Бастауыш мектеп жасындағы сабақ үлгермеуші оқушыларды оқытуды жекелендірудің педагогикалық шарттары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері және оны ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Бастауыш мектеп оқушыларының үлгермеушілігін болдырмаудың алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ІІ.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ ЖЕКЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бастауыш мектеп математикасының негізгі тақырыптарды меңгерту барысында кемшіліктерді түзету ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2.Бастауыш сынып математика сабағында үлгермеушілікті болдырмаудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
І.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері және оны ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Бастауыш мектеп оқушыларының үлгермеушілігін болдырмаудың алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ІІ.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ ЖЕКЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бастауыш мектеп математикасының негізгі тақырыптарды меңгерту барысында кемшіліктерді түзету ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2.Бастауыш сынып математика сабағында үлгермеушілікті болдырмаудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда еліміздегі оқу тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар біліммен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу.
Бастауыш сыныпта оқушылар өз өмірін дұрыс ұйымдастырып, оқушылар өзара мұғалімдермен, ата-аналармен шынайы да, сыпайы ізгілікті қарым- қатынас орнатуға, кез келген мәселені шешуде сыни ойлау тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қатынас жасауға дағдыланады.
Қай заманда да мектеп қоғамының әлеуметтік экономикалық және мәдени салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Рухани жан дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін қадірлейтін ұрпақ қана болашақ тірегі бола алады.
Білім мазмұнына деген жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді.
Қазақстан Республикасының орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алыңған терең білімінің кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін - өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту.
Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжда қалыптастыруға және оқу қызметін білуге оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге тілдік қарым - қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез құлқының мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды.
Бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздегі жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан – жақты жетілген бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсіру – отбасының, бала – бақшасының, орта және жоғары білім беру ошақтары мен барша халықтың міндеті. Бұл үдерістің стратегиялық негіздері Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауындағы “Қазақстан - 2030” стратегиясында Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің басты мақсаты, ұлттық мәдениетіміз бен халық педагогикасының негіздерінде, әр бір жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау” – деп көрсетілген [1].
Бастауыш сыныпта оқушылар өз өмірін дұрыс ұйымдастырып, оқушылар өзара мұғалімдермен, ата-аналармен шынайы да, сыпайы ізгілікті қарым- қатынас орнатуға, кез келген мәселені шешуде сыни ойлау тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қатынас жасауға дағдыланады.
Қай заманда да мектеп қоғамының әлеуметтік экономикалық және мәдени салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Рухани жан дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін қадірлейтін ұрпақ қана болашақ тірегі бола алады.
Білім мазмұнына деген жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді.
Қазақстан Республикасының орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алыңған терең білімінің кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін - өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту.
Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжда қалыптастыруға және оқу қызметін білуге оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге тілдік қарым - қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез құлқының мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды.
Бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздегі жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан – жақты жетілген бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсіру – отбасының, бала – бақшасының, орта және жоғары білім беру ошақтары мен барша халықтың міндеті. Бұл үдерістің стратегиялық негіздері Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауындағы “Қазақстан - 2030” стратегиясында Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің басты мақсаты, ұлттық мәдениетіміз бен халық педагогикасының негіздерінде, әр бір жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау” – деп көрсетілген [1].
1. “Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейіңгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”. 2004ж.
2. М.Абуова. Оқушының қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыру. //Бастауыш мектеп. №5, 2006.
3. М. И. М±ханов. Жас жєне педагогикалыќ психология. –А., 1982.
4. Э.Маханбетова. Үлгермеушілікті болдырмау жолдары. //Қазақстан мектебі. №6, 2002.
5. С.Б.Бабаев. Бастауыш мектеп педагогикасы. –А., 2007.
6. Т.Сабыров. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. –А., 1999.
7. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. /Құрастырған Ж.Нұржанова. –А., 1991.
8. Т.В. Драгунова, Давыдов, Л.Б.Шчельсон, И.С.Кон, А.В.Мудрик, В.С.Мухина. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. –М., 2002.
9. О.Абдуахитова. Оқу іс-әрекетін қалыптастырудың психологиялық аспектілері. // Қазақстан мектебі. №9-10, 2005.
10. Ш.Сатиева. Мұғалім шеберлігінің мінездемесі. // Қазақстан мектебі. № 9-10, 2005.
11. Г.Нұрғалиева. Оқыту әдістері. –А., 1991.
12.В.А.Сухомлинский. Мұғалімдерге жүз кеңес. –А., 1978.
13. В.А.Сухомлинский. Коллективтің құдіретті күші. –А., 1979.
14. Т.А.Соловьева. Основы технологии развития интеллекте младшего школьника в учебном процессе. // Начальная школа. №12, 1997.
15. Ж.Әбдиев. Жаңа адамды қалыптастыру. –А., 1988.
16.С.Б.Бабаев, Ж.Оңалбек. Жалпы педагогика. –А., 2005.
17. Ш.А.Амонашвили. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. –М., 1984.
18.Е.Ильин. Рождение урока. –М., 1986.
19.А.Ілиясова. Класс жетекші жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. –А., 1991.
20. Сабақ беру тиімділігін арттыру. /Құрастырған Б.Сманов. –А., 1989.
21.В.А.Сухомлинский. Азаматтың қалыптасуы. –А.,. 1981.
22. К.В.Бардин. Как научить детей учиться. –М., 1989.
23. Б.Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. –А., 1999.
24.Н.Иванов, М. Қозғамбаева. Оқыту процесінің мәні. –А., 1991.
25.М.Шешенханова. Мектеп басқарудың демократиялық алғы шарттары. //Қазақстан мектебі журналы, 1993.
26. Ќожаева С.К. «Оќу-тєрбие үдерісіндегі ізгілік ќасиеттерініњ ж‰йелік негіздері жєне оларды ќалыптастыру жолдары». Тараз 2000ж.
27.Ж.Б.Қоянбаев, Р.Қоянбаев. Педагогика. –А., 1998.
28.В.Сухомлинский. Балаларға жүрек жылуы. –А., 1976.
29. Ж.Егембердиев. Мектеп жұмыстарын жоспарлау. –А., 1975.
30. Ж.Т.Қайыңбаев. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. – А., 2003.
31. Є. Бидосов. Математиканы оќыту методикасы. – А., 1989.
32. Б.Б.Байм±ханов. Математика есептерін шыѓаруѓа ‰йрету. –А., 1983.
33.Б.А.Т±рѓанбаева. Дамыта оќыту технологиялары. –А., 2000ж.
34.Т.М.Баймолдаев, Ќ.Ахмет±лы. Жања буын оќулыќтары арќылы жас ±рпаќќа білім беру мен тєрбие беру жолдары. –А., 2003.
35.Қ.Өтеева. Математика сабақтарында оқушылардың алгоритмдік бейімділігі мен машығын қалыптастыру. –А., 1988.
36.В.М.Монахов, М.П.Лапчик и др. Формирование алгоритмической культуры учащихся на уроках математики. –М., 1979.
37. С.Е.Шєкілікова. Негізгі мектептегі математика курсыныњ мазм±нын жањарту. –А., №1, 1997.
38. Қ.Сарбасова. Математика мұғалімдерін даярлау. –Астана. 2003.
39.А.Макаренко. Ұстаздық дастан.-А., 1985.
40.Ж.Р.Шорманов. Жања технология - заман талабы. –А., 2004.
2. М.Абуова. Оқушының қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыру. //Бастауыш мектеп. №5, 2006.
3. М. И. М±ханов. Жас жєне педагогикалыќ психология. –А., 1982.
4. Э.Маханбетова. Үлгермеушілікті болдырмау жолдары. //Қазақстан мектебі. №6, 2002.
5. С.Б.Бабаев. Бастауыш мектеп педагогикасы. –А., 2007.
6. Т.Сабыров. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. –А., 1999.
7. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. /Құрастырған Ж.Нұржанова. –А., 1991.
8. Т.В. Драгунова, Давыдов, Л.Б.Шчельсон, И.С.Кон, А.В.Мудрик, В.С.Мухина. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. –М., 2002.
9. О.Абдуахитова. Оқу іс-әрекетін қалыптастырудың психологиялық аспектілері. // Қазақстан мектебі. №9-10, 2005.
10. Ш.Сатиева. Мұғалім шеберлігінің мінездемесі. // Қазақстан мектебі. № 9-10, 2005.
11. Г.Нұрғалиева. Оқыту әдістері. –А., 1991.
12.В.А.Сухомлинский. Мұғалімдерге жүз кеңес. –А., 1978.
13. В.А.Сухомлинский. Коллективтің құдіретті күші. –А., 1979.
14. Т.А.Соловьева. Основы технологии развития интеллекте младшего школьника в учебном процессе. // Начальная школа. №12, 1997.
15. Ж.Әбдиев. Жаңа адамды қалыптастыру. –А., 1988.
16.С.Б.Бабаев, Ж.Оңалбек. Жалпы педагогика. –А., 2005.
17. Ш.А.Амонашвили. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. –М., 1984.
18.Е.Ильин. Рождение урока. –М., 1986.
19.А.Ілиясова. Класс жетекші жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. –А., 1991.
20. Сабақ беру тиімділігін арттыру. /Құрастырған Б.Сманов. –А., 1989.
21.В.А.Сухомлинский. Азаматтың қалыптасуы. –А.,. 1981.
22. К.В.Бардин. Как научить детей учиться. –М., 1989.
23. Б.Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. –А., 1999.
24.Н.Иванов, М. Қозғамбаева. Оқыту процесінің мәні. –А., 1991.
25.М.Шешенханова. Мектеп басқарудың демократиялық алғы шарттары. //Қазақстан мектебі журналы, 1993.
26. Ќожаева С.К. «Оќу-тєрбие үдерісіндегі ізгілік ќасиеттерініњ ж‰йелік негіздері жєне оларды ќалыптастыру жолдары». Тараз 2000ж.
27.Ж.Б.Қоянбаев, Р.Қоянбаев. Педагогика. –А., 1998.
28.В.Сухомлинский. Балаларға жүрек жылуы. –А., 1976.
29. Ж.Егембердиев. Мектеп жұмыстарын жоспарлау. –А., 1975.
30. Ж.Т.Қайыңбаев. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. – А., 2003.
31. Є. Бидосов. Математиканы оќыту методикасы. – А., 1989.
32. Б.Б.Байм±ханов. Математика есептерін шыѓаруѓа ‰йрету. –А., 1983.
33.Б.А.Т±рѓанбаева. Дамыта оќыту технологиялары. –А., 2000ж.
34.Т.М.Баймолдаев, Ќ.Ахмет±лы. Жања буын оќулыќтары арќылы жас ±рпаќќа білім беру мен тєрбие беру жолдары. –А., 2003.
35.Қ.Өтеева. Математика сабақтарында оқушылардың алгоритмдік бейімділігі мен машығын қалыптастыру. –А., 1988.
36.В.М.Монахов, М.П.Лапчик и др. Формирование алгоритмической культуры учащихся на уроках математики. –М., 1979.
37. С.Е.Шєкілікова. Негізгі мектептегі математика курсыныњ мазм±нын жањарту. –А., №1, 1997.
38. Қ.Сарбасова. Математика мұғалімдерін даярлау. –Астана. 2003.
39.А.Макаренко. Ұстаздық дастан.-А., 1985.
40.Ж.Р.Шорманов. Жања технология - заман талабы. –А., 2004.
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
КЕНТАУ ИНСТИТУТЫ
ГУМАНИТАРЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ СЫРТТАЙ ОҚУ ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАУЫШ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ
ОҚЫТУДЫ ЖЕКЕЛЕНДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к., доц. Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы
____ Дәулетбекова
Қожагелдиева С. Б.
____ _____________2009 ж. Орындаған: СПМ-416 тобының
Хаттама №__________ студенті Құдайбергенова З.
______________2009 ж 050102-Бастауыш оқыту педагогикасы
мен әдістемесі
ТҮРКІСТАН 2009 ж.
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ
ЖЕКЕЛЕНДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
Ж Ұ М Ы С Т Ы Ң Ж О С П А Р Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері және оны
ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Бастауыш мектеп оқушыларының үлгермеушілігін болдырмаудың алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІ.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ
ЖЕКЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бастауыш мектеп математикасының негізгі тақырыптарды меңгерту
барысында кемшіліктерді түзету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2.Бастауыш сынып математика сабағында үлгермеушілікті болдырмаудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 52
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда еліміздегі оқу тәрбие
жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар біліммен тәрбие жұмысын қайта
қарауды міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде
оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған
байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті,
прогресшіл бағыттағы азаматтық адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық
тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе
алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу.
Бастауыш сыныпта оқушылар өз өмірін дұрыс ұйымдастырып, оқушылар
өзара мұғалімдермен, ата-аналармен шынайы да, сыпайы ізгілікті қарым-
қатынас орнатуға, кез келген мәселені шешуде сыни ойлау тұрғысынан келе
отырып, шығармашылық қатынас жасауға дағдыланады.
Қай заманда да мектеп қоғамының әлеуметтік экономикалық және мәдени
салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Жаңа кезеңге бет бұру оңай
емес. Рухани жан дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін қадірлейтін
ұрпақ қана болашақ тірегі бола алады.
Білім мазмұнына деген жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік
дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін
қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді.
Қазақстан Республикасының орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп
отыратын дүние жағдайларында алыңған терең білімінің кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін - өзі іске асыруға, өзін-өзі
дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту.
Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжда қалыптастыруға және оқу қызметін
білуге оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге тілдік қарым -
қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан таныта
білуге, мінез құлқының мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір
салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы
білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды.
Бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздегі жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан –
жақты жетілген бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан
ұрпақ тәрбиелеп өсіру – отбасының, бала – бақшасының, орта және жоғары
білім беру ошақтары мен барша халықтың міндеті. Бұл үдерістің стратегиялық
негіздері Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
жолдауындағы “Қазақстан - 2030” стратегиясында Қазақстан Республикасының
“Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің басты мақсаты, ұлттық
мәдениетіміз бен халық педагогикасының негіздерінде, әр бір жеке тұлғаның
қалыптасуына қажетті жағдай жасау” – деп көрсетілген [1].
Орта білім беретін мектептердегі негізгі проблемлардың бірі –
оқушылардың сабақ үлгермеушілігі болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар
оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі: бірінішісі – бастауыш
сыныптарда оқыту жұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы
өтілмеуінен, екіншісі – мұғалімдердің тәжірибесіздігі мен методиканы жете
меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықтарынан
бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы.
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толық түсіне
алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып
тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалға
түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші
сабақпен байланысты. Сабақ үлгермеушілк біртіндеп келіп осындайдан шығады.
Демек, білімді тиісті жағдайда қолдану оқытудың көздейтін негізгі мақсаты
болып саналады. Осы айтылған мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні
диплом жұмысымның тақырыбын: Бастауыш мектеп жасындағы сабақ үлгермеуші
оқушыларды оқытуды жекелендірудің педагогикалық шарттары деп таңдауыма
себеп болды.
Бастауыш білім беретін мектептердің негізгі міндеттерінің бірі
үлгермеушіліктің алдын алу және оны болдырмауға әрекет жасау.
Зерттеудің объектісі: бастауыш мектеп математика пәнінде оқушылардың
үгермеушілігін болдырмау.
Зерттеудің пәні: математика пәні.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу
үлгермеушілігін болдырмаудың жолдарын қарастыру, алдын алу шараларын
ұйымдастырудың жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа үлгермеушілігін анықтау
барысында зерттеліп жазылған педагогикалық - психологиялық
еңбектерге теориялық тұрғыдан талдау жасау.
2. Озат педагогикалық тәжірибелердегі оқушылардың үлгермеушілігін
болдырмау, туралы тәжірибелік еңбектерді зерттеу, салыстыру арқылы
тиімділігін анықтау.
3. Оқушылардың үлгермеушіліктерін болдырмауды қолданылатын әдіс –
тәсілдерді анықтап беру.
Зерттеудің әдістері: оқушылардың іс-әрекетін бақылау дидактикалық,
теориялық және оқу әдістемелік құралдарды оқып талдау, талдау-жинақтау
әдістері.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы дамыту
теориясы; дамыта және деңгейлеп оқыту теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлкеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет, газет-журнал
көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; үлгермеуші
оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды зерделеу, байқау, анықтау,
педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында оқушылармен жұмыс
жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларын
математиканы оқытудың мазмұнын дайындау.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқуда үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері және
оны ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім -
үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш
мектеп балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу,
қоршаған орта жөнінде көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде
бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір
көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние
туралы түсініктерін кеңейте отырып оларды шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту -бүгіңгі күннің басты талабы [2]. Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу-
тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін іздестіру мен жаңа
технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.
“Білім негізі – бастауышта” деп бекер айтпаған. Ол үшін дайындығы
мықты тәжірибесі мол бастауыш білім маманы қажет. Мектеп - үздіксіз білім
беретін мекеме. Олай болса бар күш-жігерді бастауыш білім беруге салған
ләзім.
“Адам-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады” деген Абай атамыздың сөзін ұмытпай әр кез
жадымызда сақтағанымыз дұрыс. Бастауышта жақсы білім алған оқушы одан әрі
білімді еш бір қиындықсыз меңгере алады. Бастауышта алыңған білім
білімдердің негізгісі болып табылады.
Білім алу үдерісінде оқушылар дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз
айларын ауызша, жазбаша дұрыс қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде
элементарлық математика бойынша есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат
жөнінде кей бір түсініктер беріледі.
Білім бері саласында оқыту үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық
деңгейіне байланысты.
Оқыту үдерісін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған
орай, оқыту үдерісінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың
шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субъектілері мен
объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшіліктері олардың дербес
сабақтарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әліде болса, ұзақ
уақыт бойына өзінің назарын де болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-
әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы
кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді.
Оқушылардың, жасына, оқу шеберлігіне және дағдыларының жинақталуына қарай
мұғалімнің басшылығымен істелгін жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес
істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде, сыныптың
ерекшеліктерімен, оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.
Мәселен, бастауыш мектепте сабақ өткізуде сан алуан ойын жаттығулары
едәуір орын алатындығы мәлім. Бірақ, егер мұғалім ойынды ірктеп алғанда
сыныптың ерекшеліктерін ескермес, онда ойын оқушылардың жұмыс қабілетін
ширықтырып, қалпына келтірудің орнына оқу тәртібін бұзуға әкеп соғуы
мүмкін. Мұның бәрі сабақтардың бір типті бола алмайтындығына көз жеткізеді.
Тәрбие – жалпы халықтық іс. Бұл ұран емес, өмірдің талабы. Мұнсыз
жарқын болашақтың саналы азаматын қалыптастыру мүмкін емес. Жасөспірімді
тәрбиелеу проблемасын сөз еткенде, оның маңызды бір аспектісін айтпай
кетуге болмайды.
Оқушы сабақта болған жоқ. Осының өзі педагогикалық проблема, ол
мұғалімге ой салсын. Сенің жәрдемің қажет, оны тез арада өзінің немесе
оқушылармен ұйымдастыр, сабаққа қатыспау себебін зерттеп біл. Қайтіп
көмектесуді ойлан. Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сынып
жиналыстарында әсіресе 1-сыныптарда олардың ата-аналардың, мектеп
ережесімен таныстырып онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды
өзінше оқып үйренуге міндетті екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың
білімін тексеруге міндетті, оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген
тақырып бойынша, арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашанда мұғалім мен
оқушыға заң. Дегенмен дәл осылайша бұл проблеманы толық шешуге мүмкіндік
жоқ. Сондықтан мұғалімдер оқуға нақты жәрдем беру жолдарының басқа
әдістерін қарастырған жөн.
Әдетте орталықтанаған жүйені қолдану пайдалы. Мектепте бас
кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемішілернің, оқу төрайымының атқарар
ісі қыруар.
Бұлар күн сайын сабаққа қатыспағандардың, қанағаттанғысыз баға
алғандардың тізімін алып сынып жетекшіге береді. Міне осындай жанды
әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларына, ең қажеттілерін
қосып іс-шаралар белгілейді.
Оқушылармен әңгімелесу белсенділермен пікірлесу әр түрлі
формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер мен үлгермеушілер
мәселесі кіші педкеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді
түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Жазғы демалыс алдында,
үлгермейтін оқушының ата-анасы шақырылып, үлгермеген пәні бойынша, баласына
берілген тапсырмалармен таныстырады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де
байланысты. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мұғалімімен
тығыз байланысып сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе,
тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Жасыратыны жоқ, сабақтан қашатын оқушының
мұғалімге назарлығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп, орынсыз
ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді.
Осындай жазғыру шараларының салдарынан өзге де қолайсыз жағдайлар
кездеседі. Кейбір жағдайларда семьяда әкесі не шешесі жоқ балалардың тәртіп
бұзушылығы ерекше, ерсі қылықтары басымдау. Сол себепті ондай оқушыға
мұғалімдер мейлінше қамқорлық жасауы керек. Бүгінгі жасөспірімдер еліктеуге
әуес. Олар өздері үшін үлгі боларлық нәрсе іздейді. Кейде жаман әдеттерге
тез бой алдырады [3].
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу жолдары жаңа оқу жылы
басталмай тұрып жұмыс жоспары мен оны жүргізудің әдіс-тәсілдері бірлестік
отырысында талқыланып белгіленіп алады [4]. Үлгерімі төмен оқушылармен
жұмыс жүргізу үшін алдымен олар арнайы зерттеледі. Оқушыны зерттеуде мына
мәселелерге баса назар аударылады:
➢ Ұжыммен, ортамен қарым-қатынасы оқу тәрбие үдерісіндегі жанұяның
ықпалы.
➢ Қоғамдық және үй жұмыстарына араласуы.
➢ Үйде күн режимінің жоспарлануы және оның орындалу барысы.
➢ Денсаулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар.
➢ Сабаққа қатысуы мен бірыңғай талапты орындауы.
➢ Дара ерекшеліктері.
➢ Ойлау қабілетінің деңгейі.
➢ Зейіні мен есте сақтауы. Еркін жігері. Табандылығы. Қызығушылығы.
➢ Жеке пәндер бойынша үлгерімінің көрсеткіштері. Үлгермеу себептері.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білім
мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі оқулықтар анықталады. Жеке
жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып оңайдан қиынға қарай сатылап
жүргізіледі. Зерттеу жұмыстарының қорытындыларына сәйкес алдағы уақытта
жүргізілетін педагогикалық жұмыстар белгіленеді.
Мысалы, Қанат деген оқушыға зерттеу нәтижелеріне орай мынадай
педагогикалық жұмыстар жүргізу керек деп ұйғарды. Ата-анасымен тығыз
байланыс жасау. Үйдегі күн режимін белгілеп, оны орындаудың қажеттілігін
ата-анаға түсіндіру. Оқушының ұжыммен байланысын нығайту мақсатында арнайы
әңгімелер, тәрбие сағатын өткізу, мінез-құлқының жақсы жақтарын жетілдіру
сабақта жұмыстар жүргізу белсенділігін жетілдіру, оқуға ынталы, алғыр
балалардың жолдастық көмегін ұйымдастыру.
Баланың қабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын
элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты
дидактикалық материалдарды техникалық құралдарды мейлінше молынан
пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану [5].
Есте сақтауын дамыту мақсатында шағын да тілге жеңіл материалдарды
мақал-мәтелдер мен жұмбақ жаңылпаштарды жаттауға ұсынып отыру. Барлық жеке
жұмыстарда оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге принципін басшылыққа алып
қайталауға көбірек мән беру. Оқушының еңбектерінің жақсы жақтарын дер
кезінде байқап, тиісінше мақтап, өз күшіне сенімін ояту, т.б.
Жұмыс барысында үлгерімі төмен оқушылардың жеке пәндер бойынша
біліміндегі оқулықтар анықталып жүргізілетін жұмыстар соларға орай нақты
белгіленеді, олардың нәтижелері жазылып отырады. Үлгерімі төмен оқушыларға
өткен материал мен өтілетін материал арасындағы сабақтастықты білдіруге
басқа назар аударылды. Жеке жұмыстардың мақсаты ең алдымен баланың білімді
саналы меңгеруі, ойлау қабілетін дамыту. Оның алған білімдерін практикада
қолдану дағдыларын дамыту.
Сондықтан тәжірибе көрсеткендей зерттеу жұмыстарын үнемі және ғылыми
тұрғыда жүргізіп жеке жұмыстарды біртіндепкүрделендіріп отыру қажет. Оқудың
белгілі бір кезеңінде үлгерімі төмен болған оқушылардың жоғарыдағыдай
жұмыстар барысында едәуі жақсы нәтижеге бастауы осы бағыттың дұрыстығын
көрсетеді.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы, олардың сабағындағы жұмысымен тығыз
байланысты. Мұның табысты болуы сабақтың қалай өткенін мұғалімнің үйге
тапсырманы қалай бергеніне байланысты. Сондықтан сабақтың сапасы жоғары
болса оқушылардың үй жұмысы соғұрлым табысты болады. Үйге берілген
тапсырманы 3 топқа бөлуге болады.
Олар ауызша (оқушының материалын оқып үйрену, өлеңдер, ережелер
жаттау), жазбаша (жазбаша жаттығуды, есеп шығаруды, шығарма, т.б.), оқу-
практикалық тапсырмалар (тәжірибелер, бақылаулар т.б).
Оқушының үй жұмысын ұйымдастырудың маңызды мәселесі оның көлемі т.б.
түрлі жастың балалары үйге берліген тапсырманы оындауда түрліше уақыт
жіберуі мүмкін сабақты ұйымдастыруда гигиеналық және педагогикалық
талаптарды ескерген жөн. Мектеп ережесінде бұл мәселеге байланысты оқушының
үй тапсырмасын орындауына мынадай уақыт мөшері анықталған.
Мысалы: 1 сыныпқа-1 сағат, 2 сыныпқа-1,5, 3-4 сыныпқа-2 сағат.
Барлық тақырыпты мұғалім жоспарлаған тапсырманың, олардың мазмұны мен
көлемінің маңызы зор. Бұл жағдайда тапсырма сан алуан болады да, сыныпта
оқып, үйренетін оқу материалдарының бір бөлігі болады.
Сөйтіп, теориялық материалдарды оқып үйренуді практикалық тапсырмамен
дұрыс ұштастыруға болады. Үйге берілген тапсырмаларды оқушының ойдағыдай
орындауы мұғалімнің жұмыс сапасына байланысты да. Сондықтан да әрбір
тапсырмаға нұсқау қосарлануы тиіс.
Бұлардың формалары төмендегідей болады:
➢ Бұрын қолданылған тәсіл мен тапсырма орындауды жәй көрсету.
➢ Екі-үш мәрте мысалмен тапсырманы көрсетіп жіберу.
➢ Үйге берілген тапсырманың ең қиын жақтарын сыныпта талдау.
➢ Жұмысқа жеке тапсырмаларды орындау әдістеріне қойылатын талаптарды
түсіндіру.
Оқушылар жас болған сайын, нұсқау соғұрлым нақты егжей-тегжейлі болу
керек. Мысалы: 15 – беттегі ережені жаттау, 16 – беттегі 3-4 жаттығуды
орындау. Оқушылар тапсырманы күн сайын орындап отыруға үйрету маңызды. Ол
үшін мынадай шаралар жүйесі қажет:
➢ Оқушыға мұқият нұсқау бері, дер кезінде жұмысқа үйрету.
➢ Олардың жұмысына бақылау жасаудың нақтылы жүйесін ойластыру.
➢ Оқушылардың режимдері дәл сақталуына жету.
➢ Кездескен қиыншылықтарды өздігінен шешуге үйрету.
Кейде тіпті оқу жұмысын мұғалімнің дұрыс ұйымдастыра алмауынан
сыныпта бірнеше артта қалатын және үлгермейтін оқушылар болады. Бұл құбылыс
сан алуан себептерден туады. Кейде мұғалім оқушының ерекшелігін ескерумен,
онымен өзінің жұмысын онша дұрыс құра алмағандықтан да туады. Кейбір
оқушылар қандай да бір пәннің қиыншылығын үнемі дұрыс бағалай білмейді.
Сондықтанда артта қалады.
Ата-аналар тарапынан олардың оқуына, мінез-құлқына бақылау
болмағандықтан оқушылардың үлгермеуі мүмкін. Артта қалу үлгермеу оқушыға
қатты әсер етеді. Ол өз күшіне сенуден қалады, оқуды жиі тастап кетеді.
Артта қалуды жою құралдарының бірі – қосымша сабақ. Оқушылармен бұл жұмысты
бастамас бұрын артта қалудың себебі мен сипатын анықтау керек. Егер оқушы
ауырып артта қалса, бірақ жақсы үлгеретін болса, мұғалімнің басшылығымен
істелінетін өзіндік жұмыс ұштастырылуы керек. Егер оқушы жалқауланса оны
тым қамқорлыққа ала бермей, мұғалімнің жолдастарының ата-аналардың
бастауымен оны жұмыс істеуге көндіре керек.
Жеке жұмыс – артта қалу басталысымен мұғалім оқушыға көмек көрсетуі
керек. Істелетін жұмыстар ерікті де міндетті сипатта болуы керек. Әсіресе
нашар оқушыларға көмек беру үшін жақсы оқушыны тарту керек.
Мұғалімнің басшылығымен қосымша сабақ беруді көп пайдалануға болмайды
[6]. Әсіресе, сыныпты түгел қалдыру зиян. Өйткені жұмыс нәтижесі болмайды.
Сабақта үлгермеушілікті туғызатын елеулі себептердің бірі – оқу жұмысын
жүйелі және жоспарлы түрде жүргізу шеберлігі мен дағдысының жоқтығынан
болады. Мұғалім міндеті - әрбір оқушыны оқи білуге үйрету.
Білім негізі – бастауыш сыныпта қаланатыны жұртшылыққа белгілі
жағдай. Оқушының бұл сыныптарда алған білімінің тиянақты да сапалы болуы –
жоғары сыныпқа барғанда жақсы оқуының кепілі болатындығын ешкім жасыра
алмайды. Оған бастауыш мұғалімінің жыл сайын төрт жыл оқытып, қолдарынан
шығарып жүрген жас түлектерінің білім жүйесі айғақ болады.
Сондықтанда бастауыш сыныптарда сабақ беру жүесін жетілдіруге халық
ағарту органдары көп көңіл бөлініп келеді. Жаңа бағдарламаға көшкен
оқушылар ізденгіш, өз бетінше жұмыс істеуге икемді, ішкі сезімге бай, ақыл-
ойы өткір болып тәрбиеленуде. Әрине, бұл – мұғалімдер жұртшылығының еңбегі.
Мектеп жұмысының алға басуы, қорыта келгенде, мұғалімдердің күнделікті
дайындығы мен оның педагогикалық шеберлігіне, ізденгіштігіне жеке басының
білімі мен ерекшелігіне байланысты.
Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар
оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі: бірінішісі – бастауыш
сыныптарда оқыту жұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы
өтілмеуінен, екіншісі – мұғалімдердің тәжірибесіздігі мен методиканы жете
меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықтарынан
бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы.
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толық түсіне
алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып
тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалға
түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші
сабақпен байланысты. Сабақ үлгермеушілк біртіндеп келіп осындайдан шығады.
Кейде сабақ қызықты, өз дәрежесінде өтіп жатыр делік. Осындай
жағдайда да кейбір оқушылар көңілмен тыңдамай, басқа жұмыспен айналысып
отырып, сабақты түсінбей қалады. Мұғалім де ол оқушыны аңғармай қалады,
бұлда сабақ үлгермеушілікке апарып соғады. Сондықтан мұғалім сабақ
өткізгенде де сақ болуы керек. Әр баланың тек сабақ емес, сабақтан тыс
уақытта да психологиясына, біліміне, қабылдау қабілетіне, үй жағдайына да
көңіл бөлінсін. Оның қай сабақтан үлгермейтіні есепке алынып, кезінде көмек
берілсін. Бұлар – үлгертудің жолы.
Осындайлардың өте жақсы оқушы – жақсыға, жақсы ортаға, орташасы нашар
оқитын болады. Олардың қызығушылығы жойылады да, үлгермеушілер көбейе
бастайды. Оқушының сабақ үлгермеуінің тағы бір себебі: мұғалім олардан
кезінде сұрамайды. Күдер үзіп, көңілі қалған бала сабақ оқуды қояды. Бұл –
мұғалімнің қатесі.
Үлгермеушілк ата-аналармен жүйелі қарым-қатынас жасамаудан да шығады.
Баланың үйінде жағдайы болмаса, сабақты оқуға да ынтасы болмайды. Оқушының
сабаққа келмеуі немесе жиі-жиі кешігуі дер кезінде анықталмаса да залал.
Мұғалім ауырып немесе басқа себептен келмей қалса, кез келген мұғалімді
жібереді. Ол сабаққа дайындалмайды және сыныптың талабын да білмейді. 4
сыныпқа барғаннан кейін 3 сыныпта үлгерген оқушының да үлгермеуі мүмкін. Ол
– жыл басында пән мұғалімдері мен сынып жетекшісінің жыл бұрын
бекітілуінен. Оның үстіне мұғалімдердің жиі ауысып, сабақ кестесінің
тұрақты болмауынан да болады. Міне, оқушылардың үлгермейтін себебін қысқаша
айтқанымызда осылай. Енді сол себептерді болдырмау жолына бәріміз болып ат
салысуымыз керек.
Бұл істер әрбір мұғалім өз алдындағы талаптарды жете түсініп, қолынан
келетін жұмысты дұрыс ұйымдастырып, қажымай-талмай көп ізденіп, еңбек етсе,
сөзсіз, ойдағыдай орындалады. Бұған қазір барлық жағдай бар. Ең басты -
әрбір жеке пән мұғалімінің сол пәнен терең білімі болуы қажет. Екінші – сол
білімді оқушыларға саналы түрде жеткізе білу [7].
Оқушы сабақ айтып тұрғанда ойын бөлмей, жауабы аяқталған соң, бағаны
не үшін қойғаныңды баланың берген жауабының кемістігі мен жетістігін айта
түсіндірген жөн. Бұл сөзсіз, оқушылардың сабақ үлгеруіне, материалдарды
саналы меңгеруіне ықпал жасайды.
Оқушы жауап бере алмай тұрып қалса, мұғалім ой салатындай жетекші
сұрау беру керек. Мұндайда жауаптың мазмұнды мазмұн толықтығына ғана емес,
оның тіліне, ой жүйесіне бастауы мен аяқтауына көңіл бөлген дұрыс. Сонда
оқушының тілі ұстарып, оған қойылған баға әділ болады да оқуға, өзіне деген
сенімі артады.
Үй тапсырмасының маңызы өте зор. Ол балаларды өз бетінше жұмыс
істеуге үйретіп, жауаптылық сезімін туғызады, білімді игеріп алуға
көмектеседі.
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны, сондай-ақ оны орындаудың тәсілдері
сабақ үстінде түсіндіріледі. Мақсат олардың сабақ үстінде алған білімдерін
бекіту, үйренген дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ өздігінен білім алу
шеберлігін дамыту. Мысалы, оқушы бір қысқа өлеңді жаттау үшін ол алдымен
өлеңді 3-4 жолдан бірнеше бөлімге бөліп, әуелі бірініші бөлімін, содан
кейін екінші білімін бірнеше рет қайталайды. Соңынан ол бөлімдерді қосып,
тағы жаттайды. Өлең жаттаудың жаттаудың басқада тәсілі көп. Кейбір оқушылар
өлеңді әуелі басынан аяғына дейін түгел 2-3 рет оқып шығады, қиын жерлерін
қайталап оқиды, осыдан соң түгел қайталайды. Зерттеулерге қарағанда өлең
жаттаудың бұл түрі де нәтижелі.
Қабағын түйіп, ашулы дауыспен, жекірумен сабақ өткізетін мұғалімдер
де бар. Әрине, ондай мұғалімнің сабағы оқушыларды тартпайды да,
қызықтырмайды. Ал, өз пәнін, оның методикасын, балалардың өзгешелігін,
психологиялық үдерістерін жетік білетін мұғалімдерді, сөз жоқ, оқушылар
ұнатады да құрметтейді және ондай мұғалімнің сабағында жалықпайды [8].
Атақты педагог А.С.Макаренко айтқандай, бала мұғалімінің бет құбылысы
мен дауыс ырғағынан не айтқалы тұрғаннан білгені пайдалы екенін тәжірибе
көрсетеді.
Ақауы жоқ, таза қанды, тоқырап, тоқтап қалуды білмейтін, өз
білмегенін біреуден көрмейтін, өмір бойы балалармен бірге соға беретін
жүрек керек мектепке.
Мектептің жүрегі бола білуі - өмірден өз орнын табу деген сөз. Жас
ұрпаққа білім берудің негізгі формасы – сабақ. Онда материалды түсіндіріп
қана қоймай, балалардың білімін тексерудің маңызы зор.
Баланы оқыту, білім беру, бағалау үлкен тәрбиелік сапасына жету алуан
түрлі жолдармен іске асады. Солардың бірі – сұралған оқушының білім
дәрежесін әділ бағалау, қойылған бағаны жариялау.
Біздің ойымызша, әр бағаның сұралған балаға ғана емес, бүкіл сынып
оқушыларына қатысы бар.
Бағаны жариялау сапасы белгілі тақырып немесе бөлім материалдарын
түгел меңгеруге сынып оқушыларын толық ұмтылдыратындай болсын. Ол үшін
оқушыға қойылған баға жай айтыла салмай, жариялана түсіндіріліуі қажет. Бұл
әдіс бойынша екі түрлі мақсат жүзеге асады. Біріншіден, қойылған бағаның
әділдігі дәлелденеді, екіншіден мұғалімнің ескртпесі бойынша оқушы олқы
білетін материалдарын келешекте қайталап жете білуіне нақты тапсырма
алғандай жауапкершілік сезінеді.
Үлгермеушілікті тудыратын факторлардың бірі – мұғалімнің оқушы білімін
тексерудің және бағалаудың әр түрлі әдістерін орынды пайдалана білмеуінде.
Күнделікті сабақ барысында 3-4 оқушыдан ғана сұрап, сол бағалардың
негізінде тоқсандық қорытыныды шығару оқушы білімінің дәрежесін толық
көрсетпейді. Оқушылардың ауызша жауаптары мен жазбаша жұмыстары үшін
күнделікті бағалардың негізінде тоқсандық баға қойылады. Баға қойғанда
оқушылардың жазбаша жұмыстарының сауаттылық дәрежесі еске алынуы тиіс.
Білім беру мекемелерінің жаңа құрылымы мен оқытудың жаңа мазмұны
мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны ендіру
міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте оқушының пәнге
деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы зор екендігін
айғақтайды [9].
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Бірішіден, кез келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған
тәжірибесін меңгертуге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік,
дағдыны қабылдайды.
Екіншіден, кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы
өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің
айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына өз идеясын жүзеге асыруға
бағытталған жаңа әдіс-тәсілдер іздейді.
Екі әрекетті оқушылар екі түрлі мүдделер көзделген әртүрлі мақсатты
шешеді. Мысалы, оқу әрекетінде белгілі дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір
ережені меңгеретін жаттығулар орындаса, шығармашылық әрекеттерде баланың
іздену жұмысы басты нысана болады. Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін
дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерін дамытады.
“Мен барлық ұстаздарға былай ғыбрат етемін: балалардағы білімге деген
талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмаңдар. Еңбек қуанышы еңбекқор
адамның мақтаныш сезімі осы оттың тұтанар бірден бір көзі”-
В.А.Сухомлинский.
Егер барлық балалар алдарына қойған міндеттерді орындаса, егер бір
біріне өзара көмектесіп сергек рақаттана жұмыс істесе, егер өткерілген оқу
күніне риза болып, үйлеріне тараса және ертеңгі күнді асыға күтетін болса,
онда оқуға деген ынтасы арта түседі. Ал мұның өзі – мұғалім еңбегімен
оқушылар үлгерімі нәтижелерінің көрсеткіштерінің бірі. Біздерге,
мұғалімдерге В.А.Сухомлинскийдің: “Еңбектегі табыс-бұл табысқа жеткен
адамның мақтанышы өз еңбегін мақтан тұтпаған нағыз адам бола алмайды” –
деген сөздерін ұдайы есте ұстауымыз керек.
Оқудағы үлгерім жолындағы күресу - балаларды оқи білуге үйрету, әр
қайсысының өз мүмкіндігіне сенуіне көмектесуі, ұйымшылдыққа, дербестікке,
жауапкершгілікке, еңбек тәртібіне тәрбиелеу.
Сабақты түсіндіре басқару, үлгі-тірек жұмысы сабақта өтілгендердің
бәрін балалардың сезініп ой елегінен өткізуіне, өз іс-әрекеттерін,
түсіндіріп, негіздеп отыруына көмектеседі.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшеліктері, олардың дербес
сабақтарға дайындық дәрежесі шешуі ықпал етеді. Оқушы әлде болса, ұзақ
уақыт бойына, өзінің назарын іс-ірекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды
үйренбеген оқытудың алғашқы кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп
отыруға тура келеді.
Оқыту үдерісте оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу –
бұл оқыту үдерісінің негізгі заңдылығының біреуі болып табылады.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер байқалады. Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні
өте зор. Балаларды бірте-бірте еңбекке баулу, үйеммен, ұжым және қоғамға
пайдалы еңбектің 7-12 жастағы балалар ұзақ уақтылық дене еңбегіне, күш
түсетін жұмыстарға әлі қабилетсіз болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын,
дене еңбектерінің барысында еске алғаны жөн.
Тәрбие үдерісінде балалардың кейбір теріс қылықтарын байқауға болады.
Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен істерін көре алмаушылық,
түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй тапсырмасын орындаудан қашушылық
т.б. Балалардың мұндай теріс қылықтарына жол бермеу тәрбиешілердің, ата-
аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты. Бұл жастағы
балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың мынандай
ерекшеліктерін еске алған жөн: сөзбен істің сәйкесті болуын талап етеді;
жөнсіз кіналаудан жеркену сезімі туады; үлкен адамдардың жіберген қателерін
тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл келеді; сенімді серік
іздейді; өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды; түрлі спорт ойындарында
өте ықыласты болады т.б.
Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысының барысында сынып жетекшілері,
мұғалімдер айырықша бақылайды, зерттейді, тиімді етіп іске асырудың
әдістері мен тәсілдерін қарастырып, ата-аналарға дер кезінде көмек
көрсетеді [10].
Ұстазға оқушылармен етене араласып, тіл табысу үлкен көмек. Әр баланың
ішкі әлеміне үңілу ұстаз үшін ашылмаған арал тәрізді. Сабақ барысында
педагогикалық теорияны практикамен ұштастырып тұратын нәзік жіп тәрізді
тәжірибені түрлендіру мұғалімге ешқандай қиындық жүктемейді. Ең бастысы,
мұғалімге тән жауапкершілікке ден қойса болды. Мысалы, оқушылардың "жұмыс
күнінің" мөлшерін ескере отырып, жалықтыратын репродуктивті оқыту мен
мазмұны қызықсыз оқулықтардан бойды аулақ ұстап, оқушының ынтасын
төмендететін және оның жүйкесін жұқартудан "жазалау қағидаттарына"
негізделген талаптардан бойды аулақ салған ләзім. Бағалаудың "жазалау"
емес, керісінше, оқушылардың өз беттерінше жұмыс жасай білуінің, табысқа
жету үшін ынталандырудың мәні зор.
Педагогикалық үдерісте оқыту мен тәрбиелеу әдістерін тиімді пайдалану
қажет. Мысалы, ұстаз тұжырымдамасы: білім берудің мазмұнын, оқу жоспарын,
бағдарламаларын, оқу құралдарын жетілдіру, дер кезінде жаңарту, пән
бойынша сабақ берудің сапасын арттыру, оқушылардың шығармашылық қабілеттері
бүгінгі қоғамның интеллектуалдық және коммуникативтік тұлғаны тәрбиелеуге
негізделсе ұтылмайды. Өйткені, мұндай оқыту үдерісінің жемістері нәтижелі
болады. Оқушыларды шығармашылыққа жетелеп, ойлау, сөйлеу қабілеттерін
дамытуда қабырға газетін шығарудың да маңызы зор. Өйткені, оқушылардың
қоғамдық ортаға белсене араласуы, қоғамдық пікірлерге өзіндік
көзқарастарын ашық та өткір жеткізе білуі осы ортада көрінеді. Тану,
түсіну, қолдану, талдау, синтездеу, бағалау оқушы үшін үлкен олжа.
Мәселен, М. Жұмабаевтың "Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, мен
жастарға сенемін" деген өлеңінің көркемдік ерекшеліктерін тануда бір ғана
теңеудің 3 элементтен тұратынын түсіндірмес бұрын, олардың назарын
логикалық танымға аудару жөн. Кез келген нәрсеге, не құбылысқа затты теңеу
үшін олардың ұқсастығына мән беру керек. Мысалы, жастардың арыстан мен
жолбарысқа ұқсастығы не? Ол өлең жолында қалай көрініс тапқан? Екеуінің
ұқсас белгілері бар ма?
Білім алу үдерісінде оқушылар дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз
ойларын ауызша, жазбаша дұрыс қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде
әлементарлық математика бойынша есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат
жөнінде кейбір түсініктер беріледі.
Білім беру саласында оқыту прцесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық деңгейіне
байланысты.
Оқыту үдерісін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады.
Осыған орай, оқыту үдерісіінде мұғалімдермен балалар
ынтымақтастығы, олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады.
Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда
болады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі зандылықтарды, білімді меңгеру
негізінде ғана игі әсер етеді. Егер оқушы оқуды өзімнің міндетім деп
санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да жақсы
ұйымдастыруға болмайды [11].
Оқыту үдерісіінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл-
ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін
ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады..
Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру үдерісііне білімді
қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикада қолдану енеді. Бұл буындар
сабақта сан алуан үйлесуімен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай
алады.
Сабақта білімді игеру үдерісіінің негізгі буындарының әр алуын
комбинациясын оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсаты,
оқушылардың жас және дербес ерекшіліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі
сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшіліктері, олардың дербес
сабақгарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әлі де болса, ұзақ
уақыт бойына өзінің назарында болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-
әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы
кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді.
Оқушылардың, жасына, оқу шеберлігіне және дағдыларының жинақталуына қарай
мұғалімнің басшылығымен істелгін жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес
істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде,
сыныптың ерекшеліктерімен, оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.
Мәселен, бастауыш мектепте сабақ өткізуде сан алуан ойын жаттығулары
едәуір орын алатындығы мәлім. Бірақ, егер мұғалім ойынды іріктеп алғанда
сыныптың ерекшеліктерін ескермес, онда ойын оқушылардың жұмыс қабілетін
ширықтырып, қалпына келтірудің орнына оқу тәртібін бұзуға әкеп соғуы
мүмкін. Мұның бәрі сабақтардың бір типті бола алмайтындығына көз жеткізеді.
Оқушылар мектепте білім ала отырып, тәрбиеленеді де. Тәрбие оқудан
ажыратылмайды. Мектеп беделі ең алдымен сабақтарда көтеріледі. Оқу сабағы,
грамматика, математика сабағы - ұдайы тәрбиелеу. Тәрбие сәттері сабақ
үстіндегі мұғалімнің сұрақтары, оқушының жауаптары, мұғалімнің іс-әрекеті,
оқушының іс-әрекеті сияқты дағдылы жұмыстары мен ұштасып жатады.
"Мен барлық ұстаздарға былай ғибрат етемін: балалардағы білімге деген
талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмандар. Еңбек қуанышы еңбекқор
адамның мақтаныш сезімі осы оттың тұтанар бірден бір көзі"-
В.А.Сухомлинский [12].
Егер барлық балалар алдарына қойған міндеттерді орындаса, егер бір
біріне өзара көмектесіп сергек рахаттана жұмыс істесе, егер өткерілген оқу
күніне риза болып, үйлеріне тарасса және ертеңгі күнді асыға күтетін болса,
онда оқуға деген ынта арта түседі. Ал мұның өзі — мұғалім еңбегімен
оқушылар үлгерімі нәтижелерінің көрсеткіштерінің бірі. Біздерге,
мұғалімдерге В.А.Сухомлинскийдің: "Еңбектегі табыс-бұл табысқа жеткен
адамның мақтанышы өз еңбегін мақтан тұтпаған нағыз адам бола алмайды" -
деген сөздерін ұдайы есте ұстауымыз керек[13].
Оқудағы үлгерім жолындағы күресу-балаларды оқи білуге үйрету, әр
қайсысының өз мүмкіндігіне сенуіне көмектесуі, уйымшылдыққа,
дербестікке, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақты түсіндіре басқару, үлгі-тірек жұмысы сабақта өтілгендердің
бәрін балалардың сезініп ой елегінен өткізуіне, өз іс-әрекеттерін,
түсіндіріп, негіздеп отыруына көмектеседі.
Сабақгың құрылуына оқушылардың жас ерекшеліктері, олардың дербес
сабақтарға дайындық дәрежесі шешуі ықпал етеді. Оқушы әлде болса, ұзақ
уақыт бойына, өзінің назарын іс-әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды
үйренбеген оқытудың алғашқы кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп
отыруға тура келеді.
Жеке даралық ерекшеліктер жас ерекшеліктермен тығыз байланыста болады
– бұлар белгілі бір адамға тән болып келетін және оны басқа адамдардан
ажыратып көрсететін жеке адамның мінездің, ынта-ықыластың, ақыл-ой
қызметінің бағытты болуындағы елеулі әрі тұрақты ерекшеліктер.
Әр бір баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде
байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері,
жеке адам бойындағы мінез-құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер
жатады. Нерв жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының,
темпераментінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің
дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер
адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде қалыптады.
Әр бір адамның өзіне тән қасиеттерін қалыптастыру мен дербес ерекшеліктерін
дамытуды жан-жақты және үйлесінді тәрбиелеу дейді.
Мұғалім күнделікті оқу-тәрбие жұмысының үдерісінде оқушылардың дара
ерекшеліктерін бақылап есепке алып отырады [14]. Есепке алу-бұл оқытудың
белгілі кезеңінде оқушылар мен мұғалімнің жұмысын жинақтап қорыту.
Үлгерімді есепке алуда мынадай мәселелерді еске алған жөн:
-оқу бағдарламасы бойынша тақырыпты және тарауды оқып-үйрену
үдерісінде оқушылардың білімін, іскерлігін және дағдысын жан-жақты бақылау
керек;
-әрбір аяқталған тақырып бойынша оқушылардың жұмысы туралы жеткілікті
толық қорытынды шығарып отыру;
-оқушылардың үлгерімін орта арифметикалық мәліметтерге сүйеніп
бағалауға болмайды;
-оқушыларға байымды толық мінездеме беру үшін олардың тоқсандағы немес
оқу жылындағы үлгерім мәліметтеріне талау жасау қажет. [Қоянбаев]
Осындай нақты зерттеу жұмысының нәтижесінде мұғалім балаларда кездесетін әр
түрлі жағымды және жағымсыз дара ерекшеліктерді байқайды. Оларға кейбір
баланың оқу-материалын тез ұғуы немесе баяу ұғуы берілген тапсырманы
мезгілінде бұлжытпай орындауы немесе түрлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс-
әрекеттерінің барысындағы белсенділік немесе енжарлық, бір баланың
байсалды, ұстамды болуы, екіншісінің жеңілтек, қызба болуы баланың ұжымшыл
болуы немесе ұжымнан өзін оқшау ұстауы т.б. Осы сияқты әр түрлі дара
айрымашылықтарды мұғалім тәрбие жұмысын жоспарлауда еске алады, оларды іске
асыру үшін қажетті жағдайлар жасап, нақты шаралар белгілейді.
Әр жастағы, оның ішінде төмеңгі мектеп жасындағы баланың психологиялық
ерекшеліктері бірден қалыптаспайды, керісінше бұл ерекшеліктер баланың
бұдан бұрыңғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудың келесі сатысына
көшуге даярлап отырады. Сондықтан бастауыш мектеп мұғалімі төмеңгі класс
оқушысының ерекшеліктерін зерттеп отырып, сол ерекшеліктерді мектепке
дейіңгі шағында қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды, және
өз тәрбиеленушілерінің бұдан былайғы даму перспективаларын көрмей тұра
алмайды.
Оқушылардың түрлі іс-әрекеттерін жүзеге асыру үшін, олардың барлық
ықтимал мүмкіндіктерін іске қосу керек. Осыған орай, тәрбиеші мына
жағдайларды ескеруі қажет: кейбір баланың өз мүддесін ғана ойлауын
болдырмау, өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыра білуге үйрету; баланы әр
түрлі жағдайда болатын өзгерістерді басынан өткізе білуге баулу; баланы
өмірді даму күйінде көре білуге үйрету, т.б.
Қазіргі таңдағы білім беру және тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы
бала өмірінің жеті жастан он бір-он екі жасқа дейіңгі кезеңін қамтиды.
Балалар мектепке алты жастан баратын. Ал бастауыш оқу ұзақтығы біздің
елдегіден бөлек елдерде бастауыш мектеп шағының, әрине, басқаша
хронологиялық шектері болады [14].
Жеті жастан он жасқа дейіңгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі
мынада: бұл жаста мектеп жасына дейіңгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл
бала өз бойында мектеп жасына дейіңгі балалық шақтық белгілерін оқушының
ерекшеліктері мен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез
құлқында, саласында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш
мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың
ерекше назары қазір бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерін
анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу
және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушыларының физиологиялық ерекшеліктері – оқушылардың
бұлшық еттерімен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы
бұлшықет кіруі артады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз – он екі жасқа
қарай аяқталады. Егер осы жайда ескерсек, онда бастауыш сынып оқушысы
неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны
түсінікті болады. Оның білегі тез толадыда, ол өте тез және тым ұзақ жаза
алмайды. Бастауыш сынып балаларына, әсіресе 1-2 сынып оқушыларына жазбаша
тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Балаларды ұшырасатын графикалық
жағынан нашар орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі көбінесе нәтижені
жақсартпайды.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Психологиялық құрылымдың қалыптасуымен дамуының жалпы заңдылықтарын
да, бала дамуының (жоғарыда) бөлініп көрсетілген түрлерінің әрқайсысына тән
ерекшеліктерді де ажыратып қарастыруға болады.
Баланың жеке басының белсенділігі – психикалық даму шарты. Осындай
жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психолгиялық құрылымдардың
пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа
құрылым, тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе де
іс-әрекетке енгізілуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсірумен байланыстырылуы
тиіс [15].
Белгілі бір материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады, демек,
баланың даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді.
Қазіргі кезде оқушылардың жүйкесіне, денсаулығына, психологиясына күш
түсірмей жұмыстарға баулу заман талабына сай өз ойын еркін жеткізе алатын
дарынды, білімді, салауатты тұлғаны қалыптастыру жолындағы жасампаз еңбек
адам баласы қызметкерінің ең күрделі түріне жатады. Қай заманның болсын
мұғалімі , алдымен Абайдың “Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға”-
өсиетіне сай, тәлім-тәрбие ісінде жалықпайтын шығармашылығы мол, еңбекшіл
парасатты азаматы болуы керек. Өйткені баланы өзіне тарта алатындай шын
тәлімгерлігі бар адам ғана ұстаз деген атаққа ие бола алады. Сондықтан
қазіргі заман мұғалімі білімді болумен ғана шектелмей танымы мол ,
саяси экономикалық және педагогикалық-псмхологиялық сауатты болуы тиіс.
Сонымен қатар балаға ата-анадан кейінгі ақыл-ой, адамгершілік,
эстетикалық, сана сезімдік дене тәрбиесі мен ұлттық тәрбиені сіңіруші адам
болуы шарт.
Елбасымыз білім мен ғылым қызметкерлерінің II– съезінде “Болашақта
еңбек ететін, өмір сүретіндер - бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім оларды
қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады, сондықтанда ұстазға
жүктелетін міндет өте ауыр” - дегені жоғарыдағы сөзімізді айқындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
КЕНТАУ ИНСТИТУТЫ
ГУМАНИТАРЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ СЫРТТАЙ ОҚУ ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАУЫШ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ
ОҚЫТУДЫ ЖЕКЕЛЕНДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к., доц. Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы
____ Дәулетбекова
Қожагелдиева С. Б.
____ _____________2009 ж. Орындаған: СПМ-416 тобының
Хаттама №__________ студенті Құдайбергенова З.
______________2009 ж 050102-Бастауыш оқыту педагогикасы
мен әдістемесі
ТҮРКІСТАН 2009 ж.
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ
ЖЕКЕЛЕНДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
Ж Ұ М Ы С Т Ы Ң Ж О С П А Р Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері және оны
ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Бастауыш мектеп оқушыларының үлгермеушілігін болдырмаудың алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІ.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ САБАҚ ҮЛГЕРМЕУШІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ
ЖЕКЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бастауыш мектеп математикасының негізгі тақырыптарды меңгерту
барысында кемшіліктерді түзету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2.Бастауыш сынып математика сабағында үлгермеушілікті болдырмаудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 52
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда еліміздегі оқу тәрбие
жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар біліммен тәрбие жұмысын қайта
қарауды міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде
оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған
байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті,
прогресшіл бағыттағы азаматтық адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық
тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе
алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу.
Бастауыш сыныпта оқушылар өз өмірін дұрыс ұйымдастырып, оқушылар
өзара мұғалімдермен, ата-аналармен шынайы да, сыпайы ізгілікті қарым-
қатынас орнатуға, кез келген мәселені шешуде сыни ойлау тұрғысынан келе
отырып, шығармашылық қатынас жасауға дағдыланады.
Қай заманда да мектеп қоғамының әлеуметтік экономикалық және мәдени
салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Жаңа кезеңге бет бұру оңай
емес. Рухани жан дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін қадірлейтін
ұрпақ қана болашақ тірегі бола алады.
Білім мазмұнына деген жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік
дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін
қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді.
Қазақстан Республикасының орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп
отыратын дүние жағдайларында алыңған терең білімінің кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін - өзі іске асыруға, өзін-өзі
дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту.
Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжда қалыптастыруға және оқу қызметін
білуге оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге тілдік қарым -
қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан таныта
білуге, мінез құлқының мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір
салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы
білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды.
Бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздегі жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан –
жақты жетілген бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан
ұрпақ тәрбиелеп өсіру – отбасының, бала – бақшасының, орта және жоғары
білім беру ошақтары мен барша халықтың міндеті. Бұл үдерістің стратегиялық
негіздері Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
жолдауындағы “Қазақстан - 2030” стратегиясында Қазақстан Республикасының
“Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің басты мақсаты, ұлттық
мәдениетіміз бен халық педагогикасының негіздерінде, әр бір жеке тұлғаның
қалыптасуына қажетті жағдай жасау” – деп көрсетілген [1].
Орта білім беретін мектептердегі негізгі проблемлардың бірі –
оқушылардың сабақ үлгермеушілігі болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар
оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі: бірінішісі – бастауыш
сыныптарда оқыту жұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы
өтілмеуінен, екіншісі – мұғалімдердің тәжірибесіздігі мен методиканы жете
меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықтарынан
бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы.
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толық түсіне
алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып
тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалға
түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші
сабақпен байланысты. Сабақ үлгермеушілк біртіндеп келіп осындайдан шығады.
Демек, білімді тиісті жағдайда қолдану оқытудың көздейтін негізгі мақсаты
болып саналады. Осы айтылған мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні
диплом жұмысымның тақырыбын: Бастауыш мектеп жасындағы сабақ үлгермеуші
оқушыларды оқытуды жекелендірудің педагогикалық шарттары деп таңдауыма
себеп болды.
Бастауыш білім беретін мектептердің негізгі міндеттерінің бірі
үлгермеушіліктің алдын алу және оны болдырмауға әрекет жасау.
Зерттеудің объектісі: бастауыш мектеп математика пәнінде оқушылардың
үгермеушілігін болдырмау.
Зерттеудің пәні: математика пәні.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу
үлгермеушілігін болдырмаудың жолдарын қарастыру, алдын алу шараларын
ұйымдастырудың жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының сабаққа үлгермеушілігін анықтау
барысында зерттеліп жазылған педагогикалық - психологиялық
еңбектерге теориялық тұрғыдан талдау жасау.
2. Озат педагогикалық тәжірибелердегі оқушылардың үлгермеушілігін
болдырмау, туралы тәжірибелік еңбектерді зерттеу, салыстыру арқылы
тиімділігін анықтау.
3. Оқушылардың үлгермеушіліктерін болдырмауды қолданылатын әдіс –
тәсілдерді анықтап беру.
Зерттеудің әдістері: оқушылардың іс-әрекетін бақылау дидактикалық,
теориялық және оқу әдістемелік құралдарды оқып талдау, талдау-жинақтау
әдістері.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы дамыту
теориясы; дамыта және деңгейлеп оқыту теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлкеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет, газет-журнал
көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; үлгермеуші
оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды зерделеу, байқау, анықтау,
педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында оқушылармен жұмыс
жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларын
математиканы оқытудың мазмұнын дайындау.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І.БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқуда үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері және
оны ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім -
үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш
мектеп балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу,
қоршаған орта жөнінде көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде
бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір
көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние
туралы түсініктерін кеңейте отырып оларды шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту -бүгіңгі күннің басты талабы [2]. Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу-
тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін іздестіру мен жаңа
технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.
“Білім негізі – бастауышта” деп бекер айтпаған. Ол үшін дайындығы
мықты тәжірибесі мол бастауыш білім маманы қажет. Мектеп - үздіксіз білім
беретін мекеме. Олай болса бар күш-жігерді бастауыш білім беруге салған
ләзім.
“Адам-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады” деген Абай атамыздың сөзін ұмытпай әр кез
жадымызда сақтағанымыз дұрыс. Бастауышта жақсы білім алған оқушы одан әрі
білімді еш бір қиындықсыз меңгере алады. Бастауышта алыңған білім
білімдердің негізгісі болып табылады.
Білім алу үдерісінде оқушылар дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз
айларын ауызша, жазбаша дұрыс қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде
элементарлық математика бойынша есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат
жөнінде кей бір түсініктер беріледі.
Білім бері саласында оқыту үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық
деңгейіне байланысты.
Оқыту үдерісін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған
орай, оқыту үдерісінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың
шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субъектілері мен
объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшіліктері олардың дербес
сабақтарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әліде болса, ұзақ
уақыт бойына өзінің назарын де болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-
әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы
кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді.
Оқушылардың, жасына, оқу шеберлігіне және дағдыларының жинақталуына қарай
мұғалімнің басшылығымен істелгін жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес
істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде, сыныптың
ерекшеліктерімен, оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.
Мәселен, бастауыш мектепте сабақ өткізуде сан алуан ойын жаттығулары
едәуір орын алатындығы мәлім. Бірақ, егер мұғалім ойынды ірктеп алғанда
сыныптың ерекшеліктерін ескермес, онда ойын оқушылардың жұмыс қабілетін
ширықтырып, қалпына келтірудің орнына оқу тәртібін бұзуға әкеп соғуы
мүмкін. Мұның бәрі сабақтардың бір типті бола алмайтындығына көз жеткізеді.
Тәрбие – жалпы халықтық іс. Бұл ұран емес, өмірдің талабы. Мұнсыз
жарқын болашақтың саналы азаматын қалыптастыру мүмкін емес. Жасөспірімді
тәрбиелеу проблемасын сөз еткенде, оның маңызды бір аспектісін айтпай
кетуге болмайды.
Оқушы сабақта болған жоқ. Осының өзі педагогикалық проблема, ол
мұғалімге ой салсын. Сенің жәрдемің қажет, оны тез арада өзінің немесе
оқушылармен ұйымдастыр, сабаққа қатыспау себебін зерттеп біл. Қайтіп
көмектесуді ойлан. Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сынып
жиналыстарында әсіресе 1-сыныптарда олардың ата-аналардың, мектеп
ережесімен таныстырып онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды
өзінше оқып үйренуге міндетті екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың
білімін тексеруге міндетті, оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген
тақырып бойынша, арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашанда мұғалім мен
оқушыға заң. Дегенмен дәл осылайша бұл проблеманы толық шешуге мүмкіндік
жоқ. Сондықтан мұғалімдер оқуға нақты жәрдем беру жолдарының басқа
әдістерін қарастырған жөн.
Әдетте орталықтанаған жүйені қолдану пайдалы. Мектепте бас
кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемішілернің, оқу төрайымының атқарар
ісі қыруар.
Бұлар күн сайын сабаққа қатыспағандардың, қанағаттанғысыз баға
алғандардың тізімін алып сынып жетекшіге береді. Міне осындай жанды
әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларына, ең қажеттілерін
қосып іс-шаралар белгілейді.
Оқушылармен әңгімелесу белсенділермен пікірлесу әр түрлі
формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер мен үлгермеушілер
мәселесі кіші педкеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді
түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Жазғы демалыс алдында,
үлгермейтін оқушының ата-анасы шақырылып, үлгермеген пәні бойынша, баласына
берілген тапсырмалармен таныстырады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де
байланысты. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мұғалімімен
тығыз байланысып сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе,
тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Жасыратыны жоқ, сабақтан қашатын оқушының
мұғалімге назарлығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп, орынсыз
ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді.
Осындай жазғыру шараларының салдарынан өзге де қолайсыз жағдайлар
кездеседі. Кейбір жағдайларда семьяда әкесі не шешесі жоқ балалардың тәртіп
бұзушылығы ерекше, ерсі қылықтары басымдау. Сол себепті ондай оқушыға
мұғалімдер мейлінше қамқорлық жасауы керек. Бүгінгі жасөспірімдер еліктеуге
әуес. Олар өздері үшін үлгі боларлық нәрсе іздейді. Кейде жаман әдеттерге
тез бой алдырады [3].
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу жолдары жаңа оқу жылы
басталмай тұрып жұмыс жоспары мен оны жүргізудің әдіс-тәсілдері бірлестік
отырысында талқыланып белгіленіп алады [4]. Үлгерімі төмен оқушылармен
жұмыс жүргізу үшін алдымен олар арнайы зерттеледі. Оқушыны зерттеуде мына
мәселелерге баса назар аударылады:
➢ Ұжыммен, ортамен қарым-қатынасы оқу тәрбие үдерісіндегі жанұяның
ықпалы.
➢ Қоғамдық және үй жұмыстарына араласуы.
➢ Үйде күн режимінің жоспарлануы және оның орындалу барысы.
➢ Денсаулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар.
➢ Сабаққа қатысуы мен бірыңғай талапты орындауы.
➢ Дара ерекшеліктері.
➢ Ойлау қабілетінің деңгейі.
➢ Зейіні мен есте сақтауы. Еркін жігері. Табандылығы. Қызығушылығы.
➢ Жеке пәндер бойынша үлгерімінің көрсеткіштері. Үлгермеу себептері.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білім
мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі оқулықтар анықталады. Жеке
жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып оңайдан қиынға қарай сатылап
жүргізіледі. Зерттеу жұмыстарының қорытындыларына сәйкес алдағы уақытта
жүргізілетін педагогикалық жұмыстар белгіленеді.
Мысалы, Қанат деген оқушыға зерттеу нәтижелеріне орай мынадай
педагогикалық жұмыстар жүргізу керек деп ұйғарды. Ата-анасымен тығыз
байланыс жасау. Үйдегі күн режимін белгілеп, оны орындаудың қажеттілігін
ата-анаға түсіндіру. Оқушының ұжыммен байланысын нығайту мақсатында арнайы
әңгімелер, тәрбие сағатын өткізу, мінез-құлқының жақсы жақтарын жетілдіру
сабақта жұмыстар жүргізу белсенділігін жетілдіру, оқуға ынталы, алғыр
балалардың жолдастық көмегін ұйымдастыру.
Баланың қабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын
элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты
дидактикалық материалдарды техникалық құралдарды мейлінше молынан
пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану [5].
Есте сақтауын дамыту мақсатында шағын да тілге жеңіл материалдарды
мақал-мәтелдер мен жұмбақ жаңылпаштарды жаттауға ұсынып отыру. Барлық жеке
жұмыстарда оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге принципін басшылыққа алып
қайталауға көбірек мән беру. Оқушының еңбектерінің жақсы жақтарын дер
кезінде байқап, тиісінше мақтап, өз күшіне сенімін ояту, т.б.
Жұмыс барысында үлгерімі төмен оқушылардың жеке пәндер бойынша
біліміндегі оқулықтар анықталып жүргізілетін жұмыстар соларға орай нақты
белгіленеді, олардың нәтижелері жазылып отырады. Үлгерімі төмен оқушыларға
өткен материал мен өтілетін материал арасындағы сабақтастықты білдіруге
басқа назар аударылды. Жеке жұмыстардың мақсаты ең алдымен баланың білімді
саналы меңгеруі, ойлау қабілетін дамыту. Оның алған білімдерін практикада
қолдану дағдыларын дамыту.
Сондықтан тәжірибе көрсеткендей зерттеу жұмыстарын үнемі және ғылыми
тұрғыда жүргізіп жеке жұмыстарды біртіндепкүрделендіріп отыру қажет. Оқудың
белгілі бір кезеңінде үлгерімі төмен болған оқушылардың жоғарыдағыдай
жұмыстар барысында едәуі жақсы нәтижеге бастауы осы бағыттың дұрыстығын
көрсетеді.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы, олардың сабағындағы жұмысымен тығыз
байланысты. Мұның табысты болуы сабақтың қалай өткенін мұғалімнің үйге
тапсырманы қалай бергеніне байланысты. Сондықтан сабақтың сапасы жоғары
болса оқушылардың үй жұмысы соғұрлым табысты болады. Үйге берілген
тапсырманы 3 топқа бөлуге болады.
Олар ауызша (оқушының материалын оқып үйрену, өлеңдер, ережелер
жаттау), жазбаша (жазбаша жаттығуды, есеп шығаруды, шығарма, т.б.), оқу-
практикалық тапсырмалар (тәжірибелер, бақылаулар т.б).
Оқушының үй жұмысын ұйымдастырудың маңызды мәселесі оның көлемі т.б.
түрлі жастың балалары үйге берліген тапсырманы оындауда түрліше уақыт
жіберуі мүмкін сабақты ұйымдастыруда гигиеналық және педагогикалық
талаптарды ескерген жөн. Мектеп ережесінде бұл мәселеге байланысты оқушының
үй тапсырмасын орындауына мынадай уақыт мөшері анықталған.
Мысалы: 1 сыныпқа-1 сағат, 2 сыныпқа-1,5, 3-4 сыныпқа-2 сағат.
Барлық тақырыпты мұғалім жоспарлаған тапсырманың, олардың мазмұны мен
көлемінің маңызы зор. Бұл жағдайда тапсырма сан алуан болады да, сыныпта
оқып, үйренетін оқу материалдарының бір бөлігі болады.
Сөйтіп, теориялық материалдарды оқып үйренуді практикалық тапсырмамен
дұрыс ұштастыруға болады. Үйге берілген тапсырмаларды оқушының ойдағыдай
орындауы мұғалімнің жұмыс сапасына байланысты да. Сондықтан да әрбір
тапсырмаға нұсқау қосарлануы тиіс.
Бұлардың формалары төмендегідей болады:
➢ Бұрын қолданылған тәсіл мен тапсырма орындауды жәй көрсету.
➢ Екі-үш мәрте мысалмен тапсырманы көрсетіп жіберу.
➢ Үйге берілген тапсырманың ең қиын жақтарын сыныпта талдау.
➢ Жұмысқа жеке тапсырмаларды орындау әдістеріне қойылатын талаптарды
түсіндіру.
Оқушылар жас болған сайын, нұсқау соғұрлым нақты егжей-тегжейлі болу
керек. Мысалы: 15 – беттегі ережені жаттау, 16 – беттегі 3-4 жаттығуды
орындау. Оқушылар тапсырманы күн сайын орындап отыруға үйрету маңызды. Ол
үшін мынадай шаралар жүйесі қажет:
➢ Оқушыға мұқият нұсқау бері, дер кезінде жұмысқа үйрету.
➢ Олардың жұмысына бақылау жасаудың нақтылы жүйесін ойластыру.
➢ Оқушылардың режимдері дәл сақталуына жету.
➢ Кездескен қиыншылықтарды өздігінен шешуге үйрету.
Кейде тіпті оқу жұмысын мұғалімнің дұрыс ұйымдастыра алмауынан
сыныпта бірнеше артта қалатын және үлгермейтін оқушылар болады. Бұл құбылыс
сан алуан себептерден туады. Кейде мұғалім оқушының ерекшелігін ескерумен,
онымен өзінің жұмысын онша дұрыс құра алмағандықтан да туады. Кейбір
оқушылар қандай да бір пәннің қиыншылығын үнемі дұрыс бағалай білмейді.
Сондықтанда артта қалады.
Ата-аналар тарапынан олардың оқуына, мінез-құлқына бақылау
болмағандықтан оқушылардың үлгермеуі мүмкін. Артта қалу үлгермеу оқушыға
қатты әсер етеді. Ол өз күшіне сенуден қалады, оқуды жиі тастап кетеді.
Артта қалуды жою құралдарының бірі – қосымша сабақ. Оқушылармен бұл жұмысты
бастамас бұрын артта қалудың себебі мен сипатын анықтау керек. Егер оқушы
ауырып артта қалса, бірақ жақсы үлгеретін болса, мұғалімнің басшылығымен
істелінетін өзіндік жұмыс ұштастырылуы керек. Егер оқушы жалқауланса оны
тым қамқорлыққа ала бермей, мұғалімнің жолдастарының ата-аналардың
бастауымен оны жұмыс істеуге көндіре керек.
Жеке жұмыс – артта қалу басталысымен мұғалім оқушыға көмек көрсетуі
керек. Істелетін жұмыстар ерікті де міндетті сипатта болуы керек. Әсіресе
нашар оқушыларға көмек беру үшін жақсы оқушыны тарту керек.
Мұғалімнің басшылығымен қосымша сабақ беруді көп пайдалануға болмайды
[6]. Әсіресе, сыныпты түгел қалдыру зиян. Өйткені жұмыс нәтижесі болмайды.
Сабақта үлгермеушілікті туғызатын елеулі себептердің бірі – оқу жұмысын
жүйелі және жоспарлы түрде жүргізу шеберлігі мен дағдысының жоқтығынан
болады. Мұғалім міндеті - әрбір оқушыны оқи білуге үйрету.
Білім негізі – бастауыш сыныпта қаланатыны жұртшылыққа белгілі
жағдай. Оқушының бұл сыныптарда алған білімінің тиянақты да сапалы болуы –
жоғары сыныпқа барғанда жақсы оқуының кепілі болатындығын ешкім жасыра
алмайды. Оған бастауыш мұғалімінің жыл сайын төрт жыл оқытып, қолдарынан
шығарып жүрген жас түлектерінің білім жүйесі айғақ болады.
Сондықтанда бастауыш сыныптарда сабақ беру жүесін жетілдіруге халық
ағарту органдары көп көңіл бөлініп келеді. Жаңа бағдарламаға көшкен
оқушылар ізденгіш, өз бетінше жұмыс істеуге икемді, ішкі сезімге бай, ақыл-
ойы өткір болып тәрбиеленуде. Әрине, бұл – мұғалімдер жұртшылығының еңбегі.
Мектеп жұмысының алға басуы, қорыта келгенде, мұғалімдердің күнделікті
дайындығы мен оның педагогикалық шеберлігіне, ізденгіштігіне жеке басының
білімі мен ерекшелігіне байланысты.
Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар
оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі: бірінішісі – бастауыш
сыныптарда оқыту жұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы
өтілмеуінен, екіншісі – мұғалімдердің тәжірибесіздігі мен методиканы жете
меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықтарынан
бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы.
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толық түсіне
алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып
тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалға
түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші
сабақпен байланысты. Сабақ үлгермеушілк біртіндеп келіп осындайдан шығады.
Кейде сабақ қызықты, өз дәрежесінде өтіп жатыр делік. Осындай
жағдайда да кейбір оқушылар көңілмен тыңдамай, басқа жұмыспен айналысып
отырып, сабақты түсінбей қалады. Мұғалім де ол оқушыны аңғармай қалады,
бұлда сабақ үлгермеушілікке апарып соғады. Сондықтан мұғалім сабақ
өткізгенде де сақ болуы керек. Әр баланың тек сабақ емес, сабақтан тыс
уақытта да психологиясына, біліміне, қабылдау қабілетіне, үй жағдайына да
көңіл бөлінсін. Оның қай сабақтан үлгермейтіні есепке алынып, кезінде көмек
берілсін. Бұлар – үлгертудің жолы.
Осындайлардың өте жақсы оқушы – жақсыға, жақсы ортаға, орташасы нашар
оқитын болады. Олардың қызығушылығы жойылады да, үлгермеушілер көбейе
бастайды. Оқушының сабақ үлгермеуінің тағы бір себебі: мұғалім олардан
кезінде сұрамайды. Күдер үзіп, көңілі қалған бала сабақ оқуды қояды. Бұл –
мұғалімнің қатесі.
Үлгермеушілк ата-аналармен жүйелі қарым-қатынас жасамаудан да шығады.
Баланың үйінде жағдайы болмаса, сабақты оқуға да ынтасы болмайды. Оқушының
сабаққа келмеуі немесе жиі-жиі кешігуі дер кезінде анықталмаса да залал.
Мұғалім ауырып немесе басқа себептен келмей қалса, кез келген мұғалімді
жібереді. Ол сабаққа дайындалмайды және сыныптың талабын да білмейді. 4
сыныпқа барғаннан кейін 3 сыныпта үлгерген оқушының да үлгермеуі мүмкін. Ол
– жыл басында пән мұғалімдері мен сынып жетекшісінің жыл бұрын
бекітілуінен. Оның үстіне мұғалімдердің жиі ауысып, сабақ кестесінің
тұрақты болмауынан да болады. Міне, оқушылардың үлгермейтін себебін қысқаша
айтқанымызда осылай. Енді сол себептерді болдырмау жолына бәріміз болып ат
салысуымыз керек.
Бұл істер әрбір мұғалім өз алдындағы талаптарды жете түсініп, қолынан
келетін жұмысты дұрыс ұйымдастырып, қажымай-талмай көп ізденіп, еңбек етсе,
сөзсіз, ойдағыдай орындалады. Бұған қазір барлық жағдай бар. Ең басты -
әрбір жеке пән мұғалімінің сол пәнен терең білімі болуы қажет. Екінші – сол
білімді оқушыларға саналы түрде жеткізе білу [7].
Оқушы сабақ айтып тұрғанда ойын бөлмей, жауабы аяқталған соң, бағаны
не үшін қойғаныңды баланың берген жауабының кемістігі мен жетістігін айта
түсіндірген жөн. Бұл сөзсіз, оқушылардың сабақ үлгеруіне, материалдарды
саналы меңгеруіне ықпал жасайды.
Оқушы жауап бере алмай тұрып қалса, мұғалім ой салатындай жетекші
сұрау беру керек. Мұндайда жауаптың мазмұнды мазмұн толықтығына ғана емес,
оның тіліне, ой жүйесіне бастауы мен аяқтауына көңіл бөлген дұрыс. Сонда
оқушының тілі ұстарып, оған қойылған баға әділ болады да оқуға, өзіне деген
сенімі артады.
Үй тапсырмасының маңызы өте зор. Ол балаларды өз бетінше жұмыс
істеуге үйретіп, жауаптылық сезімін туғызады, білімді игеріп алуға
көмектеседі.
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны, сондай-ақ оны орындаудың тәсілдері
сабақ үстінде түсіндіріледі. Мақсат олардың сабақ үстінде алған білімдерін
бекіту, үйренген дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ өздігінен білім алу
шеберлігін дамыту. Мысалы, оқушы бір қысқа өлеңді жаттау үшін ол алдымен
өлеңді 3-4 жолдан бірнеше бөлімге бөліп, әуелі бірініші бөлімін, содан
кейін екінші білімін бірнеше рет қайталайды. Соңынан ол бөлімдерді қосып,
тағы жаттайды. Өлең жаттаудың жаттаудың басқада тәсілі көп. Кейбір оқушылар
өлеңді әуелі басынан аяғына дейін түгел 2-3 рет оқып шығады, қиын жерлерін
қайталап оқиды, осыдан соң түгел қайталайды. Зерттеулерге қарағанда өлең
жаттаудың бұл түрі де нәтижелі.
Қабағын түйіп, ашулы дауыспен, жекірумен сабақ өткізетін мұғалімдер
де бар. Әрине, ондай мұғалімнің сабағы оқушыларды тартпайды да,
қызықтырмайды. Ал, өз пәнін, оның методикасын, балалардың өзгешелігін,
психологиялық үдерістерін жетік білетін мұғалімдерді, сөз жоқ, оқушылар
ұнатады да құрметтейді және ондай мұғалімнің сабағында жалықпайды [8].
Атақты педагог А.С.Макаренко айтқандай, бала мұғалімінің бет құбылысы
мен дауыс ырғағынан не айтқалы тұрғаннан білгені пайдалы екенін тәжірибе
көрсетеді.
Ақауы жоқ, таза қанды, тоқырап, тоқтап қалуды білмейтін, өз
білмегенін біреуден көрмейтін, өмір бойы балалармен бірге соға беретін
жүрек керек мектепке.
Мектептің жүрегі бола білуі - өмірден өз орнын табу деген сөз. Жас
ұрпаққа білім берудің негізгі формасы – сабақ. Онда материалды түсіндіріп
қана қоймай, балалардың білімін тексерудің маңызы зор.
Баланы оқыту, білім беру, бағалау үлкен тәрбиелік сапасына жету алуан
түрлі жолдармен іске асады. Солардың бірі – сұралған оқушының білім
дәрежесін әділ бағалау, қойылған бағаны жариялау.
Біздің ойымызша, әр бағаның сұралған балаға ғана емес, бүкіл сынып
оқушыларына қатысы бар.
Бағаны жариялау сапасы белгілі тақырып немесе бөлім материалдарын
түгел меңгеруге сынып оқушыларын толық ұмтылдыратындай болсын. Ол үшін
оқушыға қойылған баға жай айтыла салмай, жариялана түсіндіріліуі қажет. Бұл
әдіс бойынша екі түрлі мақсат жүзеге асады. Біріншіден, қойылған бағаның
әділдігі дәлелденеді, екіншіден мұғалімнің ескртпесі бойынша оқушы олқы
білетін материалдарын келешекте қайталап жете білуіне нақты тапсырма
алғандай жауапкершілік сезінеді.
Үлгермеушілікті тудыратын факторлардың бірі – мұғалімнің оқушы білімін
тексерудің және бағалаудың әр түрлі әдістерін орынды пайдалана білмеуінде.
Күнделікті сабақ барысында 3-4 оқушыдан ғана сұрап, сол бағалардың
негізінде тоқсандық қорытыныды шығару оқушы білімінің дәрежесін толық
көрсетпейді. Оқушылардың ауызша жауаптары мен жазбаша жұмыстары үшін
күнделікті бағалардың негізінде тоқсандық баға қойылады. Баға қойғанда
оқушылардың жазбаша жұмыстарының сауаттылық дәрежесі еске алынуы тиіс.
Білім беру мекемелерінің жаңа құрылымы мен оқытудың жаңа мазмұны
мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны ендіру
міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте оқушының пәнге
деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы зор екендігін
айғақтайды [9].
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Бірішіден, кез келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған
тәжірибесін меңгертуге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік,
дағдыны қабылдайды.
Екіншіден, кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы
өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің
айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына өз идеясын жүзеге асыруға
бағытталған жаңа әдіс-тәсілдер іздейді.
Екі әрекетті оқушылар екі түрлі мүдделер көзделген әртүрлі мақсатты
шешеді. Мысалы, оқу әрекетінде белгілі дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір
ережені меңгеретін жаттығулар орындаса, шығармашылық әрекеттерде баланың
іздену жұмысы басты нысана болады. Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін
дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерін дамытады.
“Мен барлық ұстаздарға былай ғыбрат етемін: балалардағы білімге деген
талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмаңдар. Еңбек қуанышы еңбекқор
адамның мақтаныш сезімі осы оттың тұтанар бірден бір көзі”-
В.А.Сухомлинский.
Егер барлық балалар алдарына қойған міндеттерді орындаса, егер бір
біріне өзара көмектесіп сергек рақаттана жұмыс істесе, егер өткерілген оқу
күніне риза болып, үйлеріне тараса және ертеңгі күнді асыға күтетін болса,
онда оқуға деген ынтасы арта түседі. Ал мұның өзі – мұғалім еңбегімен
оқушылар үлгерімі нәтижелерінің көрсеткіштерінің бірі. Біздерге,
мұғалімдерге В.А.Сухомлинскийдің: “Еңбектегі табыс-бұл табысқа жеткен
адамның мақтанышы өз еңбегін мақтан тұтпаған нағыз адам бола алмайды” –
деген сөздерін ұдайы есте ұстауымыз керек.
Оқудағы үлгерім жолындағы күресу - балаларды оқи білуге үйрету, әр
қайсысының өз мүмкіндігіне сенуіне көмектесуі, ұйымшылдыққа, дербестікке,
жауапкершгілікке, еңбек тәртібіне тәрбиелеу.
Сабақты түсіндіре басқару, үлгі-тірек жұмысы сабақта өтілгендердің
бәрін балалардың сезініп ой елегінен өткізуіне, өз іс-әрекеттерін,
түсіндіріп, негіздеп отыруына көмектеседі.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшеліктері, олардың дербес
сабақтарға дайындық дәрежесі шешуі ықпал етеді. Оқушы әлде болса, ұзақ
уақыт бойына, өзінің назарын іс-ірекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды
үйренбеген оқытудың алғашқы кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп
отыруға тура келеді.
Оқыту үдерісте оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу –
бұл оқыту үдерісінің негізгі заңдылығының біреуі болып табылады.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер байқалады. Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні
өте зор. Балаларды бірте-бірте еңбекке баулу, үйеммен, ұжым және қоғамға
пайдалы еңбектің 7-12 жастағы балалар ұзақ уақтылық дене еңбегіне, күш
түсетін жұмыстарға әлі қабилетсіз болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын,
дене еңбектерінің барысында еске алғаны жөн.
Тәрбие үдерісінде балалардың кейбір теріс қылықтарын байқауға болады.
Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен істерін көре алмаушылық,
түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй тапсырмасын орындаудан қашушылық
т.б. Балалардың мұндай теріс қылықтарына жол бермеу тәрбиешілердің, ата-
аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты. Бұл жастағы
балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың мынандай
ерекшеліктерін еске алған жөн: сөзбен істің сәйкесті болуын талап етеді;
жөнсіз кіналаудан жеркену сезімі туады; үлкен адамдардың жіберген қателерін
тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл келеді; сенімді серік
іздейді; өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды; түрлі спорт ойындарында
өте ықыласты болады т.б.
Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысының барысында сынып жетекшілері,
мұғалімдер айырықша бақылайды, зерттейді, тиімді етіп іске асырудың
әдістері мен тәсілдерін қарастырып, ата-аналарға дер кезінде көмек
көрсетеді [10].
Ұстазға оқушылармен етене араласып, тіл табысу үлкен көмек. Әр баланың
ішкі әлеміне үңілу ұстаз үшін ашылмаған арал тәрізді. Сабақ барысында
педагогикалық теорияны практикамен ұштастырып тұратын нәзік жіп тәрізді
тәжірибені түрлендіру мұғалімге ешқандай қиындық жүктемейді. Ең бастысы,
мұғалімге тән жауапкершілікке ден қойса болды. Мысалы, оқушылардың "жұмыс
күнінің" мөлшерін ескере отырып, жалықтыратын репродуктивті оқыту мен
мазмұны қызықсыз оқулықтардан бойды аулақ ұстап, оқушының ынтасын
төмендететін және оның жүйкесін жұқартудан "жазалау қағидаттарына"
негізделген талаптардан бойды аулақ салған ләзім. Бағалаудың "жазалау"
емес, керісінше, оқушылардың өз беттерінше жұмыс жасай білуінің, табысқа
жету үшін ынталандырудың мәні зор.
Педагогикалық үдерісте оқыту мен тәрбиелеу әдістерін тиімді пайдалану
қажет. Мысалы, ұстаз тұжырымдамасы: білім берудің мазмұнын, оқу жоспарын,
бағдарламаларын, оқу құралдарын жетілдіру, дер кезінде жаңарту, пән
бойынша сабақ берудің сапасын арттыру, оқушылардың шығармашылық қабілеттері
бүгінгі қоғамның интеллектуалдық және коммуникативтік тұлғаны тәрбиелеуге
негізделсе ұтылмайды. Өйткені, мұндай оқыту үдерісінің жемістері нәтижелі
болады. Оқушыларды шығармашылыққа жетелеп, ойлау, сөйлеу қабілеттерін
дамытуда қабырға газетін шығарудың да маңызы зор. Өйткені, оқушылардың
қоғамдық ортаға белсене араласуы, қоғамдық пікірлерге өзіндік
көзқарастарын ашық та өткір жеткізе білуі осы ортада көрінеді. Тану,
түсіну, қолдану, талдау, синтездеу, бағалау оқушы үшін үлкен олжа.
Мәселен, М. Жұмабаевтың "Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, мен
жастарға сенемін" деген өлеңінің көркемдік ерекшеліктерін тануда бір ғана
теңеудің 3 элементтен тұратынын түсіндірмес бұрын, олардың назарын
логикалық танымға аудару жөн. Кез келген нәрсеге, не құбылысқа затты теңеу
үшін олардың ұқсастығына мән беру керек. Мысалы, жастардың арыстан мен
жолбарысқа ұқсастығы не? Ол өлең жолында қалай көрініс тапқан? Екеуінің
ұқсас белгілері бар ма?
Білім алу үдерісінде оқушылар дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз
ойларын ауызша, жазбаша дұрыс қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде
әлементарлық математика бойынша есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат
жөнінде кейбір түсініктер беріледі.
Білім беру саласында оқыту прцесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық деңгейіне
байланысты.
Оқыту үдерісін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады.
Осыған орай, оқыту үдерісіінде мұғалімдермен балалар
ынтымақтастығы, олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады.
Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда
болады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі зандылықтарды, білімді меңгеру
негізінде ғана игі әсер етеді. Егер оқушы оқуды өзімнің міндетім деп
санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да жақсы
ұйымдастыруға болмайды [11].
Оқыту үдерісіінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл-
ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін
ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады..
Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру үдерісііне білімді
қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикада қолдану енеді. Бұл буындар
сабақта сан алуан үйлесуімен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай
алады.
Сабақта білімді игеру үдерісіінің негізгі буындарының әр алуын
комбинациясын оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсаты,
оқушылардың жас және дербес ерекшіліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі
сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшіліктері, олардың дербес
сабақгарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әлі де болса, ұзақ
уақыт бойына өзінің назарында болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-
әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы
кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді.
Оқушылардың, жасына, оқу шеберлігіне және дағдыларының жинақталуына қарай
мұғалімнің басшылығымен істелгін жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес
істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде,
сыныптың ерекшеліктерімен, оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.
Мәселен, бастауыш мектепте сабақ өткізуде сан алуан ойын жаттығулары
едәуір орын алатындығы мәлім. Бірақ, егер мұғалім ойынды іріктеп алғанда
сыныптың ерекшеліктерін ескермес, онда ойын оқушылардың жұмыс қабілетін
ширықтырып, қалпына келтірудің орнына оқу тәртібін бұзуға әкеп соғуы
мүмкін. Мұның бәрі сабақтардың бір типті бола алмайтындығына көз жеткізеді.
Оқушылар мектепте білім ала отырып, тәрбиеленеді де. Тәрбие оқудан
ажыратылмайды. Мектеп беделі ең алдымен сабақтарда көтеріледі. Оқу сабағы,
грамматика, математика сабағы - ұдайы тәрбиелеу. Тәрбие сәттері сабақ
үстіндегі мұғалімнің сұрақтары, оқушының жауаптары, мұғалімнің іс-әрекеті,
оқушының іс-әрекеті сияқты дағдылы жұмыстары мен ұштасып жатады.
"Мен барлық ұстаздарға былай ғибрат етемін: балалардағы білімге деген
талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмандар. Еңбек қуанышы еңбекқор
адамның мақтаныш сезімі осы оттың тұтанар бірден бір көзі"-
В.А.Сухомлинский [12].
Егер барлық балалар алдарына қойған міндеттерді орындаса, егер бір
біріне өзара көмектесіп сергек рахаттана жұмыс істесе, егер өткерілген оқу
күніне риза болып, үйлеріне тарасса және ертеңгі күнді асыға күтетін болса,
онда оқуға деген ынта арта түседі. Ал мұның өзі — мұғалім еңбегімен
оқушылар үлгерімі нәтижелерінің көрсеткіштерінің бірі. Біздерге,
мұғалімдерге В.А.Сухомлинскийдің: "Еңбектегі табыс-бұл табысқа жеткен
адамның мақтанышы өз еңбегін мақтан тұтпаған нағыз адам бола алмайды" -
деген сөздерін ұдайы есте ұстауымыз керек[13].
Оқудағы үлгерім жолындағы күресу-балаларды оқи білуге үйрету, әр
қайсысының өз мүмкіндігіне сенуіне көмектесуі, уйымшылдыққа,
дербестікке, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақты түсіндіре басқару, үлгі-тірек жұмысы сабақта өтілгендердің
бәрін балалардың сезініп ой елегінен өткізуіне, өз іс-әрекеттерін,
түсіндіріп, негіздеп отыруына көмектеседі.
Сабақгың құрылуына оқушылардың жас ерекшеліктері, олардың дербес
сабақтарға дайындық дәрежесі шешуі ықпал етеді. Оқушы әлде болса, ұзақ
уақыт бойына, өзінің назарын іс-әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды
үйренбеген оқытудың алғашқы кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп
отыруға тура келеді.
Жеке даралық ерекшеліктер жас ерекшеліктермен тығыз байланыста болады
– бұлар белгілі бір адамға тән болып келетін және оны басқа адамдардан
ажыратып көрсететін жеке адамның мінездің, ынта-ықыластың, ақыл-ой
қызметінің бағытты болуындағы елеулі әрі тұрақты ерекшеліктер.
Әр бір баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде
байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері,
жеке адам бойындағы мінез-құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер
жатады. Нерв жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының,
темпераментінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің
дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер
адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде қалыптады.
Әр бір адамның өзіне тән қасиеттерін қалыптастыру мен дербес ерекшеліктерін
дамытуды жан-жақты және үйлесінді тәрбиелеу дейді.
Мұғалім күнделікті оқу-тәрбие жұмысының үдерісінде оқушылардың дара
ерекшеліктерін бақылап есепке алып отырады [14]. Есепке алу-бұл оқытудың
белгілі кезеңінде оқушылар мен мұғалімнің жұмысын жинақтап қорыту.
Үлгерімді есепке алуда мынадай мәселелерді еске алған жөн:
-оқу бағдарламасы бойынша тақырыпты және тарауды оқып-үйрену
үдерісінде оқушылардың білімін, іскерлігін және дағдысын жан-жақты бақылау
керек;
-әрбір аяқталған тақырып бойынша оқушылардың жұмысы туралы жеткілікті
толық қорытынды шығарып отыру;
-оқушылардың үлгерімін орта арифметикалық мәліметтерге сүйеніп
бағалауға болмайды;
-оқушыларға байымды толық мінездеме беру үшін олардың тоқсандағы немес
оқу жылындағы үлгерім мәліметтеріне талау жасау қажет. [Қоянбаев]
Осындай нақты зерттеу жұмысының нәтижесінде мұғалім балаларда кездесетін әр
түрлі жағымды және жағымсыз дара ерекшеліктерді байқайды. Оларға кейбір
баланың оқу-материалын тез ұғуы немесе баяу ұғуы берілген тапсырманы
мезгілінде бұлжытпай орындауы немесе түрлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс-
әрекеттерінің барысындағы белсенділік немесе енжарлық, бір баланың
байсалды, ұстамды болуы, екіншісінің жеңілтек, қызба болуы баланың ұжымшыл
болуы немесе ұжымнан өзін оқшау ұстауы т.б. Осы сияқты әр түрлі дара
айрымашылықтарды мұғалім тәрбие жұмысын жоспарлауда еске алады, оларды іске
асыру үшін қажетті жағдайлар жасап, нақты шаралар белгілейді.
Әр жастағы, оның ішінде төмеңгі мектеп жасындағы баланың психологиялық
ерекшеліктері бірден қалыптаспайды, керісінше бұл ерекшеліктер баланың
бұдан бұрыңғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудың келесі сатысына
көшуге даярлап отырады. Сондықтан бастауыш мектеп мұғалімі төмеңгі класс
оқушысының ерекшеліктерін зерттеп отырып, сол ерекшеліктерді мектепке
дейіңгі шағында қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды, және
өз тәрбиеленушілерінің бұдан былайғы даму перспективаларын көрмей тұра
алмайды.
Оқушылардың түрлі іс-әрекеттерін жүзеге асыру үшін, олардың барлық
ықтимал мүмкіндіктерін іске қосу керек. Осыған орай, тәрбиеші мына
жағдайларды ескеруі қажет: кейбір баланың өз мүддесін ғана ойлауын
болдырмау, өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыра білуге үйрету; баланы әр
түрлі жағдайда болатын өзгерістерді басынан өткізе білуге баулу; баланы
өмірді даму күйінде көре білуге үйрету, т.б.
Қазіргі таңдағы білім беру және тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы
бала өмірінің жеті жастан он бір-он екі жасқа дейіңгі кезеңін қамтиды.
Балалар мектепке алты жастан баратын. Ал бастауыш оқу ұзақтығы біздің
елдегіден бөлек елдерде бастауыш мектеп шағының, әрине, басқаша
хронологиялық шектері болады [14].
Жеті жастан он жасқа дейіңгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі
мынада: бұл жаста мектеп жасына дейіңгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл
бала өз бойында мектеп жасына дейіңгі балалық шақтық белгілерін оқушының
ерекшеліктері мен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез
құлқында, саласында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш
мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың
ерекше назары қазір бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерін
анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу
және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушыларының физиологиялық ерекшеліктері – оқушылардың
бұлшық еттерімен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы
бұлшықет кіруі артады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз – он екі жасқа
қарай аяқталады. Егер осы жайда ескерсек, онда бастауыш сынып оқушысы
неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны
түсінікті болады. Оның білегі тез толадыда, ол өте тез және тым ұзақ жаза
алмайды. Бастауыш сынып балаларына, әсіресе 1-2 сынып оқушыларына жазбаша
тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Балаларды ұшырасатын графикалық
жағынан нашар орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі көбінесе нәтижені
жақсартпайды.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Психологиялық құрылымдың қалыптасуымен дамуының жалпы заңдылықтарын
да, бала дамуының (жоғарыда) бөлініп көрсетілген түрлерінің әрқайсысына тән
ерекшеліктерді де ажыратып қарастыруға болады.
Баланың жеке басының белсенділігі – психикалық даму шарты. Осындай
жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психолгиялық құрылымдардың
пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа
құрылым, тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе де
іс-әрекетке енгізілуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсірумен байланыстырылуы
тиіс [15].
Белгілі бір материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады, демек,
баланың даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді.
Қазіргі кезде оқушылардың жүйкесіне, денсаулығына, психологиясына күш
түсірмей жұмыстарға баулу заман талабына сай өз ойын еркін жеткізе алатын
дарынды, білімді, салауатты тұлғаны қалыптастыру жолындағы жасампаз еңбек
адам баласы қызметкерінің ең күрделі түріне жатады. Қай заманның болсын
мұғалімі , алдымен Абайдың “Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға”-
өсиетіне сай, тәлім-тәрбие ісінде жалықпайтын шығармашылығы мол, еңбекшіл
парасатты азаматы болуы керек. Өйткені баланы өзіне тарта алатындай шын
тәлімгерлігі бар адам ғана ұстаз деген атаққа ие бола алады. Сондықтан
қазіргі заман мұғалімі білімді болумен ғана шектелмей танымы мол ,
саяси экономикалық және педагогикалық-псмхологиялық сауатты болуы тиіс.
Сонымен қатар балаға ата-анадан кейінгі ақыл-ой, адамгершілік,
эстетикалық, сана сезімдік дене тәрбиесі мен ұлттық тәрбиені сіңіруші адам
болуы шарт.
Елбасымыз білім мен ғылым қызметкерлерінің II– съезінде “Болашақта
еңбек ететін, өмір сүретіндер - бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім оларды
қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады, сондықтанда ұстазға
жүктелетін міндет өте ауыр” - дегені жоғарыдағы сөзімізді айқындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz