫНДАҒЫ
ОТБАСЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК РӨЛІ
6 ИНОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
7 ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
8 РУХАНИ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
9 ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАНУ АСТАРЛАРЫ
10 СИНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформаның қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие болып отырғаны белгілі. Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы 12 жылдық білім беруге көшумен және оқыту процесін технологияландыру қажеттігінен туындап отыр. Осы қажеттілікті өтеу үшін педагогика ғылымының соны жетістіктерін тәжірибеге енгізуде әлемдік және отандық әдіскер ғалымдардың еңбектеріне жасалған талдаулар, олардың құнды ой-тұжырымдары басшылыққа алынып, реформаны іске асыруға негіз болды.
Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәні туралы Ж.Аймауытов: “Ана тілі-халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі”,-деген.
Ана тіліне деген сүйіспеншілік, өз халқының тарихына қызығушылық ана тілін оқытудың басты міндетінің бірі болғандықтан білім беру жүйесінде келесі өзгерістер аясында бұл мәселеге баса мән беріліп отыр. Ана тілі оқу пәні ретінде оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын, қоршаған ортадағы әсемдік пен үйлесімділікті, жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды, туған жер байлықтарын танып біліп, оны дұрыс бағалауға, құндауға баулиды.
Ана тілі пәні барлық пәндердің ішіндегі жетекші пән болып табылады. Көркем өнердің бір саласы ретінде оның басты құралы сөз өнері. Белгілі ғалым Т.Ақшолақовтың пікірінше: көркем шығарманың кішкентай клеткасы сөз. Шығарманың шаңырағы сол арқылы көтеріледі деген тұжырым жасаған. Қазақ халқының ұлы ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар жеке тұлғаның қалыптасуындағы ана тілінің зор тәрбиелік –білімдік маңызына үлкен мән берді.
Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәні туралы Ж.Аймауытов: “Ана тілі-халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі”,-деген.
Ана тіліне деген сүйіспеншілік, өз халқының тарихына қызығушылық ана тілін оқытудың басты міндетінің бірі болғандықтан білім беру жүйесінде келесі өзгерістер аясында бұл мәселеге баса мән беріліп отыр. Ана тілі оқу пәні ретінде оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын, қоршаған ортадағы әсемдік пен үйлесімділікті, жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды, туған жер байлықтарын танып біліп, оны дұрыс бағалауға, құндауға баулиды.
Ана тілі пәні барлық пәндердің ішіндегі жетекші пән болып табылады. Көркем өнердің бір саласы ретінде оның басты құралы сөз өнері. Белгілі ғалым Т.Ақшолақовтың пікірінше: көркем шығарманың кішкентай клеткасы сөз. Шығарманың шаңырағы сол арқылы көтеріледі деген тұжырым жасаған. Қазақ халқының ұлы ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар жеке тұлғаның қалыптасуындағы ана тілінің зор тәрбиелік –білімдік маңызына үлкен мән берді.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. – Ростов на Дону: Феникс, 1996.
2. Лебедев В.И. Проблемы руководства жизненным самоопределением личности старшекласников: Автореф.дис.канд.пед.наук. - Москва: НИИ общей педагогики, 1974.
3. Липкина А.И. Психология самооценки школьника: Автореф. дис. канд. психол. наук. - М., 1974.
4. Филиппов А.А., Кондратьева М.Л. Профессиональная ориентация и профессиональное самоопределене личности // Активность личности в общении и в профессиональном самоопределении. - Москва, 1976. 65-76 бб.
5. Түрікпен-Ұлы Жолмұхан. Мектептегі кәсіптік бағдар жұмысы. //Көмекші құрал//. Алматы, 1992.
6. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан». Астана, 28 ақпан 2007.
7. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға». Астана, 6 наурыз 2009.
8. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы: «Қайнар», 1996 ж.
9. Курманова М. Семья и модернизация общества. Семья как – краеугольный камень построений мира на земле: Междунар. Науч-практ. Конф. 03.11.04 – Алматы 2004 ж.
10. Голод С.И. Современная семья: - плюрализм моделей // социологический жцрнал, 1996 №3-4.
11. Тощенко Ж.Т. Социология. Общий курс 2-е изд. Доп. И прераб. – М: «Прометей»: Юрайт, 2001.
12. Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру - міндет. // Қазақстан мектебі. № 9-10. 2005. 25-26 б.
13. Байғазиева Г. Жаңа педтехнология . // Қазақстан мектебі. № 8. 2005 . 53-54 б.
14. Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологиялар . // Қазақстан мектебі. № 4. 5-8 б. 2005
15. Арысбаева З. Инновациялық әдіс-тәсілдерді қолдану ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі. № 1. 2007 . 69-70 б.
16. Қазақстан Республикасының білім мекемелерінде информатика пәнін оқыту. І том. Алматы, 2006.
17. Қазақстан Республикасының білім мекемелерінде информатика пәнін оқыту. ІІ том. Алматы, 2006.
18. С.Елубаев. Математиканы оқыту теориясы мен әдістемесі. Жалпы бөлім. А., 2006.
19. Д.Ш.Матрос, Д.М.Полев, Н.Н.Мельникова. Управление качеством образования на основе новых информационных технологий, М.,2001.
1. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. – Ростов на Дону: Феникс, 1996.
2. Лебедев В.И. Проблемы руководства жизненным самоопределением личности старшекласников: Автореф.дис.канд.пед.наук. - Москва: НИИ общей педагогики, 1974.
3. Липкина А.И. Психология самооценки школьника: Автореф. дис. канд. психол. наук. - М., 1974.
4. Филиппов А.А., Кондратьева М.Л. Профессиональная ориентация и профессиональное самоопределене личности // Активность личности в общении и в профессиональном самоопределении. - Москва, 1976. 65-76 бб.
5. Түрікпен-Ұлы Жолмұхан. Мектептегі кәсіптік бағдар жұмысы. //Көмекші құрал//. Алматы, 1992.
6. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан». Астана, 28 ақпан 2007.
7. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға». Астана, 6 наурыз 2009.
8. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы: «Қайнар», 1996 ж.
9. Курманова М. Семья и модернизация общества. Семья как – краеугольный камень построений мира на земле: Междунар. Науч-практ. Конф. 03.11.04 – Алматы 2004 ж.
10. Голод С.И. Современная семья: - плюрализм моделей // социологический жцрнал, 1996 №3-4.
11. Тощенко Ж.Т. Социология. Общий курс 2-е изд. Доп. И прераб. – М: «Прометей»: Юрайт, 2001.
12. Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру - міндет. // Қазақстан мектебі. № 9-10. 2005. 25-26 б.
13. Байғазиева Г. Жаңа педтехнология . // Қазақстан мектебі. № 8. 2005 . 53-54 б.
14. Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологиялар . // Қазақстан мектебі. № 4. 5-8 б. 2005
15. Арысбаева З. Инновациялық әдіс-тәсілдерді қолдану ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі. № 1. 2007 . 69-70 б.
16. Қазақстан Республикасының білім мекемелерінде информатика пәнін оқыту. І том. Алматы, 2006.
17. Қазақстан Республикасының білім мекемелерінде информатика пәнін оқыту. ІІ том. Алматы, 2006.
18. С.Елубаев. Математиканы оқыту теориясы мен әдістемесі. Жалпы бөлім. А., 2006.
19. Д.Ш.Матрос, Д.М.Полев, Н.Н.Мельникова. Управление качеством образования на основе новых информационных технологий, М.,2001.
12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА АНА ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ БЕЛСЕНДІ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында білім
беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформаның қоғамдық тұрғыдан үлкен
маңызға ие болып отырғаны белгілі. Білім беруді реформалауды жүзеге
асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы 12 жылдық білім беруге
көшумен және оқыту процесін технологияландыру қажеттігінен туындап отыр.
Осы қажеттілікті өтеу үшін педагогика ғылымының соны жетістіктерін
тәжірибеге енгізуде әлемдік және отандық әдіскер ғалымдардың еңбектеріне
жасалған талдаулар, олардың құнды ой-тұжырымдары басшылыққа алынып,
реформаны іске асыруға негіз болды.
Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәні туралы Ж.Аймауытов: “Ана тілі-
халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене
беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен
дәуірлерін, қысқасы жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп,
сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі”,-деген.
Ана тіліне деген сүйіспеншілік, өз халқының тарихына қызығушылық ана
тілін оқытудың басты міндетінің бірі болғандықтан білім беру жүйесінде
келесі өзгерістер аясында бұл мәселеге баса мән беріліп отыр. Ана тілі оқу
пәні ретінде оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын, қоршаған ортадағы
әсемдік пен үйлесімділікті, жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды,
туған жер байлықтарын танып біліп, оны дұрыс бағалауға, құндауға баулиды.
Ана тілі пәні барлық пәндердің ішіндегі жетекші пән болып табылады.
Көркем өнердің бір саласы ретінде оның басты құралы сөз өнері. Белгілі
ғалым Т.Ақшолақовтың пікірінше: көркем шығарманың кішкентай клеткасы сөз.
Шығарманың шаңырағы сол арқылы көтеріледі деген тұжырым жасаған. Қазақ
халқының ұлы ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар жеке тұлғаның қалыптасуындағы ана тілінің зор
тәрбиелік –білімдік маңызына үлкен мән берді.
Қазіргі білімділік үрдіс ана тілін белсенділік пен шығармашылық іс-
әрекеттері негізінде оқытуды көздеп отыр. Белсенді шығармашылық іс-әрекет
оқушының сапалы жаңа нәтиже шығаруға бағыттаған іс-әрекеті. Бұл оқыту
үрдісіне қабілеттерінің негізінде көрінген тәсілдер мен амалдарды енгізуге
мүмкіншілік береді.
ТМД елдерінің психологтары Д.Б.Эльконин, Л.И.Кашина және отандық
зерттеушілер Т.Тәжібаев, Е.Суфиев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев және басқалар
танымдық қажеттілікті ойлау белсенділігін шығармашылық іс-әрекетті ой-
өрісті дамытудың алғы шарты деп есептейді.Сондықтан оқу үрдісін ғылыми
әдістемелік негізде, оқушылардың белсенділігімен өзіндік дамуын қамтамасыз
ететін технологияларды пайдалана құруы қажет. Психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде В.В.Давыдов, Е.И.Унт, А.А.Кирсанов) белсенділіктің үш
деңгейін көрсетіп берді. Олар:
- жаңғыртушылық-еліктеушілік белсенділік мұнда іс-әрекет тәжірибесі
басқаның тәжірибесі арқылы толығады,себебі өзінділік белсенділігі бұл
деңгейде төмен жеткіліксіз;
- ізденіс-орындаушылық белсенділігі орта деңгей, мұнда дербестік
дәрежесі орын алады. Бұл деңгейде алдыға міндет қойылады да, оның шешу
жолын оқушы өзі іздейді;
– шығармашылық белсенділік жоғары деңгей, бұл деңгейде оқушы міндетті
өзі қойып, оның шешу жолын да өзі табады.
Кез келген тәжірибені оқушы екі жолмен игереді. Біріншісі, дамыта
оқыту жолы, оның негізінде бұрыннан қалыптасқан амал әрекеттерді оқушының
белсенді меңгеруі жатыр. Екіншісі-шығармашылық бейнелерді, амалдарды жасау.
Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытатын және
іске асыруға ықпал ететін түрлі жолдар қажет. Біздіңше, оқытудың
төмендегі принциптерін ана тілі сабағында басшылыққа алу өте тиімді. Атап
айтсақ: жанрлық және авторлық, көркемдік-эстетикалық әдебиеттану, қарым-
қатынас тілдік, даралау ынталандыру, кіріктіру, гуманизациялау, әр түрлі
деңгейде оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде бала тұлғасын дербес дамыту,
нәтижелі-шығармашылық қызмет және т.б.
Жанрлық және авторлық принциптерді пайдалану әртүрлі жанрда жазатын
бір автордың бірнеше шығармасын бір уақытта қарастыруды көздейді. Мысалы:
Ы. Алтынсарин, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Көбеев,
Ж.Жабаев, Қ.Аманжолов, М.Әуэзовтардың көркемдік-сюжеттік әңгімелері,
өлеңдері, ертегілері. Сонымен қатар түрлі авторлардың бір жанрда жазған
шығармалары салыстырмалы түрде қарастырылады.
Көркемдік-эстетикалық принцип бастауыш сыныптардың ана тілі оқулығымен
хрестоматиясына енгізілген шығармаларды оқу мақсатында таңдап алуға негіз
болды. XX ғасырдағы қазақ ағартушылары А.Құнанбаев, Ы. Алтынсарин,
М.Жұмабаев және қазақ әдебиетінің классиктері С.Мұқанов, І.Жансүгіров,
Б.Майлин, О.Сүлейменов, Б.Соқпақбаев, С.Бегалин, Ә.Кекілбай, Ө.Тұрманжанов,
Ш.Мұртаза, Т.Молдағалиев, М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев,
Ә.Дүйсенбиев,С.Қалиевтардың шығармалары. Халық ауыз әдебиеті оқушылар
алдында қоршаған орта дүниенің байлығын және адамдардың қарым-қатынасын
ашады, эстетикалық сезімдерін ұштайды, болмысқа деген өзіндік көзқарасын
қалыптастырады.
Балалардың көңілі, олардың алдында тек қарапайым танымдық мәтіндер
емес, қоршаған дүние және адамдар қарым-қатынас байлықтарын ашатын,
үйлесімділік сезімдерін туыратын,өмірдегі сұлулықты түсінуге
жетектейтін,баланың болмысқа деген қарым-қатынасын қалыптастыратын сөз
өнері шығармалары екендігіне аударылады.Бұл принцип өнердің барлық басқа
түрлерінің арасындағы байланыстың белсенді тұрақтылығын қарастырады.
Әдебиеттану принципі әдеби шығармамен танысып оны талдағанда іске
асады, сөзге ерекше көңіл бөлінеді, себебі ол көркемдік бейне жасаудың
құралы, оның арқасында автор өзінің ойын, сезімін, көңіл-күйін, көзқарасын
жеткізеді. Оқушылардың көркемдік бейнені түсінуі ана тілінің бейнелік
құралын талдау арқылы іске асады. Көркем шағарманы талдау барысында онда
келтірілген проблемалар, адамгершілік және эстетикалық идеялар көркемдік
формалар, Отан туралы,бейбітшілік, дүние туралы оқушылардың түсінігін
толықтыруға мүмкіндік туады.
Әдебиеттану принципі оқытудың бастапқы кезеңінің ерекшеліктерін
ескере әдеби шығарманы талдағанда іске асады, көркем образ жасаудың құралы
ретінде қабылданады,сөз арқылы автор өзінің ойын, сезімін, идеяларын
жеткізеді.
Әдебиеттану принципі оқытудың басында орын алған, мәтінді
лингвистикалық талдаудың орнына жүреді, онда шығарманың жалпы сұлбасынан
бөлініп алынып,көркемдік мәнерлік құралдарының тек жекеленген түрлері
ретінде қарастырылады.
Сөз жеке бөлініп алынбай, шығарманың бейнелік жүйесінде бірге
қарастарылады, ол бейнелік сөздерді ғана емес,басқа сөздерді де мән,
мазмұнымен толықтырады.
Көркемдік шығармамен жұмыс көркемдік мәнерлік эпитет, теңеулерді
талдаумен шектелмеуі тиіс. Бастауыш мектепте тілдің бейнелік құралдарын
талдау балалаларға көркем образдың бүтіндігін сезінуге көмектесуі керек.
Әдебиеттану принципінің көрінетін бағзы бір жері,бағдарламада негізгі
әдеби жанрларды қамтиды: ертегілер, өлеңдер, әңгімелер, мысалдар, драмалық
жанрдан үзінділер.Оқушылар адамгершілік-эстетикалық идея көркем форма,
композиция сияқты ұғымдардың алғашқы түсініктерін меңгереді.
Әдебиеттік оқу курсы балаларды жазушылардың шығармашылығымен
таныстыруды қарастырмайды, себебі кіші мектеп балаларында жеткілікті
оқығандық, қажетті өмірден түйгендері,бақылағандары жоқ. Қарым-
қатынастық тілдік принцип сөйлеу мәдениетінің, сөйлеу дағдыларының дамуын
көздейді, олардың бастысы оқу дағдысын қалыптастырады. Ол әдеби оқу
бағдарламасында оқу материалдары маусымдық тараулар бойынша берілген.
Мысалы “Көктем” тарауы мұнда балалардың оқу мүмкіншілігін бірте-бірте
кеңейтетін, қоршаған дүние, елдің өмірі,туған елдің табиғаты, көктемгі
адамдар еңбегі жәйлі шығармалар берілген, олар балалардың рухани-
адамгершілік тәжірибелерін байытып, оқуға деген қызығушылығын дамытады.
Қарым-қатынастық тілдік принципі оқушылардың сөйлеу мәдениетін
дамыту, кіші мектеп балаларының оқу дағдыларын қалыптастыру мақсатында
қолданылады. Әдебиеттік оқу сабақтарының міндеттері сөйлеу әрекетінің
түрі, оқу дағдыларын тездетіп дамыту: ақыл-ой әрекеті болып есептелінетін
дауыстап оқудан іштей оқуға дейін жеткізу.
Оқу дағдыларын дамыту мыналарды қамтиды: 1- сынып - сөзді құрастырып
оқу тәсілдерін қалыптастыру, сөзді сөз тіркестеріне, сөйлемге біріктіру,
жүгіртіп оқудың қарқынын арттыру; 2-сыныпта - іштен оқуды бірте-бірте
енгізу; 3-4 сыныптарда-жүгіртіп оқу қарқынын ұлғайту және тиімді оқу
тәсілдерін меңгеру.
Бастауыш сыныптарда жүгіртіп оқуды қалыптастырумен қатар, оқығанды
түсіну жалпылау және негізгіні бөліп алу біліктерін дамытуға байланысты
жұмыстар жүргізіледі.
Оқу дағдылары мен тілтану біліктерінен (мәтінді бөліктерге бөлу,
тақырып қою, жоспар құру, оқығанды қысқартып және толық айтып беру) және
тағы басқа, оқушылар оқығанда кездесетін әртүрлі қарым-қатынастық
міндеттерді шеше отырып, мәнерлеп оқу тәсілдерін меңгереді, шығарманы
талдай отырып, олар ауызекі тілдегі мәнерлік тәсілдегі мәтінді оқығанда
пайдалануға дағдыланады.
Ана тілінде даралап оқыту маңызды принциптердің бірі ретінде
қарастырылады. Әр оқушының жеке тұлғалық қайталанбайтын ерекшеліктерін
жүйелі түрде ескеруді қажет етеді. Даралап оқыту белсенді, қалыптастырушы,
дамытушы принцип,баланың өзіндік шығармашылығын тез түрде дамытады. Даралап
оқыту дегеніміз - оқу материалын саралау қиындығы және көлемі әртүрлі
деңгейдегі тапсырмалар жүйесін жасау. Оқу топтарындағы оқу үрдісін
ұйымдастыру, іс-шараларының жүйесін жасау; әр оқушының жеке бас ерекшелігін
ескеру.
Дидактикада оқушының жеке бас ерекшеліктері ескерілсе мұны саралап
оқыту дейді. Педагогикалық әдебиеттерде ішкі және сыртқы саралау ұғымдары
келтірілген. Ішкі саралауда оқу үрдісін ұйымдастыру яғни мұнда сабақтарда
оқу іс- әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктері
ескеріледі.Сыртқы саралауда оқушылар арнайы топтарға біріктіріледі.
Мұғалімнің міндеті оқыту процесінде әрбір оқушы ішкі мүмкіншіліктерін
пайдалана алу үшін жағдай туғызу.Бұл практикалық міндетті шешу саралап және
даралап оқытумен тығыз байланысты яғни ішкі саралау және даралау
ұғымдарының мәні өте жақын деуге болады.
Әр түрлі деңгейде оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде бала тұлғасын дербес
дамыту принципі. Ана тілі сабағында бұл принципті іске асыруда төмендегідей
шарттарды орындау қажет.Атап айтсақ: физикалық және ақыл ой қабілеттерінің
дербес даму деңгейлеріне, оқушының мүддесі мен бейімділігі дамуына оқу
материалдарының сәйкес келуі; оқытудың қорытынды нәтижелеріне қол жеткізу
және нақтылаудың ең озық формалары ретінде әр түрлі деңгейдегі оқыту
жүйесін пайдалану; міндетті білім көлемінен оның мүмкін деңгейіне, білімді
меңгерудің репродуктивтік құралдарынан продуктивтік түрлеріне; жекеден
жалпыға және керісінше көшу. Сонымен әр деңгейдегі оқыту принципін жүзеге
асыру оқушылардың дербес міндеттерді шешу тәсілдерін өз бетінше таңдау
қабілетін дамытуға, алға қойған мақсаттарына жетудегі ілгерілеу қарқыны
ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізеді. Әр түрлі деңгейде оқытуда:
Оқушылар еркіндікке ие болады;
Жеке пәндерге көп уақыт бөледі;
Шағын топтарда оқушылардың жеке бас ерекшелігін ескере біркелкі
дамуына жағдай жасалады;
Жеке басқа бағытталған технологиялар танымдық іс-әрекетте белсенділік
көрсетуде әр оқушыға мүмкіншілік тудырады;
Сынақтар жүйесі әр оқушының өсу қарқынын жүйелі түрде байқап,
мониторинг жасауға мүмкіншілік туғызады;
Оқушы өзінің және жолдастарының жетістіктеріне жауапкершілікпен қарап,
өз іс-әрекетін еркін жоспарлауға мүмкіндік алады.
Нәтижелі шығармашылық қызмет принципі. Әдебиеттік оқу пәнінің
бағдарламасының мазмұны тек пән бойынша дайындау мен білімді меңгеруге ғана
емес, сондай-ақ оқушылардың шығармашылық қызметін диалектикалық дамытуға
бағытталған. Қазіргі жағдайда мектептер базалық білім беру стандарттарын
меңгерумен ғана шектеліп қалмауы тиіс. Басқа пәндер сияқты әдебиеттік оқу
сабағында алған кез келген білім мұғалім ұйымдастыратын және бағыттайтын
балалар шығармашылығы тұрғысынан қарастырылуы керек. Мұғалім білімді
қалыптастыру процесінде баланың эвристикалық қабілеттерін дамыта отырып,
оқу іс-әрекетін оқушының қызығушылығы мен бейімділігін дамыту, ойлан
тап,ойдан шығар, әңгіме құрастыр, мәтін бойынша сурет сал, қиялда, дайында,
жоспар құр, өз көзқарасыңды білдір, сен мәтінді қалай аяқтар едің? деген
сияқты жаңа нәтижелер жасауға бағыттайды.
Ынталандыру принципі. Бастауыш сынып оқушыларының оқуға деген ынта
ықыласы болса, олардың оқу таным әрекеті сенімді болады. Ынталандыру
принципі оқушыларға жеке дара қарауды керек етеді. Осыған орай
В.А.Сухомлинский төмендегідей кеңестер берген:
1. Балалардың ақыл-ой күштері мен мүмкіндіктері бірдей емес.
2. Оқыту мен тәрбиелеудің барлық заңдарын қолдана алатын абстрактылы
оқушы жоқ. Оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше.
3. Оқуда барлық мектеп балалары үшін табысқа жетудің бірыңғай алғы
шарттары жоқ.
4. Оқу қызметінің берілген сәтінде әр оқушының неге қабілетті екенін
анықтаудың маңызы зор.
5. Оның ақыл ой қабілетін одан әрі қарай дамытуға болатындығын анықтау
маңызды.
6. Оқушыдан мүмкін еместі талап етуге болмайды.
7. Бағдарламада қаралған деңгейге әр оқушы қандай жолмен, қандай
кірістермен және қиыншылықтармен келетінін дұрыс анықтап алу керек.
8. Әрбір оқушының ақыл-ой еңбегінде бағдарламаны қалай жүзеге асыру
керек.
9. Әрбір баланың күші мен мүмкіндігін ашып, оны ақыл-ой еңбегінде
қуанышқа кенелту.
10. Әрбір оқушының оқудағы және ақыл-ой еңбегіндегі дара сүрлеуін анықтау
керек. Осы сүрлеуді және жақсылық жалынының отын сақтау.
Кіріктіру принципін білім мазмұнын анықтауда, оқу бағдарламалары мен
оқулықтарын жазуда басшылыққа алынады. Кіріктіру әртүрлі пәндердегі негізгі
принциптер мен заңдылықтарды өзара тығыз диалектикалық бірлікте қарастыруды
көздейді. Сондай-ақ мазмұны жағынан бір-біріне жақын пәндердің тіл мен
әдебиет, тіл мен математика және т.б.өз ара жеке пәндердің ішіндегі
материалдардың арасындағы байланыстарын анықтап, оқушылардың білімін
тереңдетуге болады. Осы тұрғыдан алғанда бастауыш сыныптарда ана тілі пәнін
қазақ тілі, дүниетану, бейнелеу пәндерімен кіріктіре оқытудың маңызы
зор.
Гуманизациялау, ізгілендіру принципі оқушының жеке басына деген
ерекше құрметті сүйіспеншілікті талап етеді. Балаға сенім артып,оның жеке
басының қасиеттерін ескеріп, оқу таным әрекетінің жемісті болуына қолайлы
жағдайлар мен мүмкіндіктерді жасау керек. Оқу процесінде сабақтарда
балаларды қорықпай, қысымшылық жасамай, керісінше, олармен жылы қарым-
қатынас жасау міндет. Бұл принцип гуманитарлық бағдарды жүзеге асыруды
керек етеді. Бастауыш сыныптарда білім мазмұнын жалпыадамзаттық және ұлттық
рухани игіліктеріне қарай бағыттап, халқымыздың тарихын, тілін, мәдениетін,
дәстүрін терең оқып үйрену міндетін жүзеге асыру керек.
Проблемалық принцип оқу процесінің мазмұнын, әдістерін,
технологияларын, ұйымдастыру формаларын проблемалы сипатта болуын
қамтамасыз етеді. Проблемалы оқыту білімді дайын түрде бермей,оқушылардың
ізденуін, дербестігін, шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталады.
Проблемалық принцип оқушылардың ойлау процесінің психологиясына
негізделеді. Өйткені, ойлаудың басталуы проблеманың болуына байланысты,
басқаша айтқанда ойлау проблемалық сұрақ немесе міндеттен басталады.
Сонымен, бастауыш сыныптарда ана тілін белсенді шығармашылық іс- әрекет
негізінде оқыту үшін мұғалімдер басшылыққа алатын принциптер ұсынылды.
Оларды оқыту процесінде дұрыс пайдаланудың мәні мен маңыздылығы оқушының
алған білімінің нәтижелілігіне байланысты болмақ.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада бастауыш мектепте ана тілін оқытудың басты міндеттерінің бірі
халқымыздың тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрін меңгертуді көздейді. Ол
оқушылардың белсенді танымдық қызығушылығын арттыру үшін жаңа ізденістерді
қажет етеді. Автор ана тілін оқытуда белсенді шығармашылық әрекетті
қалыптастыруда пайдаланылатын принциптерді ашып көрсетеді.
РЕЗЮМЕ
Одной из важнейших задач начальной школы является обучение родному
языку, так как он несет в себе основы истории, культуры и традиции народа.
При этом необходим поиск новых подходов, активизирующих познавательный
интерес учащихся. Автор раскрывает принципы, основанные обучение родному
языку активной, творческой деятельности.
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДЕНЕШЫНЫҚТЫРУ ОЙЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ КЕЙБІР
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Зайкенов М.-мұғалім (Алматы қ., №163 жалпы білім беретін мектеп)
Бастауыш сыныптарда дене шынықтыру ойындарын қызықты етіп
ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушылардың ұйымшылдық қабілетін дамыту,
ізденіске жетелеу, белсенділіктерін ояту, оқушыларды салауатты өмір салтына
тәрбиелеу, оқушылардың ептілік, жылдамдық, иілгіштік, шапшаңдық дағдыларын
қалыптастыруда эстафеталық ойын сабағын ұйымдастыру – белгілі бір дәрежеде
нәтиже беріп жүр.
Сабақтың көрнекілігіне доп, эстафеталық таяқ, жалауша, Дені саудың
жаны сау, Шынықсаң, шымыр боласың, Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат
жемісі, Ұл тәрбиелеп отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қыз тәрбиелеп
отырып, ұлтты тәрбиелейміз (Платон) т.б. нақыл сөздерді плакатқа жазып,
іліп қоюға болады.
Дене тәрбие сабағының басқа сабақтардан үлкен айырмашылығы бар. Барлық
пәндерге тән сабақ барысы бірінші, ұйымдастыру кезеңі, екінші, үй
тапсырмасы деп екіге бөлінсе, денешынықтыру сабағында ұйымдастыру кезеңі
бірнеше кезеңге бөлінеді. Себебі, оқушылар үй тапсырмасын айтпастан бұрын
мұғалім оқушыларға сәлем бермейді. Керісінше оқушылар сыныпты қабылдап алу
туралы мұғалімге сынып секторы рапорт береді. Сонан кейін ғана пән мұғалімі
оқушылармен сәлемдесіп, мәліметін қабылдайды. Сонымен бірге сабақтың
негізгі бөлімінде Допты бастан асырып беру, Өз орныңды тап, Кім
шапшаң?, Нысанаға дәл тигіз, Әркім өз жалаушасына деген сияқты ойын
түрлерін бір сабақ көлемінде жүргізуге да болады. Бірақ бұл оқушылардың
қабілет қарымына қарап жүргізіледі. Біз осы ойын түрлерінің ішінен Әркім
өз жалаушасына деген ойынның әдіс-тәсілдерін ғана көрсетпекпіз. Сондықтан
да сабақтың негізгі ұйымдастыру бөлімдерін ғана көрсетіп отырмыз.
Сабақтың кіріспе бөлімі: Мұнда саптағы жаттығулар оңға бұрыл, солға
бұрыл, кері бұрыл, алға қадам бас т.б. Жүру, аяқтың ұшымен, өкшемен, ішкі
және сыртқы қырымен жүру. Жүгіру, оң жақ, сол жақ жанымен, артымен бір
бағытымен жылдамдықты өзгерте жүгіру.
Дайындық бөлімі: Жалпы дене қимыл жаттығуларын қатарда және шеңберде
жасату.
1. Қолға жасайтын жаттығулар.
2. Иыққа жасайтын жаттығулар.
3. Тізеге, аяққа жасайтын жаттығулар.
4. Сабақтың тақырыбына жасайтын жаттығулар.
Негізгі бөлім: Әркім өз жалаушасына деген ойын түрі бойынша.
Баршамызға белгілі ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі
жасаған қимылына сенім артып, оның бойында ойлау, тапқырлық, шешімділік,
шыдамдылық пен ұстамдылық, ұйымдастырушылық, жан-жағын пайымдаушылық
секілді қабілет-қасиеттері қалыптасады. Сондықтан қандай бір қозғалыс
ойынын ұйымдастырсақ та оны әуелі ой таразысынан өткізіп алған жөн. Ол
сонда ғана бала көңіліне ізгі әсер етіп, есінде ұзақ сақталады. Әуелі
ойынды ұйымдастырмас бұрын, оған ең алдымен ойын өтетін орынды, керекті
құралдарды даярлап алу керек. Егер ойын сабақ үстінде ұйымдастырылатын
болса, оған сынып кезекшісі, денешынықтыру жұмыстарын ұйымдастырушы, сондай-
ақ арнайы бөлінген оқушылар жәрдем етеді. Мысалы, дене тәрбие сабағы
басталмас бұрын үзіліс кезінде-ақ дене тәрбиесі пәнінің мұғаліміне сынып
кезекшісі, спорт секторы және жәрдемші оқушылар келіп, болатын сабаққа не
керек екендігін алдын-ала біліп алады.
Екіншіден, ойынды түсіндіргенде оқушыларға өте нанымды, жеңіл тілмен
ұғынықты, тұжырымды етіп қызықтырып жеткізсе, қатысушылардың кезекті ойынға
деген қызығушылығы, ықыласы мен ынтасы арта түседі.
Мысалы: Балалар, сендердің бүгінгі үйренетін ойындарыңның аты Әркім өз
жалаушасына деп аталады. Ол үшін 4 командаға бөлінеміз.
- Тұрыңдар. (Егер, барлық балалар отырған болса) Сапқа түзеліңдер.
Тік тұр!
- Бірден төртке дейін санал! Бірінші нөмір орнында, екінші нөмір бір
қадам, үшінші нөмір екі қадам, төртінші нөмір үш қадам, кәне жаса!
– деп бұйрық беріп, командаға бөлеміз.
Әр команда өзінше шеңбер жасау керек. Команда да бір-бір оқушы қолына
жалауша ұстап, шеңбердің ішінде тұрады. Шеңбердің ішіне кірген оқушыға әр
түсті жалауша беріледі.
- Енді тыңдаңдар! Ойын қалай ойналады, - деп қысқаша оның ережесін
түсіндіреміз. Бірінші берген белгі бойынша біріңді-бірің ұстап, оң жаққа
қозғаласыңдар! Ал екінші белгі берілгенде қолдарыңды жіберсеңдер де алаңда
жүгіріп, секіріп ойнап жүресіңдер. Ал үшінші берілген белгіде әрқайсың өз
орныңда қандай қимыл жасап жатсаңдар, сол күйлеріңде қозғалмастан, көзді
жұмып тұрып қалуларың керек.
Мысалы, тағы да белгі естігенде жүгіріп бара жатса, бір аяғын алға,
екінші аяғы артта жерге тимей тұрып қалады. Қол да қалай қимылдап бара
жатса, сол қалпында қалады, - деп өзіміз де бір қимылда қалай тоқтайтынын
көрсетеміз. Сондай-ақ, осындай жансыз, көз жұмулы тұрған мезгілде әр
команданың жалауша ұстаған ойыншысы білдірмей орындарын ауыстырып, тұра
қалуы керек. Тағы да белгі берген кезде көзді жұмып жансыз тұрғандарға жан
бітіп, өз жалаушасын тауып алуға қайтадан шеңбер жасауға асығулары керек.
Егер қай команда соны тез тауып, тез шеңбер жасап тұрса, сол команданың
жеңіске жеткендігін түсіндіреміз. Міне, содан кейін барып, ойын басталады.
Мұғалімнің міндеті ойынға барлық сынып оқушыларын қатыстыру. Сынып
ішіндегі жүгіруге, секіруге жарамайтын, денсаулығы нашар балалар болса,
оларды төрешілікке, жәрдемшілікке тағайындайды. Сонда ойынға денсаулығына
байланысты қатыса алмаған оқушылардың бойында сынып қажетін өтедім деген
жақсы сенім туады. Сөйтіп көңілдері көтеріліп қалады. Ойынды қызықты және
тартымды өткізу үшін команданың ішіндегі бір оқушыға жалауша беріп, ойын
басқарушысын сайлап қою керек. Осындай жауапкершілікті сезінген оқушы
ойынды қызықты етіп өткізуге, әрбір ісіне есеп беруге ұмтылады. Егер ойын
бұрыннан таныс болса, онда оны аздап қана ойға түсіргеннің артықшылығы жоқ.
Тіпті Қалай ойналатын еді?, - деп балалармен бірігіп қайталап қойса, ол
қызықты да, тартымды болуы мүмкін. Кейде оқушылардың өздеріне осындай
ойынды Өздерің ойнап көріңдерші деп сенім артуға болады. Ол үшін
оқушылардың ішінен жауапкершілігі күшті біреуін басшы етіп сайлап қою
керек. Ол жәрдемшілерін өзі таңдап алады да, солардың көмегімен ойынды
өткізуге дайындалады. Сонымен қатар, төреші ойын басқарушысын, оқушыларды
алаңға орналастыруды және ойынға керекті құралдарды да даярлап алады.
Содан кейін жауапты оқушы мұғалімге келіп ойын өткізуге бәрінің дайын
екендігін баяндайды. Мұғалім барлығын көзімен көріп, байқағаннан кейін
ойнауға рұқсат етеді. Оқушыларға баға ойынды дұрыс ұйымдастырғанына қарап
қояды. Ойын өте қызықты өту үшін әр команда оқушылары күш жағынан қимыл-
қабілеті жағынан тепе-тең болғаны жөн. Ойын бастамас бұрын командаға
бөлінгенде осы жағын дұрыс қадағалау керек. Сондай-ақ команда капитандарын
мұғалім оқушылармен келісіп отырып сайлап алады. Командалық ойындар барлық
командаға қойылатын талап бірдей болуы керек. Олар қолданатын құралға және
де алаңда орын ауыстыру кезінде мерзіміне сәйкес көптеген ойындарға жетекші
сайланады. Мұндай жағдайда олардың тез түсінгіш, айтқанды тез қабылдаған
қолынан бәрі келетін қабілеттілігі ескеріледі. Егер жаңадан үйреніп жатқан
болса, ондай жағдайда басқарушылық қабілеті бар баланы сайлаған дұрыс.
Ойынның қызықты өтуі ойын басқарушыға тікелей байланысты екенін естен
шығармауымыз керек. Ал ойын сабақ сайын ойналып жүрген болса, онда ойын
жетекшілігі балалардың кез-келгенін сайлай беруге болады. Мысалы, Табан
балық және шортан балық деген ойында шортан болып кім көп уақыт ойында
ұстатпаса соны сайлай беруге болады.
Көп жағдайда мұғалім ойынға тек басшылық жасап қана бақылайды. Кейде
ойынды қызықтыра түсу үшін өзі де қатысып кетуі мүмкін. Ал ойынға басшылық
жасағанда оның ережесіне лайық өте әділ шешім беруі керек. Ойын тәртібінің
түсініксіздеу жері болса, оны қайталап айту жіберу де оқытушының тікелей
міндеті. Ойын барысында ойыншылардың бірін-бірі көре алмаушылығын
болдырмаған дұрыс. Балалардың жақсы ойнауына мұғалім жәрдем етіп жіберем
деп тікелей араласпай, тек қана олардың сәтті қимылдарын көтермелеп
отырған жөн. Қозғалыс ойындарынан оқушының жеке басының қасиеттері
қалыптаса бастағанын жоғарыда айттық. Сондықтан біз оның ізгілікке үндейтін
жағына айрықша көңіл бөлуіміз керек. Кейбір бала ынтасыз, жігерсіз ойнап,
ойын ережесін қасақана қайшы келетін әрекетін істеп, көзге түсіп қалса, ал
екінші біреулері өзін-өзі қатаң ұстап, ойынға қызықпай, тек қана жеке
басының қамын ойлап тұрады немесе үшінші біреулері мұғалімнің айтқанын
бұлжытпай орындап, сонымен бірге басқа ойыншыларға да жәрдем етіп жан-
тәнімен беріледі. Міне, осылардың барлығын өз көзімен көріп, ақыл-ой
таразысына салып тұруы керек. Тіпті керек болған жағдайда кейбір ойыншы өз
қимылын ойын ережесіне сай етіп, орындаған болса, оны мақтап, мадақтап
қойған дұрыс. Ал ойын ережесін қасақана бұзып, тәртіпсіздік көрсеткен
ойыншыға да дер кезінде тежеу салу қажет. Кей жағдайда осындай теріс қылық
байқағанда төрешілік етіп жүрген оқушының да пайдасының көп тиетіндігін
бағалауымыз керек. Ойын бітісімен қорытындылаған дұрыс. Оны
қорытындылағанда ойынға кім қалай қатысты, жеңімпаз болуға кімдердің
септігі көбірек тиді немесе керісінше жеңіліп қалуға кімдер кінәлі, ойынның
ережесі қалай сақталды? Міне, осының бәріне талдау жасап, ондағы орын алған
кемшіліктерді келесі ойында болдырмауына баса назар аудару керек. Кейде
ойынды қорытындылауға оқушылардың өздерін де қатыстырып талдау жасап қоюға
болады. Талдау жасау арқылы оқушылардың өздері-ақ не себептен
жеңілгендерін, қандай мүмкіндікпен кімдердің арқасында жеңіске жеткендеріне
көздерін жеткізіп, толық талдау жасаса, олар барлығын дұрыс түсініп алады.
Егер мұғалім ойынды сабақ үстінде қызықты етіп өткізсе, балалар сол ойын
арқылы-ақ жақсы тәрбиелі өмірге қажетті қимылдарды тез үйреніп, ақыл-ой
парасаты дами түсінуіне толық мүмкіндік туады.Ойнау арқылы балалар бірімен-
бірі достасады. Сөйтіп ойын баланың ойлау қабілетін дамытып, оны ізгілікке,
адамгершілікке, абзал қасиеттерге тәрбиелейді.
Қорытынды бөлім: Сабақтың бұл кезеңі төмендегідей бөліктерден тұрады:
1. Организмді бастапқы қалпына түсіруге арналған және тыныс жолдарына әсер
ететін жаттығулар жасату. 2. Сабақты қорытындылау. 3. Үйге тапсырма. 4.
Оқушылардың білімін бағалау. 5. Қоштасу.
Дені сау ұрпақсыз ұлттың болашағы да жоқ. Жас ұрпақтың рухани жағынан
да, дене тәрбиесі жағынан да жарымжан болмай өсуі – тәуелсіз ел болған
тұсымыздағы еселене түсетін, аға ұрпақтың мойнына жүктелген жауапты міндет.
Сондықтан да еліміздегі іргелі жоғары оқу орындары мен мектептегі дене
тәрбиесінің оқытылуына мән бере қарағанымыз жөн сияқты.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада бастауыш сыныптарда денешынықтыру ойындарының рөлі, оны
қызықты етіп ұйымдастыру жолдары қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье автор рассматривает роль физических игр и пути их организации.
ОҚУШЫЛАРДЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ
Накипова Н - мұғалім (Талғар қ., № 1 И.Ф.Халипов атындағы орта мектеп)
Рухани-адамгершілік қасиетін қалыптастыру отбасынан басталып, орта
балабақша мен мектеп табалдырығында жалғасын табады. М. Жұмабаевтың Жас
бала - жас бір шыбық. Жас күнінде қалай исең, өскенде сол иілген күйінде
қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзейміз десең, сындырып
аласың, - деген пікірі ұрпақ тәрбиесімен айналысатын педагогтар үлкен
жауапкершілікті жүктейді. Рухани-адамгершіліктің мәні – адам еңбегіне
құрметпен қарау, шығармашылық күші мен мүмкіншілігін дамытудағы ролінен
көрінеді. Рухани-адамгершілік мәдениеті жалпы адамгершілік тұрғысынан
алғанда, ол адамның жемісті іс-әрекеті болып табылады. Рухани-адамгершілік
қасиеттер адамдардың еңбек мәдениетінде, қоғамдық мәдениеттің көркем және
эстетикалық, ғылыми және білім беру компоненттерін өзара байланысын,
қоғамдық қатынастағы мәдениетін, рухани-адамгершілік көз қарасын
қалыптастырады. Осы сөздеріміздің дәлелі ретінде, әлемдік ой-сананың асқар
биігіне көтерілген әл-Фараби бабамыздың Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол
келешекте оның өміріне опат әкеледі деген сөздері, В.Г.Белинскийдің
Тәрбие ұлы іс, тәрбие арқылы адам тағдыры шешіледі деген,
Д.И.Менделеевтің Тәрбиесіз білім – есуастың қолындағы қылыштай дегені,
Я.А.Коменскийдің Тәрбиені мойындамау–адамдардың, жан-ұяның, мемлекеттің
және бүкіл әлемнің құруы деп айтуы әлі күнге дейін маңызын жоғалтпаған.
Рухани-адамгершілік туралы айтқанда біз тәрбие салаларын толық қамтимыз.
Себебі олар бір-бірімен тығыз байланысты. Тұлғаның өмірге, еңбекке
көзқарасын, дүниетанымын қалыптастыруда оқытуды тәрбиелеуді өмірмен
байланыстыруда рухани-адамгершілік яғни адалдық, кішіпейілдік, ниеттілік,
жомарттылық, жауапкершілік т.б. қасиеттерді дамытады. Аталған сапалық
қасиеттерді қалыптастыру арнаулы орта білім беретін және жоғары оқу
орындарында оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу негіздері курсын
бөлек пән ретінде оқытуды қажет етеді.
Тәрбиелі мінез адам бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін
көрсетеді. Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы,
ой-өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы
адамның адамгершілік түсініктерінен туындайды. Рухани адамгершілік
тәрбиесінде тәрбиеші оқу шебері тұлға ретінде тани біліп қана қоймай, үш
кезеңді ескеруі, оның дамуын көре білуі қажет.
- бұрынғысы;
- қазіргісі;
- болашағы.
Мұғалімнің негізгі қызметтерінің ең бастысы оқушы тәрбиесіндегі
сәттілікті айтуға болады. Ол үшін ең қажеттісі.
1. Оқушыны тек тәрбиенің жемісі ғана емес, сонымен қатар ол өз елінің
және өзіне байланысты мінез-құлықты анықтайды. Нақтылап айтқанда,
оқушы өзіне тәрбиеші.
2. Оқушылар өзінің өз тәжірибесінде, өзіндік ойлауы арқылы
айналасындағыны қабылдайды әрі бағалайды. Олардың мінез-құлқын, әсерін
түсіну үшін өмірге олардың көзімен қарау қажет.
3. Оқушыларға тек біз айтқан нәрселер ғана әсер етпейді, сонымен қатар
мұғалімдердің оқушының мінез-құлық ерекшеліктерін ескеруі де қажет
сияқты.
Рухани адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың бірі —
кешенділік. Яғни, педагогикалық үрдісте оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлқының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты, оқу — тәрбие
жұмыстарының өмірімен тығыз байланыста жүргізілуі. Балаларды ұжымдық ортада
өзін-өзі ұстауына қатысты педагогикалық үрдістегі адамгершілік тәрбиесінің
орны ерекше.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту болып табылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын арттыру
мақсатында рухани адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық шарттардың
бірі - танымды, қабілетті қалыптастыру болып табылады.
Тағы бір шарт баланың қабылдауына мән беру болып табылады. Яғни, бұл
баланың жас ерекшілігімен тығыз байланысты болмақ: оның білім деңгейі,
тәрбие дәрежесін, өмірлік тәжірибесі мен мінез-құлқы, оның дамытушылық
қасиетіне көңіл аудару керек.
Рухани адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа
–қайрымдылық, мейрімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздық, ата-ананың да болашағы зор болмақ. Мұғалім мен ата-ананың беделін
орынды пайдалануды да шарт ретінде қарастырамыз.
Тағы бір шарт біртұтастық, интеллектуалды эмоциялы және танымдық
–шығармашылық шарттар оқушының рухани, физикалық мүмкіндіктерін дамыту
мақсатында жүзеге асырылады.
Жасөспірімдерді рухани адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен
достық, мейірімділік, басқаны түсіну, біреулердің қайғысы мен қуанышына
ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы мен пікіріне төзімділік таныту кезінде
жетіле түседі.
Қазіргі уақыттағы оқушыларды тәрбиелеу ісінде олардың ішкі жан дүниесі
мен рухани әлемін тану, дамыту, жетілдіруге арналған бірнеше іс-шаралар
жүзеге асуда. Халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде баланы рухани
адамгершілік тәрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін жүзеге асыру басты
мақсат болатыны белгілі. Осы жылдары одақ көлемінде В.В.Давыдов,
Ш.Амонашивили, В.Ф.Шаталов, И.Т.Волков т.б. ғалымдардың зерттеулері
нәтижесінде оқушыны жан-жақты, дамытып, оның белсенділігін арттыруды
көздеген оқыту технологиялары дүниеге келді. Е.Н.Ильиннің Оқушының рухани
дүниесі мұғалім үшін негізгі зерттеу нысаны болып табылады,- деген пікірі
оқушының рухани адамгершілігін ынтымақтастықта дамыта оқытуды көздегенін
байқатады. Мұндай озық педагогикалық тәжірибелер оқушылардың рухани-
адамгершілігін дамыту мақсатында қазіргі кезде біздің оқу тәрбиесі
үрдісінде кеңінен қолданылуда. Демек, рухани адамгершілік тәрбиесіндегі
басты мәселе – баланы құрметтеу. Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен
тәрбие алуға үйретпеген мұғалім қазіргі түпкі нәтижеге қол жеткізе
алмайтыны белгілі. Бала ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін
тұлғаға айналуы керек. Сондықтан мұғалімге мынадай қызметтер қажет:
жылылық, түсінгіштік, сезімталдық, кең ойлай алу, шабыттандыра алу,
шығармашылық ізденіс. Сыныптағы рухани адамгершілік, психологиялық ахуал -
бала үшін адамдар мен қатынастық алғашқы мектебі нақ осы өз сыныбында
баланың мейрімділікке және зұлымдыққа, тәртіпке материалдық және рухани
құндылықтарға деген көз қарасы қалыптасады. Сонымен қатар махаббат сезімін,
достықты, жауапкершілік пен шындықты түсінеді, яғни мектептердегі тәрбие
өсіп келе жатқан балалардың барлық, өмірлік іс-әрекетіне ықпалын тигізеді.
Солардың кейбір көңіл бөліне бермейтін маңыздыларына тоқталатын болсақ,
рухани адамгершілік тәрбиесіндегі аса маңызды шарттардың бірі - мұғалім
өзінің әрбір ісі, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы, сөйлеген сөзінің басқаларға
ықпалы мен әсері, одан келіп шығатын нәтижеге жауапкершілігі. Бұны іске
асырудың тетігі-мектепте туындап отырған әр түрлі ахуалдарды шешуде
әділетті, дұрыс жөн таба білу.
Өз ісіне жауапкершілікпен қарау өзін-өзі тексеруден басталады. Үнемі
сағат сайын бос уақытта өзін-өзі тексеру өйткені олар тез естіп, сезіп,
біліп қояды. Мектепте тәрбиенің дұрыс іске асырылып жатқандығының басты
белгісі — оқушының мұғалімнен еш нәрсені жасырмауы, оларға қарай үнемі
ұмтылысы, жақын болуы. Осындай жағдайда ғана рухани жақындық туады. Мұғалім
мен оқушының қарым-қатынасы алуан түрлі іс-әрекет барысында жүзеге асады.
Мұғалімдер осы жерде еңбектің балаға тигізетін ықпалына көңіл бөлуді естен
шығармауы қажет. Еңбектеніп жатқан бала емес, еңбек нәтижесі олар үшін
маңыздырақ, тағы бір мұғалімнің қаперінен тыс қалатын нәрсе – оқушыларға
көрсету, нұсқау бере отырып, істеген шаруасын бағалап, кемшілігі үшін тез
шешім қабылдамай, оны жөндеуді үйрете отырып бірлесе істеу.
Педагог ғалымдар істің өзі емес, сол істегі мұғалім мен оқушы
арасындағы мәнді екені, мұғалімнің тәлім-тәрбиелік ықпалы осындай жақын,
бірлескен қарым-қатынас барысында іске асатынын дәлелдеген. Мұнда тағы бір
маңызды мәселе шешіледі. Ол – баланың істеп жатқан еңбегіне қызығушылығын
ояту, оның пайда–зиянын білу. Бұрынғы кездері үлкендер тәрбие жұмысының
негізін білім, іскерлік, дағды және құндылықтарды балалардың бойына
жинақтау деп түсінді. Соның негізінде балалар, олардың ата-анасы өмір
сүрген ортаның қағидаларына сүйенеді. Қазіргі кездегі әлеуметтік өзгерістер
ғылыми-техникалық мәдени, тұрмыстық жағдайлардың күрт өзгеруіне байланысты
болғандықтан, балаларды осы ыңғайға дайындауымыз қажет сияқты. Сондықтан
тәрбиенің жетістіктері оларға өздерінің іскерліктері мен дағдыларын беру
ғана емес, олардың жеке әрекет жасауға және шешім қабылдауға өз бетінше
үйрена алуына мүмкіндік туғызу. Жас ұрпақ үнемі өзгеру жағдайында болады,
оның психологиялық реакциясы да ауыспалы болып отырады. Осы күні
педагогикалық білімі жоқ адамдар да білетін ереже – тәрбиешінің өзі
тәрбиелі болу керек. Бірақ кейбір мұғалімдеріміз өзін-өзі тексеріп, өзін-
өзі қайта тәрбиелеуде бас тартқандардың жауабы біреу - енді кеш, болары
болды дейді. Тағы да сол ұлы ғалымдардың айтқаны бар. Үйрену ешқашан кеш
болмайды, ал халқымыз Ештен кеш жақсы дейді. Мектептегі тәрбие өз
оқушыларын артынан ертіп, еліктетіп әкетуді, онда тек жақсы істермен ғана
үлгі көрсетуді көздесе, оның басты жолы рухани-адамгершілік тәрбиесі
болмақ.
Баланың сана – сезімін, адамгершілік мұраттарын қалыптастыратын-
тәрбиенің ең бірінші рухани міндеті. Рухани-адамгершілік тәрбие барысында
әрдайым өз мұраттарды басты нысана етіп ұстау қажет. Себебі, баланың көз
қарасы оның күнделікті іс-әрекетімен сәйкес келмесе, олар ойлауға шебер,
бірақ іс-әрекетке, қарым-қатынасқа жоқ адамдар болып шығады.
Рухани тәрбиесі дұрыс жастар әрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп,
өз идеаларына ұқсауға ұмтылады. Таңдаған болашақ мамандығына лайықты мінез-
құлық қалыптастырғысы келеді. Кейбір оқушылар алғашқы кездескен қиындықта-
ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған ісін аяқсыз қалдырады. Оқушының
жақсы қасиетке ұмтылған ниетін мұғалімдер кезінде біліп, қиын психологиялық
сәттерден байқап, оған қолдау көрсетіп отырған болса мектептерде қайшылық
жағдайлар кездеспейді. Оқушыларды ибалыққа баулып, мейрімділік,
қайрымдылылық, кішіпейілділілік, қамқорлық, ізгілік және адамгершілік
сияқты қасиеттерді бойларына сіңіру әрбір мұғалімнің және мектептің басты
парызы. Оқушылардың рухани-адамгершілік жеке басының даралық
ерекшеліктеріне мінез-құлық көрсеткіштігі жатады. Мінез ол адамның өзіндік
бағыт-бағдардың, жан дүниесінің ерекшіліктерінің тұрлаулы белгісі. Дана
ақын, рухани адамгершілік қасиеттерін талдап жеткізген халықтың ырысы.
Құтты біліктің негізін қалаушы Ж. Баласағұн адамның мінез-құлқы мен оның
қоғамдағы орнына ерекше тоқталады.
Адам дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи да жақсы сөз бен жақсы
ісін қалдырып отыруы қажет. Ол үшін әр кез жаман қылықтан сақтанып,
адалдықпен жүріп–тұруы тиіс деген ойлары жақсы мәлім. Ендеше, оқушыларды
рухани-адамгершілік тәрбиесі арқылы толыққанды жетілген азамат етіп
тәрбиелеу-қоғамымыздың басты мақсаты.
Қазақстан – тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіз елді өркенниетті әлемге
танытатын, елдер қатарына терезесін тең ететін күш – білім мен білімді
ұрпақ. Білімді ұрпақ - егеменді елдің берік тірегі, себебі мемлекеттің
болашағы білімді де саналы жас ұрпақтың жеке басының қалыптасып дамуымен
тікелей байланысты. Біз білімді ұрпақтың, рухани жан-дүниесі бай,
біліктілігі жоғары, талап-талғамы терең болуын, салауатты өмір салтын дұрыс
қалыптастыруын қалаймыз. Жаңа ғасырға аяқ басып отырған заманымызда қоғам
мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, басында ұлттық сана-сезім
қалыптасқан ертеңгі қоғам иелері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру әрбір
отбасының, мектептің, жоғарғы оқу орындарының, ортаның, ұжымның барша
жұртшылықтың міндеті.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада рухани адамгершілік тәрбие беруде ұстанатын педагогикалық
шарттар қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются педагогические условия духовного и
нравственного воспитания.
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ТІЛДІ ДАМЫТА ОҚЫТУ
Шарипходжаева Ж.Б. - оқытушы (ҚазмемқызПУ)
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне
байланысты тапсырмалар, жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл
жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтаға жауап беру және
шығарма,мазмұндама жазу арқылы жүзеге асырылады. Жас ұрпақты өзінің ана
тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре
түсу − бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек – талабы
тұрғысынан білім мазмұнын жаңғырту, өмір талабына орай дамыта
оқыту,оқытудың жаңаша әдіс – тәсілдерін қолданып заман ағымына жауап беруі
мұғалімдерге жауапты істерді жүктейді. Оқыту күрделі жаңа мазмұнда
жүргізілсе, оқушылар ана тілінің қыр – сырын, ауызша сөйлеу тілін игерсе,
тілі дамиды. Оқушыға әдеби сөйлесу дағдыларын меңгертуде өлең, әндер
жаттау, көркем сөзді тыңдау, сөз шеберлеріне ерекше мән беру, оларды
нақышына келтіріп, аса шеберлікпен оқылған поэзия мен көркем сөзді баурап
алатын күш ерекше. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыру қажет. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте
көп. Мысалы: Бұлақ көрсең - көзін аш, Оқу өрге тартады, надандық жерге
тартады, Тіл ақылдың өлшемі, Тіл жеткенше сөйлеген шешен, қол жеткенше
нұсқаған көсем деген этикалық ережеге айналған даналық сөздерді аша отырып
оқыту бастауыш сынып оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.
Бала тілін дамытатын өзінің қоршаған ортасы. Атап айтсақ, айналасындағы
түрлі оқиғалар, жанұясы, оқыған кітабы, көрген спектакільдері мен киносы
баланың ойлау әрекетін дамытады және қорытынды жасай білуге бейімдейді. Ой
дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Оқушы ойын жүйелі айта білуге, бір
–бірімен тікелей қарым – қатынас жасуға дағдыландыруда ана тілі, қазақ тілі
пәндерінің рөлі айрықша. Оқушының көбірек сөйлейтін сабақтары да осы
аталған пәндер. Баланың сөйлеген сөзі, берген жауаптары осы арқылы байқалып
отырады. Бала тілін дамытып қалыптастыруда өз ұлтымыздың ауызекі
шығармашылығының тигізер ықпалы зор. Халқымыздың ертегі, аңыз-әңгімелері,
мақал–мәтелдері, жұмбақ, жаңылтпаштары,ойнақы, жеңіл тілімен беріледі.
Балаға жаңылтпаш үйретіп, оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді,
кейбір тілі келмей, бұзып айтатын дыбыстарды анық айтуға жаттықтырады. Ал
жұмбақ айтқызу баланы тапқырлыққа үйретіп, ойлау қабілеті мен тілін
ұштайды. Мақал–мәтелдерді пайдаланудың әдіс–тәсілдері көп. Оларды сыныпта,
сыныптан тыс оқуда белгілі бір тақырыпты оқытумен бірге сәйкестендіріп
алған ыңғайлы. Шешендік сөздерді оқыту – тілді дамыту. Шешендік өткен
өмірден сыр шертіп, тарих тынысын, сөз зергерлерінің өрнекті де өткір тілін
үйретеді.
Жасөспірімдердің тілінің дамуына отбасының ықпалы да көп тиеді.
Сондықтан балаға шыр етіп жерге түскен сәтінен бастап бесік жырын айтып, ән
тыңдату, яғни ана әлдиін құлағына сіңіру, өсе келе жаңылтпаш, жұмбақ, шағын
өлеңдерді жатқа айтқызып, сөз ұйқастарын танытып, үнемі осы сияқты игі
істерді отбасынан бастап құлағына құйып отырса, оның ойы да, тілі де
дамиды.
Тіл дамытуда ертегілердің атқаратын рөлі зор. Ертегі тілінің
көркемдігі және оқиғаларының қызықтылығы баяндалуы баланы еріксіз өзіне
тартып, баурап алады. Ертегілерді баланың оқуы не тыңдауы, мазмұнын
қайталап айтып беруі сөздік қорын молайтады, байланыстырып сөйлеу тілін
дамытып, қиялдауға мүмкіндіктер туғызады.
Оқушыларға сюжетті суретті көрсете отырып, соған бірнеше сөйлемдер
құратып, тілдік қорларын дамытамын. Әсіресе 1 сыныпты Әліппе, Ана тілі,
Математика пәнінен мынадай жұмыстар жүргізуге болады.
Ы дыбысын өткенде
Мына жұмбақты шеш:
Кесе,шыны, пиала
Оларсыз шай құя ма?
Қасықсыз тамақ жемейміз,
Бәрінің атын не дейміз? (ыдыстар)
− Ал енді осы сөзді буынға бөлейікші!
− Ы – дыс – тар
− Ы дыбысы қай буында
Ы дыбысы 1 – ші, 2 – ші буында.
− Буын дегеніміз не?
Сөзде неше дауысты болса, сонша буын болады.
Дыбысты естиміз айтамыз.
Әріпті көреміз жазамыз.
− Кәне осы дыбысқа өлең құрастырайықшы.
Ыз – ыз – ыз – Айгүл жақсы қыз.
Ыр – ыр – ыр – ырылдайды қасқыр.
Ыс – ыс – ыс – келіп қапты қыс.
Ойынның да тигізетін пайдасы өте көп. Қайталау сабақтары оқушылардың
тілдік қорын дамытады.
Мысалы: Бәйге ойыны
1. Қарлығаш. Қарлығаш адамға дос.
2. Алма. Асан алма алды.
Матеметикадан мысалдарды шығарта отырып, Аукцион ойыны ойналу
арқылы ойлау және тілдік қорын дамытады.
ф 2+4 ұ 9- 2
Л 5+4 О 10-5
Е 1+7 Н 7- 4
Я 3+1
Ы 0+1
Т 2+8
7 4
Целевая ориентация
Приобретение обучаемыми Производство новых знаний в
функцио-нального навыка исследования общекультурном значении
как универсального способа освоения
действительности
Содержание деятельности
Поиск ответа на творческую, Нахождение
исследовательскую задачу с заранее
неизвестным решением
Технологии организации
Нормированная, исходя из принятых в Методология и методика
науке традиций: постановка проблемы, научного исследования
изучение теории, посвященной данной
проблематике, подбор методик
исследования и практическое овладение
ими, сбор собственного материала, его
анализ и обобщение, собственные выводы
Гносеологический – этап непосредсвенно познавательной работы,
соотенесения эмпирических данных, экспериментальная проверка эмпирических
выводов.
Различение научно – исследовательской деятельности и исследовательской
деятельности обучаемых приведены в таблице.
Общеизвестно, что вся сфера наук об образовании сформировалась в
значительной степени по образу и подобию классических – естественных и
техничских узкоспециализированных наук. И вследствие этого, как отмечают
исследователи , они не могут не иметь принципальных пороков. Во–вторых, в
них недооценивается определяющее влияние субъектов изучаемого процесса.
Во–вторых, они недостаточно прогностичны, проективны. Они ориентированы
больше на познание существующего, чем на создание будущего. И, в–третьих,
они недостаточно системны.
Теоретический – этап формулирования теоретических выводов и положений,
соотнесение с ведущими ключевыми концепциями и идеями.
Каждый этап развития самой науки характеризуется особенностями научной
деятельности и процесса познания, включая понимание исследователем
ценностно–целевых структур деятельности, знания и навыки применения методов
и средств познания. При этом, для каждого этапа развития науки свойственно
различная глубина рефлексии специфики самой научной деятельности 11.
Основным видом научного труда является научное исследование. Это –
организационный процесс умственного труда, непосредственно направленный на
производство новых знаний, и в частности на познание объективных законов и
тенденций развития ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында білім
беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформаның қоғамдық тұрғыдан үлкен
маңызға ие болып отырғаны белгілі. Білім беруді реформалауды жүзеге
асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы 12 жылдық білім беруге
көшумен және оқыту процесін технологияландыру қажеттігінен туындап отыр.
Осы қажеттілікті өтеу үшін педагогика ғылымының соны жетістіктерін
тәжірибеге енгізуде әлемдік және отандық әдіскер ғалымдардың еңбектеріне
жасалған талдаулар, олардың құнды ой-тұжырымдары басшылыққа алынып,
реформаны іске асыруға негіз болды.
Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәні туралы Ж.Аймауытов: “Ана тілі-
халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене
беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен
дәуірлерін, қысқасы жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп,
сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі”,-деген.
Ана тіліне деген сүйіспеншілік, өз халқының тарихына қызығушылық ана
тілін оқытудың басты міндетінің бірі болғандықтан білім беру жүйесінде
келесі өзгерістер аясында бұл мәселеге баса мән беріліп отыр. Ана тілі оқу
пәні ретінде оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын, қоршаған ортадағы
әсемдік пен үйлесімділікті, жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды,
туған жер байлықтарын танып біліп, оны дұрыс бағалауға, құндауға баулиды.
Ана тілі пәні барлық пәндердің ішіндегі жетекші пән болып табылады.
Көркем өнердің бір саласы ретінде оның басты құралы сөз өнері. Белгілі
ғалым Т.Ақшолақовтың пікірінше: көркем шығарманың кішкентай клеткасы сөз.
Шығарманың шаңырағы сол арқылы көтеріледі деген тұжырым жасаған. Қазақ
халқының ұлы ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар жеке тұлғаның қалыптасуындағы ана тілінің зор
тәрбиелік –білімдік маңызына үлкен мән берді.
Қазіргі білімділік үрдіс ана тілін белсенділік пен шығармашылық іс-
әрекеттері негізінде оқытуды көздеп отыр. Белсенді шығармашылық іс-әрекет
оқушының сапалы жаңа нәтиже шығаруға бағыттаған іс-әрекеті. Бұл оқыту
үрдісіне қабілеттерінің негізінде көрінген тәсілдер мен амалдарды енгізуге
мүмкіншілік береді.
ТМД елдерінің психологтары Д.Б.Эльконин, Л.И.Кашина және отандық
зерттеушілер Т.Тәжібаев, Е.Суфиев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев және басқалар
танымдық қажеттілікті ойлау белсенділігін шығармашылық іс-әрекетті ой-
өрісті дамытудың алғы шарты деп есептейді.Сондықтан оқу үрдісін ғылыми
әдістемелік негізде, оқушылардың белсенділігімен өзіндік дамуын қамтамасыз
ететін технологияларды пайдалана құруы қажет. Психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде В.В.Давыдов, Е.И.Унт, А.А.Кирсанов) белсенділіктің үш
деңгейін көрсетіп берді. Олар:
- жаңғыртушылық-еліктеушілік белсенділік мұнда іс-әрекет тәжірибесі
басқаның тәжірибесі арқылы толығады,себебі өзінділік белсенділігі бұл
деңгейде төмен жеткіліксіз;
- ізденіс-орындаушылық белсенділігі орта деңгей, мұнда дербестік
дәрежесі орын алады. Бұл деңгейде алдыға міндет қойылады да, оның шешу
жолын оқушы өзі іздейді;
– шығармашылық белсенділік жоғары деңгей, бұл деңгейде оқушы міндетті
өзі қойып, оның шешу жолын да өзі табады.
Кез келген тәжірибені оқушы екі жолмен игереді. Біріншісі, дамыта
оқыту жолы, оның негізінде бұрыннан қалыптасқан амал әрекеттерді оқушының
белсенді меңгеруі жатыр. Екіншісі-шығармашылық бейнелерді, амалдарды жасау.
Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытатын және
іске асыруға ықпал ететін түрлі жолдар қажет. Біздіңше, оқытудың
төмендегі принциптерін ана тілі сабағында басшылыққа алу өте тиімді. Атап
айтсақ: жанрлық және авторлық, көркемдік-эстетикалық әдебиеттану, қарым-
қатынас тілдік, даралау ынталандыру, кіріктіру, гуманизациялау, әр түрлі
деңгейде оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде бала тұлғасын дербес дамыту,
нәтижелі-шығармашылық қызмет және т.б.
Жанрлық және авторлық принциптерді пайдалану әртүрлі жанрда жазатын
бір автордың бірнеше шығармасын бір уақытта қарастыруды көздейді. Мысалы:
Ы. Алтынсарин, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Көбеев,
Ж.Жабаев, Қ.Аманжолов, М.Әуэзовтардың көркемдік-сюжеттік әңгімелері,
өлеңдері, ертегілері. Сонымен қатар түрлі авторлардың бір жанрда жазған
шығармалары салыстырмалы түрде қарастырылады.
Көркемдік-эстетикалық принцип бастауыш сыныптардың ана тілі оқулығымен
хрестоматиясына енгізілген шығармаларды оқу мақсатында таңдап алуға негіз
болды. XX ғасырдағы қазақ ағартушылары А.Құнанбаев, Ы. Алтынсарин,
М.Жұмабаев және қазақ әдебиетінің классиктері С.Мұқанов, І.Жансүгіров,
Б.Майлин, О.Сүлейменов, Б.Соқпақбаев, С.Бегалин, Ә.Кекілбай, Ө.Тұрманжанов,
Ш.Мұртаза, Т.Молдағалиев, М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев,
Ә.Дүйсенбиев,С.Қалиевтардың шығармалары. Халық ауыз әдебиеті оқушылар
алдында қоршаған орта дүниенің байлығын және адамдардың қарым-қатынасын
ашады, эстетикалық сезімдерін ұштайды, болмысқа деген өзіндік көзқарасын
қалыптастырады.
Балалардың көңілі, олардың алдында тек қарапайым танымдық мәтіндер
емес, қоршаған дүние және адамдар қарым-қатынас байлықтарын ашатын,
үйлесімділік сезімдерін туыратын,өмірдегі сұлулықты түсінуге
жетектейтін,баланың болмысқа деген қарым-қатынасын қалыптастыратын сөз
өнері шығармалары екендігіне аударылады.Бұл принцип өнердің барлық басқа
түрлерінің арасындағы байланыстың белсенді тұрақтылығын қарастырады.
Әдебиеттану принципі әдеби шығармамен танысып оны талдағанда іске
асады, сөзге ерекше көңіл бөлінеді, себебі ол көркемдік бейне жасаудың
құралы, оның арқасында автор өзінің ойын, сезімін, көңіл-күйін, көзқарасын
жеткізеді. Оқушылардың көркемдік бейнені түсінуі ана тілінің бейнелік
құралын талдау арқылы іске асады. Көркем шағарманы талдау барысында онда
келтірілген проблемалар, адамгершілік және эстетикалық идеялар көркемдік
формалар, Отан туралы,бейбітшілік, дүние туралы оқушылардың түсінігін
толықтыруға мүмкіндік туады.
Әдебиеттану принципі оқытудың бастапқы кезеңінің ерекшеліктерін
ескере әдеби шығарманы талдағанда іске асады, көркем образ жасаудың құралы
ретінде қабылданады,сөз арқылы автор өзінің ойын, сезімін, идеяларын
жеткізеді.
Әдебиеттану принципі оқытудың басында орын алған, мәтінді
лингвистикалық талдаудың орнына жүреді, онда шығарманың жалпы сұлбасынан
бөлініп алынып,көркемдік мәнерлік құралдарының тек жекеленген түрлері
ретінде қарастырылады.
Сөз жеке бөлініп алынбай, шығарманың бейнелік жүйесінде бірге
қарастарылады, ол бейнелік сөздерді ғана емес,басқа сөздерді де мән,
мазмұнымен толықтырады.
Көркемдік шығармамен жұмыс көркемдік мәнерлік эпитет, теңеулерді
талдаумен шектелмеуі тиіс. Бастауыш мектепте тілдің бейнелік құралдарын
талдау балалаларға көркем образдың бүтіндігін сезінуге көмектесуі керек.
Әдебиеттану принципінің көрінетін бағзы бір жері,бағдарламада негізгі
әдеби жанрларды қамтиды: ертегілер, өлеңдер, әңгімелер, мысалдар, драмалық
жанрдан үзінділер.Оқушылар адамгершілік-эстетикалық идея көркем форма,
композиция сияқты ұғымдардың алғашқы түсініктерін меңгереді.
Әдебиеттік оқу курсы балаларды жазушылардың шығармашылығымен
таныстыруды қарастырмайды, себебі кіші мектеп балаларында жеткілікті
оқығандық, қажетті өмірден түйгендері,бақылағандары жоқ. Қарым-
қатынастық тілдік принцип сөйлеу мәдениетінің, сөйлеу дағдыларының дамуын
көздейді, олардың бастысы оқу дағдысын қалыптастырады. Ол әдеби оқу
бағдарламасында оқу материалдары маусымдық тараулар бойынша берілген.
Мысалы “Көктем” тарауы мұнда балалардың оқу мүмкіншілігін бірте-бірте
кеңейтетін, қоршаған дүние, елдің өмірі,туған елдің табиғаты, көктемгі
адамдар еңбегі жәйлі шығармалар берілген, олар балалардың рухани-
адамгершілік тәжірибелерін байытып, оқуға деген қызығушылығын дамытады.
Қарым-қатынастық тілдік принципі оқушылардың сөйлеу мәдениетін
дамыту, кіші мектеп балаларының оқу дағдыларын қалыптастыру мақсатында
қолданылады. Әдебиеттік оқу сабақтарының міндеттері сөйлеу әрекетінің
түрі, оқу дағдыларын тездетіп дамыту: ақыл-ой әрекеті болып есептелінетін
дауыстап оқудан іштей оқуға дейін жеткізу.
Оқу дағдыларын дамыту мыналарды қамтиды: 1- сынып - сөзді құрастырып
оқу тәсілдерін қалыптастыру, сөзді сөз тіркестеріне, сөйлемге біріктіру,
жүгіртіп оқудың қарқынын арттыру; 2-сыныпта - іштен оқуды бірте-бірте
енгізу; 3-4 сыныптарда-жүгіртіп оқу қарқынын ұлғайту және тиімді оқу
тәсілдерін меңгеру.
Бастауыш сыныптарда жүгіртіп оқуды қалыптастырумен қатар, оқығанды
түсіну жалпылау және негізгіні бөліп алу біліктерін дамытуға байланысты
жұмыстар жүргізіледі.
Оқу дағдылары мен тілтану біліктерінен (мәтінді бөліктерге бөлу,
тақырып қою, жоспар құру, оқығанды қысқартып және толық айтып беру) және
тағы басқа, оқушылар оқығанда кездесетін әртүрлі қарым-қатынастық
міндеттерді шеше отырып, мәнерлеп оқу тәсілдерін меңгереді, шығарманы
талдай отырып, олар ауызекі тілдегі мәнерлік тәсілдегі мәтінді оқығанда
пайдалануға дағдыланады.
Ана тілінде даралап оқыту маңызды принциптердің бірі ретінде
қарастырылады. Әр оқушының жеке тұлғалық қайталанбайтын ерекшеліктерін
жүйелі түрде ескеруді қажет етеді. Даралап оқыту белсенді, қалыптастырушы,
дамытушы принцип,баланың өзіндік шығармашылығын тез түрде дамытады. Даралап
оқыту дегеніміз - оқу материалын саралау қиындығы және көлемі әртүрлі
деңгейдегі тапсырмалар жүйесін жасау. Оқу топтарындағы оқу үрдісін
ұйымдастыру, іс-шараларының жүйесін жасау; әр оқушының жеке бас ерекшелігін
ескеру.
Дидактикада оқушының жеке бас ерекшеліктері ескерілсе мұны саралап
оқыту дейді. Педагогикалық әдебиеттерде ішкі және сыртқы саралау ұғымдары
келтірілген. Ішкі саралауда оқу үрдісін ұйымдастыру яғни мұнда сабақтарда
оқу іс- әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктері
ескеріледі.Сыртқы саралауда оқушылар арнайы топтарға біріктіріледі.
Мұғалімнің міндеті оқыту процесінде әрбір оқушы ішкі мүмкіншіліктерін
пайдалана алу үшін жағдай туғызу.Бұл практикалық міндетті шешу саралап және
даралап оқытумен тығыз байланысты яғни ішкі саралау және даралау
ұғымдарының мәні өте жақын деуге болады.
Әр түрлі деңгейде оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде бала тұлғасын дербес
дамыту принципі. Ана тілі сабағында бұл принципті іске асыруда төмендегідей
шарттарды орындау қажет.Атап айтсақ: физикалық және ақыл ой қабілеттерінің
дербес даму деңгейлеріне, оқушының мүддесі мен бейімділігі дамуына оқу
материалдарының сәйкес келуі; оқытудың қорытынды нәтижелеріне қол жеткізу
және нақтылаудың ең озық формалары ретінде әр түрлі деңгейдегі оқыту
жүйесін пайдалану; міндетті білім көлемінен оның мүмкін деңгейіне, білімді
меңгерудің репродуктивтік құралдарынан продуктивтік түрлеріне; жекеден
жалпыға және керісінше көшу. Сонымен әр деңгейдегі оқыту принципін жүзеге
асыру оқушылардың дербес міндеттерді шешу тәсілдерін өз бетінше таңдау
қабілетін дамытуға, алға қойған мақсаттарына жетудегі ілгерілеу қарқыны
ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізеді. Әр түрлі деңгейде оқытуда:
Оқушылар еркіндікке ие болады;
Жеке пәндерге көп уақыт бөледі;
Шағын топтарда оқушылардың жеке бас ерекшелігін ескере біркелкі
дамуына жағдай жасалады;
Жеке басқа бағытталған технологиялар танымдық іс-әрекетте белсенділік
көрсетуде әр оқушыға мүмкіншілік тудырады;
Сынақтар жүйесі әр оқушының өсу қарқынын жүйелі түрде байқап,
мониторинг жасауға мүмкіншілік туғызады;
Оқушы өзінің және жолдастарының жетістіктеріне жауапкершілікпен қарап,
өз іс-әрекетін еркін жоспарлауға мүмкіндік алады.
Нәтижелі шығармашылық қызмет принципі. Әдебиеттік оқу пәнінің
бағдарламасының мазмұны тек пән бойынша дайындау мен білімді меңгеруге ғана
емес, сондай-ақ оқушылардың шығармашылық қызметін диалектикалық дамытуға
бағытталған. Қазіргі жағдайда мектептер базалық білім беру стандарттарын
меңгерумен ғана шектеліп қалмауы тиіс. Басқа пәндер сияқты әдебиеттік оқу
сабағында алған кез келген білім мұғалім ұйымдастыратын және бағыттайтын
балалар шығармашылығы тұрғысынан қарастырылуы керек. Мұғалім білімді
қалыптастыру процесінде баланың эвристикалық қабілеттерін дамыта отырып,
оқу іс-әрекетін оқушының қызығушылығы мен бейімділігін дамыту, ойлан
тап,ойдан шығар, әңгіме құрастыр, мәтін бойынша сурет сал, қиялда, дайында,
жоспар құр, өз көзқарасыңды білдір, сен мәтінді қалай аяқтар едің? деген
сияқты жаңа нәтижелер жасауға бағыттайды.
Ынталандыру принципі. Бастауыш сынып оқушыларының оқуға деген ынта
ықыласы болса, олардың оқу таным әрекеті сенімді болады. Ынталандыру
принципі оқушыларға жеке дара қарауды керек етеді. Осыған орай
В.А.Сухомлинский төмендегідей кеңестер берген:
1. Балалардың ақыл-ой күштері мен мүмкіндіктері бірдей емес.
2. Оқыту мен тәрбиелеудің барлық заңдарын қолдана алатын абстрактылы
оқушы жоқ. Оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше.
3. Оқуда барлық мектеп балалары үшін табысқа жетудің бірыңғай алғы
шарттары жоқ.
4. Оқу қызметінің берілген сәтінде әр оқушының неге қабілетті екенін
анықтаудың маңызы зор.
5. Оның ақыл ой қабілетін одан әрі қарай дамытуға болатындығын анықтау
маңызды.
6. Оқушыдан мүмкін еместі талап етуге болмайды.
7. Бағдарламада қаралған деңгейге әр оқушы қандай жолмен, қандай
кірістермен және қиыншылықтармен келетінін дұрыс анықтап алу керек.
8. Әрбір оқушының ақыл-ой еңбегінде бағдарламаны қалай жүзеге асыру
керек.
9. Әрбір баланың күші мен мүмкіндігін ашып, оны ақыл-ой еңбегінде
қуанышқа кенелту.
10. Әрбір оқушының оқудағы және ақыл-ой еңбегіндегі дара сүрлеуін анықтау
керек. Осы сүрлеуді және жақсылық жалынының отын сақтау.
Кіріктіру принципін білім мазмұнын анықтауда, оқу бағдарламалары мен
оқулықтарын жазуда басшылыққа алынады. Кіріктіру әртүрлі пәндердегі негізгі
принциптер мен заңдылықтарды өзара тығыз диалектикалық бірлікте қарастыруды
көздейді. Сондай-ақ мазмұны жағынан бір-біріне жақын пәндердің тіл мен
әдебиет, тіл мен математика және т.б.өз ара жеке пәндердің ішіндегі
материалдардың арасындағы байланыстарын анықтап, оқушылардың білімін
тереңдетуге болады. Осы тұрғыдан алғанда бастауыш сыныптарда ана тілі пәнін
қазақ тілі, дүниетану, бейнелеу пәндерімен кіріктіре оқытудың маңызы
зор.
Гуманизациялау, ізгілендіру принципі оқушының жеке басына деген
ерекше құрметті сүйіспеншілікті талап етеді. Балаға сенім артып,оның жеке
басының қасиеттерін ескеріп, оқу таным әрекетінің жемісті болуына қолайлы
жағдайлар мен мүмкіндіктерді жасау керек. Оқу процесінде сабақтарда
балаларды қорықпай, қысымшылық жасамай, керісінше, олармен жылы қарым-
қатынас жасау міндет. Бұл принцип гуманитарлық бағдарды жүзеге асыруды
керек етеді. Бастауыш сыныптарда білім мазмұнын жалпыадамзаттық және ұлттық
рухани игіліктеріне қарай бағыттап, халқымыздың тарихын, тілін, мәдениетін,
дәстүрін терең оқып үйрену міндетін жүзеге асыру керек.
Проблемалық принцип оқу процесінің мазмұнын, әдістерін,
технологияларын, ұйымдастыру формаларын проблемалы сипатта болуын
қамтамасыз етеді. Проблемалы оқыту білімді дайын түрде бермей,оқушылардың
ізденуін, дербестігін, шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталады.
Проблемалық принцип оқушылардың ойлау процесінің психологиясына
негізделеді. Өйткені, ойлаудың басталуы проблеманың болуына байланысты,
басқаша айтқанда ойлау проблемалық сұрақ немесе міндеттен басталады.
Сонымен, бастауыш сыныптарда ана тілін белсенді шығармашылық іс- әрекет
негізінде оқыту үшін мұғалімдер басшылыққа алатын принциптер ұсынылды.
Оларды оқыту процесінде дұрыс пайдаланудың мәні мен маңыздылығы оқушының
алған білімінің нәтижелілігіне байланысты болмақ.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада бастауыш мектепте ана тілін оқытудың басты міндеттерінің бірі
халқымыздың тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрін меңгертуді көздейді. Ол
оқушылардың белсенді танымдық қызығушылығын арттыру үшін жаңа ізденістерді
қажет етеді. Автор ана тілін оқытуда белсенді шығармашылық әрекетті
қалыптастыруда пайдаланылатын принциптерді ашып көрсетеді.
РЕЗЮМЕ
Одной из важнейших задач начальной школы является обучение родному
языку, так как он несет в себе основы истории, культуры и традиции народа.
При этом необходим поиск новых подходов, активизирующих познавательный
интерес учащихся. Автор раскрывает принципы, основанные обучение родному
языку активной, творческой деятельности.
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДЕНЕШЫНЫҚТЫРУ ОЙЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ КЕЙБІР
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Зайкенов М.-мұғалім (Алматы қ., №163 жалпы білім беретін мектеп)
Бастауыш сыныптарда дене шынықтыру ойындарын қызықты етіп
ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушылардың ұйымшылдық қабілетін дамыту,
ізденіске жетелеу, белсенділіктерін ояту, оқушыларды салауатты өмір салтына
тәрбиелеу, оқушылардың ептілік, жылдамдық, иілгіштік, шапшаңдық дағдыларын
қалыптастыруда эстафеталық ойын сабағын ұйымдастыру – белгілі бір дәрежеде
нәтиже беріп жүр.
Сабақтың көрнекілігіне доп, эстафеталық таяқ, жалауша, Дені саудың
жаны сау, Шынықсаң, шымыр боласың, Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат
жемісі, Ұл тәрбиелеп отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қыз тәрбиелеп
отырып, ұлтты тәрбиелейміз (Платон) т.б. нақыл сөздерді плакатқа жазып,
іліп қоюға болады.
Дене тәрбие сабағының басқа сабақтардан үлкен айырмашылығы бар. Барлық
пәндерге тән сабақ барысы бірінші, ұйымдастыру кезеңі, екінші, үй
тапсырмасы деп екіге бөлінсе, денешынықтыру сабағында ұйымдастыру кезеңі
бірнеше кезеңге бөлінеді. Себебі, оқушылар үй тапсырмасын айтпастан бұрын
мұғалім оқушыларға сәлем бермейді. Керісінше оқушылар сыныпты қабылдап алу
туралы мұғалімге сынып секторы рапорт береді. Сонан кейін ғана пән мұғалімі
оқушылармен сәлемдесіп, мәліметін қабылдайды. Сонымен бірге сабақтың
негізгі бөлімінде Допты бастан асырып беру, Өз орныңды тап, Кім
шапшаң?, Нысанаға дәл тигіз, Әркім өз жалаушасына деген сияқты ойын
түрлерін бір сабақ көлемінде жүргізуге да болады. Бірақ бұл оқушылардың
қабілет қарымына қарап жүргізіледі. Біз осы ойын түрлерінің ішінен Әркім
өз жалаушасына деген ойынның әдіс-тәсілдерін ғана көрсетпекпіз. Сондықтан
да сабақтың негізгі ұйымдастыру бөлімдерін ғана көрсетіп отырмыз.
Сабақтың кіріспе бөлімі: Мұнда саптағы жаттығулар оңға бұрыл, солға
бұрыл, кері бұрыл, алға қадам бас т.б. Жүру, аяқтың ұшымен, өкшемен, ішкі
және сыртқы қырымен жүру. Жүгіру, оң жақ, сол жақ жанымен, артымен бір
бағытымен жылдамдықты өзгерте жүгіру.
Дайындық бөлімі: Жалпы дене қимыл жаттығуларын қатарда және шеңберде
жасату.
1. Қолға жасайтын жаттығулар.
2. Иыққа жасайтын жаттығулар.
3. Тізеге, аяққа жасайтын жаттығулар.
4. Сабақтың тақырыбына жасайтын жаттығулар.
Негізгі бөлім: Әркім өз жалаушасына деген ойын түрі бойынша.
Баршамызға белгілі ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі
жасаған қимылына сенім артып, оның бойында ойлау, тапқырлық, шешімділік,
шыдамдылық пен ұстамдылық, ұйымдастырушылық, жан-жағын пайымдаушылық
секілді қабілет-қасиеттері қалыптасады. Сондықтан қандай бір қозғалыс
ойынын ұйымдастырсақ та оны әуелі ой таразысынан өткізіп алған жөн. Ол
сонда ғана бала көңіліне ізгі әсер етіп, есінде ұзақ сақталады. Әуелі
ойынды ұйымдастырмас бұрын, оған ең алдымен ойын өтетін орынды, керекті
құралдарды даярлап алу керек. Егер ойын сабақ үстінде ұйымдастырылатын
болса, оған сынып кезекшісі, денешынықтыру жұмыстарын ұйымдастырушы, сондай-
ақ арнайы бөлінген оқушылар жәрдем етеді. Мысалы, дене тәрбие сабағы
басталмас бұрын үзіліс кезінде-ақ дене тәрбиесі пәнінің мұғаліміне сынып
кезекшісі, спорт секторы және жәрдемші оқушылар келіп, болатын сабаққа не
керек екендігін алдын-ала біліп алады.
Екіншіден, ойынды түсіндіргенде оқушыларға өте нанымды, жеңіл тілмен
ұғынықты, тұжырымды етіп қызықтырып жеткізсе, қатысушылардың кезекті ойынға
деген қызығушылығы, ықыласы мен ынтасы арта түседі.
Мысалы: Балалар, сендердің бүгінгі үйренетін ойындарыңның аты Әркім өз
жалаушасына деп аталады. Ол үшін 4 командаға бөлінеміз.
- Тұрыңдар. (Егер, барлық балалар отырған болса) Сапқа түзеліңдер.
Тік тұр!
- Бірден төртке дейін санал! Бірінші нөмір орнында, екінші нөмір бір
қадам, үшінші нөмір екі қадам, төртінші нөмір үш қадам, кәне жаса!
– деп бұйрық беріп, командаға бөлеміз.
Әр команда өзінше шеңбер жасау керек. Команда да бір-бір оқушы қолына
жалауша ұстап, шеңбердің ішінде тұрады. Шеңбердің ішіне кірген оқушыға әр
түсті жалауша беріледі.
- Енді тыңдаңдар! Ойын қалай ойналады, - деп қысқаша оның ережесін
түсіндіреміз. Бірінші берген белгі бойынша біріңді-бірің ұстап, оң жаққа
қозғаласыңдар! Ал екінші белгі берілгенде қолдарыңды жіберсеңдер де алаңда
жүгіріп, секіріп ойнап жүресіңдер. Ал үшінші берілген белгіде әрқайсың өз
орныңда қандай қимыл жасап жатсаңдар, сол күйлеріңде қозғалмастан, көзді
жұмып тұрып қалуларың керек.
Мысалы, тағы да белгі естігенде жүгіріп бара жатса, бір аяғын алға,
екінші аяғы артта жерге тимей тұрып қалады. Қол да қалай қимылдап бара
жатса, сол қалпында қалады, - деп өзіміз де бір қимылда қалай тоқтайтынын
көрсетеміз. Сондай-ақ, осындай жансыз, көз жұмулы тұрған мезгілде әр
команданың жалауша ұстаған ойыншысы білдірмей орындарын ауыстырып, тұра
қалуы керек. Тағы да белгі берген кезде көзді жұмып жансыз тұрғандарға жан
бітіп, өз жалаушасын тауып алуға қайтадан шеңбер жасауға асығулары керек.
Егер қай команда соны тез тауып, тез шеңбер жасап тұрса, сол команданың
жеңіске жеткендігін түсіндіреміз. Міне, содан кейін барып, ойын басталады.
Мұғалімнің міндеті ойынға барлық сынып оқушыларын қатыстыру. Сынып
ішіндегі жүгіруге, секіруге жарамайтын, денсаулығы нашар балалар болса,
оларды төрешілікке, жәрдемшілікке тағайындайды. Сонда ойынға денсаулығына
байланысты қатыса алмаған оқушылардың бойында сынып қажетін өтедім деген
жақсы сенім туады. Сөйтіп көңілдері көтеріліп қалады. Ойынды қызықты және
тартымды өткізу үшін команданың ішіндегі бір оқушыға жалауша беріп, ойын
басқарушысын сайлап қою керек. Осындай жауапкершілікті сезінген оқушы
ойынды қызықты етіп өткізуге, әрбір ісіне есеп беруге ұмтылады. Егер ойын
бұрыннан таныс болса, онда оны аздап қана ойға түсіргеннің артықшылығы жоқ.
Тіпті Қалай ойналатын еді?, - деп балалармен бірігіп қайталап қойса, ол
қызықты да, тартымды болуы мүмкін. Кейде оқушылардың өздеріне осындай
ойынды Өздерің ойнап көріңдерші деп сенім артуға болады. Ол үшін
оқушылардың ішінен жауапкершілігі күшті біреуін басшы етіп сайлап қою
керек. Ол жәрдемшілерін өзі таңдап алады да, солардың көмегімен ойынды
өткізуге дайындалады. Сонымен қатар, төреші ойын басқарушысын, оқушыларды
алаңға орналастыруды және ойынға керекті құралдарды да даярлап алады.
Содан кейін жауапты оқушы мұғалімге келіп ойын өткізуге бәрінің дайын
екендігін баяндайды. Мұғалім барлығын көзімен көріп, байқағаннан кейін
ойнауға рұқсат етеді. Оқушыларға баға ойынды дұрыс ұйымдастырғанына қарап
қояды. Ойын өте қызықты өту үшін әр команда оқушылары күш жағынан қимыл-
қабілеті жағынан тепе-тең болғаны жөн. Ойын бастамас бұрын командаға
бөлінгенде осы жағын дұрыс қадағалау керек. Сондай-ақ команда капитандарын
мұғалім оқушылармен келісіп отырып сайлап алады. Командалық ойындар барлық
командаға қойылатын талап бірдей болуы керек. Олар қолданатын құралға және
де алаңда орын ауыстыру кезінде мерзіміне сәйкес көптеген ойындарға жетекші
сайланады. Мұндай жағдайда олардың тез түсінгіш, айтқанды тез қабылдаған
қолынан бәрі келетін қабілеттілігі ескеріледі. Егер жаңадан үйреніп жатқан
болса, ондай жағдайда басқарушылық қабілеті бар баланы сайлаған дұрыс.
Ойынның қызықты өтуі ойын басқарушыға тікелей байланысты екенін естен
шығармауымыз керек. Ал ойын сабақ сайын ойналып жүрген болса, онда ойын
жетекшілігі балалардың кез-келгенін сайлай беруге болады. Мысалы, Табан
балық және шортан балық деген ойында шортан болып кім көп уақыт ойында
ұстатпаса соны сайлай беруге болады.
Көп жағдайда мұғалім ойынға тек басшылық жасап қана бақылайды. Кейде
ойынды қызықтыра түсу үшін өзі де қатысып кетуі мүмкін. Ал ойынға басшылық
жасағанда оның ережесіне лайық өте әділ шешім беруі керек. Ойын тәртібінің
түсініксіздеу жері болса, оны қайталап айту жіберу де оқытушының тікелей
міндеті. Ойын барысында ойыншылардың бірін-бірі көре алмаушылығын
болдырмаған дұрыс. Балалардың жақсы ойнауына мұғалім жәрдем етіп жіберем
деп тікелей араласпай, тек қана олардың сәтті қимылдарын көтермелеп
отырған жөн. Қозғалыс ойындарынан оқушының жеке басының қасиеттері
қалыптаса бастағанын жоғарыда айттық. Сондықтан біз оның ізгілікке үндейтін
жағына айрықша көңіл бөлуіміз керек. Кейбір бала ынтасыз, жігерсіз ойнап,
ойын ережесін қасақана қайшы келетін әрекетін істеп, көзге түсіп қалса, ал
екінші біреулері өзін-өзі қатаң ұстап, ойынға қызықпай, тек қана жеке
басының қамын ойлап тұрады немесе үшінші біреулері мұғалімнің айтқанын
бұлжытпай орындап, сонымен бірге басқа ойыншыларға да жәрдем етіп жан-
тәнімен беріледі. Міне, осылардың барлығын өз көзімен көріп, ақыл-ой
таразысына салып тұруы керек. Тіпті керек болған жағдайда кейбір ойыншы өз
қимылын ойын ережесіне сай етіп, орындаған болса, оны мақтап, мадақтап
қойған дұрыс. Ал ойын ережесін қасақана бұзып, тәртіпсіздік көрсеткен
ойыншыға да дер кезінде тежеу салу қажет. Кей жағдайда осындай теріс қылық
байқағанда төрешілік етіп жүрген оқушының да пайдасының көп тиетіндігін
бағалауымыз керек. Ойын бітісімен қорытындылаған дұрыс. Оны
қорытындылағанда ойынға кім қалай қатысты, жеңімпаз болуға кімдердің
септігі көбірек тиді немесе керісінше жеңіліп қалуға кімдер кінәлі, ойынның
ережесі қалай сақталды? Міне, осының бәріне талдау жасап, ондағы орын алған
кемшіліктерді келесі ойында болдырмауына баса назар аудару керек. Кейде
ойынды қорытындылауға оқушылардың өздерін де қатыстырып талдау жасап қоюға
болады. Талдау жасау арқылы оқушылардың өздері-ақ не себептен
жеңілгендерін, қандай мүмкіндікпен кімдердің арқасында жеңіске жеткендеріне
көздерін жеткізіп, толық талдау жасаса, олар барлығын дұрыс түсініп алады.
Егер мұғалім ойынды сабақ үстінде қызықты етіп өткізсе, балалар сол ойын
арқылы-ақ жақсы тәрбиелі өмірге қажетті қимылдарды тез үйреніп, ақыл-ой
парасаты дами түсінуіне толық мүмкіндік туады.Ойнау арқылы балалар бірімен-
бірі достасады. Сөйтіп ойын баланың ойлау қабілетін дамытып, оны ізгілікке,
адамгершілікке, абзал қасиеттерге тәрбиелейді.
Қорытынды бөлім: Сабақтың бұл кезеңі төмендегідей бөліктерден тұрады:
1. Организмді бастапқы қалпына түсіруге арналған және тыныс жолдарына әсер
ететін жаттығулар жасату. 2. Сабақты қорытындылау. 3. Үйге тапсырма. 4.
Оқушылардың білімін бағалау. 5. Қоштасу.
Дені сау ұрпақсыз ұлттың болашағы да жоқ. Жас ұрпақтың рухани жағынан
да, дене тәрбиесі жағынан да жарымжан болмай өсуі – тәуелсіз ел болған
тұсымыздағы еселене түсетін, аға ұрпақтың мойнына жүктелген жауапты міндет.
Сондықтан да еліміздегі іргелі жоғары оқу орындары мен мектептегі дене
тәрбиесінің оқытылуына мән бере қарағанымыз жөн сияқты.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада бастауыш сыныптарда денешынықтыру ойындарының рөлі, оны
қызықты етіп ұйымдастыру жолдары қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье автор рассматривает роль физических игр и пути их организации.
ОҚУШЫЛАРДЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ
Накипова Н - мұғалім (Талғар қ., № 1 И.Ф.Халипов атындағы орта мектеп)
Рухани-адамгершілік қасиетін қалыптастыру отбасынан басталып, орта
балабақша мен мектеп табалдырығында жалғасын табады. М. Жұмабаевтың Жас
бала - жас бір шыбық. Жас күнінде қалай исең, өскенде сол иілген күйінде
қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзейміз десең, сындырып
аласың, - деген пікірі ұрпақ тәрбиесімен айналысатын педагогтар үлкен
жауапкершілікті жүктейді. Рухани-адамгершіліктің мәні – адам еңбегіне
құрметпен қарау, шығармашылық күші мен мүмкіншілігін дамытудағы ролінен
көрінеді. Рухани-адамгершілік мәдениеті жалпы адамгершілік тұрғысынан
алғанда, ол адамның жемісті іс-әрекеті болып табылады. Рухани-адамгершілік
қасиеттер адамдардың еңбек мәдениетінде, қоғамдық мәдениеттің көркем және
эстетикалық, ғылыми және білім беру компоненттерін өзара байланысын,
қоғамдық қатынастағы мәдениетін, рухани-адамгершілік көз қарасын
қалыптастырады. Осы сөздеріміздің дәлелі ретінде, әлемдік ой-сананың асқар
биігіне көтерілген әл-Фараби бабамыздың Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол
келешекте оның өміріне опат әкеледі деген сөздері, В.Г.Белинскийдің
Тәрбие ұлы іс, тәрбие арқылы адам тағдыры шешіледі деген,
Д.И.Менделеевтің Тәрбиесіз білім – есуастың қолындағы қылыштай дегені,
Я.А.Коменскийдің Тәрбиені мойындамау–адамдардың, жан-ұяның, мемлекеттің
және бүкіл әлемнің құруы деп айтуы әлі күнге дейін маңызын жоғалтпаған.
Рухани-адамгершілік туралы айтқанда біз тәрбие салаларын толық қамтимыз.
Себебі олар бір-бірімен тығыз байланысты. Тұлғаның өмірге, еңбекке
көзқарасын, дүниетанымын қалыптастыруда оқытуды тәрбиелеуді өмірмен
байланыстыруда рухани-адамгершілік яғни адалдық, кішіпейілдік, ниеттілік,
жомарттылық, жауапкершілік т.б. қасиеттерді дамытады. Аталған сапалық
қасиеттерді қалыптастыру арнаулы орта білім беретін және жоғары оқу
орындарында оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу негіздері курсын
бөлек пән ретінде оқытуды қажет етеді.
Тәрбиелі мінез адам бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін
көрсетеді. Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы,
ой-өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы
адамның адамгершілік түсініктерінен туындайды. Рухани адамгершілік
тәрбиесінде тәрбиеші оқу шебері тұлға ретінде тани біліп қана қоймай, үш
кезеңді ескеруі, оның дамуын көре білуі қажет.
- бұрынғысы;
- қазіргісі;
- болашағы.
Мұғалімнің негізгі қызметтерінің ең бастысы оқушы тәрбиесіндегі
сәттілікті айтуға болады. Ол үшін ең қажеттісі.
1. Оқушыны тек тәрбиенің жемісі ғана емес, сонымен қатар ол өз елінің
және өзіне байланысты мінез-құлықты анықтайды. Нақтылап айтқанда,
оқушы өзіне тәрбиеші.
2. Оқушылар өзінің өз тәжірибесінде, өзіндік ойлауы арқылы
айналасындағыны қабылдайды әрі бағалайды. Олардың мінез-құлқын, әсерін
түсіну үшін өмірге олардың көзімен қарау қажет.
3. Оқушыларға тек біз айтқан нәрселер ғана әсер етпейді, сонымен қатар
мұғалімдердің оқушының мінез-құлық ерекшеліктерін ескеруі де қажет
сияқты.
Рухани адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың бірі —
кешенділік. Яғни, педагогикалық үрдісте оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлқының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты, оқу — тәрбие
жұмыстарының өмірімен тығыз байланыста жүргізілуі. Балаларды ұжымдық ортада
өзін-өзі ұстауына қатысты педагогикалық үрдістегі адамгершілік тәрбиесінің
орны ерекше.
Рухани адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту болып табылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын арттыру
мақсатында рухани адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық шарттардың
бірі - танымды, қабілетті қалыптастыру болып табылады.
Тағы бір шарт баланың қабылдауына мән беру болып табылады. Яғни, бұл
баланың жас ерекшілігімен тығыз байланысты болмақ: оның білім деңгейі,
тәрбие дәрежесін, өмірлік тәжірибесі мен мінез-құлқы, оның дамытушылық
қасиетіне көңіл аудару керек.
Рухани адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа
–қайрымдылық, мейрімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздық, ата-ананың да болашағы зор болмақ. Мұғалім мен ата-ананың беделін
орынды пайдалануды да шарт ретінде қарастырамыз.
Тағы бір шарт біртұтастық, интеллектуалды эмоциялы және танымдық
–шығармашылық шарттар оқушының рухани, физикалық мүмкіндіктерін дамыту
мақсатында жүзеге асырылады.
Жасөспірімдерді рухани адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен
достық, мейірімділік, басқаны түсіну, біреулердің қайғысы мен қуанышына
ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы мен пікіріне төзімділік таныту кезінде
жетіле түседі.
Қазіргі уақыттағы оқушыларды тәрбиелеу ісінде олардың ішкі жан дүниесі
мен рухани әлемін тану, дамыту, жетілдіруге арналған бірнеше іс-шаралар
жүзеге асуда. Халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде баланы рухани
адамгершілік тәрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін жүзеге асыру басты
мақсат болатыны белгілі. Осы жылдары одақ көлемінде В.В.Давыдов,
Ш.Амонашивили, В.Ф.Шаталов, И.Т.Волков т.б. ғалымдардың зерттеулері
нәтижесінде оқушыны жан-жақты, дамытып, оның белсенділігін арттыруды
көздеген оқыту технологиялары дүниеге келді. Е.Н.Ильиннің Оқушының рухани
дүниесі мұғалім үшін негізгі зерттеу нысаны болып табылады,- деген пікірі
оқушының рухани адамгершілігін ынтымақтастықта дамыта оқытуды көздегенін
байқатады. Мұндай озық педагогикалық тәжірибелер оқушылардың рухани-
адамгершілігін дамыту мақсатында қазіргі кезде біздің оқу тәрбиесі
үрдісінде кеңінен қолданылуда. Демек, рухани адамгершілік тәрбиесіндегі
басты мәселе – баланы құрметтеу. Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен
тәрбие алуға үйретпеген мұғалім қазіргі түпкі нәтижеге қол жеткізе
алмайтыны белгілі. Бала ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін
тұлғаға айналуы керек. Сондықтан мұғалімге мынадай қызметтер қажет:
жылылық, түсінгіштік, сезімталдық, кең ойлай алу, шабыттандыра алу,
шығармашылық ізденіс. Сыныптағы рухани адамгершілік, психологиялық ахуал -
бала үшін адамдар мен қатынастық алғашқы мектебі нақ осы өз сыныбында
баланың мейрімділікке және зұлымдыққа, тәртіпке материалдық және рухани
құндылықтарға деген көз қарасы қалыптасады. Сонымен қатар махаббат сезімін,
достықты, жауапкершілік пен шындықты түсінеді, яғни мектептердегі тәрбие
өсіп келе жатқан балалардың барлық, өмірлік іс-әрекетіне ықпалын тигізеді.
Солардың кейбір көңіл бөліне бермейтін маңыздыларына тоқталатын болсақ,
рухани адамгершілік тәрбиесіндегі аса маңызды шарттардың бірі - мұғалім
өзінің әрбір ісі, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы, сөйлеген сөзінің басқаларға
ықпалы мен әсері, одан келіп шығатын нәтижеге жауапкершілігі. Бұны іске
асырудың тетігі-мектепте туындап отырған әр түрлі ахуалдарды шешуде
әділетті, дұрыс жөн таба білу.
Өз ісіне жауапкершілікпен қарау өзін-өзі тексеруден басталады. Үнемі
сағат сайын бос уақытта өзін-өзі тексеру өйткені олар тез естіп, сезіп,
біліп қояды. Мектепте тәрбиенің дұрыс іске асырылып жатқандығының басты
белгісі — оқушының мұғалімнен еш нәрсені жасырмауы, оларға қарай үнемі
ұмтылысы, жақын болуы. Осындай жағдайда ғана рухани жақындық туады. Мұғалім
мен оқушының қарым-қатынасы алуан түрлі іс-әрекет барысында жүзеге асады.
Мұғалімдер осы жерде еңбектің балаға тигізетін ықпалына көңіл бөлуді естен
шығармауы қажет. Еңбектеніп жатқан бала емес, еңбек нәтижесі олар үшін
маңыздырақ, тағы бір мұғалімнің қаперінен тыс қалатын нәрсе – оқушыларға
көрсету, нұсқау бере отырып, істеген шаруасын бағалап, кемшілігі үшін тез
шешім қабылдамай, оны жөндеуді үйрете отырып бірлесе істеу.
Педагог ғалымдар істің өзі емес, сол істегі мұғалім мен оқушы
арасындағы мәнді екені, мұғалімнің тәлім-тәрбиелік ықпалы осындай жақын,
бірлескен қарым-қатынас барысында іске асатынын дәлелдеген. Мұнда тағы бір
маңызды мәселе шешіледі. Ол – баланың істеп жатқан еңбегіне қызығушылығын
ояту, оның пайда–зиянын білу. Бұрынғы кездері үлкендер тәрбие жұмысының
негізін білім, іскерлік, дағды және құндылықтарды балалардың бойына
жинақтау деп түсінді. Соның негізінде балалар, олардың ата-анасы өмір
сүрген ортаның қағидаларына сүйенеді. Қазіргі кездегі әлеуметтік өзгерістер
ғылыми-техникалық мәдени, тұрмыстық жағдайлардың күрт өзгеруіне байланысты
болғандықтан, балаларды осы ыңғайға дайындауымыз қажет сияқты. Сондықтан
тәрбиенің жетістіктері оларға өздерінің іскерліктері мен дағдыларын беру
ғана емес, олардың жеке әрекет жасауға және шешім қабылдауға өз бетінше
үйрена алуына мүмкіндік туғызу. Жас ұрпақ үнемі өзгеру жағдайында болады,
оның психологиялық реакциясы да ауыспалы болып отырады. Осы күні
педагогикалық білімі жоқ адамдар да білетін ереже – тәрбиешінің өзі
тәрбиелі болу керек. Бірақ кейбір мұғалімдеріміз өзін-өзі тексеріп, өзін-
өзі қайта тәрбиелеуде бас тартқандардың жауабы біреу - енді кеш, болары
болды дейді. Тағы да сол ұлы ғалымдардың айтқаны бар. Үйрену ешқашан кеш
болмайды, ал халқымыз Ештен кеш жақсы дейді. Мектептегі тәрбие өз
оқушыларын артынан ертіп, еліктетіп әкетуді, онда тек жақсы істермен ғана
үлгі көрсетуді көздесе, оның басты жолы рухани-адамгершілік тәрбиесі
болмақ.
Баланың сана – сезімін, адамгершілік мұраттарын қалыптастыратын-
тәрбиенің ең бірінші рухани міндеті. Рухани-адамгершілік тәрбие барысында
әрдайым өз мұраттарды басты нысана етіп ұстау қажет. Себебі, баланың көз
қарасы оның күнделікті іс-әрекетімен сәйкес келмесе, олар ойлауға шебер,
бірақ іс-әрекетке, қарым-қатынасқа жоқ адамдар болып шығады.
Рухани тәрбиесі дұрыс жастар әрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп,
өз идеаларына ұқсауға ұмтылады. Таңдаған болашақ мамандығына лайықты мінез-
құлық қалыптастырғысы келеді. Кейбір оқушылар алғашқы кездескен қиындықта-
ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған ісін аяқсыз қалдырады. Оқушының
жақсы қасиетке ұмтылған ниетін мұғалімдер кезінде біліп, қиын психологиялық
сәттерден байқап, оған қолдау көрсетіп отырған болса мектептерде қайшылық
жағдайлар кездеспейді. Оқушыларды ибалыққа баулып, мейрімділік,
қайрымдылылық, кішіпейілділілік, қамқорлық, ізгілік және адамгершілік
сияқты қасиеттерді бойларына сіңіру әрбір мұғалімнің және мектептің басты
парызы. Оқушылардың рухани-адамгершілік жеке басының даралық
ерекшеліктеріне мінез-құлық көрсеткіштігі жатады. Мінез ол адамның өзіндік
бағыт-бағдардың, жан дүниесінің ерекшіліктерінің тұрлаулы белгісі. Дана
ақын, рухани адамгершілік қасиеттерін талдап жеткізген халықтың ырысы.
Құтты біліктің негізін қалаушы Ж. Баласағұн адамның мінез-құлқы мен оның
қоғамдағы орнына ерекше тоқталады.
Адам дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи да жақсы сөз бен жақсы
ісін қалдырып отыруы қажет. Ол үшін әр кез жаман қылықтан сақтанып,
адалдықпен жүріп–тұруы тиіс деген ойлары жақсы мәлім. Ендеше, оқушыларды
рухани-адамгершілік тәрбиесі арқылы толыққанды жетілген азамат етіп
тәрбиелеу-қоғамымыздың басты мақсаты.
Қазақстан – тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіз елді өркенниетті әлемге
танытатын, елдер қатарына терезесін тең ететін күш – білім мен білімді
ұрпақ. Білімді ұрпақ - егеменді елдің берік тірегі, себебі мемлекеттің
болашағы білімді де саналы жас ұрпақтың жеке басының қалыптасып дамуымен
тікелей байланысты. Біз білімді ұрпақтың, рухани жан-дүниесі бай,
біліктілігі жоғары, талап-талғамы терең болуын, салауатты өмір салтын дұрыс
қалыптастыруын қалаймыз. Жаңа ғасырға аяқ басып отырған заманымызда қоғам
мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, басында ұлттық сана-сезім
қалыптасқан ертеңгі қоғам иелері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру әрбір
отбасының, мектептің, жоғарғы оқу орындарының, ортаның, ұжымның барша
жұртшылықтың міндеті.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада рухани адамгершілік тәрбие беруде ұстанатын педагогикалық
шарттар қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются педагогические условия духовного и
нравственного воспитания.
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ТІЛДІ ДАМЫТА ОҚЫТУ
Шарипходжаева Ж.Б. - оқытушы (ҚазмемқызПУ)
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне
байланысты тапсырмалар, жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл
жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтаға жауап беру және
шығарма,мазмұндама жазу арқылы жүзеге асырылады. Жас ұрпақты өзінің ана
тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре
түсу − бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек – талабы
тұрғысынан білім мазмұнын жаңғырту, өмір талабына орай дамыта
оқыту,оқытудың жаңаша әдіс – тәсілдерін қолданып заман ағымына жауап беруі
мұғалімдерге жауапты істерді жүктейді. Оқыту күрделі жаңа мазмұнда
жүргізілсе, оқушылар ана тілінің қыр – сырын, ауызша сөйлеу тілін игерсе,
тілі дамиды. Оқушыға әдеби сөйлесу дағдыларын меңгертуде өлең, әндер
жаттау, көркем сөзді тыңдау, сөз шеберлеріне ерекше мән беру, оларды
нақышына келтіріп, аса шеберлікпен оқылған поэзия мен көркем сөзді баурап
алатын күш ерекше. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыру қажет. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте
көп. Мысалы: Бұлақ көрсең - көзін аш, Оқу өрге тартады, надандық жерге
тартады, Тіл ақылдың өлшемі, Тіл жеткенше сөйлеген шешен, қол жеткенше
нұсқаған көсем деген этикалық ережеге айналған даналық сөздерді аша отырып
оқыту бастауыш сынып оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.
Бала тілін дамытатын өзінің қоршаған ортасы. Атап айтсақ, айналасындағы
түрлі оқиғалар, жанұясы, оқыған кітабы, көрген спектакільдері мен киносы
баланың ойлау әрекетін дамытады және қорытынды жасай білуге бейімдейді. Ой
дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Оқушы ойын жүйелі айта білуге, бір
–бірімен тікелей қарым – қатынас жасуға дағдыландыруда ана тілі, қазақ тілі
пәндерінің рөлі айрықша. Оқушының көбірек сөйлейтін сабақтары да осы
аталған пәндер. Баланың сөйлеген сөзі, берген жауаптары осы арқылы байқалып
отырады. Бала тілін дамытып қалыптастыруда өз ұлтымыздың ауызекі
шығармашылығының тигізер ықпалы зор. Халқымыздың ертегі, аңыз-әңгімелері,
мақал–мәтелдері, жұмбақ, жаңылтпаштары,ойнақы, жеңіл тілімен беріледі.
Балаға жаңылтпаш үйретіп, оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді,
кейбір тілі келмей, бұзып айтатын дыбыстарды анық айтуға жаттықтырады. Ал
жұмбақ айтқызу баланы тапқырлыққа үйретіп, ойлау қабілеті мен тілін
ұштайды. Мақал–мәтелдерді пайдаланудың әдіс–тәсілдері көп. Оларды сыныпта,
сыныптан тыс оқуда белгілі бір тақырыпты оқытумен бірге сәйкестендіріп
алған ыңғайлы. Шешендік сөздерді оқыту – тілді дамыту. Шешендік өткен
өмірден сыр шертіп, тарих тынысын, сөз зергерлерінің өрнекті де өткір тілін
үйретеді.
Жасөспірімдердің тілінің дамуына отбасының ықпалы да көп тиеді.
Сондықтан балаға шыр етіп жерге түскен сәтінен бастап бесік жырын айтып, ән
тыңдату, яғни ана әлдиін құлағына сіңіру, өсе келе жаңылтпаш, жұмбақ, шағын
өлеңдерді жатқа айтқызып, сөз ұйқастарын танытып, үнемі осы сияқты игі
істерді отбасынан бастап құлағына құйып отырса, оның ойы да, тілі де
дамиды.
Тіл дамытуда ертегілердің атқаратын рөлі зор. Ертегі тілінің
көркемдігі және оқиғаларының қызықтылығы баяндалуы баланы еріксіз өзіне
тартып, баурап алады. Ертегілерді баланың оқуы не тыңдауы, мазмұнын
қайталап айтып беруі сөздік қорын молайтады, байланыстырып сөйлеу тілін
дамытып, қиялдауға мүмкіндіктер туғызады.
Оқушыларға сюжетті суретті көрсете отырып, соған бірнеше сөйлемдер
құратып, тілдік қорларын дамытамын. Әсіресе 1 сыныпты Әліппе, Ана тілі,
Математика пәнінен мынадай жұмыстар жүргізуге болады.
Ы дыбысын өткенде
Мына жұмбақты шеш:
Кесе,шыны, пиала
Оларсыз шай құя ма?
Қасықсыз тамақ жемейміз,
Бәрінің атын не дейміз? (ыдыстар)
− Ал енді осы сөзді буынға бөлейікші!
− Ы – дыс – тар
− Ы дыбысы қай буында
Ы дыбысы 1 – ші, 2 – ші буында.
− Буын дегеніміз не?
Сөзде неше дауысты болса, сонша буын болады.
Дыбысты естиміз айтамыз.
Әріпті көреміз жазамыз.
− Кәне осы дыбысқа өлең құрастырайықшы.
Ыз – ыз – ыз – Айгүл жақсы қыз.
Ыр – ыр – ыр – ырылдайды қасқыр.
Ыс – ыс – ыс – келіп қапты қыс.
Ойынның да тигізетін пайдасы өте көп. Қайталау сабақтары оқушылардың
тілдік қорын дамытады.
Мысалы: Бәйге ойыны
1. Қарлығаш. Қарлығаш адамға дос.
2. Алма. Асан алма алды.
Матеметикадан мысалдарды шығарта отырып, Аукцион ойыны ойналу
арқылы ойлау және тілдік қорын дамытады.
ф 2+4 ұ 9- 2
Л 5+4 О 10-5
Е 1+7 Н 7- 4
Я 3+1
Ы 0+1
Т 2+8
7 4
Целевая ориентация
Приобретение обучаемыми Производство новых знаний в
функцио-нального навыка исследования общекультурном значении
как универсального способа освоения
действительности
Содержание деятельности
Поиск ответа на творческую, Нахождение
исследовательскую задачу с заранее
неизвестным решением
Технологии организации
Нормированная, исходя из принятых в Методология и методика
науке традиций: постановка проблемы, научного исследования
изучение теории, посвященной данной
проблематике, подбор методик
исследования и практическое овладение
ими, сбор собственного материала, его
анализ и обобщение, собственные выводы
Гносеологический – этап непосредсвенно познавательной работы,
соотенесения эмпирических данных, экспериментальная проверка эмпирических
выводов.
Различение научно – исследовательской деятельности и исследовательской
деятельности обучаемых приведены в таблице.
Общеизвестно, что вся сфера наук об образовании сформировалась в
значительной степени по образу и подобию классических – естественных и
техничских узкоспециализированных наук. И вследствие этого, как отмечают
исследователи , они не могут не иметь принципальных пороков. Во–вторых, в
них недооценивается определяющее влияние субъектов изучаемого процесса.
Во–вторых, они недостаточно прогностичны, проективны. Они ориентированы
больше на познание существующего, чем на создание будущего. И, в–третьих,
они недостаточно системны.
Теоретический – этап формулирования теоретических выводов и положений,
соотнесение с ведущими ключевыми концепциями и идеями.
Каждый этап развития самой науки характеризуется особенностями научной
деятельности и процесса познания, включая понимание исследователем
ценностно–целевых структур деятельности, знания и навыки применения методов
и средств познания. При этом, для каждого этапа развития науки свойственно
различная глубина рефлексии специфики самой научной деятельности 11.
Основным видом научного труда является научное исследование. Это –
организационный процесс умственного труда, непосредственно направленный на
производство новых знаний, и в частности на познание объективных законов и
тенденций развития ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz