Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма - қол, қолма - қолсыз есеппен сатудың теориялық аспектісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма . қол, қолма . қолсыз есеппен сатудың теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1Тауарларды әзірлеу, тауарлар түрлері, жіктелуі туралы түсінік ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тауарды несиеге, қолма . қол, қолма . қолсыз есеппен
жүргізу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.4 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ бөлім. ПОСЖБ ЖШС . нің өндірістік материалдар өндірудегі ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1.ПОСЖБ ЖШС . нің қалыптасуы, дамуы және бухгалтерлік
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2.ПОСЖБ ЖШС . нің экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3.ПОСЖБ ЖШС . нің ақша қаражатының құрамы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.4.Синтетикалық және аналитикалық есеп. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ІІІ бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебін және қолма . қол,
қолма . қолсыз есебін жетілдірудегі іс шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.1.Францияның жалпы экономикалық жағдайы, салық жүйесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2.ХҚЕС . тың даму тарихы, мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.3.«1.С Бухгалтерия 8.0» қазіргі таңда қолданылуы, дамуы ... ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қосымшалар:
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма . қол, қолма . қолсыз есеппен сатудың теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1Тауарларды әзірлеу, тауарлар түрлері, жіктелуі туралы түсінік ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тауарды несиеге, қолма . қол, қолма . қолсыз есеппен
жүргізу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.4 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ бөлім. ПОСЖБ ЖШС . нің өндірістік материалдар өндірудегі ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1.ПОСЖБ ЖШС . нің қалыптасуы, дамуы және бухгалтерлік
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2.ПОСЖБ ЖШС . нің экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3.ПОСЖБ ЖШС . нің ақша қаражатының құрамы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.4.Синтетикалық және аналитикалық есеп. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ІІІ бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебін және қолма . қол,
қолма . қолсыз есебін жетілдірудегі іс шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.1.Францияның жалпы экономикалық жағдайы, салық жүйесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2.ХҚЕС . тың даму тарихы, мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.3.«1.С Бухгалтерия 8.0» қазіргі таңда қолданылуы, дамуы ... ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қосымшалар:
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе
Еліміздің өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бері біздің жас мемлекетіміз бен оның Үкіметі талай сыннан өтіп келе жатқандығы белгілі.
Кәсіпорындар бірінен кейін бірі жабылып, халықтың басым көпшілігі жұмыссыз қалды. Ауылдарды ақшасыздық жайлап алды. Халықтың барлығы көшеге шығып, дорба – сөмке арқалап, базар жағалап кетті. Бүкіл елді үмітсіздік кернеді. Қазіргі күні бүкіл әлемді шарын бастаған және ең ауыр сипатқа ие болып отырған соңғы дағдарыстың салмағын алғашқылардың бірі болып сезінген Қазақстан экономикасы болды. Мұның да өзіндік заңдылықтары бар.Егер Бүкіл әлемдік сауда ұйымына қосылып үлгермеді демесеңіз Қазақстан, бұл тұста біртұтас дененің бір мүшесі секілді ортақ экономикалық ағзаға кірігіп үлгерген еді. Әлемнің қаншама елдеріне мұнай, металл, астық және басқа да минералды шикізат көздерін жөнелтіп жатырмыз.Қазақстанның екінші деңгейдегі банктер әлемдік қаржы институттарынан іркіліссіз несие тарату мүмкіндіктеріне ие болып, ел ішіне шетелдік волюталар тасқындай төгілді.
Осы жағдай әлемдік қаржы дағдарысының алғашқы шегінде Қазақстан жағдайына әсер етті.
Жылдың басында Үкімет пен Ұлттық банктың, қаржы қадағалау агенттігінің бірлескен мәлімдемесінде үстіміздегі жылы ішкі жалпы өнімнің өсу көлемі 5 – 7 % аралығында, ал инфляция деңгейі 10% - ға дейінгі аралықта болатындығы айтылған – ды. Үстіміздегі жылдың 8 айында инфляция деңгейі 7,5 пайызды құрады, Қазақстан экономикасы әлемдік дағдарыстың алғашқы кезеңіне жеткілікті жағдайда беріктік танытты.
2007 жылдың соңында Қазақстан Үкіметі Елбасының тікелей тапсырмасына сәйкес еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз етудің бірінші кезекті міндеттері туралы жоспарды әзірлеп, бекіткен болатын. Бұл жоспар салынып жатқан тұрғын үйлердегі учаскелердің құқығын қорғау және ипотекалық рыногтың әлсіреуіне жол бермеу, орта және шағын кәсіпорындардың жобаларын оларға қолайлы жағдайда қаржыландыру, еліміздің азық – түлік рыногының тұрақтылығын қамтамасыз ету, бюджеттік инвестициялық жобаларды жүйелі жүзеге асыру жағдайын сақтап қалу секілді бағыттарды қамтыған болатын. Шағын және орта бизнесті қаржыландыруға бюджет арқылы үлкен қаржы бөлінген.
Үкімет еліміздің экономикалық тұрғыдан сапалы дамуын қамтамасыз ету бағытында бір қатар жүйелі қадамдар жасады.
Қазақстан Республикасының дамуын негізге ала отырып, курстық жұмыс жаздым.
Маған берілген тақырып: «Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол, қолма – қолсыз есеппен».
Тауарларды сату әр қилы болып келеді. Бұл – көтерім саудамен сату, қолма – қол есеп айырысу, тауарларды несиеге өткізу, ұсақ көтерме сауда, сатып алушыға қызмет көрсету.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға бойынша кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді). Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма – қол ақшамен төленетін бастапқы жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін өлшейді және калғанын 6
Еліміздің өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бері біздің жас мемлекетіміз бен оның Үкіметі талай сыннан өтіп келе жатқандығы белгілі.
Кәсіпорындар бірінен кейін бірі жабылып, халықтың басым көпшілігі жұмыссыз қалды. Ауылдарды ақшасыздық жайлап алды. Халықтың барлығы көшеге шығып, дорба – сөмке арқалап, базар жағалап кетті. Бүкіл елді үмітсіздік кернеді. Қазіргі күні бүкіл әлемді шарын бастаған және ең ауыр сипатқа ие болып отырған соңғы дағдарыстың салмағын алғашқылардың бірі болып сезінген Қазақстан экономикасы болды. Мұның да өзіндік заңдылықтары бар.Егер Бүкіл әлемдік сауда ұйымына қосылып үлгермеді демесеңіз Қазақстан, бұл тұста біртұтас дененің бір мүшесі секілді ортақ экономикалық ағзаға кірігіп үлгерген еді. Әлемнің қаншама елдеріне мұнай, металл, астық және басқа да минералды шикізат көздерін жөнелтіп жатырмыз.Қазақстанның екінші деңгейдегі банктер әлемдік қаржы институттарынан іркіліссіз несие тарату мүмкіндіктеріне ие болып, ел ішіне шетелдік волюталар тасқындай төгілді.
Осы жағдай әлемдік қаржы дағдарысының алғашқы шегінде Қазақстан жағдайына әсер етті.
Жылдың басында Үкімет пен Ұлттық банктың, қаржы қадағалау агенттігінің бірлескен мәлімдемесінде үстіміздегі жылы ішкі жалпы өнімнің өсу көлемі 5 – 7 % аралығында, ал инфляция деңгейі 10% - ға дейінгі аралықта болатындығы айтылған – ды. Үстіміздегі жылдың 8 айында инфляция деңгейі 7,5 пайызды құрады, Қазақстан экономикасы әлемдік дағдарыстың алғашқы кезеңіне жеткілікті жағдайда беріктік танытты.
2007 жылдың соңында Қазақстан Үкіметі Елбасының тікелей тапсырмасына сәйкес еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз етудің бірінші кезекті міндеттері туралы жоспарды әзірлеп, бекіткен болатын. Бұл жоспар салынып жатқан тұрғын үйлердегі учаскелердің құқығын қорғау және ипотекалық рыногтың әлсіреуіне жол бермеу, орта және шағын кәсіпорындардың жобаларын оларға қолайлы жағдайда қаржыландыру, еліміздің азық – түлік рыногының тұрақтылығын қамтамасыз ету, бюджеттік инвестициялық жобаларды жүйелі жүзеге асыру жағдайын сақтап қалу секілді бағыттарды қамтыған болатын. Шағын және орта бизнесті қаржыландыруға бюджет арқылы үлкен қаржы бөлінген.
Үкімет еліміздің экономикалық тұрғыдан сапалы дамуын қамтамасыз ету бағытында бір қатар жүйелі қадамдар жасады.
Қазақстан Республикасының дамуын негізге ала отырып, курстық жұмыс жаздым.
Маған берілген тақырып: «Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол, қолма – қолсыз есеппен».
Тауарларды сату әр қилы болып келеді. Бұл – көтерім саудамен сату, қолма – қол есеп айырысу, тауарларды несиеге өткізу, ұсақ көтерме сауда, сатып алушыға қызмет көрсету.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға бойынша кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді). Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма – қол ақшамен төленетін бастапқы жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін өлшейді және калғанын 6
Пайдаланған әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының 28.02.07 ж №234 -111 «Бухгалтерлік және қаржылық есептілік туралды» Заңы
2.23.05.207 ж Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары
3.Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі Алматы 2007ж
Қазақстан Республикасының Салық кодексі Алматы 2008 жыл
4. Т.Ә. Әбдіқалов « Шағын кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: оқу құралы- Алматы КазМБА, 2004 ж
5.Бухгалтер бюллитень № 40 қазан 2008 ж. Бико баспа үйі
6.Бухгалтер бюллетен №36 қыркүйек 2008 ж. Бико баспа үйі
7. С.Х.Тойкин, Ә.Т.Жайпақова, И.Б.Тәмпішева «Маркетинг негіздері». – «Фолиант баспасы» Астана – 2007 ж.
8.Хамитов Л.А. «Банк ісі» – Алматы экономика – 2006 ж.
9.Назарова А.Б. «Бухгалтерлік есеп» – Алматы экономика – 2005 ж.
10.В.К.Радостовец,Т.К.Ғабдуллин,В.В.Радостовец,О.И.Шмидт «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»– Алматы 2002 ж.
11. Нәдіров А.С. ,Қалыбекова М.К Шетелдер қаржылары «Экономика» - 2006 ж.
12. Ә. Әбдіманов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принцптері».
Алматы-2006 ж.
1.Қазақстан Республикасының 28.02.07 ж №234 -111 «Бухгалтерлік және қаржылық есептілік туралды» Заңы
2.23.05.207 ж Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары
3.Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі Алматы 2007ж
Қазақстан Республикасының Салық кодексі Алматы 2008 жыл
4. Т.Ә. Әбдіқалов « Шағын кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: оқу құралы- Алматы КазМБА, 2004 ж
5.Бухгалтер бюллитень № 40 қазан 2008 ж. Бико баспа үйі
6.Бухгалтер бюллетен №36 қыркүйек 2008 ж. Бико баспа үйі
7. С.Х.Тойкин, Ә.Т.Жайпақова, И.Б.Тәмпішева «Маркетинг негіздері». – «Фолиант баспасы» Астана – 2007 ж.
8.Хамитов Л.А. «Банк ісі» – Алматы экономика – 2006 ж.
9.Назарова А.Б. «Бухгалтерлік есеп» – Алматы экономика – 2005 ж.
10.В.К.Радостовец,Т.К.Ғабдуллин,В.В.Радостовец,О.И.Шмидт «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»– Алматы 2002 ж.
11. Нәдіров А.С. ,Қалыбекова М.К Шетелдер қаржылары «Экономика» - 2006 ж.
12. Ә. Әбдіманов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принцптері».
Алматы-2006 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол, қолма – қолсыз
есеппен сатудың теориялық
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.1Тауарларды әзірлеу, тауарлар түрлері, жіктелуі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тауарды несиеге, қолма – қол, қолма – қолсыз есеппен
жүргізу
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
1.4 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...29
ІІ бөлім. ПОСЖБ ЖШС – нің өндірістік материалдар өндірудегі
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1.ПОСЖБ ЖШС – нің қалыптасуы, дамуы және бухгалтерлік
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2.ПОСЖБ ЖШС – нің экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3.ПОСЖБ ЖШС – нің ақша қаражатының құрамы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.4.Синтетикалық және аналитикалық есеп.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ІІІ бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебін және қолма – қол,
қолма – қолсыз есебін жетілдірудегі іс
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1.Францияның жалпы экономикалық жағдайы, салық жүйесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.2.ХҚЕС – тың даму тарихы,
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.3.1.С Бухгалтерия 8.0 қазіргі таңда қолданылуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қосымшалар:
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...71
Кіріспе
Еліміздің өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бері біздің жас мемлекетіміз
бен оның Үкіметі талай сыннан өтіп келе жатқандығы белгілі.
Кәсіпорындар бірінен кейін бірі жабылып, халықтың басым көпшілігі
жұмыссыз қалды. Ауылдарды ақшасыздық жайлап алды. Халықтың барлығы көшеге
шығып, дорба – сөмке арқалап, базар жағалап кетті. Бүкіл елді үмітсіздік
кернеді. Қазіргі күні бүкіл әлемді шарын бастаған және ең ауыр сипатқа ие
болып отырған соңғы дағдарыстың салмағын алғашқылардың бірі болып сезінген
Қазақстан экономикасы болды. Мұның да өзіндік заңдылықтары бар.Егер Бүкіл
әлемдік сауда ұйымына қосылып үлгермеді демесеңіз Қазақстан, бұл тұста
біртұтас дененің бір мүшесі секілді ортақ экономикалық ағзаға кірігіп
үлгерген еді. Әлемнің қаншама елдеріне мұнай, металл, астық және басқа да
минералды шикізат көздерін жөнелтіп жатырмыз.Қазақстанның екінші деңгейдегі
банктер әлемдік қаржы институттарынан іркіліссіз несие тарату
мүмкіндіктеріне ие болып, ел ішіне шетелдік волюталар тасқындай төгілді.
Осы жағдай әлемдік қаржы дағдарысының алғашқы шегінде Қазақстан
жағдайына әсер етті.
Жылдың басында Үкімет пен Ұлттық банктың, қаржы қадағалау агенттігінің
бірлескен мәлімдемесінде үстіміздегі жылы ішкі жалпы өнімнің өсу көлемі 5 –
7 % аралығында, ал инфляция деңгейі 10% - ға дейінгі аралықта болатындығы
айтылған – ды. Үстіміздегі жылдың 8 айында инфляция деңгейі 7,5 пайызды
құрады, Қазақстан экономикасы әлемдік дағдарыстың алғашқы кезеңіне
жеткілікті жағдайда беріктік танытты.
2007 жылдың соңында Қазақстан Үкіметі Елбасының тікелей тапсырмасына
сәйкес еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз
етудің бірінші кезекті міндеттері туралы жоспарды әзірлеп, бекіткен
болатын. Бұл жоспар салынып жатқан тұрғын үйлердегі учаскелердің құқығын
қорғау және ипотекалық рыногтың әлсіреуіне жол бермеу, орта және шағын
кәсіпорындардың жобаларын оларға қолайлы жағдайда қаржыландыру, еліміздің
азық – түлік рыногының тұрақтылығын қамтамасыз ету, бюджеттік инвестициялық
жобаларды жүйелі жүзеге асыру жағдайын сақтап қалу секілді бағыттарды
қамтыған болатын. Шағын және орта бизнесті қаржыландыруға бюджет арқылы
үлкен қаржы бөлінген.
Үкімет еліміздің экономикалық тұрғыдан сапалы дамуын қамтамасыз ету
бағытында бір қатар жүйелі қадамдар жасады.
Қазақстан Республикасының дамуын негізге ала отырып, курстық жұмыс
жаздым.
Маған берілген тақырып: Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол,
қолма – қолсыз есеппен.
Тауарларды сату әр қилы болып келеді. Бұл – көтерім саудамен сату,
қолма – қол есеп айырысу, тауарларды несиеге өткізу, ұсақ көтерме сауда,
сатып алушыға қызмет көрсету.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға бойынша
кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз,
тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт
пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма – қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың
құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық
еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден
осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін өлшейді және калғанын 6 айдан үш
жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын
болса, онда тауарды несиеге алу барысының бастапқысында оның құнының 40%-ін
төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төлентін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне
қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар
сатылатын болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының екі
айлық еңбекақысынан аспауы керек, ал, 24 айға 8 айлық еңбекақыдан, 36 айға
- 12 айлық еңбекақыдан, 48 айга 18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60
ай мерзімінде төленіп бітуі тиіс несиенің шекті сомасы сатып алушының 24
айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда
тауар құны мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен
немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан сауда кәсіпорнының пайдасына несие сомасының
проценті өндіріліп алынады. Бұл проценттің мөлшерін сауда кәсіпорны банк
несиесінің қолданыстағы мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген
несие сомасындағы тауардың құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей
үлестермен өтейтін болады.
І бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол, қолма – қолсыз
есеппен сатудың теориялық аспектісі.
1. Тауарларды әзірлеу, тауарлар түрлері, жіктелуі туралы түсінік
Маркетинг кешені 4 құрылымдық компоненттен тұрады:
1. Тауар.
2. Баға.
3. Тарату әдістері.
4. Ынталантыру әдістері.
Тауар түсініктемесінің саны жеткілікті. Тауар дегеніміз - бұл мұңтаждықты
немесе талап-тілекті қанағаттандыратын және нарыққа назар аударту, сатып
алу, пайдалану немесе тұтыну үшін ұсынылатын нәрсенің бәрі.
Олар объектілер, көрсетілетін қызметтер, орындар, ұйымдар және идеялар
болуы мүмкін.
Тауарлық бірлік - шаманың, бағаның, сыртқы пішінінің көрсеткіштерімен
және басқа да атрибуттарымен сипатталатын ерекшеленген тұтастың. Мысалы,
тіс пастасы - тауар, ал "Проктер энд Гембл" фирмасының "Колгейт" пастасының
қыспасы, бағасы 190 теңге – тауарлық бірлік.
Тауарларды ойлап шығарушылар дайындайды және оны әзірлеген уақытта идеяны
3 деңгейде қабылдау қажет:
1. Ойдағы тауар, бұл деңгейде мына сұрақтарға жауап беріледі; "Сатып алушы
нақты нені сатып алады? Сатып алушы қандай мұңтаждықты
қанағаттандырады?"
Өйткені қандай да болмасын тауар - ол белгілі бір проблеманы шешетін орау
арқылы көрсетілетін қызмет.
2. Нақтылы түрінде орындалған тауар, ол бес негізгі сипатымен: сапасының
деңгейімен, ерекшеліктер жинағымен, арнайы әшекейленуімен, маркалық
атауымен, ерекше орауымен белгіленеді.
3. Нығайтылған тауар - тауарға қолдау ретінде қосымша көрсетілетін
қызметтер мен пайдасын беру. Фирма тауарға үнемі қолдау жасап отыратын
тиімді жолдарды іздеуі қажет.
Тауарлар әлемі ауқымды және сан алуан, сондықтан онда дұрыс бағыт ұстану
үшін оны жіктеуде әртүрлі әрекеттер жасалып жатыр.
Тауарды пайдалаыу дәрежесі немесе материалдық қажеттілігі бойынша жіктеу:
Ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарлар - көп мәрте пайдаланылатын
материалдық бұйымдар (тоңазытқыштар, станоктар, киім);
Қысқа мерзім пайдаланылатын тауарлар - пайдаланудың бір немесе бірнеше
циклі ішінде толық қолданылатын материалдық бұйымдар (отын, жағар май,
сыра, тұз, сабын);
Көрсетілетін қызметтер - белгілі бір тарап іс-әрекет, басқасына пайда
немесе қанағаттандыру түрінде ұсынатын сату объекті (тұрмыс қажетін өтеу
ұйымдары, заң және бугалтерлік кеңсе, банктер).
Өндірістік тауарлар басқа тауар мен көрсетілетін қызметтерді өндіруде
шаруашылык қызметті және тұтынушыларға қайта сату үшін сатып алынады.
Өндіріс тауарларын өндіріске қатысуына, құндылығына байланысты келесі үш
топтарға бөлуге болады:
Материалдар мен бөлшектер (тетіктер) өндіріс процесінде толык,
пайдаланылады. Оларды екі топқа бөлуге болады: 1) шикізат - ауыл
шаруашылығы өнімдерін қамтиды (бидай, жеміс - жидектер, мақта және т.б.)
және 2) жартылай фабрикаттар мен тетіктер бұлар материалдық компоненттер
(темір, цемент, сым темір және т.б.) немесе толықтырушы бұйымдар
(дөңгелектер, шағын моторлар және т.б.) ретінде қолданылады.
Күрделі мүлік - дайын бұйымда жартылай шамада болатын тауарлар. Оны
әдетте 2 негізгі топқа бөлуге болады: тұрақты құрылыстар және қосалқы
жабдық. Тұрақты құрылыстар - олар үй - жайлар, әкімшілік ғимараттары,
компьютерлер мен станоктар, қосалқы жабдыктар - жылжитын, зауыттық жөне
кеңселік жабдықтар (қол құралы және т.б.).
Қосалқы материалдар мен көрсетілетін қызметтер - дайын бұйымның құрамына
кірмейтіндер. Қосалңы жабдық - жұмыс материалдары, техникалық қамтамасыз
ету және қайта жөндеуге арналатын материалдар. Көрсетілетін қызметтер -
олар іс-әрекет, пайда немесе қанағаттандыру түрінде ұсынатын қызметтер
(банктер, техникалық жұмыс станциялары, тұрмыс қажетін өтеу ұйымдары және
т.б.).
Тауар саясатының маңызды элементтерінің жиынтығы болып онын, таңбасы,
орауы, атқарылатын қызметі және тауарлық ассортиментін әзірлеу табылады.
Марка – ол тауардың атауы, белгілі бір қаріппен жазылған рәмізі, суреті
немесе олардың қосындысы.
Маркалық атау – ол марканың бір бөлігі, оны айтуға болады және тауардың
сапасы жаңсы деген ойды білдіреді, мысалы, "Шевроле", "Пума".
Маркалың белгі – ол өзге тауардан айыру үшін белгіленген сөзбен, суретпен
көлемді етіп бейнеленген марканың бөлігі, эмблемасы.
Тауарлық белгі (® , ™) – құқықтық қорғаумен қамтамасыз етілген марка,
оның бөлігі.
Авторлық құқық (© ) - әдебиеттік, музыкалық немесе көлемді шығармалардың
құрамы мен нысанын басып шығаруға, сатуға және басқадай түрлендіруге
өзіндік құқық.
Тауарлық номенклатура – нақтылы сатушы мен сатып алушыларға ұсынылатын
тауарлардың және тауарлық бірліктердің ассортименттік топтарының жиынтығы.
Тауарлық ассортимент - өз араларында ңызмет жасауының ұқсастығы бойынша
немесе осы бір тұтынушылар тобына сатуына немесе бір диапазон бағалары
төңірегіне өте тығыз байланысты тауарлар тобы. Егер фирма өз тауарына
маркалық атау беруін шешсе, онда ол келесі шешімдерді қабылдауы тиіс:
А) Марканың иесі жөніндегі шешім:
• тауар ендіруші маркасының атауымен;
• өзінің маркасын иеленуге аламын деген делдалға тауардың
берілуімен;
• тауардың бір бөлігі өндірушінің маркасьмен, келесі бір бөлігі делдал
маркасының атауымен шығырылса.
Б) Маркалық тауардың сапасы жөніндегі шешім.
Маркалық; тауарды әзірлеген уақытта оның сада деңгейін және басқа да
айырықша белгілері қандай болатынын шешіп алу қажет, өйткені олар мақсатты
нарықта марканың айқындамасын түрақты ұстануды қамтамасыз етеді. Сапа – ол
маркалық тауардың өз қызметін орындауға есептелген қабілеті.
В) Туыстық маркалар жөніндегі шешім.
Маркалық атаулар берілуінің мәселесіне 4 көзқарас айқындалған:
• жеке маркалық атаулар
• барлық тауарларына бір маркалық атау беру
• туыстық, тауарлар үшін ұжымдық маркалық атау беру
• жеке атаулармен үйлестірілген фирманың сауда атауы.
Г) Марканы пайдалану аясын кеңейту жөніндегі шешім. Тауар үлгісін немесе
жаңа тауарды нарыққа шығару кезінде жетістіктерге жеткен маркалық
тауарларға мүмкіншілік беру.
Д) Көп маркалық көзқарас жөніндегі шешім
Көп маркалық көзқарас – ол сатушының бір тауарлық санатта 2 немесе одан
да көп маркаларды пайдалануы.
Маркалы тауар – бұл жоғары сапалы тауар, сол себептен ол маркаланбаған
тауармен салыстырғанда 15-20% жоғары бағаланады.
Маркалы тауар бойынша мамандандырылған "Интербранд" консалтинг компаниясы
1996 жылы өз зерттеулерінің нәтижелерін жарыққа шығарды, ол бойынша әлемде
ең белгілі, ең әйгілі 10 марка бар екен: Макдональс, Дисней, Кока – Кола ,
Сони, Джиллет, Мерседес – Бенц , Левис, Микрософт, Мальборо. Тауар
маркалары санаткерлік меншіктің объектісі болып табылады және "Тауар
маркасы, қызмет көрсету белгілері мен тауардың шығу тегін білдіретін
атаулар туралы" Қазаңстан Республикасының заңымен қорғалады.
Тауарлық ассортимент және тауарлық номенклатура
Тауарлық ассортимент - өз араларында қызмет көрсетуінің ққсастығы бойынша
немесе белгілі бір тұтынушылар тобына сатуына немесе бір диапазон бағалары
төңірегіне өте тығыз байланысты тауарлар тобы.
Тауарлық номенклатура – нақты сатушы мен сатып алушыларға ұсынылатын
тауарлар мен тауарлық бірліктердің ассортименттік топтарының жиынтығы.
А) Тауарлың ассортимент шеңберінде қабылданатын шешімдер:
1. тауарлық ассортиментті көбейту жөніндегі шешім (төмен, жоғары, екі жақ
бағытта);
2. жаңа бұйымдарды іске қосу арқылы тауарлық ассортиментті толықтыру
жөніндегі шешім.
Б) Тауарлық номенклатура жөніндегі шешім:
3. тауарлық номенклатураның ауқымдылығы. Ауқымдылығы – фирма шығаратын
ассортиментік тауарлар тобының жалпы саны;
4. тауарлың номенклатураның толықтырылуы. Толықтырылуы – ол тауарлар мен
құрастырушылардың жалпы саны;
5. тауарлық номенклатураның тереңдігі. Тереңдігі – ол ассортименттік
топтар шеңберінде жекелеген тауарларды ұсыну жолдары;
6. тауарлық номенклатураның үйлесуі. Үйлесім – ол түрлі ассортименттік
топтардын, түпкі пайдалану деңгейінде тауарлар арасы жақындығының деңгейі.
Сөйтіп, тауар саясаты - кәсіпорынның маркетингтік қызметінің тауарлар
ассортименті мен тауарлар номенклатурасы белгілеуді, жаңа тауар шығаруды
және бұрынғы тауарды жетілдіруді, орау стратегиясын, тауарға тауар белгісін
беруді және қызмет көрсетуді қамтитын сан салалы, аса күрделі қызмет
саласы.
2. Тауарды несиеге, қолма – қол, қолма – қолсыз есеппен
жүргізу саясаты
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға бойынша
кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз,
тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт
пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма – қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың
құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық
еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден
осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін өлшейді және калғанын 6 айдан үш
жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын
болса, онда тауарды несиеге алу барысының бастапқысында оның құнының 40%-ін
төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төлентін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне
қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар
сатылатын болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының екі
айлық еңбекақысынан аспауы керек, ал, 24 айға 8 айлық еңбекақыдан, 36 айға
- 12 айлық еңбекақыдан, 48 айга 18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60
ай мерзімінде төленіп бітуі тиіс несиенің шекті сомасы сатып алушының 24
айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда
тауар құны мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен
немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан сауда кәсіпорнының пайдасына несие сомасының
проценті өндіріліп алынады. Бұл проценттің мөлшерін сауда кәсіпорны банк
несиесінің қолданыстағы мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген
несие сомасындағы тауардың құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей
үлестермен өтейтін болады.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар саудасының маңызды
көзіне, оны қалыптастыратын әрі ауыстыратын құралға несие
карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
1. несие карточкасының эмитент - банкісі;
2. несие карточкасының иесі;
3. несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем құралы ретінде
қабылдайтын сауда ұйымдары.Клиент несие карточкасын алу үшін банк
белгілеген ақшалай қаражат сомасын банкке аударуы қажет. Тауарлар мен
көрсетілген қызметтердің ақысын несие карточкасымен клиент шотында қаражат
болмаған жағдайда да, яғни, банк несиесінің есебінен төлеуге болады.
Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір працентті
өндіріп алады.,
Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл сайын белгілі бір
соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын жаңартуға аударып
отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен
тарап отыр. ВИЗА, Америкэн Экспрес Мастер кард секілді халықаралық
қаржы ассоциациялары осы пластикалық карточканың иелеріне қызметтің кез
келген түрін керсетуде.
Бүгінгі таңда көптеген қазақстандық банктер де әр түрлі несие
карточкаларын щығара бастады.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады.
Ломбардтар (несиені) халыққа жеке пайдаланылатын және үйде тұтынылатын
заттың кепілдігімен береді.
Сауданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне, оның нарыктық құнына
және ломбард белгілеген кепілдікті қамтамасыз етудің шегіне қарай
анықталады.
Бүгінгі танда, әсіресе, жекеше ломбардтар кеңінен тараған. Сол себепті
де ломбард несиесінің процеттік мөлшерлемелері жоғары болып келеді. Тіпті
банктік проценттің мөлшерлемелерінен асып түсетін кездері де болады. Бұл,
сөз жоқ, осы несиенің құрамына өз әсерін тигізбей қоймайды.
Біртұтас ақша айналымының құрамына қолма-қол акшасыз айналым кіреді.
Қолма-қол ақшасыз айналым барлық ақша айналымының үштен екі бөлігін
құрайды. Қолма-қол ақшасыз айналым дегеніміз - бұл қолма-қол ақшасыз есеп
айырысудың жиынтығы. Қолма-қол акшасыз есеп айырысу дегеніміз - қолма-қол
ақшанң қатынасынсыз, тек банкідегі есеп шоттарға жазу арқылы немесс өзара
талаптарды есепке алу арқылы есеп айырысуды айтамыз.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырьісудың келесі нысандары бар:
1. Төлем-тапсырмалық нысаны.
2. Аккредитивтік нысан.
3. Чекпен есеп айырысу.
4.Төлем–талап тапсырмалық нысаны.
Төлем-тапсырмалық нысаны. Төлем тапсырмасы дегеніміз - төлеушінің
өзіне қызмет көрсететін банкіге өз есеп-шотынан тиісті соманы ақша алушының
есеп шотына аударуға, беретін бұйрығы. Төлем тапсырмасы арқылы есеп айырысу
төмендегідей жүргізіледі:
1. Тауар жеткізуші келісімшартқа сәйкес тауарын жөнелткеннен кейін
төлеушінің атына фактура-шотын ұсынады:
2 Сатып алушы тауарды алғаннан кейін төлем-тапсырмасының жинақтамасын
толтырып, оған фактура-шотын қосып, өзіне қызмет көрсететін банкіге
тапсырады;
3. Құжаттарды тиісті тексеруден өткізгеннен соң банк көрсетілген соманы
сатып алушының есепшотынан шығарып, тауар жеткізушінің банкісіне
аударады.4. Тауар жеткізушінің банкісі алған ақшаны оның жекс шотына
қондырып. акшаның түскенін хабарлайды.
Аккредитивтік нысан. Аккредитивтік нысаңды қолданғанда құжаттардың
айналысы төмендегідей жүргізіледі:
1. Жасалған шартқа сәйкес тауар өндіруші өндірілген тауарының жөнелтуге
дайын екенін сатып алушыға хабарлайды және одан аккредитив ұсынуын талап
етеді.
2. Сатыл алушы мұндай хабарды алғаннан кейін өзінін банкісіне аккредитивтік
өтінішті толтырып жібереді.
3 Тауар алушының банкісі өтініште көрсетілген соманы тауар сатушының
банкісіне аударады.
Тауар сатушынын банкісі алған ақшаны аккредитивтер деген шотқа қалдырып,
тауар сатушыға елеулі түрде хабарлайды.
Тауар сатушы мұндай хабарды алғаннан кейін, тауар алушыга тауарды жеткізеді
және оны дәлелдейтін құжаттарды өзінің банкісіне жібереді.
Тауар сатушының банкісі құжаттарды алғаннан кейін аккредитивтер деген
шоттағы ақшаны тауар сатушының жеке шотына аударады және оған ақшаның
түскенін хабарлайды.
Чекпен есеп айырысу. Бұл қай жағынан алып карағанда да өте қолайлы
нысан. Бұл нысан бойынша есеп айырысу төмендегідей жүргізіледі:
1. Сатып алушы алмақшы болған тауарын іріктеп алады да, оның сомасына чек
жазып береді.
2. Чек ұстаушы сол чекті келесі күні сатып алушының банкісіне төлеуге
ұсынады.
3 Сатып алушынын банкісі бұл чектің сомасын тауар сатушының есепшотына
аударады немесе қолма-қол түрінде оған ұсынады.
Төлем-талап тапсырмалық нысаны. Бұл нысан бойынша есеп айырысу
төмендегідей жүргізіледі:
1. Тауар сатушы тауарды алушыға жеткізеді де, оның жеткізгенін
дәлелдейтін кұжаттарды тауар алушысының банкісіне жібереді;
2. Тауар атушының банкісі бұл құжаттарды тауар алушыға
төлеуге келісім беру үшін жібереді (акцепт төлеуге келісім беру).
3. Тауар алушы 3 күн аралығында алған құжаттармен танысып. келісімін
беріп,өз банкісіне қайтадан жібереді:
4. Тауар алушының банкісі құжатта көрсетілген соманы,тауар алушынын
есепшотынан шығарып, тауар сатушысының банкісіне аударады;
5. Тауар сатушысының банкісі алған ақшаны тауар сатушының есепшотына
қондырып, оған акшаның түскенін хабарлайды.
2006 жылы екінші деңгейдегі банктер және Қазпошта АҚ 4-кестеде
берілген төлем құралдарын пайдалана отырып, 71038,8 млрд. теңге ( 563,4
млрд. долл.) сомаға 106,0 млн. транзакция жүргізді.
Тұтастай алғанда төлем кұралдарын пайдаланудың ұлгайғаны байқалады.
Мәселен, 2005 жылмен салыстырғанда 4-кестеде көрсетілген төлем құралдарын
пайдалана отырып жүргізілген төлемдер саны 21,0 млн. транзакцияға немесе
24,7% ал төлемдер сомасы 23404,1 млрд. теңгеге немесе 49,1 % ұлғайды.
Қағаз ақша белгілерінің және ұсақ монеталардың үздіксіз қозғалысын
қолма-қол ақша айналымы деп аталады. Қолма-қол ақша айналымының біртұтас
ақша айналымының ішінде үлесі аз болғанымен оның мәні өте зор, өйткені
қолма-қол ақша арқылы еңбекакы, зейнетақы, жәрдемақы, т.с.с. төлемдер
төленеді. Ал олар өз кезегінде халыктың тұрмыс деңгейіне тікелей әсер етеді
және нарықта төлем қабілеті бар сұранысты қалыптастырады. Қолма-қол ақша
айналымын 6-суреттен көруге болады.
2006 жыл 2005 жылмен салыстырғанда экономика субъектілерінің қолма-қол
ақшаға қажеттіліктерінің айтарлықтай ұлғаюымен сипатталды. 2006 жылы Ұлттық
банктің резервтік қорларынан 1081,9млрд.теңге сомасында қолма-қол ақша
айналысқа шығарылды. Осы уақыт кезеңінде айналыстан алынған ұлттық
валютаның банкноталары мен монеталарының көлемі 853,1 млрд. теңге болды.
Осылайша, эмиссиялық нәтиже оң, 228,8 млрд. теңге мөлшерінде калыптасты
және 2005 жылғы осы көрсеткіштен 4.8 есе (47,7 млрд. теңге) артық болды (7-
сурет).
Ұлттық банк
2-ші деңгейлі банктер
Заңды тұлғалар
Халық
Қолма-қол ақшаның қозғалысы.
2006 жылғы қантарда қолма-қол ақшаны алу 2005 жылғы қаңтармен
салыстырғанда 1.5 млрд. теңгеге азайды және (-) 32 млрд. теңге болды. 2006
жылғы ақпан-шлдеде банкноталар мен монеталар эмиссиясыпың көрсеткіші 2005
жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 3,6 есе ұлғайды.
2006 жылдың тамыз-қазанында эмиссиялық нәтиже 2005 жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда 58.8 млрд. тенгеге азайды және (-) 28.0 млрд. теңге
болып қалыптасты. 2006 жылңғ қараша-желтоқсанда ұлттық валютаның жаңа
дизайндағы
банкноталарының айналысқа шығарылуынан эмиссиялық көрсеткіштің көлемі
біршама айтарлықтай (89.4 млрд. теңге) болды.
2006 жылғы 15 қарашадан 31 желтоқсанға дейінгі аралықтағы кезеңде 413.4
млрд. теңге сомасына жаңа дизайндағы банкноталар айналысқа шығарылды, 318,0
млрд.теңгс ескі дизайндағы банкноталар айналыстан алынды,
нәтижесінде 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша айналыста колма-қол акша
айналысына қызмет көрсететін барлық банкнотасанының 39.5% көлемінде ескі
дизайндағы банкнота қалды.
Осылайша, 2006 жылы эмиссиялық көрсеікіштердің өсуі 2005 жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда 2006 жылғы ақпан-шілдеде (143,8 млрд. теңге) және
2006 жылғы қараша-желтоқсанда (94.6 млрд. теңге) айналысқа қолма-қол ақша
шығарудың айтарлықтай ұлғаюынан және 2006 жылғы қаңтарда ақша алу сомасының
қысқаруынан пайда болды.
Алматы каласын және Жамбыл облысын қоспағанда, барлық облыста аймақтар
бөлігінде он эмиссиялық нәтижелср белгіленді, 2006 жылы Жамбыл облысында
эмиссиялық нәтиженің 2005 жылғы оң нәтижеден теріске өзгеруі ескеретін
жағдай. Неғұрлым эмиссияланатын Шығыс Қазақстан (57.2 млрд. теңге),
Қарағанды (56.6 млрд. теңге), Алматы (45.5 млрд. теңге), Қызылорда (44.3
млрд. теңгс) облыстары және Астана қаласы (45.5 млрд. теңге) болып
табылады.
Эмиссиялық нәтиженің артуы екінші деңгейдегі банктердің кассалары
арқылы өтетін қолма-қол акша айналымының көрсеткіштеріне әсер етті.
Банктердің кассаларына қолма-қол ақшанын түсу көлемі 2006 жылы 2005
жылмен салыстырғанда 41,7% (1 891 млрд, тенге) ұлғая отырып, 6430.9 млрд.
теңге болды, ал қолма-қол ақшаны беру көлемі 45% (2098 млрд. теңге) ұлғая
отырып, 6755,3 млрд. теңге болды. 5-кестеде көрсетілгендей, айналымдар
кассалық айналымдардың барлық баптары бойынша ұлғайды. Қолма-қол акша беру
баптарында өткен жылы да байқалған көлік және байланыс кәсіпорындарына
қолма-қол ақша беру азайды.
Банктердің кассасына қолма-қол ақшаны қайтару коэффициенті 2005 жылғы
97,5% карағанда 95,2% болды.
Банктердің кассаларына қолма-қол ақша қаражаты түсімдерінің негізгі
үлесін мынадай тусімдер құрайды:
1. тауарларды, қьзмет көрсетулерді және орындалған жұмыстарды сатудан-
1 738,2 млрд.теңге(түсімдердің жалпы көлемінің 27%) ұлғаюы 2005 жылмен
салыстырғанда 39,4% болды;
2. шетел валютасын сатудан - 1 236,2 млрд. Теңге (19,2%),
ұлғаюы – 23,5% болды;
3. жеке тұлғалардың депозиттері бойынша шоттарына 1008,4 млрд.теңге
(15,7%) болды,ұлғаюы - 80,7% болды. I
Банктердің кассаларына қолма-қол акшаның қаражаты түсу баптарының
арасында едәуір 1,8 есе ұлғайған жеке тұлғалардың депозиттері бойынша
шоттарына түсетін түсімдер.
2006 жылғы касса айналымы шығыс бөлігінің көрсеткіштерін 2005 жылғы
көрсеткіштермен салыстыру банктердің касса айналымы шығыс бөлігінің мынадай
басым баптарын көрсетеді:
- жеке тұлғалардың салымдары бойынша шоттардан беру 1 351,3 млрд.
теңге (берудің жалпы көлемінің 20%) болып, 2005 жылмен салыстырғанда
66,3% ұлғайды;
- тауарлар, қызмет көрсетулер және орындалған жұмыстар үшін ақы
төлеуге қолма-қол акша беру 1 276,3 млрд. теңге (19%) болып, 28,8%
ұлғайды;
- банкоматтарды толықтыру үшін 978,7 млрд. теңге(14,5%)
беріліп,44,3% ұлғайды.
Берілген қолма-қол ақшаның жалпы массасындағы біршама 2,2 есе ұлғаю
жеке және заңды тұлғаларға заемдар беру бабы бойынша байқалады, ол 232,4
млрд. теңгені кұрады.
1.3 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы тауарлардың
операциясының есебі
Тауар - материалдардық бұйымдар, олар тұтыну немесе пайдалану үшін
сатьп алынады. Сатып алынған тауарлардың есебі үшін 1330 "Алынған тауарлар"
және 1330 "Басқа да тауарлар" шоттары қолданылады. Бұлар мүліктік-активті
шоттар. 1330-шотты негізінен сауда, қоғамдық тамақтандыру, жабдықтау-сату,
делдалдық жоне сыртқы экономикалық ұйымдар пайдаланады.
Тауарды бағалау есептік бағаны таңдау болып табылады, яғни бағаның
көмегімен тауар кірістеледі және есептен шығарылады. Бұл ретте сату бағасы
да, сатып алу бағасы да пайдаланылуы мүмкін. Есептік бағаны таңдау
шаруашылық жургізуші субъектінің есептік саясатында тіркеледі, ол
шаруашылык жүргізуші субъектінің бірыңғай тауарларына катысты үйлестірілуі
керек.
Сатып алынған кұны өзіне: сатып алу құнын, баж салығын, комиссиондық
марапаттауын; жабдықтаушыларға, делдал ұйымдарға төлейтін төлемдерін;
транспорттық-дайындау және басқа да шығыстарьн, яғни алынған запастармен
тікелей байланысты шығыстарын енгізеді. Сауда жеңілдіктерін, артық төленген
сомаларын және басқа да осы тәріздес түзетулерін, әкелінген шығындарды
анықтау кезінде шегеріледі. Көтерме сауда кәсіпорындарында тауардың сатып
алынған құны, әдетте, есептік баға ретінде бола алады.
Сату бағасы - бұл тауардың сол бойынша ең соңғы тұтынушыға сатылатын
бағасы. Сату (бөлшек) бағасының кұрамына мыналар кіреді:
- сатып алынған кұны - бұл кұжаттармен қуатталған (шоты, тауарлы-
транспорттық накладнойы, кедендік декларациясы) тауардың жабықтаушылардан
сатып алынған кұны;
акциз - бұл тек кейбір тауар түрлеріне белгіленеді: алкоголь өнімдеріне
және
темекі бұйымдарына, жеңіл автомобильдерге, зергерлік бұйымдарға т.б.;
акциздің
мөлшерлемесін үкімет белгілейді, проценттік денгейде тауардың кұнына бөліп
немесе натуралды түрде оның физикалық көлеміне бөліп анықтайды, ал
алкогольдік өнімдер бойынша акциздің мөлшерлемесі оның кұрамындағы спиртке
тәуелді етіп белгіленуі мүмкін;
қосылған құн салығы — келесі мөлшерлеме бойынша әртүрлі тауар түрлеріне
белгіленеді: 0% (нольдік пайызы бойынша) - экспортталған тауарларға (заңда
қаралғандардан басқасы), 16% - барлық тауар түрлері бойынша (ҚҚС -
босатылғандардан басқасы);
сауда үстемесі – бұл бөлшек сауда кәсіпорындарының шығысын жабу үшін
және сату операцияларынан табыс алуға арналған үстеме.
Дегенмен де, көптеген бөлшек сауда магазиндері тауарды сауда үстемесі
бойынша емес, сату (бөлшек) бағасы бойынша ескереді. Бұл жауапты тұлғаның
жауапкершілігінен туындайды, егер де тауар жетіспей калған жағдайда, сол
тауарды өтеуіне тура келеді.
Келіп түскен тауарды есепке алу айтарлықтай қиындық туғызбайды, өйткені
келіп түскен тауардың әрбір партиясы тиесілі кұжаттармен рәсімделеді
(шоттармен, тауарлы-транспорттық накладноймен т.б. құжаттармен). Қоймадағы
тауардың шығысы да үлкен мәселе туғызбайды, өйткені әрбір босатылған тауар
үшін тиесілі құжаттар жазылады. Қиындық тек, бөлшек сауда магазиндерінде
сату барысында пайда болады. Бұнын басты себебі: сатып алынған тауардың
сомасына тек бакылау-кассалық машинасынан алынған чек беріледі, онда
сатылған тауардың сату бағасы бойынша құны көрсетіледі, бірақ бір күнде
канша тауар сатып алынған бағасы бойынша сатылғаны туралы мәлімет көрінбей
қалады. Ол мынадай есептеу жолымен шығарылады:
Сатылған Жұмыс күнінің Сатып алынған Жұмыс соңына
тауардың құны = бағасы сатып + бағасы бойынша - сатып алынған
сатып алынған алынған бағасы түскен тауарлардың бағасы бойынша
бағасы бойынша бойынша тауардың құнықалған тауардың
қалдығы
қалдығы
Бұл кезде қалдықтың деңгейін тұрақты түрде түгелдеудің көмегімен
анықтауға тура келеді, ал ол көп уакытты қажет етеді. Басқадай жағдайда,
калдықтың деңгейін анықтау мүмкін емес.
Көптеген бөлшек сауда кәсіпорындарында тауар есебін ұйымдастырудың
күрделі жағдайынан алшақ болу үшін тауардың сату бағасы бойынша есеп әдісін
пайдаланады. Өйткені ол сатылған тауардың есептік бағасы бойынша сомасын
жеңіл анықтауға мүмкіндік береді, ол үшін бүкіл сомадан чек бойынша жиынтық
сомасын алып тастаса, айырмасы саудадан түскен түсім болып саналады. Осы
жағдайда, тауардың да қалдығын кез келген кезеңге аныктау мүмкіндігі туады.
Бұл тәсіл тек қана көтерме саудаға тән деп ойлауға болмайды, оны бөлшек
саудамен айналысатын кәсіпорындар да штрих кодтарының көмегімен жүзеге
асыруына болады. Штрихтық кодтар, әдетте, он үш саннан (цифрдан) тұрады,
оның алғашқы екеуі өнімді-дайындаушы (немесе өнімді-сатушы) мемлекетін
көрсетеді; келесі бесеуі - өнімді әзірлеуші-кәсіпорынды, одан кейінгі
бесеуі -тауарға сипаттама береді (атауы, мөлшері т.б.) және ең соңғы біреуі
— бақылаушы болып саналады.
Магазинге тауар келіп түскен кезде оның атауы, айрықша белгісі, саны және
сатып алынған бағасы туралы ақпарат көшірме (сканирующей) қондырғысының
арқасында компьютердің жадында сақталады. Одан әрі карай тауарды сату
кезінде компьютер қандай тауардың қандай санда (мөлшерде) сатылғаны туралы
мәліметті тіркейді, осының негізінде, сатылған тауардың сатып алынған құнын
анықтайды. Тауардың есептен шығарылғаны туралы ақпараттар, егер олар ресми
кұжатталмаса немесе компьютерде тіркелмесе, онда ол туралы мәліметті
түгелдеудің көмегімен алынады.
Кейбір тауарлар өзінің техникалық себептері бойынша штрихтық кодтауға
жатпайды (қалам, қаламсап т.б.), онда олардың сатып алу бағасын жоғарыда
көрсетілген формула бойынша анықтайды.
Есептік құнын тандау - алынған кұны бойынша немесе сату құны бойынша
мәселенің шаруашылық жүргізуші субъекті үшін де маңызы зор. Осы мақсатта
бухгалтерлік есеп стандартында төрт әдіс қарастырылған:
1. арнайы (тұтастай) идентификациялау әдісі;
2. орташа өлшемдік құн әдісі;
3. ФИФО әдісі - запастарды алғашкы сатып алынғандардың бағасы бойынша
бағалау әдісі;
Бұл аталған әдістердің қолдану тәртібі жоғарыда "Тауарлы-материалдык
құндылықтардың есебі" деген тарауда толығымен қарастырылған болатын.
Бөлшек сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың
ерекшеліктері. Бөлшек саудадағы тауарлар есебі 1330 "Алынған тауарлар"
шотында жургізіледі, оған мынадай субшоттары ашылады.
13301 субшоты - "Бөлшек сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы
тауарлар", онда бөлшек сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы сақталып
тұрған тауарлар есепке алынады. Есеп дайын өнім және материалдар есебі
сиякты санына және кұнына карай, сатып алу бағалары бойынша жүргізіледі.
13302 субшоты- "Бөлшек саудада сату үшін алынған, сатып алынған
тауарлар", онда материалдық жауапты адамдардың (аға сатушылардың, бөлім
меңгерушілерінің т.б.) жауапкершіліктерінде тұрған тауарларды есепке алады.
Есепке алу сату бағалары бойынша (сатып алу бағасы, ҚКС және сауданың
үстеме бағасы қосылады) жүргізіледі. Есепке алу сол тауардың құны бойынша
жүргізіледі.
13303 субшоты - "Тауардың үстеме бағасы". Бұл субшотта сату үшін
берілген тауарлардың барлық түрі (тауар топтары бойынша сараланып)
белгіленген мөлшердегі үстеме бағасы бойынша есепке алынады. Соның
нәтижесінде сатуға берілген тауарлардың бағасы үстеме бағасынан асып
түседі. Тауарлар сатылғаннан кейін тауардың үстеме баға қызылмен жазылып,
олардың құнын кемітеді; үстеме баға кәсіпорынның тауарларды сатқаннан
тапқан табысы болып табылады. Сатылған тауардың үстеме бағасын белгіленген
үлгі бойынша есептен шығарады.
13304 субшоты - "Тауар бағасына косылған құн салығы". Бұл субшотта
сатуға беріл ген тауар бағасына енгізілген ҚҚС сомасын көрсетеді. Тауар
бағасына үстеме бағасы мен ҚҚС косылады да, сөйтіп ол тауардың сатылу құнын
кұрайды (қалыптастырады). Осы бағалар бойынша тауарлар тұтынушыларға және
басқа сатып алушыларға сатылады.
Тауарлар сатылғаннан кейін тауар бағасы ҚҚС сомасынан "тазартылады", яғни
табыс сомасы шығарылады, ол үшін ҚҚС сомасын кызылмен жазады. ҚҚС жалпы
табыстан есептелінеді де, тауарлар түскен және кірістелген кезде шегерімге
қойылған (331-шоттың дебеті) сомаларды алып тастағаннан кейін қалғаны
бюджетке аударылады.
Сөйтіп, 13303 және 13304 субшоттары тек тауардың сатылу кұнын
қалыптастыруға арналған, яғни көмекші қызмет атқарады және олардың дербес
арналымы жоқ. Бірақ көмекші кызметсіз бөлшек сауда кәсіпорындары сатылған
тауардың түсіміне бақылау жасаудан айырылады, сондықтан да сатушы да, сатып
алушы да тауардың сатылататын бағасын білуге мүдделі.
Сонымен қоса, көмекші субшоттар жүйесін колдану синтетикалық есептің
дұрыс жүруіне өз септігін тигізеді, яғни халыққа сатылған тауардың
мөлшерін, арналымын, үстеменің есептеу тәртібін, нарық бағасын анықтауға
көмектеседі.
Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған заңмен сәйкес, бухгалтерлік
есепте де, салық есебінде де есептеу әдіс пайдаланады, соған сәйкес тауар
сатып алушыға босатылысымен, оның төлем мерзіміне қарамастан, тауардың
сатылған кезеңі болып саналады. Ал бөлшек сауда кәсіпорындарында тауардың
сатылған кезеңі болып, қолма-қол ақша түскен кезең саналады, өйткені онсыз
тауар босатылмайды.
Сонымен, бухгалтерлік есепте тауардың сатылған кезеңі, магазиннің бас
кассасына ақшаның келіп түскен кезеңнен бастап 1010 - шоттың дебетінде,
6010 және 3130 шоттардың кредитінде көріністабады.
Тауарды есептен шығару сатушының есеп беруінің негізінде жасалады, онда
тауардың сатылған құнының бірыңғай қағидасына сай етіп көрсетіледі.
Енді сатылған тауардың сатып алынған бағасын көрсету үшін, әдетте, тауар
бағасындағы сатылған ҚҚС сәйкес және сатылған сауда үстемесіне ай соңында
бөлшек сауда кәсіпорындарында есебі шығарылады.
Алдымен, белгіленген нысан бойынша, сатылған сауда үстемесін есептейді,
ал ол өз кезегінде келесі процедурадан тұрады:
Бухгалтерлік жазбалардың негізінде сауда үстемесі тауардың сатылу
(сату)бағасына қосылатын болғандықтан, тауардың барлық партиясына 1330
шотыньң 2 субшоты дебеттеліп, 1330 шотының 3 субшоты кредиттеледі, бұл
арада 1330шотының 3 субшотында сатылған тауар бойынша айдан айға тек
сатылған тауардың сатып алынған құнын алу үшін, ол қызылмен жазылып
отырады,нәтижесінде 1330 шоты бойынша кредиттік қалдықтың пайда болуы
мүмкін.
Тауардың ай ішіндегі айналымы мен ай басындағы тауардың құнына сауда
үстемесінің қалдығын қосып, сауда үстемесінің "болжамды сальдосы" деп
аталатын жағдайын аламыз (бұл жағдайда 1330шотының 3 субшотының дебеті
бойынша операцияларын шегереміз).
Ай барысында сатылған тауардың жалпы кұнынан (сатылған енімнен түскен
жалпы түсімнен) ай соңында калған тауар құнының калдығын алып тастап
шығарамыз. Бұл есептеу касса мен тауар туралы есеп берудің негізінде
жасалады.
4."Болжамдық сальдосын жалпы сатылған өнімнің құнына және сатылмай
қалған тауар құнының қалдығына бөлу арқылы тауардың орташа пайыздық
үстемесін табамыз.
5. Тауар калдығына катынасты сатылмаған сауда үстемесінің сомасын ай
соңында қалған тауардың сомасын орташа пайыздық сауда үстемесіне көбейту
жолымен анықтаймыз.
6. "Болжамдық сальдодан" 13303 шоты бойынша тауар калдығына жататын
сауда үстемесінің сатылмаған сомасын алып, сатылған тауардың сауда
үстемесінің сомасын анықтаймыз, бұл өз кезегінде кызыл жазумен жазылатын
жазу болып табылады.
Сонымен, жоғарыда айтылған есептеулердің мәні: ай басындағы сауда
үстемесінің сомасын және ай барысында алынған сомасын сатылған тауар мен ай
соңында қалған тауарға пара-пар (пропорционалды) етіп аламыз, бұл кезде
әрбір тауардың үстемесін есептеудің қажеттілігі туындамайды.
Көтерме саудасындағы тауарлардың операциясының есебі. Көтерме
саудасындағы кәсіпорындардың бөлшек сауда кәсіпорындарынан айырмашылығы:
онда тауардың есебі сатып алынған бағасы бойынша жүреді, сондықтан тауар
козғалысы бойынша операциясын бухгалтерлік есептің шоттарында көрсету
сызбасы (схемасы) біршама қарапайым болып келеді.
Реттік№Шаруашылық операцияларының Шоттар
мазмұны корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4
1. Жабдықтаушылардан келіп түскен
тауар қоймаға кірістелді ҚҚС 1310 3310
сомасына(16%) 1420 3310
2. Тауар сатып алушыларға сатылды:
-табысы қалыптасқан (қосылған)
келісімшарттық құнына 2110 6010
-сату бойынша айналысына
есептелген ҚҚС (16%) 2110 3130
3. Сатып алынған тауардың сатылған
бағасы есептен шығарылды 7010 1330
4. Келіп түскен тауардың
шот-фактурасы төленді 3310 1040
5. Олардың сатып алған тауардың
шоттарын сатып алушылар төледі 1040 2110
Көтерме сауда кәсіпорнында тауардың аналитикалық есебі оның коймасы мен
бухгалтериясында жүреді.
Бухгалтерлік есепте тауардың сатып алынған бағасьн көрсету үшін
тауардың
сатылған бағасын үстемеден және КҚС "тазалайды," яғни кызьл жазумен
жазылады.
Олардың есебінің бөлшек сауда кәсіпорындарының есебінен айтарлықтай
ерекшелігі жоқ, тек қана құжаттау тәсілінде (рәсімдеуінде) болуы мүмкін.
Көтерме сауда кәсіпорындары негізінен акшасыз есеп айырысу жүйесімен жұмыс
істейді, сондықтан босатылған тауарды қуаттайтын құжаты болып накладнойы
саналады, бақылау-кассалық машина чектері емес. Көтерме сауданьң екі түрі
бар: қоймадан (қоймалық айналым) және транзиттік (транзиттік айналым).
Сауда ұйымының қоймасынан тауар сатылған жағдайда өзі жабдықтаушымен
есептеседі, тауарды қабылдап алады, тауарды өз коймасынан сатып алушыға
жөнелтеді және одан өзі төлемін өндіріп алады.
Транзиттік жолымен тауарды сатқан кезде тауар сауда кәсіпорынның
коймасына түспейді, ол тікелей соңғы сатып алушыға бағытталады. Транзиттік
жолымен есеп айырысуға көтерме кәсіпорны қатысуы да, қатыспауы да мүмкін.
Бірінші жағдайда, көтерме сауда кәсіпорны өзі жабдықтаушылармен тауар
үшін өзі есептесіп және сатып алушылардан төлемін өзі өндіріп алады. Ал
екінші, яғни, көтерме кәсіпорны қатыспаған жағдайда, көтерме кәсіпорны
тауарды ең соңғы сатып алушыға жеткізіп беруді ғана ұйымдастырады, ал
олардың есеп айырысуы жабдықтаушылардың және тікелей тауарды алушылардың
арасында жүреді.
Көтерме сауда кәсіпорнынан, әдетте, тауарды сатып алушыға
жөнелту жазба келісім-шартының негізінде жүзеге асырылады, онда жеткізіп
берудің барлық жағдайлары айтылады (саны, сапасы, тауар бағасы, тасымалдау
жағдайы т.б.), сондай-ақ сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құкығының
кезеңі де. Казақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 238 бабына сәйкес
мүліктің берілген кезеңінен бастап келісім-шарт бойынша мүлікті алушыға
меншік кұкығы етеді, егер де заң актілерінде немесе келісім-шартта басқаша
жағдайлар қарастырылмаса. Алушыға мүлікті беру кезінде танылады, ал алушыға
жөнелту үшін транспорттық ұйымдарына берумен тең немесе мүлікті алушыға
жіберу үшін почтаға өткізумен тең, егер де занда немесе келісім-шартта
басқаша жағдайлар қарастырылмаса (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 239 бабы)
1.4 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы тауарлардың
операциясының есебі.
Бартерлік мәміле тәртібінде сатылған өнімнің есебі. Ақшасыз
тауардан тауарға меншік кұқығымен бірге берілетін (ауысатын) тауар
айырбастау операциясын бартерлік мәміле деп түсінеміз. Бартерлік
операциясының кезінде жасалған мәміле бойынша табысы алынған тауар сатылған
кұны бойынша бағаланады және танылады (бартерлік тәртіпте алынған тауардың
сомасы 200000 теңге тұрған, енді осы айырбасталынып алынған тауардың құны
250000 теңгеге бағаланған және оны сол бағаға сату мүмкіндігі тусын делік,
онда 250000 теңге табыс ретінде танылады). Дегенмен де, бартерлік
операциялардан түсетін табысты анықгау оңайға түспейді және оларды барынша
дәл есептеу мүмкін емес, оңда бартерлік тәртіпте алынған тауардың сомасы,
яғни 200000 теңге табыс ретінде танылады. Еңді біз бартерлік мәміле бойынша
жасалатын шотгар корреспонденциясын карастырып көрейік.
Уақытша шығарылған және уақытша әкелінген тауардың есебі. Тауарлар
Қазақстанның территориясынан (аймағынан) уакытша шығарылуы немесе уақытша
әкелінуі мүмкін. Бұл кезде ол тауарлар сол өзінің бастапқы қалпын өзгертпей
иелеріне қайтарылуы тиіс, бірақ олардың табиғи тозуы, сақтау және
тасымалдау шығындары болуы мүмкін. Уақытша шығарылатын немесе уақытша
әкелінетін тауарға рұқсатты кеден органдары береді. Олардың мерзімін
де, яғни мақсатына және басқа да жағдайына (көрмеге т.б,) қарап, сол
органдар белгілейді, бірақ ол екі жылдан аспауы керек (кейбір тауарлар үшін
ол өте қысқа, ал кейбір тауарлар үшін ұзаққа созылуы мүмкін). Белгіленген
мерзімі өткеннен кейін, уақытша шығарылған (әкелінген) тауар кайтарылмаса,
онда басқаша кедендік тәртібіне мәлімделуі тиіс, не Қазақстан
Республикасының кеден органдарының қоймасына уақытша орналастырылуы керек.
Уақытша шығарылатын және уақытша әкелінетін тауар кәсіпорынның 1330
"Басқа да әкелінген тауарлар" шотында есептелінеді, онда: "Уақытша
шығарылған тауарлар" және "Уақытша әкелінген тауарлар" деген екі субшоты
ашылады. Уақытша әкелінетін тауарлар келіп түскен кезде 133 шотының
"Уақытша әкелінген тауарлар" субшоты дебеттеліп, 3210 шоты кредиттеледі, ал
олар қайтарылған кезде
1330 шоты кредиттеліп, 3210 дебеттеледі. Егер де тауарлар объективті
себептер бойынша қайтарылмаса, онда 1330 шоты дебеттеледі. Ал жабдықтаушыға
онда қайтарылмаған тауардың құны өтеледі және ҚҚС бойынша есеп айырысуы
жасалады.
Ал уақытша шығарылған тауарға 1330 шоты кредиттеледі де, 1330
шотының "Уақытша шығарылған тауарлар" субшоты дебеттеледі, ал егер де ол
тауарлар
қайтарылмаса, онда оған керісінше операциялар жасалынады, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол, қолма – қолсыз
есеппен сатудың теориялық
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.1Тауарларды әзірлеу, тауарлар түрлері, жіктелуі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тауарды несиеге, қолма – қол, қолма – қолсыз есеппен
жүргізу
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
1.4 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы
тауарлардың операциясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...29
ІІ бөлім. ПОСЖБ ЖШС – нің өндірістік материалдар өндірудегі
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1.ПОСЖБ ЖШС – нің қалыптасуы, дамуы және бухгалтерлік
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2.ПОСЖБ ЖШС – нің экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3.ПОСЖБ ЖШС – нің ақша қаражатының құрамы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.4.Синтетикалық және аналитикалық есеп.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ІІІ бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебін және қолма – қол,
қолма – қолсыз есебін жетілдірудегі іс
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1.Францияның жалпы экономикалық жағдайы, салық жүйесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.2.ХҚЕС – тың даму тарихы,
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.3.1.С Бухгалтерия 8.0 қазіргі таңда қолданылуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қосымшалар:
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...71
Кіріспе
Еліміздің өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бері біздің жас мемлекетіміз
бен оның Үкіметі талай сыннан өтіп келе жатқандығы белгілі.
Кәсіпорындар бірінен кейін бірі жабылып, халықтың басым көпшілігі
жұмыссыз қалды. Ауылдарды ақшасыздық жайлап алды. Халықтың барлығы көшеге
шығып, дорба – сөмке арқалап, базар жағалап кетті. Бүкіл елді үмітсіздік
кернеді. Қазіргі күні бүкіл әлемді шарын бастаған және ең ауыр сипатқа ие
болып отырған соңғы дағдарыстың салмағын алғашқылардың бірі болып сезінген
Қазақстан экономикасы болды. Мұның да өзіндік заңдылықтары бар.Егер Бүкіл
әлемдік сауда ұйымына қосылып үлгермеді демесеңіз Қазақстан, бұл тұста
біртұтас дененің бір мүшесі секілді ортақ экономикалық ағзаға кірігіп
үлгерген еді. Әлемнің қаншама елдеріне мұнай, металл, астық және басқа да
минералды шикізат көздерін жөнелтіп жатырмыз.Қазақстанның екінші деңгейдегі
банктер әлемдік қаржы институттарынан іркіліссіз несие тарату
мүмкіндіктеріне ие болып, ел ішіне шетелдік волюталар тасқындай төгілді.
Осы жағдай әлемдік қаржы дағдарысының алғашқы шегінде Қазақстан
жағдайына әсер етті.
Жылдың басында Үкімет пен Ұлттық банктың, қаржы қадағалау агенттігінің
бірлескен мәлімдемесінде үстіміздегі жылы ішкі жалпы өнімнің өсу көлемі 5 –
7 % аралығында, ал инфляция деңгейі 10% - ға дейінгі аралықта болатындығы
айтылған – ды. Үстіміздегі жылдың 8 айында инфляция деңгейі 7,5 пайызды
құрады, Қазақстан экономикасы әлемдік дағдарыстың алғашқы кезеңіне
жеткілікті жағдайда беріктік танытты.
2007 жылдың соңында Қазақстан Үкіметі Елбасының тікелей тапсырмасына
сәйкес еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз
етудің бірінші кезекті міндеттері туралы жоспарды әзірлеп, бекіткен
болатын. Бұл жоспар салынып жатқан тұрғын үйлердегі учаскелердің құқығын
қорғау және ипотекалық рыногтың әлсіреуіне жол бермеу, орта және шағын
кәсіпорындардың жобаларын оларға қолайлы жағдайда қаржыландыру, еліміздің
азық – түлік рыногының тұрақтылығын қамтамасыз ету, бюджеттік инвестициялық
жобаларды жүйелі жүзеге асыру жағдайын сақтап қалу секілді бағыттарды
қамтыған болатын. Шағын және орта бизнесті қаржыландыруға бюджет арқылы
үлкен қаржы бөлінген.
Үкімет еліміздің экономикалық тұрғыдан сапалы дамуын қамтамасыз ету
бағытында бір қатар жүйелі қадамдар жасады.
Қазақстан Республикасының дамуын негізге ала отырып, курстық жұмыс
жаздым.
Маған берілген тақырып: Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол,
қолма – қолсыз есеппен.
Тауарларды сату әр қилы болып келеді. Бұл – көтерім саудамен сату,
қолма – қол есеп айырысу, тауарларды несиеге өткізу, ұсақ көтерме сауда,
сатып алушыға қызмет көрсету.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға бойынша
кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз,
тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт
пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма – қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың
құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық
еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден
осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін өлшейді және калғанын 6 айдан үш
жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын
болса, онда тауарды несиеге алу барысының бастапқысында оның құнының 40%-ін
төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төлентін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне
қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар
сатылатын болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының екі
айлық еңбекақысынан аспауы керек, ал, 24 айға 8 айлық еңбекақыдан, 36 айға
- 12 айлық еңбекақыдан, 48 айга 18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60
ай мерзімінде төленіп бітуі тиіс несиенің шекті сомасы сатып алушының 24
айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда
тауар құны мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен
немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан сауда кәсіпорнының пайдасына несие сомасының
проценті өндіріліп алынады. Бұл проценттің мөлшерін сауда кәсіпорны банк
несиесінің қолданыстағы мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген
несие сомасындағы тауардың құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей
үлестермен өтейтін болады.
І бөлім. Тауарды несиеге сатудың есебі, қолма – қол, қолма – қолсыз
есеппен сатудың теориялық аспектісі.
1. Тауарларды әзірлеу, тауарлар түрлері, жіктелуі туралы түсінік
Маркетинг кешені 4 құрылымдық компоненттен тұрады:
1. Тауар.
2. Баға.
3. Тарату әдістері.
4. Ынталантыру әдістері.
Тауар түсініктемесінің саны жеткілікті. Тауар дегеніміз - бұл мұңтаждықты
немесе талап-тілекті қанағаттандыратын және нарыққа назар аударту, сатып
алу, пайдалану немесе тұтыну үшін ұсынылатын нәрсенің бәрі.
Олар объектілер, көрсетілетін қызметтер, орындар, ұйымдар және идеялар
болуы мүмкін.
Тауарлық бірлік - шаманың, бағаның, сыртқы пішінінің көрсеткіштерімен
және басқа да атрибуттарымен сипатталатын ерекшеленген тұтастың. Мысалы,
тіс пастасы - тауар, ал "Проктер энд Гембл" фирмасының "Колгейт" пастасының
қыспасы, бағасы 190 теңге – тауарлық бірлік.
Тауарларды ойлап шығарушылар дайындайды және оны әзірлеген уақытта идеяны
3 деңгейде қабылдау қажет:
1. Ойдағы тауар, бұл деңгейде мына сұрақтарға жауап беріледі; "Сатып алушы
нақты нені сатып алады? Сатып алушы қандай мұңтаждықты
қанағаттандырады?"
Өйткені қандай да болмасын тауар - ол белгілі бір проблеманы шешетін орау
арқылы көрсетілетін қызмет.
2. Нақтылы түрінде орындалған тауар, ол бес негізгі сипатымен: сапасының
деңгейімен, ерекшеліктер жинағымен, арнайы әшекейленуімен, маркалық
атауымен, ерекше орауымен белгіленеді.
3. Нығайтылған тауар - тауарға қолдау ретінде қосымша көрсетілетін
қызметтер мен пайдасын беру. Фирма тауарға үнемі қолдау жасап отыратын
тиімді жолдарды іздеуі қажет.
Тауарлар әлемі ауқымды және сан алуан, сондықтан онда дұрыс бағыт ұстану
үшін оны жіктеуде әртүрлі әрекеттер жасалып жатыр.
Тауарды пайдалаыу дәрежесі немесе материалдық қажеттілігі бойынша жіктеу:
Ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарлар - көп мәрте пайдаланылатын
материалдық бұйымдар (тоңазытқыштар, станоктар, киім);
Қысқа мерзім пайдаланылатын тауарлар - пайдаланудың бір немесе бірнеше
циклі ішінде толық қолданылатын материалдық бұйымдар (отын, жағар май,
сыра, тұз, сабын);
Көрсетілетін қызметтер - белгілі бір тарап іс-әрекет, басқасына пайда
немесе қанағаттандыру түрінде ұсынатын сату объекті (тұрмыс қажетін өтеу
ұйымдары, заң және бугалтерлік кеңсе, банктер).
Өндірістік тауарлар басқа тауар мен көрсетілетін қызметтерді өндіруде
шаруашылык қызметті және тұтынушыларға қайта сату үшін сатып алынады.
Өндіріс тауарларын өндіріске қатысуына, құндылығына байланысты келесі үш
топтарға бөлуге болады:
Материалдар мен бөлшектер (тетіктер) өндіріс процесінде толык,
пайдаланылады. Оларды екі топқа бөлуге болады: 1) шикізат - ауыл
шаруашылығы өнімдерін қамтиды (бидай, жеміс - жидектер, мақта және т.б.)
және 2) жартылай фабрикаттар мен тетіктер бұлар материалдық компоненттер
(темір, цемент, сым темір және т.б.) немесе толықтырушы бұйымдар
(дөңгелектер, шағын моторлар және т.б.) ретінде қолданылады.
Күрделі мүлік - дайын бұйымда жартылай шамада болатын тауарлар. Оны
әдетте 2 негізгі топқа бөлуге болады: тұрақты құрылыстар және қосалқы
жабдық. Тұрақты құрылыстар - олар үй - жайлар, әкімшілік ғимараттары,
компьютерлер мен станоктар, қосалқы жабдыктар - жылжитын, зауыттық жөне
кеңселік жабдықтар (қол құралы және т.б.).
Қосалқы материалдар мен көрсетілетін қызметтер - дайын бұйымның құрамына
кірмейтіндер. Қосалңы жабдық - жұмыс материалдары, техникалық қамтамасыз
ету және қайта жөндеуге арналатын материалдар. Көрсетілетін қызметтер -
олар іс-әрекет, пайда немесе қанағаттандыру түрінде ұсынатын қызметтер
(банктер, техникалық жұмыс станциялары, тұрмыс қажетін өтеу ұйымдары және
т.б.).
Тауар саясатының маңызды элементтерінің жиынтығы болып онын, таңбасы,
орауы, атқарылатын қызметі және тауарлық ассортиментін әзірлеу табылады.
Марка – ол тауардың атауы, белгілі бір қаріппен жазылған рәмізі, суреті
немесе олардың қосындысы.
Маркалық атау – ол марканың бір бөлігі, оны айтуға болады және тауардың
сапасы жаңсы деген ойды білдіреді, мысалы, "Шевроле", "Пума".
Маркалың белгі – ол өзге тауардан айыру үшін белгіленген сөзбен, суретпен
көлемді етіп бейнеленген марканың бөлігі, эмблемасы.
Тауарлық белгі (® , ™) – құқықтық қорғаумен қамтамасыз етілген марка,
оның бөлігі.
Авторлық құқық (© ) - әдебиеттік, музыкалық немесе көлемді шығармалардың
құрамы мен нысанын басып шығаруға, сатуға және басқадай түрлендіруге
өзіндік құқық.
Тауарлық номенклатура – нақтылы сатушы мен сатып алушыларға ұсынылатын
тауарлардың және тауарлық бірліктердің ассортименттік топтарының жиынтығы.
Тауарлық ассортимент - өз араларында ңызмет жасауының ұқсастығы бойынша
немесе осы бір тұтынушылар тобына сатуына немесе бір диапазон бағалары
төңірегіне өте тығыз байланысты тауарлар тобы. Егер фирма өз тауарына
маркалық атау беруін шешсе, онда ол келесі шешімдерді қабылдауы тиіс:
А) Марканың иесі жөніндегі шешім:
• тауар ендіруші маркасының атауымен;
• өзінің маркасын иеленуге аламын деген делдалға тауардың
берілуімен;
• тауардың бір бөлігі өндірушінің маркасьмен, келесі бір бөлігі делдал
маркасының атауымен шығырылса.
Б) Маркалық тауардың сапасы жөніндегі шешім.
Маркалық; тауарды әзірлеген уақытта оның сада деңгейін және басқа да
айырықша белгілері қандай болатынын шешіп алу қажет, өйткені олар мақсатты
нарықта марканың айқындамасын түрақты ұстануды қамтамасыз етеді. Сапа – ол
маркалық тауардың өз қызметін орындауға есептелген қабілеті.
В) Туыстық маркалар жөніндегі шешім.
Маркалық атаулар берілуінің мәселесіне 4 көзқарас айқындалған:
• жеке маркалық атаулар
• барлық тауарларына бір маркалық атау беру
• туыстық, тауарлар үшін ұжымдық маркалық атау беру
• жеке атаулармен үйлестірілген фирманың сауда атауы.
Г) Марканы пайдалану аясын кеңейту жөніндегі шешім. Тауар үлгісін немесе
жаңа тауарды нарыққа шығару кезінде жетістіктерге жеткен маркалық
тауарларға мүмкіншілік беру.
Д) Көп маркалық көзқарас жөніндегі шешім
Көп маркалық көзқарас – ол сатушының бір тауарлық санатта 2 немесе одан
да көп маркаларды пайдалануы.
Маркалы тауар – бұл жоғары сапалы тауар, сол себептен ол маркаланбаған
тауармен салыстырғанда 15-20% жоғары бағаланады.
Маркалы тауар бойынша мамандандырылған "Интербранд" консалтинг компаниясы
1996 жылы өз зерттеулерінің нәтижелерін жарыққа шығарды, ол бойынша әлемде
ең белгілі, ең әйгілі 10 марка бар екен: Макдональс, Дисней, Кока – Кола ,
Сони, Джиллет, Мерседес – Бенц , Левис, Микрософт, Мальборо. Тауар
маркалары санаткерлік меншіктің объектісі болып табылады және "Тауар
маркасы, қызмет көрсету белгілері мен тауардың шығу тегін білдіретін
атаулар туралы" Қазаңстан Республикасының заңымен қорғалады.
Тауарлық ассортимент және тауарлық номенклатура
Тауарлық ассортимент - өз араларында қызмет көрсетуінің ққсастығы бойынша
немесе белгілі бір тұтынушылар тобына сатуына немесе бір диапазон бағалары
төңірегіне өте тығыз байланысты тауарлар тобы.
Тауарлық номенклатура – нақты сатушы мен сатып алушыларға ұсынылатын
тауарлар мен тауарлық бірліктердің ассортименттік топтарының жиынтығы.
А) Тауарлың ассортимент шеңберінде қабылданатын шешімдер:
1. тауарлық ассортиментті көбейту жөніндегі шешім (төмен, жоғары, екі жақ
бағытта);
2. жаңа бұйымдарды іске қосу арқылы тауарлық ассортиментті толықтыру
жөніндегі шешім.
Б) Тауарлық номенклатура жөніндегі шешім:
3. тауарлық номенклатураның ауқымдылығы. Ауқымдылығы – фирма шығаратын
ассортиментік тауарлар тобының жалпы саны;
4. тауарлың номенклатураның толықтырылуы. Толықтырылуы – ол тауарлар мен
құрастырушылардың жалпы саны;
5. тауарлық номенклатураның тереңдігі. Тереңдігі – ол ассортименттік
топтар шеңберінде жекелеген тауарларды ұсыну жолдары;
6. тауарлық номенклатураның үйлесуі. Үйлесім – ол түрлі ассортименттік
топтардын, түпкі пайдалану деңгейінде тауарлар арасы жақындығының деңгейі.
Сөйтіп, тауар саясаты - кәсіпорынның маркетингтік қызметінің тауарлар
ассортименті мен тауарлар номенклатурасы белгілеуді, жаңа тауар шығаруды
және бұрынғы тауарды жетілдіруді, орау стратегиясын, тауарға тауар белгісін
беруді және қызмет көрсетуді қамтитын сан салалы, аса күрделі қызмет
саласы.
2. Тауарды несиеге, қолма – қол, қолма – қолсыз есеппен
жүргізу саясаты
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға бойынша
кейін өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз,
тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және т.б. секілді ұзақ уақыт
пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауардың қолма – қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөліктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың
құнына қарай анықталады.
Егер несиеге сатылатын тауардың бағасы ең аз шамадағы бір айлық
еңбекақының 12 еселік мөлшерінен аспайтын болса, онда сатып алушы бірден
осы тауар құнының ең аз дегенде 20%-ін өлшейді және калғанын 6 айдан үш
жылға дейін бөліктеп төлейді. Егер тауардың бағасы аталған шектен асатын
болса, онда тауарды несиеге алу барысының бастапқысында оның құнының 40%-ін
төлейді, ал, қалған бөлігі 5 жылға дейінгі мерзімде төлентін болады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың жаңа ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі (шекарасы) азаматтардың еңбекақы (табыс) деңгейіне
қарай анықталып белгіленетін болады.
Мәселен, алты айға дейінгі мерзімде бөліктеп төленетін тауар
сатылатын болса, берілетін несиенің сомасы тауарды сатып алушының екі
айлық еңбекақысынан аспауы керек, ал, 24 айға 8 айлық еңбекақыдан, 36 айға
- 12 айлық еңбекақыдан, 48 айга 18 айлық еңбекақыдан аспауы тиіс және 60
ай мерзімінде төленіп бітуі тиіс несиенің шекті сомасы сатып алушының 24
айлық еңбекақы деңгейінде белгіленеді.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда
тауар құны мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен
немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан сауда кәсіпорнының пайдасына несие сомасының
проценті өндіріліп алынады. Бұл проценттің мөлшерін сауда кәсіпорны банк
несиесінің қолданыстағы мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген
несие сомасындағы тауардың құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей
үлестермен өтейтін болады.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар саудасының маңызды
көзіне, оны қалыптастыратын әрі ауыстыратын құралға несие
карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
1. несие карточкасының эмитент - банкісі;
2. несие карточкасының иесі;
3. несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем құралы ретінде
қабылдайтын сауда ұйымдары.Клиент несие карточкасын алу үшін банк
белгілеген ақшалай қаражат сомасын банкке аударуы қажет. Тауарлар мен
көрсетілген қызметтердің ақысын несие карточкасымен клиент шотында қаражат
болмаған жағдайда да, яғни, банк несиесінің есебінен төлеуге болады.
Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір працентті
өндіріп алады.,
Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл сайын белгілі бір
соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын жаңартуға аударып
отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен
тарап отыр. ВИЗА, Америкэн Экспрес Мастер кард секілді халықаралық
қаржы ассоциациялары осы пластикалық карточканың иелеріне қызметтің кез
келген түрін керсетуде.
Бүгінгі таңда көптеген қазақстандық банктер де әр түрлі несие
карточкаларын щығара бастады.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады.
Ломбардтар (несиені) халыққа жеке пайдаланылатын және үйде тұтынылатын
заттың кепілдігімен береді.
Сауданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне, оның нарыктық құнына
және ломбард белгілеген кепілдікті қамтамасыз етудің шегіне қарай
анықталады.
Бүгінгі танда, әсіресе, жекеше ломбардтар кеңінен тараған. Сол себепті
де ломбард несиесінің процеттік мөлшерлемелері жоғары болып келеді. Тіпті
банктік проценттің мөлшерлемелерінен асып түсетін кездері де болады. Бұл,
сөз жоқ, осы несиенің құрамына өз әсерін тигізбей қоймайды.
Біртұтас ақша айналымының құрамына қолма-қол акшасыз айналым кіреді.
Қолма-қол ақшасыз айналым барлық ақша айналымының үштен екі бөлігін
құрайды. Қолма-қол ақшасыз айналым дегеніміз - бұл қолма-қол ақшасыз есеп
айырысудың жиынтығы. Қолма-қол акшасыз есеп айырысу дегеніміз - қолма-қол
ақшанң қатынасынсыз, тек банкідегі есеп шоттарға жазу арқылы немесс өзара
талаптарды есепке алу арқылы есеп айырысуды айтамыз.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырьісудың келесі нысандары бар:
1. Төлем-тапсырмалық нысаны.
2. Аккредитивтік нысан.
3. Чекпен есеп айырысу.
4.Төлем–талап тапсырмалық нысаны.
Төлем-тапсырмалық нысаны. Төлем тапсырмасы дегеніміз - төлеушінің
өзіне қызмет көрсететін банкіге өз есеп-шотынан тиісті соманы ақша алушының
есеп шотына аударуға, беретін бұйрығы. Төлем тапсырмасы арқылы есеп айырысу
төмендегідей жүргізіледі:
1. Тауар жеткізуші келісімшартқа сәйкес тауарын жөнелткеннен кейін
төлеушінің атына фактура-шотын ұсынады:
2 Сатып алушы тауарды алғаннан кейін төлем-тапсырмасының жинақтамасын
толтырып, оған фактура-шотын қосып, өзіне қызмет көрсететін банкіге
тапсырады;
3. Құжаттарды тиісті тексеруден өткізгеннен соң банк көрсетілген соманы
сатып алушының есепшотынан шығарып, тауар жеткізушінің банкісіне
аударады.4. Тауар жеткізушінің банкісі алған ақшаны оның жекс шотына
қондырып. акшаның түскенін хабарлайды.
Аккредитивтік нысан. Аккредитивтік нысаңды қолданғанда құжаттардың
айналысы төмендегідей жүргізіледі:
1. Жасалған шартқа сәйкес тауар өндіруші өндірілген тауарының жөнелтуге
дайын екенін сатып алушыға хабарлайды және одан аккредитив ұсынуын талап
етеді.
2. Сатыл алушы мұндай хабарды алғаннан кейін өзінін банкісіне аккредитивтік
өтінішті толтырып жібереді.
3 Тауар алушының банкісі өтініште көрсетілген соманы тауар сатушының
банкісіне аударады.
Тауар сатушынын банкісі алған ақшаны аккредитивтер деген шотқа қалдырып,
тауар сатушыға елеулі түрде хабарлайды.
Тауар сатушы мұндай хабарды алғаннан кейін, тауар алушыга тауарды жеткізеді
және оны дәлелдейтін құжаттарды өзінің банкісіне жібереді.
Тауар сатушының банкісі құжаттарды алғаннан кейін аккредитивтер деген
шоттағы ақшаны тауар сатушының жеке шотына аударады және оған ақшаның
түскенін хабарлайды.
Чекпен есеп айырысу. Бұл қай жағынан алып карағанда да өте қолайлы
нысан. Бұл нысан бойынша есеп айырысу төмендегідей жүргізіледі:
1. Сатып алушы алмақшы болған тауарын іріктеп алады да, оның сомасына чек
жазып береді.
2. Чек ұстаушы сол чекті келесі күні сатып алушының банкісіне төлеуге
ұсынады.
3 Сатып алушынын банкісі бұл чектің сомасын тауар сатушының есепшотына
аударады немесе қолма-қол түрінде оған ұсынады.
Төлем-талап тапсырмалық нысаны. Бұл нысан бойынша есеп айырысу
төмендегідей жүргізіледі:
1. Тауар сатушы тауарды алушыға жеткізеді де, оның жеткізгенін
дәлелдейтін кұжаттарды тауар алушысының банкісіне жібереді;
2. Тауар атушының банкісі бұл құжаттарды тауар алушыға
төлеуге келісім беру үшін жібереді (акцепт төлеуге келісім беру).
3. Тауар алушы 3 күн аралығында алған құжаттармен танысып. келісімін
беріп,өз банкісіне қайтадан жібереді:
4. Тауар алушының банкісі құжатта көрсетілген соманы,тауар алушынын
есепшотынан шығарып, тауар сатушысының банкісіне аударады;
5. Тауар сатушысының банкісі алған ақшаны тауар сатушының есепшотына
қондырып, оған акшаның түскенін хабарлайды.
2006 жылы екінші деңгейдегі банктер және Қазпошта АҚ 4-кестеде
берілген төлем құралдарын пайдалана отырып, 71038,8 млрд. теңге ( 563,4
млрд. долл.) сомаға 106,0 млн. транзакция жүргізді.
Тұтастай алғанда төлем кұралдарын пайдаланудың ұлгайғаны байқалады.
Мәселен, 2005 жылмен салыстырғанда 4-кестеде көрсетілген төлем құралдарын
пайдалана отырып жүргізілген төлемдер саны 21,0 млн. транзакцияға немесе
24,7% ал төлемдер сомасы 23404,1 млрд. теңгеге немесе 49,1 % ұлғайды.
Қағаз ақша белгілерінің және ұсақ монеталардың үздіксіз қозғалысын
қолма-қол ақша айналымы деп аталады. Қолма-қол ақша айналымының біртұтас
ақша айналымының ішінде үлесі аз болғанымен оның мәні өте зор, өйткені
қолма-қол ақша арқылы еңбекакы, зейнетақы, жәрдемақы, т.с.с. төлемдер
төленеді. Ал олар өз кезегінде халыктың тұрмыс деңгейіне тікелей әсер етеді
және нарықта төлем қабілеті бар сұранысты қалыптастырады. Қолма-қол ақша
айналымын 6-суреттен көруге болады.
2006 жыл 2005 жылмен салыстырғанда экономика субъектілерінің қолма-қол
ақшаға қажеттіліктерінің айтарлықтай ұлғаюымен сипатталды. 2006 жылы Ұлттық
банктің резервтік қорларынан 1081,9млрд.теңге сомасында қолма-қол ақша
айналысқа шығарылды. Осы уақыт кезеңінде айналыстан алынған ұлттық
валютаның банкноталары мен монеталарының көлемі 853,1 млрд. теңге болды.
Осылайша, эмиссиялық нәтиже оң, 228,8 млрд. теңге мөлшерінде калыптасты
және 2005 жылғы осы көрсеткіштен 4.8 есе (47,7 млрд. теңге) артық болды (7-
сурет).
Ұлттық банк
2-ші деңгейлі банктер
Заңды тұлғалар
Халық
Қолма-қол ақшаның қозғалысы.
2006 жылғы қантарда қолма-қол ақшаны алу 2005 жылғы қаңтармен
салыстырғанда 1.5 млрд. теңгеге азайды және (-) 32 млрд. теңге болды. 2006
жылғы ақпан-шлдеде банкноталар мен монеталар эмиссиясыпың көрсеткіші 2005
жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 3,6 есе ұлғайды.
2006 жылдың тамыз-қазанында эмиссиялық нәтиже 2005 жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда 58.8 млрд. тенгеге азайды және (-) 28.0 млрд. теңге
болып қалыптасты. 2006 жылңғ қараша-желтоқсанда ұлттық валютаның жаңа
дизайндағы
банкноталарының айналысқа шығарылуынан эмиссиялық көрсеткіштің көлемі
біршама айтарлықтай (89.4 млрд. теңге) болды.
2006 жылғы 15 қарашадан 31 желтоқсанға дейінгі аралықтағы кезеңде 413.4
млрд. теңге сомасына жаңа дизайндағы банкноталар айналысқа шығарылды, 318,0
млрд.теңгс ескі дизайндағы банкноталар айналыстан алынды,
нәтижесінде 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша айналыста колма-қол акша
айналысына қызмет көрсететін барлық банкнотасанының 39.5% көлемінде ескі
дизайндағы банкнота қалды.
Осылайша, 2006 жылы эмиссиялық көрсеікіштердің өсуі 2005 жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда 2006 жылғы ақпан-шілдеде (143,8 млрд. теңге) және
2006 жылғы қараша-желтоқсанда (94.6 млрд. теңге) айналысқа қолма-қол ақша
шығарудың айтарлықтай ұлғаюынан және 2006 жылғы қаңтарда ақша алу сомасының
қысқаруынан пайда болды.
Алматы каласын және Жамбыл облысын қоспағанда, барлық облыста аймақтар
бөлігінде он эмиссиялық нәтижелср белгіленді, 2006 жылы Жамбыл облысында
эмиссиялық нәтиженің 2005 жылғы оң нәтижеден теріске өзгеруі ескеретін
жағдай. Неғұрлым эмиссияланатын Шығыс Қазақстан (57.2 млрд. теңге),
Қарағанды (56.6 млрд. теңге), Алматы (45.5 млрд. теңге), Қызылорда (44.3
млрд. теңгс) облыстары және Астана қаласы (45.5 млрд. теңге) болып
табылады.
Эмиссиялық нәтиженің артуы екінші деңгейдегі банктердің кассалары
арқылы өтетін қолма-қол акша айналымының көрсеткіштеріне әсер етті.
Банктердің кассаларына қолма-қол ақшанын түсу көлемі 2006 жылы 2005
жылмен салыстырғанда 41,7% (1 891 млрд, тенге) ұлғая отырып, 6430.9 млрд.
теңге болды, ал қолма-қол ақшаны беру көлемі 45% (2098 млрд. теңге) ұлғая
отырып, 6755,3 млрд. теңге болды. 5-кестеде көрсетілгендей, айналымдар
кассалық айналымдардың барлық баптары бойынша ұлғайды. Қолма-қол акша беру
баптарында өткен жылы да байқалған көлік және байланыс кәсіпорындарына
қолма-қол ақша беру азайды.
Банктердің кассасына қолма-қол ақшаны қайтару коэффициенті 2005 жылғы
97,5% карағанда 95,2% болды.
Банктердің кассаларына қолма-қол ақша қаражаты түсімдерінің негізгі
үлесін мынадай тусімдер құрайды:
1. тауарларды, қьзмет көрсетулерді және орындалған жұмыстарды сатудан-
1 738,2 млрд.теңге(түсімдердің жалпы көлемінің 27%) ұлғаюы 2005 жылмен
салыстырғанда 39,4% болды;
2. шетел валютасын сатудан - 1 236,2 млрд. Теңге (19,2%),
ұлғаюы – 23,5% болды;
3. жеке тұлғалардың депозиттері бойынша шоттарына 1008,4 млрд.теңге
(15,7%) болды,ұлғаюы - 80,7% болды. I
Банктердің кассаларына қолма-қол акшаның қаражаты түсу баптарының
арасында едәуір 1,8 есе ұлғайған жеке тұлғалардың депозиттері бойынша
шоттарына түсетін түсімдер.
2006 жылғы касса айналымы шығыс бөлігінің көрсеткіштерін 2005 жылғы
көрсеткіштермен салыстыру банктердің касса айналымы шығыс бөлігінің мынадай
басым баптарын көрсетеді:
- жеке тұлғалардың салымдары бойынша шоттардан беру 1 351,3 млрд.
теңге (берудің жалпы көлемінің 20%) болып, 2005 жылмен салыстырғанда
66,3% ұлғайды;
- тауарлар, қызмет көрсетулер және орындалған жұмыстар үшін ақы
төлеуге қолма-қол акша беру 1 276,3 млрд. теңге (19%) болып, 28,8%
ұлғайды;
- банкоматтарды толықтыру үшін 978,7 млрд. теңге(14,5%)
беріліп,44,3% ұлғайды.
Берілген қолма-қол ақшаның жалпы массасындағы біршама 2,2 есе ұлғаю
жеке және заңды тұлғаларға заемдар беру бабы бойынша байқалады, ол 232,4
млрд. теңгені кұрады.
1.3 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы тауарлардың
операциясының есебі
Тауар - материалдардық бұйымдар, олар тұтыну немесе пайдалану үшін
сатьп алынады. Сатып алынған тауарлардың есебі үшін 1330 "Алынған тауарлар"
және 1330 "Басқа да тауарлар" шоттары қолданылады. Бұлар мүліктік-активті
шоттар. 1330-шотты негізінен сауда, қоғамдық тамақтандыру, жабдықтау-сату,
делдалдық жоне сыртқы экономикалық ұйымдар пайдаланады.
Тауарды бағалау есептік бағаны таңдау болып табылады, яғни бағаның
көмегімен тауар кірістеледі және есептен шығарылады. Бұл ретте сату бағасы
да, сатып алу бағасы да пайдаланылуы мүмкін. Есептік бағаны таңдау
шаруашылық жургізуші субъектінің есептік саясатында тіркеледі, ол
шаруашылык жүргізуші субъектінің бірыңғай тауарларына катысты үйлестірілуі
керек.
Сатып алынған кұны өзіне: сатып алу құнын, баж салығын, комиссиондық
марапаттауын; жабдықтаушыларға, делдал ұйымдарға төлейтін төлемдерін;
транспорттық-дайындау және басқа да шығыстарьн, яғни алынған запастармен
тікелей байланысты шығыстарын енгізеді. Сауда жеңілдіктерін, артық төленген
сомаларын және басқа да осы тәріздес түзетулерін, әкелінген шығындарды
анықтау кезінде шегеріледі. Көтерме сауда кәсіпорындарында тауардың сатып
алынған құны, әдетте, есептік баға ретінде бола алады.
Сату бағасы - бұл тауардың сол бойынша ең соңғы тұтынушыға сатылатын
бағасы. Сату (бөлшек) бағасының кұрамына мыналар кіреді:
- сатып алынған кұны - бұл кұжаттармен қуатталған (шоты, тауарлы-
транспорттық накладнойы, кедендік декларациясы) тауардың жабықтаушылардан
сатып алынған кұны;
акциз - бұл тек кейбір тауар түрлеріне белгіленеді: алкоголь өнімдеріне
және
темекі бұйымдарына, жеңіл автомобильдерге, зергерлік бұйымдарға т.б.;
акциздің
мөлшерлемесін үкімет белгілейді, проценттік денгейде тауардың кұнына бөліп
немесе натуралды түрде оның физикалық көлеміне бөліп анықтайды, ал
алкогольдік өнімдер бойынша акциздің мөлшерлемесі оның кұрамындағы спиртке
тәуелді етіп белгіленуі мүмкін;
қосылған құн салығы — келесі мөлшерлеме бойынша әртүрлі тауар түрлеріне
белгіленеді: 0% (нольдік пайызы бойынша) - экспортталған тауарларға (заңда
қаралғандардан басқасы), 16% - барлық тауар түрлері бойынша (ҚҚС -
босатылғандардан басқасы);
сауда үстемесі – бұл бөлшек сауда кәсіпорындарының шығысын жабу үшін
және сату операцияларынан табыс алуға арналған үстеме.
Дегенмен де, көптеген бөлшек сауда магазиндері тауарды сауда үстемесі
бойынша емес, сату (бөлшек) бағасы бойынша ескереді. Бұл жауапты тұлғаның
жауапкершілігінен туындайды, егер де тауар жетіспей калған жағдайда, сол
тауарды өтеуіне тура келеді.
Келіп түскен тауарды есепке алу айтарлықтай қиындық туғызбайды, өйткені
келіп түскен тауардың әрбір партиясы тиесілі кұжаттармен рәсімделеді
(шоттармен, тауарлы-транспорттық накладноймен т.б. құжаттармен). Қоймадағы
тауардың шығысы да үлкен мәселе туғызбайды, өйткені әрбір босатылған тауар
үшін тиесілі құжаттар жазылады. Қиындық тек, бөлшек сауда магазиндерінде
сату барысында пайда болады. Бұнын басты себебі: сатып алынған тауардың
сомасына тек бакылау-кассалық машинасынан алынған чек беріледі, онда
сатылған тауардың сату бағасы бойынша құны көрсетіледі, бірақ бір күнде
канша тауар сатып алынған бағасы бойынша сатылғаны туралы мәлімет көрінбей
қалады. Ол мынадай есептеу жолымен шығарылады:
Сатылған Жұмыс күнінің Сатып алынған Жұмыс соңына
тауардың құны = бағасы сатып + бағасы бойынша - сатып алынған
сатып алынған алынған бағасы түскен тауарлардың бағасы бойынша
бағасы бойынша бойынша тауардың құнықалған тауардың
қалдығы
қалдығы
Бұл кезде қалдықтың деңгейін тұрақты түрде түгелдеудің көмегімен
анықтауға тура келеді, ал ол көп уакытты қажет етеді. Басқадай жағдайда,
калдықтың деңгейін анықтау мүмкін емес.
Көптеген бөлшек сауда кәсіпорындарында тауар есебін ұйымдастырудың
күрделі жағдайынан алшақ болу үшін тауардың сату бағасы бойынша есеп әдісін
пайдаланады. Өйткені ол сатылған тауардың есептік бағасы бойынша сомасын
жеңіл анықтауға мүмкіндік береді, ол үшін бүкіл сомадан чек бойынша жиынтық
сомасын алып тастаса, айырмасы саудадан түскен түсім болып саналады. Осы
жағдайда, тауардың да қалдығын кез келген кезеңге аныктау мүмкіндігі туады.
Бұл тәсіл тек қана көтерме саудаға тән деп ойлауға болмайды, оны бөлшек
саудамен айналысатын кәсіпорындар да штрих кодтарының көмегімен жүзеге
асыруына болады. Штрихтық кодтар, әдетте, он үш саннан (цифрдан) тұрады,
оның алғашқы екеуі өнімді-дайындаушы (немесе өнімді-сатушы) мемлекетін
көрсетеді; келесі бесеуі - өнімді әзірлеуші-кәсіпорынды, одан кейінгі
бесеуі -тауарға сипаттама береді (атауы, мөлшері т.б.) және ең соңғы біреуі
— бақылаушы болып саналады.
Магазинге тауар келіп түскен кезде оның атауы, айрықша белгісі, саны және
сатып алынған бағасы туралы ақпарат көшірме (сканирующей) қондырғысының
арқасында компьютердің жадында сақталады. Одан әрі карай тауарды сату
кезінде компьютер қандай тауардың қандай санда (мөлшерде) сатылғаны туралы
мәліметті тіркейді, осының негізінде, сатылған тауардың сатып алынған құнын
анықтайды. Тауардың есептен шығарылғаны туралы ақпараттар, егер олар ресми
кұжатталмаса немесе компьютерде тіркелмесе, онда ол туралы мәліметті
түгелдеудің көмегімен алынады.
Кейбір тауарлар өзінің техникалық себептері бойынша штрихтық кодтауға
жатпайды (қалам, қаламсап т.б.), онда олардың сатып алу бағасын жоғарыда
көрсетілген формула бойынша анықтайды.
Есептік құнын тандау - алынған кұны бойынша немесе сату құны бойынша
мәселенің шаруашылық жүргізуші субъекті үшін де маңызы зор. Осы мақсатта
бухгалтерлік есеп стандартында төрт әдіс қарастырылған:
1. арнайы (тұтастай) идентификациялау әдісі;
2. орташа өлшемдік құн әдісі;
3. ФИФО әдісі - запастарды алғашкы сатып алынғандардың бағасы бойынша
бағалау әдісі;
Бұл аталған әдістердің қолдану тәртібі жоғарыда "Тауарлы-материалдык
құндылықтардың есебі" деген тарауда толығымен қарастырылған болатын.
Бөлшек сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың
ерекшеліктері. Бөлшек саудадағы тауарлар есебі 1330 "Алынған тауарлар"
шотында жургізіледі, оған мынадай субшоттары ашылады.
13301 субшоты - "Бөлшек сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы
тауарлар", онда бөлшек сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы сақталып
тұрған тауарлар есепке алынады. Есеп дайын өнім және материалдар есебі
сиякты санына және кұнына карай, сатып алу бағалары бойынша жүргізіледі.
13302 субшоты- "Бөлшек саудада сату үшін алынған, сатып алынған
тауарлар", онда материалдық жауапты адамдардың (аға сатушылардың, бөлім
меңгерушілерінің т.б.) жауапкершіліктерінде тұрған тауарларды есепке алады.
Есепке алу сату бағалары бойынша (сатып алу бағасы, ҚКС және сауданың
үстеме бағасы қосылады) жүргізіледі. Есепке алу сол тауардың құны бойынша
жүргізіледі.
13303 субшоты - "Тауардың үстеме бағасы". Бұл субшотта сату үшін
берілген тауарлардың барлық түрі (тауар топтары бойынша сараланып)
белгіленген мөлшердегі үстеме бағасы бойынша есепке алынады. Соның
нәтижесінде сатуға берілген тауарлардың бағасы үстеме бағасынан асып
түседі. Тауарлар сатылғаннан кейін тауардың үстеме баға қызылмен жазылып,
олардың құнын кемітеді; үстеме баға кәсіпорынның тауарларды сатқаннан
тапқан табысы болып табылады. Сатылған тауардың үстеме бағасын белгіленген
үлгі бойынша есептен шығарады.
13304 субшоты - "Тауар бағасына косылған құн салығы". Бұл субшотта
сатуға беріл ген тауар бағасына енгізілген ҚҚС сомасын көрсетеді. Тауар
бағасына үстеме бағасы мен ҚҚС косылады да, сөйтіп ол тауардың сатылу құнын
кұрайды (қалыптастырады). Осы бағалар бойынша тауарлар тұтынушыларға және
басқа сатып алушыларға сатылады.
Тауарлар сатылғаннан кейін тауар бағасы ҚҚС сомасынан "тазартылады", яғни
табыс сомасы шығарылады, ол үшін ҚҚС сомасын кызылмен жазады. ҚҚС жалпы
табыстан есептелінеді де, тауарлар түскен және кірістелген кезде шегерімге
қойылған (331-шоттың дебеті) сомаларды алып тастағаннан кейін қалғаны
бюджетке аударылады.
Сөйтіп, 13303 және 13304 субшоттары тек тауардың сатылу кұнын
қалыптастыруға арналған, яғни көмекші қызмет атқарады және олардың дербес
арналымы жоқ. Бірақ көмекші кызметсіз бөлшек сауда кәсіпорындары сатылған
тауардың түсіміне бақылау жасаудан айырылады, сондықтан да сатушы да, сатып
алушы да тауардың сатылататын бағасын білуге мүдделі.
Сонымен қоса, көмекші субшоттар жүйесін колдану синтетикалық есептің
дұрыс жүруіне өз септігін тигізеді, яғни халыққа сатылған тауардың
мөлшерін, арналымын, үстеменің есептеу тәртібін, нарық бағасын анықтауға
көмектеседі.
Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған заңмен сәйкес, бухгалтерлік
есепте де, салық есебінде де есептеу әдіс пайдаланады, соған сәйкес тауар
сатып алушыға босатылысымен, оның төлем мерзіміне қарамастан, тауардың
сатылған кезеңі болып саналады. Ал бөлшек сауда кәсіпорындарында тауардың
сатылған кезеңі болып, қолма-қол ақша түскен кезең саналады, өйткені онсыз
тауар босатылмайды.
Сонымен, бухгалтерлік есепте тауардың сатылған кезеңі, магазиннің бас
кассасына ақшаның келіп түскен кезеңнен бастап 1010 - шоттың дебетінде,
6010 және 3130 шоттардың кредитінде көріністабады.
Тауарды есептен шығару сатушының есеп беруінің негізінде жасалады, онда
тауардың сатылған құнының бірыңғай қағидасына сай етіп көрсетіледі.
Енді сатылған тауардың сатып алынған бағасын көрсету үшін, әдетте, тауар
бағасындағы сатылған ҚҚС сәйкес және сатылған сауда үстемесіне ай соңында
бөлшек сауда кәсіпорындарында есебі шығарылады.
Алдымен, белгіленген нысан бойынша, сатылған сауда үстемесін есептейді,
ал ол өз кезегінде келесі процедурадан тұрады:
Бухгалтерлік жазбалардың негізінде сауда үстемесі тауардың сатылу
(сату)бағасына қосылатын болғандықтан, тауардың барлық партиясына 1330
шотыньң 2 субшоты дебеттеліп, 1330 шотының 3 субшоты кредиттеледі, бұл
арада 1330шотының 3 субшотында сатылған тауар бойынша айдан айға тек
сатылған тауардың сатып алынған құнын алу үшін, ол қызылмен жазылып
отырады,нәтижесінде 1330 шоты бойынша кредиттік қалдықтың пайда болуы
мүмкін.
Тауардың ай ішіндегі айналымы мен ай басындағы тауардың құнына сауда
үстемесінің қалдығын қосып, сауда үстемесінің "болжамды сальдосы" деп
аталатын жағдайын аламыз (бұл жағдайда 1330шотының 3 субшотының дебеті
бойынша операцияларын шегереміз).
Ай барысында сатылған тауардың жалпы кұнынан (сатылған енімнен түскен
жалпы түсімнен) ай соңында калған тауар құнының калдығын алып тастап
шығарамыз. Бұл есептеу касса мен тауар туралы есеп берудің негізінде
жасалады.
4."Болжамдық сальдосын жалпы сатылған өнімнің құнына және сатылмай
қалған тауар құнының қалдығына бөлу арқылы тауардың орташа пайыздық
үстемесін табамыз.
5. Тауар калдығына катынасты сатылмаған сауда үстемесінің сомасын ай
соңында қалған тауардың сомасын орташа пайыздық сауда үстемесіне көбейту
жолымен анықтаймыз.
6. "Болжамдық сальдодан" 13303 шоты бойынша тауар калдығына жататын
сауда үстемесінің сатылмаған сомасын алып, сатылған тауардың сауда
үстемесінің сомасын анықтаймыз, бұл өз кезегінде кызыл жазумен жазылатын
жазу болып табылады.
Сонымен, жоғарыда айтылған есептеулердің мәні: ай басындағы сауда
үстемесінің сомасын және ай барысында алынған сомасын сатылған тауар мен ай
соңында қалған тауарға пара-пар (пропорционалды) етіп аламыз, бұл кезде
әрбір тауардың үстемесін есептеудің қажеттілігі туындамайды.
Көтерме саудасындағы тауарлардың операциясының есебі. Көтерме
саудасындағы кәсіпорындардың бөлшек сауда кәсіпорындарынан айырмашылығы:
онда тауардың есебі сатып алынған бағасы бойынша жүреді, сондықтан тауар
козғалысы бойынша операциясын бухгалтерлік есептің шоттарында көрсету
сызбасы (схемасы) біршама қарапайым болып келеді.
Реттік№Шаруашылық операцияларының Шоттар
мазмұны корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4
1. Жабдықтаушылардан келіп түскен
тауар қоймаға кірістелді ҚҚС 1310 3310
сомасына(16%) 1420 3310
2. Тауар сатып алушыларға сатылды:
-табысы қалыптасқан (қосылған)
келісімшарттық құнына 2110 6010
-сату бойынша айналысына
есептелген ҚҚС (16%) 2110 3130
3. Сатып алынған тауардың сатылған
бағасы есептен шығарылды 7010 1330
4. Келіп түскен тауардың
шот-фактурасы төленді 3310 1040
5. Олардың сатып алған тауардың
шоттарын сатып алушылар төледі 1040 2110
Көтерме сауда кәсіпорнында тауардың аналитикалық есебі оның коймасы мен
бухгалтериясында жүреді.
Бухгалтерлік есепте тауардың сатып алынған бағасьн көрсету үшін
тауардың
сатылған бағасын үстемеден және КҚС "тазалайды," яғни кызьл жазумен
жазылады.
Олардың есебінің бөлшек сауда кәсіпорындарының есебінен айтарлықтай
ерекшелігі жоқ, тек қана құжаттау тәсілінде (рәсімдеуінде) болуы мүмкін.
Көтерме сауда кәсіпорындары негізінен акшасыз есеп айырысу жүйесімен жұмыс
істейді, сондықтан босатылған тауарды қуаттайтын құжаты болып накладнойы
саналады, бақылау-кассалық машина чектері емес. Көтерме сауданьң екі түрі
бар: қоймадан (қоймалық айналым) және транзиттік (транзиттік айналым).
Сауда ұйымының қоймасынан тауар сатылған жағдайда өзі жабдықтаушымен
есептеседі, тауарды қабылдап алады, тауарды өз коймасынан сатып алушыға
жөнелтеді және одан өзі төлемін өндіріп алады.
Транзиттік жолымен тауарды сатқан кезде тауар сауда кәсіпорынның
коймасына түспейді, ол тікелей соңғы сатып алушыға бағытталады. Транзиттік
жолымен есеп айырысуға көтерме кәсіпорны қатысуы да, қатыспауы да мүмкін.
Бірінші жағдайда, көтерме сауда кәсіпорны өзі жабдықтаушылармен тауар
үшін өзі есептесіп және сатып алушылардан төлемін өзі өндіріп алады. Ал
екінші, яғни, көтерме кәсіпорны қатыспаған жағдайда, көтерме кәсіпорны
тауарды ең соңғы сатып алушыға жеткізіп беруді ғана ұйымдастырады, ал
олардың есеп айырысуы жабдықтаушылардың және тікелей тауарды алушылардың
арасында жүреді.
Көтерме сауда кәсіпорнынан, әдетте, тауарды сатып алушыға
жөнелту жазба келісім-шартының негізінде жүзеге асырылады, онда жеткізіп
берудің барлық жағдайлары айтылады (саны, сапасы, тауар бағасы, тасымалдау
жағдайы т.б.), сондай-ақ сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құкығының
кезеңі де. Казақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 238 бабына сәйкес
мүліктің берілген кезеңінен бастап келісім-шарт бойынша мүлікті алушыға
меншік кұкығы етеді, егер де заң актілерінде немесе келісім-шартта басқаша
жағдайлар қарастырылмаса. Алушыға мүлікті беру кезінде танылады, ал алушыға
жөнелту үшін транспорттық ұйымдарына берумен тең немесе мүлікті алушыға
жіберу үшін почтаға өткізумен тең, егер де занда немесе келісім-шартта
басқаша жағдайлар қарастырылмаса (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 239 бабы)
1.4 Көтерме саудасындағы және бөлшек сауда кәсіпорындарындағы тауарлардың
операциясының есебі.
Бартерлік мәміле тәртібінде сатылған өнімнің есебі. Ақшасыз
тауардан тауарға меншік кұқығымен бірге берілетін (ауысатын) тауар
айырбастау операциясын бартерлік мәміле деп түсінеміз. Бартерлік
операциясының кезінде жасалған мәміле бойынша табысы алынған тауар сатылған
кұны бойынша бағаланады және танылады (бартерлік тәртіпте алынған тауардың
сомасы 200000 теңге тұрған, енді осы айырбасталынып алынған тауардың құны
250000 теңгеге бағаланған және оны сол бағаға сату мүмкіндігі тусын делік,
онда 250000 теңге табыс ретінде танылады). Дегенмен де, бартерлік
операциялардан түсетін табысты анықгау оңайға түспейді және оларды барынша
дәл есептеу мүмкін емес, оңда бартерлік тәртіпте алынған тауардың сомасы,
яғни 200000 теңге табыс ретінде танылады. Еңді біз бартерлік мәміле бойынша
жасалатын шотгар корреспонденциясын карастырып көрейік.
Уақытша шығарылған және уақытша әкелінген тауардың есебі. Тауарлар
Қазақстанның территориясынан (аймағынан) уакытша шығарылуы немесе уақытша
әкелінуі мүмкін. Бұл кезде ол тауарлар сол өзінің бастапқы қалпын өзгертпей
иелеріне қайтарылуы тиіс, бірақ олардың табиғи тозуы, сақтау және
тасымалдау шығындары болуы мүмкін. Уақытша шығарылатын немесе уақытша
әкелінетін тауарға рұқсатты кеден органдары береді. Олардың мерзімін
де, яғни мақсатына және басқа да жағдайына (көрмеге т.б,) қарап, сол
органдар белгілейді, бірақ ол екі жылдан аспауы керек (кейбір тауарлар үшін
ол өте қысқа, ал кейбір тауарлар үшін ұзаққа созылуы мүмкін). Белгіленген
мерзімі өткеннен кейін, уақытша шығарылған (әкелінген) тауар кайтарылмаса,
онда басқаша кедендік тәртібіне мәлімделуі тиіс, не Қазақстан
Республикасының кеден органдарының қоймасына уақытша орналастырылуы керек.
Уақытша шығарылатын және уақытша әкелінетін тауар кәсіпорынның 1330
"Басқа да әкелінген тауарлар" шотында есептелінеді, онда: "Уақытша
шығарылған тауарлар" және "Уақытша әкелінген тауарлар" деген екі субшоты
ашылады. Уақытша әкелінетін тауарлар келіп түскен кезде 133 шотының
"Уақытша әкелінген тауарлар" субшоты дебеттеліп, 3210 шоты кредиттеледі, ал
олар қайтарылған кезде
1330 шоты кредиттеліп, 3210 дебеттеледі. Егер де тауарлар объективті
себептер бойынша қайтарылмаса, онда 1330 шоты дебеттеледі. Ал жабдықтаушыға
онда қайтарылмаған тауардың құны өтеледі және ҚҚС бойынша есеп айырысуы
жасалады.
Ал уақытша шығарылған тауарға 1330 шоты кредиттеледі де, 1330
шотының "Уақытша шығарылған тауарлар" субшоты дебеттеледі, ал егер де ол
тауарлар
қайтарылмаса, онда оған керісінше операциялар жасалынады, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz