«Ақын – жыраулар шығармашылығындағы дүниетаным»

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... 3

І. XV.XVII ғғ. ақын.жыраулар шығармасындағы философиялық дүниетаным.
1.1. Қазақ ақын.жырауларының әлеуметтік ойлары ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Шалкиз поэзиясының қазақ рухани дүниесіндегі орны ... ... ..22

ІІ. XVIII ғ. жыраулар шығармашылығындағы философиялық идеялар
2.1. Бұхар жырау және қоғамдық ой ағымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2. Зар.заман ақындарының әлеуметтік философиясы ... ... ..35

ІІІ. Ақын.жыраулар мұрасындағы рухани құндылық қатысты көзқарастары
3.1 Ақын.жыраулардың менталитеттік бейнені қалыптастыруы ... 35
3.2 Ақын.жыраулардың тәлім.тәрбие жөніңде ... ... ... ... ... ... ... ... 35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...46

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Қазіргі егемендік алған елімізде мәдени, рухани жұтаңшылық әлі де болса халық сана-сезіміне үлкен дағдарыс әкеліп, кері әсер етуде. Бұл құбылыстың себебі неде? Осы сұрақ үлкен толғанысты, ойлауды, тиянақты тұжырым жасауды талап етеді. Қазіргі қазақ зиялыларының пайымдауынша, мұндай тығырыққа тірелуден адам санасының жете бермейтін жағдайында әрі карай тұнғиыққа батпау амалын көрсететін бір-ақ бағдарлама бар. Ол халықтың идеялық, рухани біліктілігін нығайту.
Қазақ халқы ұлт болып қалыптасқаннан берғі уақытында, өзінің тарихи аренаға шығуында қаншама жағымды, әрі жағымсыз жәйттарды басынан кешірді. Небір қиянат пен зорлык-зобалаңдарға және зұламаттарға ұшыратқан қоғамдық-саяси, мәдени әрекеттердің барлығы ұлт санасында сақталып, қоғамдық өміріндегі тіршілігінде, өмірге деген көзқарасында, ұғымында, болмысында, дүниетанымында өзіндік із қалдырып, жадыда сақталып, салт-санасын оятып, ұлттық менталитетінде өшпес белгілерін қалдырды.

1. Ардановский С.Н. Историческое единство человечества и взаимное влияние культур. Л., 1967.- 112-113б.
2. Әуезов М., Соболев Л. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры. А., 1962. – 87 б.
3. Алиев Ж. Из истории взаимовлияний и развития общественной мысли и культуры народов Средней Азии и Казахстана. А., 1992 – 70 б.
4. Бердібаев Р. Дәстүр тағлымы. А., 1973. - 38 б.
5. Бисембиев К.Б. Очерки истории общественно-политической и философской мысли в Казахстане. А., 1976.
6. Қасымжанов А., Алтаев Ж. Ежелгі рухани таным және қазақ философиясы. Альманах. «Мұрагер»., 1992.№1.2.
7. Қасыбек А.Қ. Қазақ философиясы дамуының тарихи ерекшеліктері. ҚазМУ Хабаршысы. А., 1994.
8. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. А., 1996 – 12 б.
9. Сүйіншіалиев Х. VIII-XVIII ғасырдағы қазақ әдебиет. А.,1989. – 56 б.
10. Бес ғасыр жырлайды. А., 1989. І-том.
11. Сыдықов Қ. Ақын жыраулар. А., 1974. - 25-26 б.
12. Сонда қараңыз. 1994. - 35-37 б.
13. Шешендік сөздер. А., 1992.
14. Егізбайұлы Ә. Елімнің сырын еттім жыр: өлең, жырлар, толғау, дастандар. А., 1996.
15. Сегизбаев М.С. Традиция свободомыслия и атеизма в духовной культуре казахского народа. 1973 - 26-27 б.
16. Қасымжанов А.Х. Духовное наследие казахского народа. А., 1996. – 25 б.
17. Айтқазин Т. Қазақтардың мұрасы. А., 1994. - 38-39 б.
18. Қасқабасов С. Қазақ фольклорының тарихилық/миср мен әлсанның тарихилығы. А., 1993. - 113 б
19. Валиханов Ч.Ч. Записки о киргизах// собр. соч.т.1.с. - 358
20. Қарауыз Қасқабасов С. 104б /1.3.104/
21. Қазақтың көне тарихы. А., 1993. – 346 б.
22. Қазақ совет энциклопедиясы І-т. - 502 б.
23. Қасқабасов С. Казахская несказочная проза. А., 1991.- 86 б.
24. Қазақ фольклорының тарихы. А., 1991 - 95 б.
25. Мағауин М. Ғасырлар бедері. А., 1991. – 48 б.
26. Мағауин М. Қобыз сарыны. А., 1968. - 69 б.
27. Мағауин М. Қобыз сарыны. А., 1968. - 77-78 б.
28. Бұқар жырау Қалқаман ұлының шығармалары. А., 1992. – 55 б.
29. Сонда қараңыз: - 87-88 б б.
30. Бердібаев Р. Жыршы дәстүр. А., 1980. – 38 б.
31. Ежелгі дәуір әдебиеті. Христоматия. А., 1991. – 56 б.
32. Бұқар жырау Қалқаманұлы. А., 1992. - 85-86 б б.
33. Қуанғанов Ш.Т. Бұқар жырау А., 1992. – 62 б.
34. Әуезов М. Әдебиет тарихы А., 1991. - 132 б.
35. Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі - Әлем. А., 1991. – 291 б.
36. Мұқанов С. Қазақтың XVIII-XIX ғғ. әдебиетінің тарихынан очерктер І бөлім. А., ҚМББ. 1942. – 199 б.
37. Ғабитов Т. Мәдениеттануға кіріспе. А., «Санат». 1996. – 97 б.
38. Ақназаров Х.З. Философия тарихынан тәріскер курсы. Алматы, 1992. – 78 б.
39. Омарұлы Б. Мұрат Мөңке ұлы. А., 1993. - 8 б.
40. Ал қаласа әлеумет//жазушы. А., 1991. – 114 б.
41. Омарұлы Бауыржан. Мұрат Мөңкеұлы. А., 1993. - 9 б.
42. Досмұхамедұлы Х. Аламан. А., 1991. - 104 б.
43. Әуезов М. Әдебиет тарихы А., «Ана тілі»., 1994. – 21 б.
44. Ал қаласа әлеумет. А., «Жазушы», 1996. - 115 б.
45. Әуезов М. Шығармалары А., 1984. 15т. – 294 б.
46. Бейсенов Қ. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері А., Ғылым», 1994. - 155 б.
47. Досмұхамедұлы Х. Аламан. А., 1991. – 110 б.
48. Бейсенов Қ. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері А., «Ғылым», 1994. - 156 б.

1 Назарбаев Н. Қазақстан - 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халкына Жолдауы. - Алматы, 2002. - 96 б.
2 Қазақстан Республикасы мәдени дамуының тұжырымдамасы. - Алматы:
ҚазӨМҒЗИ, 2002. - 20 б.
3 Кішібеков Д., Кішібеков Т. Қазақ - философ халық // Ақиқат. - 1994. -
№3.-29-34 6.
4 Орынбеков М.С. Қазақстан философиясының көк-жиегі //Ақиқат. - 1994.
-№6.
5 Ақатай С Інжу-маржан секілді. - Алматы: Өнер, 1995 - 200 б.
6 Қариұлы 3. және т.б. Ұлттық философия: ол қандай болуы керек? // Жас
алаш. - 1994. - 23 маусым. - №72
7 Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану: Оқулық. -
Алматы: Раритет, 2004. - 416 б.
8 Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік-философиялық
талдау. - Алматы: ФСИ, 2000. - 180 б.
9 Ақатай С Ұлттық діл деген не? //Ақиқат. - 1999. - №3. - 64 б. (41-466.).
10 Молдабеков Ж.Ж. Тектіліктің түрағы тұлғалыққа тірек // Адам әлемі. -
1999. - №2
11 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым,
1999.-200 6.
12 Турсунов Е.Д. Истоки тюркского фольклора. Қорқыт. - Алматы: Дайк-
Пресс,2001.-168с.
13 Делез Ж., Гваттари Ф. Номадология туралы трактат // Тамыр. - 2001. -
№2 (4). - 94-97 б.
14 Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы (XV-XVIII ғ.). -
Алматы: ҚазМУ, 1988. - 122 б.
15 Политология. - М: Моск.комерч.унив., 1993.-431 с
16 Нұрмұратов С Тәуелсіз елдің ұлттық ділі // Заман Қазақстан. - 1996. -
15 наурыз. - 0,4 б.т.
17 Юнг К.Г. Душа и миф. Шесть архетипов... - Киев-Москва, 1947. -С.384.
18 Байлярова Б. Понятие национального менталитета: к постановке
проблемы // Поиск. - 1997. - №3. - С.
19 Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Эдеп пен жантану. Ұлттық тәлім-тәрбие. -
Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. - 144 б.
20 Джавад Нурбахиш. Таверна среди Руин: Семь ээсе о суфизме. - М.: НБР,
1992.-С. 136.
21 Идрис Шах. Суфизм. - М.: Колонников, Комаров и К, 1994. - С.446.
22 Ғабитов Т.Х., Мәдениеттануға кіріспе. - Алматы: Санат, 1996. - 128 б.
23 Тәтімов М. Қазақ ділі // Қазақ әдебиеті. - 2000. - №49. - 8 желтоқсан,
24 Бұрбаев Т.К. ұлы менталитеті. - Астана: Елорда, 2001. - 248 б.
25 Соловьев В. Русская идея. -СПб: София, 1991.-С. 88.
26 Хара Даван Э. Чингис хан как полководец и его наследие. - Алматы:
КРАМДС, 1992.-С. 272.
27 Африка: взаимодействие культур / Под ред. Р. Исмагилова. - М:
Наука,1989.-С. 366.
28 Артановский С.Н. Историческое единство человечества и взаимное
влияние культур. -Л.: Просвещение, 1967. -С.209.
29 Тойнби А. Постижение истории. - М.: Политиздат, 1991. - С. 731.
30 Артановский С.Н. Социалистическая теория личности и человека на
рубеже культур. - Л.:
31 Гачев Г. Национальные образы мира. Америка в сравнении с Россией и
славянским миром. - М.: Раритет, 1997. - С.680.
32 Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. -
Алматы: Ер-Дэулет, 1994. - 172 б.
33 Аманхан Әлім. Патриотизм және мещандық // Қазақ әдебиеті. - 2000. -
№35. - 25 қыркүйек.
34 К вопросу о формировании национального самосознания в трудах
представителей классического и современного евразиатства. - Алматы,
1997, -С.318.
35 Ұлттық сана-сезім мен қадір - қасиет. - Алматы: , 1999, б.
36 Шалабаева Г.А. Постижение культуры: мировоззренческие парадигмы. -
Алматы: Ақыл кітабы, 2001. -С.420.
37 Тасмагамбетов И. Социально-политическое обновление Казахстана:
тенденции и приоритеты. - Алматы: Институт развития, 1996. - С. 190
38 Кшибеков Д.К., Кшибеков Т.Д. Казахстан. Переходный период:
проблемы и трудности. - Алматы: Айкос, 1998. - С.
39 Орынбеков М.С. Ежелгі Қазақтың дүниетанымы. - Алматы: Ғылым, 1996.
-168 6.
40 Древнекитайская философия. - М.: Мысль, 1972. Т.1. - 363 с.
41 Зорин В., Бұрбаев Т. Пути восхождения к мудрости. - Акмола:
Мыслитель, 198.-С.388.
42 Қараңыз: Ғабитов Т.Х., Мәдениеттану. - Алматы: Раритет, 2004. - 416 б.
(266)
43 Колчигин СЮ. Логика целостного мировоззрения. - Алматы: Ғалым;
1993.-200 с.
44 Валиханов Ч.Ч. Заметки по истории южносибирских племен. // Собр.
сөз. в 5-ти т. Т. 1.-Алматы: Қазэнцикл., 1985.-432 6.
45 Ақтамберді // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. / Құрастырған М.
Мағауин. - Алматы: Ана тілі, 1993. - 176 б.
46 Қазақ даласының ойшылдары (XIII-XV ғғ.) 2-кітап. - Алматы: ФСИ,
2001.-196 6.
47 Бұқар жырау //XV-XVIII ғас. Қазақ поэзиясы /Құр. Ә. Дербісәлин. -
Алматы: Ғылым, 1982. - 240 б.
48 Сапаралы Б. Адал бақан. - Алматы: Өнер, 1992. - 384 б.
49 Жақсылықов А.Ж. Образы, мотивы и идеи с религиозной
содержательностью в произведениях казахской литературы. - Алматы:
Қазақ университеті, 1999. -422 с.
50 Тоныкөк // Екімыңжылдық дала жыры / Бас ред. Э.Нысанбаев - Алматы:
Қазақ энциклопедиясы, 2000. - 752 б.
51 Қаз дауысты Қазыбек // Ел аузынан / Құр. Б. Адамбаев. - Алматы,
Жазушы, 1989.-368 6.
52 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 280 б.
53 Шалабаева Г.К. Духовная культура казахского народа и проблемы
становления национального самосознания / Дис. док. филос. н. -
Алматы, 1997.-304 с.
54 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. - Алматы:
Евразия, І993. -78 с.
55 Назарбаев Н.А. В потоке истории. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 с.
56 Кенжалиев З.Ж. Көшпелі Қазақ коғамындағы дәстүрлі құқықтық
мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 192 б.
57 Валиханов Ч.Ч. Исторические предания о батырах XVIII в. // Собрание
сөзинений в пяти томах. Т.1. - Алма-Ата: Каз. Энциклопедия, 1984. -
432 с.
58 Сатиршинов Б.М. Қазақстан мәдениетінің тарихы мен теориясының
кейбір мәселелері. - Алматы: Сорос қоры, 2001. - 160 б.
59 Шортанбай Қанайұлы. Зар заман // Элем: Альманах... - Алматы:
Жазушы, 1991.-496 6.
60 Есімов Ғ. Сана болмысы: Саясат пен мэдениет туралы ойлар. - Алматы:
РИМП "Эскито", 1994. - 224 б.
61 Степь глазами извне / Под ред. Касымжанова А.Х. - Алматы: КазГУ,
2000. - 148 с.
62 Асан кайгы (XV ғасыр) // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет / Құр.
М.Мағауин. - Алматы: Анатілі, 1993. - 176 б.
63 Махмуд Қашғари. Диуани лүғат ат-түрк / Келімбетов Н. Ежелгі дәуір
әдебиеті. - Алматы: Анатілі, 1991.-264 6.
64 Ғарифолла Есім. Сана болмысы. - Алматы: Эскито-Верена, 1994. - 224 6.
65 Нуртазина Н. Ислам и казахская культура (данные фольклора) // Вестник
КазГУ. Серия историческая. - Алматы. - №5. - С.
66 Канагатова A.M. Преемственная связь этических воззрений Бухар жырау
и Кабан жырау. / Канд. дисс. - - Алматы: 1995, - 134 с.
67 Франк С.Л. Духовные основы общества. - М.: , 1992. - С.
68 Бес ғасыр жырлайды. /Құр. Мағауин М. - Алматы: Жазушы, 1981. Т. 1. -
256 6.
69 Уақыт жэне эдебиет. - Алматы: Жазушы, 1962. - 336 б.
70 Шал Құлекеұлы // XV-XVIII ғас. Қазақ поэзиясы. - Алматы: Ғылым,
1982.-240 6.
71 Доспамбет жырау // XV-XVIII ғас. қазақ поэзиясы. - Алматы: Ғылым,
1982.-240 6.
72 Құран Кәрім / Ауд. Халифа Алтай. Әнфәл Сүресі, 65-66 аяттар. - Сауд
Аравиясы: Фахд әулеті баспасы. - 604 б.
73 Барласулы Т. Соз атасы ертегі, күраннан сыр шертеді // Қазақ әдебиеті.
74 Түрсвич А.Я. Категории средневековой клуьтуры. - М.: Искусство, 1972.
- 318 с.
75 Абай. Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, Қазақ энциклопедиясы, 1995.
- 720 б.
76 Гончаренко Н.В. Гений в искусстве и науке. - М.: Искусство, 1991. - 432
с.
77 Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 417 б.
78 Кұлтегін. Үлкен жазу // Екімыңжылдық дала жыры. - Алматы: Қазақ
энциклопедиясы, 2000. - 752 б.
79 Каскабасов С. Казахская несказочная проза. - Алма-Ата: Наука, 1990. -
238 с.
80 Марғүлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368 б.
81 Турсунов Е. Древнетюркский фольклор: истоки и становление. -
Алматы: Дайк-Пресс, 2001. - 172 с.
82 Утемиш Хаджи. Чингис-наме. - Алма-Ата: Ғылым, 1992. - 296 с.
83 Қоңыратбаев Ә. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. - Алматы:
Қазақ университеті, 1991.-400 6.
84 Асан Қайғы. Әй Жәнібек, ойласаң // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Хрестоматия. - Алматы, 1993.
85 Шалкиіз. Аспанды бұлт күрсайды // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Хрестоматия. -Алматы, 1993.
86 Доспамбет. Озушылар, озмаңыз... // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Хрестоматия. - Алматы, 1993.
87 Жиембет. Қол-аяғым бүғауда // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Хрестоматия. - Алматы, 1993.

88 Бұқар жырау. Ай, заман-ай, заман-ай // Қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет. Хрестоматия. - Алматы, 1993.
89 Махамбет. Мұнар да мұнар, мұнар күн // Екімыңжылдық дала жыры. -
Алматы, 2000.
90 Шалкиіз. Қара бас құспен шалдырып // Қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет. Хрестоматия. -Алматы, 1993.
91 Шалкиіз. Тіленшіұлы Шалкиіз / XV-XVIII ғас. Қазақ поэзиясы. - Алматы,
1982.
92 Шалкиіз. Сен алтынсың, мен пүлмын / XV-XVIII ғас. Қазақ поэзиясы. -
Алматы, 1982.
93 Доспамбет. ...Ағарып атқан таңдай деп / XV-XVIII ғас. Қазақ поэзиясы. -
Алматы, 1982.
94 Қазтуған. Бұдырайған екі шекелі // Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Хрестоматия. - Алматы, 1993.
95 Ақтамберді. Атадан алтау туғанның // Қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет. Хрестоматия. -Алматы, 1993.
96 Бес ғасыр жырлайды. - Алматы: Жазушы, 1984. T.I. - 256 б.
97 Сәнік Зейнолла. Қазақтың тұрмыс-салт білімдері. / Дайындаған Қайрат
Ғабитханұлы. - Үрімші: Шырақ, 1998. 292 б.
98 Бұқар Қалқаманұлы // XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ поэзиясы. -
Алматы, 1982.
99 Шал Құлекеұлы // XV-XVIII ғасырлардағы ҚАЗАҚ поэзиясы. - Алматы,
1982.

100 Маргаска // XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ поэзиясы. - Алматы, 1982.
101 Магауин М. Қобыз сарыны. - Алматы: Жазушы, 1968. - 156 б.
102 Алдаспан / Құр. Мағауин М. - Алматы: Жазушы, 1970. -280 б.
103 Философия власти / Под ред. Ильина В.В. - М.: , 1993. - 272 с.
104 Философия человеческой воли и деструктивности (Шопенгауэр,
Ницше). - М.: МГУ, 1996. - 79 с.
105 Асан қайғы Сәбит ұлы // XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ поэзиясы. -
Алматы, 1982.
106 Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собр.сөз. в 5-ти т. - Алматы:
Каз.энц., 1985.Т.2.-416С.
107 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. - Алматы: Ғылым, 1993. - 296 б.
108 Дулат Бабатайұлы // Екімыңжылдық дала жыры. - Алматы, 2000. - 752
б.
109 Уразбеков А. Этическая мысль в Казахстане (С раннего средневековья
до конца XIX в.). - Алма-Ата: Наука, 1982. - 112 с.
110 Аль-Фараби. Избранные трактаты. -Алматы: Ғылым, 1994. -448 с.
111 Философия / Под ред. Карсавина Л.П. Вып. III. Этика. - Петербург:
Наука и школа, 1921. - с.
112 Эуезов М.О. Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі // Таңдамалы. - Алматы:
Қазақ энциклопедиясы, 1997. — 512 6.
113 Сейдімбек А. Мың бір маржан. - Алматы: Өнер, 1989. -256 б.
114 Мсц А. Мусульманский Ренессанс. - М.: , 1966. - с.
115 Философия. Учебник / Под ред. Габитова Т.Х. - Алматы: Қаржы-
Қаражат, 2ООЗ.-368С.
116 Эволюция восточных обществ: синтез традиционного и современного.
-М: Наука, 1984.-581 с.
117 Ибн Фадланның Еділге саяхаты / Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т.
Көне мәдениет жазбалары. - Алматы. Қазақ университеті, 1991. - 400 б.
118 Хабибуллин Ш. Национальное самосознание и интерполитическое
поведение. - Л.: , 1984. - с.
119 Байтұрсынов А. Ақжол. Шығармалары. - Алматы: Жалын, 1991. - 464
б.
120 Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 384 б.
121 Қараш Ғ. Замана. - Алматы: Ғылым, 1994. -240 б.
122 Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. -Алматы: Атамұра, 1999. -296 6.
123 Киютин В., Акунов А. Исламское возрождение в республиках
Центральной Азии // Центральная Азия и культура мира. - Бишкек, 2000.
-№1-2 (8-9).-С. 18-29
124 Яркова Е. Гражданское общество и религия // Центральная Азия и
культура мира. - Бишкек, 2000. - №1-2 (8-9). - С. 6-13.
125 Аманхан Әлім. Патриотизм және мещандық // Қазақ әдебиеті. - 2000. -
№39. - 29 желтоқсан.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 124 бет
Таңдаулыға:

Ақын – жыраулар шығармашылығындағы дүниетаным

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3

І. XV-XVII ғғ. ақын-жыраулар шығармасындағы философиялық дүниетаным.
1.1. Қазақ ақын-жырауларының әлеуметтік ойлары ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Шалкиз поэзиясының қазақ рухани дүниесіндегі орны ... ... ..22

ІІ. XVIII ғ. жыраулар шығармашылығындағы философиялық идеялар
2.1. Бұхар жырау және қоғамдық ой ағымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2. Зар-заман ақындарының әлеуметтік философиясы ... ... ..35

ІІІ. Ақын-жыраулар мұрасындағы рухани құндылық қатысты көзқарастары
3.1 Ақын-жыраулардың менталитеттік бейнені қалыптастыруы ... 35
3.2 Ақын-жыраулардың тәлім-тәрбие жөніңде ... ... ... ... ... ... ... ... 35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 0

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі егемендік алған елімізде мәдени, рухани
жұтаңшылық әлі де болса халық сана-сезіміне үлкен дағдарыс әкеліп, кері
әсер етуде. Бұл құбылыстың себебі неде? Осы сұрақ үлкен толғанысты,
ойлауды, тиянақты тұжырым жасауды талап етеді. Қазіргі қазақ зиялыларының
пайымдауынша, мұндай тығырыққа тірелуден адам санасының жете бермейтін
жағдайында әрі карай тұнғиыққа батпау амалын көрсететін бір-ақ бағдарлама
бар. Ол халықтың идеялық, рухани біліктілігін нығайту.
Қазақ халқы ұлт болып қалыптасқаннан берғі уақытында, өзінің тарихи
аренаға шығуында қаншама жағымды, әрі жағымсыз жәйттарды басынан кешірді.
Небір қиянат пен зорлык-зобалаңдарға және зұламаттарға ұшыратқан қоғамдық-
саяси, мәдени әрекеттердің барлығы ұлт санасында сақталып, қоғамдық
өміріндегі тіршілігінде, өмірге деген көзқарасында, ұғымында, болмысында,
дүниетанымында өзіндік із қалдырып, жадыда сақталып, салт-санасын оятып,
ұлттық менталитетінде өшпес белгілерін қалдырды. Ұлттық менталитет ұзақ
жылдары бойы ауызға алынбай қамауда жатты. Өйткені, кеңес дәуірі кезіндегі
саяси тоталитарлык жүйе үшін әр ұлттың өзіндік "мені", дүниетанымы сол
қоғам үшін және оның жүргізіп отырған саясагы мен идеялогиясы үшін қарама-
қарсылықтары көп болды. Ал қазіргі Қазақстан сияқты жас мемлекет үшін
өзіндік бет бейнесін, даму стратегиясын анықтаудағы ұлттық
менталитетіміздің, ұлттық салт-сана мен дәстүрлеріміздің, әдебиетіміз бен
өнеріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасуында ролі қандай?
Жыраулық мәдениет ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуының қайнар көзі десек
артық емес, әрі ол Қазақ халқының санасының, дүниетанымының қалыптасуына
әсер еткен мәдени құндылықтарының негізі десек қателеспейміз. Жұмыстың
өзектілігі негізінен - жырау деген кім, оның анықтамасы қандай, жыраулык
мәдениет деген ұғымды қалай түсінген дұрыс сияқты сұрақтармен байланысты.
Жалпы жыраулық мәдениеттің қазақ халқының мәдени-тарихи даму шеңберінде
оның алатын орны қандай? Рухани тіршілігін қалай білдіреді? Ал осының
барлығының түп негізіне ұлт ретінде өзімізді өзіміз тану, білу, сезіну
жатады. Өзіндік жалпы адамзаттық өркениетте алатын жырау орнының
ерекшелігі қандай? Келешек ұрпаққа ұлттың қадір қасиетін қастерлеуге шақыру
осыдан келеді.
Бұл еңбек қазақ мәдениетінің қайнар көзі болып табылатын жыраулық
мәдениеттің табиғатын, философиясын зерттеуге арналады. Осыдан, бүгінгі
қазақ елінің қиын мезгілді басынан өткізІп отырғанын саралай келіп,
көптеген сұрақтарға тиянақты, дәлелді жауап табамыз деген
ойдамыз. Дербес
мемлекетіміздың саясатына орайлас, халқымыздың сана-сезшш, ойлау жүйесін,
қазіргі заман талабына сай келетін, Қазақ қауымын ойлататьш, осы өмірге
басқаша, жаңа дүниетаныммен қарайтын еңбектер де баршылық, бұл да сондай
еңбектін қатарынан көрінсе деген ойдамыз.
Зерттеу тақырыптың өзектілігі Қазақстанда қабылданған "Мәдени мұра"
мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырумен де байланысты.
Бұрынғы Одақтың орнына тәуелсіз мемлекеттер пайда болып, олар өз бетінше
әлеуметтік-экономиқалық, мәдени дамудың арнасына түскен уақытта Бұл сапалы
өзгерістерге лайық руханиятты қалыптастыру қажеттігі өз-өзінен түсінікті.
Біздің елімізде оның тәуелсіздігінің бірінші күндерінен бастап-ақ ұлттық
идеологияны, Қазақ қоғамының ұлттық идеясын қалыптастыру мәселесі қолға
алынды. Әсіресе оның негізгі принциптерін істеп шығаруға байланысты
шарттар, оның ең алдымен кімнің идеяларын сәулелендіруі, қандай талаптарға
жауап беруі және өзіне нелдерді біріктіруі тиіс екендігі үнемі
Президентіміздің назарында болып келе жатыр. Ел басымыздың ойы бойынша,
ұлттық тәуелсіздік идеологиясы халқымызға тән болған ең ынтық сезім және
ділдік түсініктердің жинақталған көрінісі болуы керек. Сондай-ақ Қазақ
мәдениетінің бірегейлену құндылықтары сиякты менталитетіміздің
таяныштарының қоғамдағы орны мен ролі жоғары. Әсіресе, оларды қазіргі
өтпелі кезеңнің қиыншылықтарын халықтың жеңіп, пайдалы ескі мен жаңаның ара
қатынасындағы мұрагерлікті орнықтырудағы орны өз алдына. Ол үшін діл
мәселесін сөз еткенде, оның коғамдық психологиямен өзара қатынасындағы
менталитеттің орны ерекше екендігін арнайы айтуымыз керек. Соны да назарда
түтуымыз керек, соңғы уақытта "менталитет" түсінігі саяси, тарихи,
әлеуметтік-психологиялық және философиялық әдебиетте жиі қолданыла бастады.
Алайда Қазақ менталитетінің архетипі - ақын-жыраулар шығармашылығы арнаулы
зерттеудің объектісі болған жоқ.
Назарбаев Н. Қазақстанның XXI ғасырдағы басты даму жолын белгілеген
"Қазақстан-2030" атты стратегиялық бағдарламасында халқымыздың рухани
жаңару процесінің егемендікпен келген рухани бостандық, ұлттық дүниетаным
мен тарихтағы дербес танымдардың қалыптасуы нәтижесінде болғанын атайды
[1]. Бұл үрдістерді ары карай тереңдету тек ұлттық философия аясында ғана
жүзеге аса алады және батыстық дайын философиялық үлгілерді қабылдау
еліміздің алдында тұрған күрделі рухани мәселелерді шешуге негіз бола
алмайды.
Жас мемлекет үшін азаматтарының патриоттық сезімдерінің орны айрықша
болатын болса, онда осы қасиетті рухтың крғамдық санада белгілі үш сатысы
бар. Олардың әуелгісі - Отанды сезіммен сүю болса, келесісі -санамен сүю,
соңғысы - кәсіби сүю. Қазіргі біздің жағдайымыздағы қоғам
мүшелерінің Отанды сезіммен сүюі ғана бар да, ең қажеттісі болып табылатын
соңғы екі сатысы жетпеуде [2, 4-5 бб.]. Демек, жергілікті басым көпшілік
халықтың отарсыздандыруға (деколонизация) ұмтылу ынтасының әлі де болса
дамымауының себебі - Кеңес дәуірінде ұлттық ділді қалыптастыру жолында үрей
мен кемсітуден туындаған ездік менталитета Қазақ халқынан арылту, тазарту,
еңсесін көтеру, түлету үшін тарихи әділетсіздіктің күллі қыр-сыры ашылуы
нәтижесінде жаңа ұлттық сана-сезім қалыптасуы керек және Бұл ұлттық
философияның басты міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақ философиясының
батыстық үлгілерден бір ерекшелігі оның ауызекі мәдениеттен қайнар
алатындығы. Қазақ рухани мәдениетінде философия жеке білім саласы болып
дамымаған. Хатқа түсіріліп, кітап болып көмкерілмеген халықтың даналық
көріністерін тек төлтума мәдени контекстіде қарастыруға болады. Сондықтан
да көтерілген тақырып терең тарихи-мәдени тағылымды талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егеменді ел болудың арқасында, Қазақ
халқының тарихын қайта қарап, саралау, тиянақты, әділетті тұжырым жасау
мүмкіндігі пайда болды. Тарихшыларымыз Бұл салада объективті түрде бірмаша
тарихи туындылар бергені аян. Бізге сол тарихтың маңызды бір бөлігі
ретінде, кенже де болса, күні кеше пайда бола бастаған, Қазақ
философиясының тарихы айырықша, қызықты көрінеді. Бүгінгі күні философиялық
әдебиетте, Қазақ халқына қандай философия етене жақын дегенге әртүрлі
пікірлер айтылады. Белгілі ғалым, философ Кішібеков Д.: Қазақ халқында
жүйеленген философия жоқ, оның философиясы жай қарапайым философия
дәстүрінде, - дей келе: Біздің мақал-мәтелдеріміз тұнып тұрған
философия, - деген тұжырымға келеді [3, 29 б]. Осыған орай ғалым Орынбеков
М.: Қазақ коғамы үшін философиялық емес қалыптағы даналық тән. Ол адам
тіршілігін қалыптастыратын дүниетанымдық әмбебаптылық дәрежесінде
қолданылады, — деп жазды [4, 33 б.].
Ғалымдарымыз Қазақ философиясын оның бет-ажарына, реңіне қарап
ажырататын сияқты. Бұл бет-ажардың аржағында, өте тереңде көмескіленіп, тот
басқан, бірақ сыры мен мәнін мәңгілік жоғалтпайтын даналық жүйелері өзінің
беташарларын күтуде. Бүкіл адамзат философиясының бір бұтағы, тармағы
болатын Қазақ философиясын Қазақы түрде, яғни, түпнұсқаның кілтін тауып
ашып, ойлаудың иірімдерінен сусындап, оның сұлу да ақылгөй зандылықтарын
меңгерген жағдайда ғана ол өзінін тылсымын ашпақ.
Қазақ ұлттық менталитетінің қайнар көзі болып табылатын жыраулық
мәдениет мәселесі қоғамдық сананың құрамдас бөлігі этномәдениеттің өмір
сүру тегі архаиқалық сананың дүниетанымдық негізі ретінде төмендегідей
ғалымдардьщ еңбектерінде кенінен айтылды: Айтқазин Т., Ақатаев С.Н.,
Ақмамбетов Ғ.Ғ., Әбішев Қ.Ә., Эженов М.С., Бұрбаев Т., Ғарифолла Есім,
Кішібеков Д.К., Есекеев Б.Ж., Ерғалиев I.E., Нұрмұратов С.Е., Нұрланова
Қ.Щ., Нұрышева Ғ.Ж., Нысанбаев Ә.Н., Орынбеков М.С., Сүлейманов Ф.М.,
Шалабаева Г.Қ., Шүлембаев Қ., т.б.
Бұл тұрғыда ғалым тарихшы, философ Сәбетқазы Ақатайдың Інжу-маржан
секілді атты еңбегінде Зиялы қауым Қазақ философиясын өмір сүру
философиясы деп жүр. Бұл жалпылама сипат беретін тәрізді, себебі, көшпелі
халық жалғыз біз емес қой. Сондықтан Бұл ләзімнің сабақтас астары - дала
философиясы деген түсінікті қолданған дұрыс шығар -делінген. [5, 12 б.].
Философ-ғалым Зейнолла Қариұлы: Ұлттық философияны қалыптастыру үшін ен
еуелі ұлтқа философияның категория ретіндегі діл анықтамасын берген абзал,
[6] - деп жазады.
Ұлтымыздың ойлау тәсілдерін үйреніп, оған қайта оралу кажеттігінен туған
ғалым ойы ретті де. Бұл құбылысты танып-білу, Қазақ халқы үшін өзін-өзі
тану мүмкіндігіне жол ашады.
Батыстық, шығыстық және қазақы менталитеттік ерекшеліктер жөнінде
Ғабитов Т.Х. "Мәдениеттану" (Алматы: Раритет, 2004) оқулығында жалпылама
кестені келтірген [7, 323 б.]. Нұрмұратов С. өз еңбегінде Қазақы ділдің
көріністері ретінде шешендікті, мәдени ашықтықты, келісімділікті, сұхбатқа
ыңғайлықты, төзімділікті және т.б. атап өтеді [8]. Ақатай С, "ұлттық
менталитеттің қалыптасуында тарих пен әлеуметгік тәжірибенің ықпалы зор:
зәбір көрген ұлт не жасқаншақ, не өршіл келеді де, ол менталитетінен белгі
беріп тұрады", - дейді [9].
Молдабеков Ж. "Тектіліктің түрағы - тұлғалыққа тірек" атты мақаласында
және Бұрбаев Т. "Ұлт менталитеті" монографиясында іргелі ойлар айтылған.
Молдабеков Ж. тектіліктің даралық деңгейлерін атай келе (тұқым мен қан
тектілігі, азаматтың өз басының тектілігі, халқының тектілігі), осы ұғымның
казіргі заманға қатысты тағылымдық жақтарын алға тартады: "Бөтеннің
аруағына табынып тамсанбай өз тағдырыңның табанын құратын ақ жолда
тартынбай әрекеттену. Өзін байыпты болсаң, халқың құрметшіл болады: баланың
парызын білсең, әкеңнің қарызын ұқсаң, халқың ынталы болады..." [10, 10
б.].
Қазақ менталитеті философ Кішібеков Д. монографиясында жан-жақты
қарастырылған [11].
Ақын-жыраулар шығармашылығында айшықталған Қазақ менталитетін зерттеген
ғалым Тұрсынов Е. Қазақ жырауларының мынадай мәдени қызметтерін атап өтеді:
1. Жеке ру-тайпа мүдделерінен гөрі жалпы ел тыныс-тіршілігінің түбегейлі
мүдделерімен көбірек байланысты.
2. Бейбіт және соғыс жағдайындағы мемлекеттік мәнісі
бар
мәселелермен айналасу.
3. Әскери рухтандыру мақсатында өткен батырлар туралы мадақ
жырларын шығару.
4. Болашақты болжай білу [12, 40-49 бб.].
Ұлттық менталитет пен көшпелілік дүниетаным қазіргі Батыс философиясында
да қарастырылып жатыр. Мысалы постмодернизм аясында қалыптасқан номадология
көшпелілік ділге ерекше көңіл бөледі. Ә. Қодар аударған Делез Ж. бен
Гваттари Ф. номадалық менталитета былай суреттейді: "Отырықшы халықтардың
кеңістігі дуал, шекара, жолдармен бөлшектенген. Кошпенділер шекарасы
трассамен бірге ауысатын тегіс кеңістікті мекендейді. Айдалада осылай ғажап
дыбыспен құм шағылдардың қозғалатыны бар... Көшпенді тегіс кеңістікті
иеленеді - оның мекендік қағидасы осы. Кошпендіні қимыл арқылы анықтау кате
болар еді. Көшпенді, дәлірек айтқанда, қозғалмайтындарға жақын деген
Тойнбидің пікірі өте дұрыс. Мигрант дегеніміз пайдасыз мекенді тәрк еткен
қашқын. Көшпенді ешқайда қашпайда, қашқысы келмейді: ол орманы сиреп,
шелейті көбейген тегіс кеңістікке сіңіп кетеді.
Көшпенді, мүмкін, қозғалатын да шығар, бірақ ол отырған күйі қозғалады
(бәдәуи шапқанда, малдас құрып отырады). Көшпенді күтуге шебер, ол шексіз
шыдамды. Байсалдылық пен жылдамдық, тоңмойындылық пен қагілездік, қозғалысы
жоқ қозғалыс, крзғалыстағы крзғалыссыздық -Клейсттің осы сипаттары
көшпендіні толық суреттейді." [13, 97 б.].
Делез Ж. бен Гваттари Д. мынандай көркем бейне келтіреді: "Номада жағада
тұрып, өзен ағысын байқаумен шектелмейді. Ол өзі осы ағынмен қосылып
кеткен" [14, 32-37 бб.]. Көшпеліде түйық кеңістікті бөлетін жол жоқ. Ол
кеңістіктегі бір белгіден екіншісіне қарай ғана жүреді, ол қозғалыс
бағытымен бітісіп кеткен (маршрутқа айналған). Кешпелі, дейді номадологтар,
тек белгілері бар жазықтықта өмір сүреді, ал отырықшылардың кеңістігі
шекаралармен, жолдармен, қабырғалармен бөлінген. Көшпеліде қозғалыс та,
территория да жоқ. Ол отырып, қаззғалады. Тағы да көшпеліні мәдениеттен тыс
қалдыру әрекетін коріп отырмыз. Біздің ойымызша, бұл пікірлер номадалық
мәдениетті іштен терең білмегендіктен туындайды. Көшпелі ділді түсіну үшін
оған іштен қарау қажет.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Өткен дәуірдің философиялық
жүйелерін, ақын-жыраулардың философиялық ойларын талқылағанда оларға
нақтылы тарихи тұрғыдан қарауымыз керек. Қазақ халықының төл туындысы –
ақын-жыраулар шығармаларындағы ойдың өрбуі. Қазақ хандығы дәуіріндегі ақын-
жыраулардың шығармаларын ғана жанр түсінбей, одан да ертеректе өмір кешкен
бабюаларымыздың қалдырған бай рухани қазынасының жалғасы деп қарастырған
жөн болар. Ал қазақ халқының қазіргі Қазақстан Республикасы жерінде ежелден
бастап туындаған ұлағатты істері олардың заңды мұрагері. Қазақ хандығы ақын-
жыраулар шығармаларына жеке-жеке талдау жасамас бұрын, осы жыраулар
ақындардың кімдер екеніне жалпы шолу жасасақ деген ойдамыз. Жырау – ақпа-
төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер адамы. Халықтың қамын ойлай
білетін парасы мол ел ағасы, бетің бар, жүзің бар демей, тура айтар өткір
әділ биі, сәті келгенде жыр мен қаруды бірдей жұмсап, жауға аттанған. Олар
ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен әсі мәнді көкейтесті мәселелер жайында
толғаған.
Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда демеп, қуанышына қанат бітіріп, ақыл
қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген. Жыраулар әлеуметтік мәні
зор ірі, киелі мәселелерді жырлаған. Бұл сипаттар Тәтіқара, Көтеш, Шал
шығармаларынан ХІХ ғасырдағы ақындар мұрасынан айқын аңғарылады. Орта
ғасырдағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші роль атқарады. Жырау
шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар
түрінде келеді. Толғауларға жырау өзінің өмір жолында түйгендерін, мораль,
этика хақындағы ойларын баяндайды, елеулі қоғамдық мәселелер көтереді.
ХV-ХVІІІ ғасырдағы жыраулар мен ақындар елдік, ерлік, өнер, замана
хақында толғаған. Олар өмірдің өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты
дәріптеген. Этика хақында да өшпес елеулі еңбектер қалдырды.
Заманның ойлы перезенті ретінде өмірдің сан-алуан мәселелерін срапқа
салып, гуманистік тұрғыда философиялық, дидактикалық тұжырымдар жасап,
атамекенді қорғап, ел бірлігін сақтау мәселелерін көтерген. Ақын-жыраулар
мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткен тарихи іздер сайрап
жатыр. Әр дуірдің ірі, іргелі оқиғалары, көрнекті адамдары тарихи тұрғыда
нақты дәлдікпен көрінбесе де, жыр жолдарында кездесетін адамдармен қарым-
қатынасы олардың сыртқы да ішкі бейнесі анық байқалады. Мәселен Асан Қайғы
жырлары арқылы Жәнібек, Шалкиіз арқылы Темір, Бұқар, Үнбетей, Тәтіқаралар
арқылы Абылай, Байтоқ, Жанұзақ арқылы Жңігірған поэзия жолына жазылып,
тарихтағы мәшһүрлігі арта түскендей.
Өнер алды – қызыл тіл деп есептеген халқымыздың тлғау өнерін жете
меңгерген ақын-жырауларды аса құрмет тұтқаны белгілі. Бастауын сонау Қорқыт
ата, Аталықтай, бертін келе шығармалары біздер үшін, болашақ ұрпақ үшін
жоғалған, есімдері аңызға айналған Кет-Бұға, Сыпыра, Жұма Құл жыраулардан
алатын, кейінгі ұрпақ әулие танып, көшпенділер философиясы атаған,
көптеген нақыл сөздердің афористік-философиялық толғаулардың авторы – Асан
Қайғы. Мінекей, көріп отырғанымздай кез-келген халықтың философия тарихы
сол бір халықтың өмір-тіршілігінің айнасы .Сондықтан да мен осы халқының ХV-
ХVІІІ ғасыр аралығындағы жасаған ақын-жырауларының еңбектерімен,
мұраларымен танысуға тырыстым. Себебі, ақын-жыраулардың еңбектері арқылы өз
халқының бастан кешкен оқиғаларына, тарихи даму заңдылықтарына көз
жеткізуіме мүмкіндік болды.. Менің бұл дипломидық жұмысымның негізгі арқауы
болып отырған мәселелер бұл ақын-жырауларымыздың философиялық толғаулары,
афористік нақыл сөздері, мораль, этика хақындағы еңбектері. Ал бұл
еңбектердің бүгінгі таңдағы маңыздылығы соншалықты, әрбір азаматтың өзін-
өзі жақсы, ұнамды жағынан көрсетуіне, инабатты болуына, жақсылыққа,
адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуіне қосар үлесі мол деп
білемін. Яғни, біздің этикамыз дамымай, моральдық тұрғыдан жоғарламай
біздің мәдениетіміздің өркендеуі жоғары сатыға көтерілуі мүмкін емес.
Зерттеудің басты мақсатына жыраулық мәдениеттің Қазақ ұлттық
менталитетіне және ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуына тигізген әсері және
оның рухани байлықтарымызды сараптаудағы озіндік құндылықтарын талдау
жатады. Жыраулық мәдениет ол ескінің қалдығы ғана емес, тұрақты сана
құбылысы ретінде оны тиісті жағдайда мәдениеттің өлшемдік мәні ретінде
алу қажет. Бұл мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттерді орындау
керек:
* ұлттың яқи Қазақтың өз ерекшелігін паш ететін, яғни өзіне ғана тән
ұғым, терминдер туындатқан философиясын пайымдау және де сол
философияның - халқымыздың коршаған табиғи және әлеуметтік
ортаны игеру барысында қалыптасқан дүниетанымдық-философиялық
ұстанымдарын, ойлау жүйесі мен ұғымдарын өркениет ағымында
талдап, олардың тұрақтылығы мен трансформациялануларының
негіздері мен ішкі заңдылықтарын ашу;
* жыраулық мәдениетті, мәдени-рухани байланыстарымызды қоғамдық
сананың тұрақты компоненті ретінде қабылдап, оны зерттелу тарихы
мен тарихи-әлеуметтік тәжрибелерде қолдана отырып, мәдени
философиядық тұрғыдан дәлелдеу;
* дәстүрлі мәдениет пен қазіргі ұлттық мәдениеттегі
жыраулық
мәдениеттін элементтерін анықтай отырып, олардың арасындағы
дәстүр мен сабақтастықты көрсету;
* жыраулық мәдениеттің қазіргі әдебиетте талдау деңгейін анықтап,
оның типологиясын зерттеу;
* жыраулық мәдениеттің жоғалмайтын қазіргі ұлттық мәдениетімізде жиі
көрініс беретін мәдени құбылыс екендігін дәлелдеу.
Зерттеу объектісіне жыраулық мәдениетті қоғамдық сананың құрамдас бөлігі
әрі тұрақты мәдени құбылыс ретінде әлеуметтік-философиялык тұрғыдан зерттеу
жатады.
Зерттеу пәні ретінде жыраулық мәдениет пен қоғамдық сананың қарым-
қатынасы және жыраулық мәдениеттің ұлттық мәдениеттің деңгейінде жан-жақты
көрініс табу ерекшіліктері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттет жұмысында отандық және әлемдік
әдебиеттегі алғашқы ізденістердің бірі болғандықтан және соны әдістеме
қолданылғандықтан төмендегідей ғылыми нәтижелер айқындалды:
* жыраулық мәдениет тек қана архаиқалық санаға тән құбылыс емес, ол
сондай-ақ қоғамдық сананың құрамындағы тұрақты бөлігі
әрі
этномәдениеттің қайнар көзі екендігі мәдениет философиясы тұрғысынан
талданады;
* Қазақ философиялық ойлауының дүниетанымның бір түрі ретіндегі ақын-
жыраулар мұрасы құрамына діни, философиялық, әдеби факторлары мен
білімдерді қамтитын сана ретінде қарастырылады;
* жыраулық мәдениет ұлттық мәдениеттің өмір сүру тетіктерінің бірі,
қоғамдық сананы ұйымдастырушы, ұлттың басын біріктіруші күш ретінде
зерделенеді;
- ділдің этниқалық, топтық, кәсштік, өркениеттік,
дши т.т.
құндылықтармен айқындалатындығы дәлелденеді;
ақын-жыраулар толғауларында көрініс табатын Қазақы ділдің ұлттық,
этностық, әлеуметтік, топтық сананың ұжымдандырылған түрінен байқалатын
бірегейлік, айқындылық біркейіптілікті көрсететіндігі дәлелденеді;
* тіліміздегі мақал-мәтелдердегі, билер сөзіндегі, шешендік өнеріндегі,
ақын-жыраулар шығармаларындағы халық философиясының үлгілері
жаңа герменевтиқалық тәсілмен сарапталады;
* Қазақ ұлты әлемдік қауымдастыққа қандай ұстанымдар
мен
принциптерді басшылыққа ала отырып енуі керек екендігі көрсетіледі.
Ұлтымыздың ғаламдық қауымдастықтағы орны да осылар арқылы
айқындалады. Сондықтан өзіміздің кім екенімізді, тарихи-болмыстық
бастауларымыз бен даму бағдарларымызды айқындап алу ерекше
маңызды. Осы түста өткенді философиялық рефлексиялай отырып,
ұлттық болмыс пен бітімге, тіл мен ділге негіз болған факторларды
айқындап, олардың келешектегі орны мен трансформациялануын
болжай білгеніміз абзал.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары.
1. Диссертациялық зерттеу жұмысы жыраулык мәдениетті
мәдени
құндылықтарды тудыратын сананың тұрақты компоненті
ретінде
тұжырымдап, оны кез келген әлеуметтік ортада өмір сүретін құбылыс
ретінде сипаттайды.
2. Біз осыған дейін ұлттық философияны баяндау тұрғысынан
қарастырып келдік. Әрине, халқымыздың дара тұлғаларының әлеуметтік-
философиялық, саяси-мәдени мұраларын зерттеудің маңыздылығын жоққа
шығаруға болмас. Алайды Бұл зертеулерде басқа ұлттардың философиялық
идеяларына иек арту және өзге тарихи-мәдени аяда қалыптасқан ұғымдарды
өзімізге таңу басым болып келді. Енді ұлттық философияның онтологиялык
негіздерін ашып, ұлттық діл мен сананың қалыптасуының
ішкі
заңдылықтарын анықтау қажет.
3. Зерттеу нәтижесінде ұлттық философия ұғымдарының сөздік қоры
анықталады, өзіндік философиялық ұғымдардың адамзат философиясының
озық үлгілерімен үндестігін танытылады, ҚАЗАҚ философиясының "архетипті
аймақтары" көрсетіледі, ҚАЗАҚ философиясының синкретті
табиғаты
айкындалады, қазақ философтары әлемдік жұртшылыкқа таныстырылады,
ұлттық философиялык ой үрдістерінің бастаулары айқындалады, көшпенді
түркі Өркениетінің өзіндік ерекшеліктері зерделенеді, қазақ Ақын-жыраулары
арқылы өзіндік ұлттық діл көрсетіледі.
4. Қазақ ақын-жыраулары толғаулары ұлттық ділді
көрсететін
преформативтік дара дискурс үлгілеріне жатады.
5. Қазақ ақын-жыраулары ойларының қалыптасуы мен даму белестерін
зерттеу негізінде ұлттық ой-сана, діл-сезім және бірліктің рухани
негіздерін
калау аныкталады, қазақ философиясы болашақ көкжиегі бағамдалады.
6. Қазіргі "көпшілік мәдениеті" Қазақтың ұлттық
менталитетіне
девианттық ыкпал етіп отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасындағы ділдік мәдени үрдістер өзінің
табиғи болмысынан ауытқып, мимесистік (ұқсау, еліктеу) сипаттағы батыс
мәдениетінің таратушысына айналып отыр. Бұл жас ұрпақтың ұлттық талғамын
улауда, ұлтты дәстүрлі төл мәдениеттен бірте-бірте ығыстыруда. Осындай
еліктеушілік:
* ұлттық психология мен менталитетке, әсіресе жастардың сана-болмысына
қатты әсер етуде;
ұлттық тәрбиеліліктің этика-эстетиқалық маңызын жоғалтуда;
кейбір қоғамдық ұйымдар бұқаралық мәдениет элементтерін пайдалану арқылы
оны каржылык көздеріне айналдыруда (дискотекалар, түнгі
клубтар, компьютерлік ойындар, бильярд залдары т.б.). Мұндай
келеңсіздікке жол берілуінің себептері:
* ұлттық талғам, коғамдық мүдде принциптерінде мәдениет пен өнердегі
құндылықтар жүйесін қалыптастыру мен саралаудың дамымағандығында;
* шетелдік мәдени ағымдардың еңуі мен таралуына мәдени институттар
мен басқару органдарының бақылау орнатпауынан;
* қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың мәдени даму процесінен
алшактығы;
* эстетиқалық нормалардың, сапаның салғырттығы. Яғни, талғамның
татымсыздығы, стильдің дүбәралануы; түптеп келгенде нағыз өнердің
құлдырауы деген сөз.
Осының бәрі Қазақ ақын-жыраулары толғауларындағы ұлттық діл
құндылықтарын жаңғыртуды талап етеді.
Зерттеудің теориялык және әдістемелік негіздері. Зертету батыстық,
ресейлік және отандық акпарат арналарынан сусындағанымен, өзіндік
әдістемслік және деректемелік Бұлақтарымен айшықталынады.
Қазақ хандығы дәуірінің жырлары кейіпкерлерінің кейбіреулері тарихи
деректерде там-түмдап кездеседі. Сондықтан, Бұл дәуір әдеби мұраларын
карастырғанда, тарихи мырза, билерді жыр кейіпкерінің өмірдегі прототипі
деп қараудан сақ болу керек. Бұл әлі терең зерттеуді қажет ететін күрделі,
қат-қабаты көп мәселе. Хандық дәуіріндегі Қазақ әдебитеінде батырлық,
ерлікті жалғыз дастанмен емес, толғау, арнау, мадақ, өсиет түрінде
шығаратын қолбасы-жыраулар дарыны назар аударарлық. Мұндай қолбасы-жырау
шығармаларында дала жауынгерінің арман-тілеп, қайғы-мұңы, қуаныш-шаттығы,
көшпелі өмір заң-жоралғысы, салт-санасы, қысқасы қоғам қайшылықтары
философиялық терең иірімдермен көрінеді. [14, 59-65 бб.].
Зерттеудің әдістемелік негіздерінде ислам аясындағы түркі мәдениетіндегі
ментальдық өзғерістерді концептуальды сараптау ерекше рөл аткарады. Қазақ
мемлекеттілігінің қалыптасуы барысындағы этномәдениет ерекшеліктерін ой
елегінен өткізу (ақындық-жыраулық, сал-серілік, би-шсшсндік дәстүрлер)
диссертацияның маңызды аркауына жатады.
Диссертацияда қолданылган басты методтарға жататындары: тарихилық пси
логиқалықтың бірлігі, гермсневтиқалық және салыстырмалы зерттеу, құрылымдық-
фупкцияналдық талдау және т.б.
Іерпеудің тсориялық және қолданбалы маңызы. Жұмыстың нәтижелерін
философия, саясаттану, мәдениеттану пәндерінде пайдаланып, жыраулык
мәдениет ұғымын әлеуметтік ғылымдарда әлеуметтік философияның жәй күйін
көрсететін лекция ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар диссертация
негізінде қазақ ұлттық негізін ашып көрсетуге болады. Бұл жұмыс жыраулык
мәдениеттің коғамдық санадағы дүниетанымдық ролін көрсетуге талпыныс
жасайды.
Қазақ ақын-жырауларының дүниетанымы, философиялық ойлары төл
философиямыздың қалыптасуына, ұлттық сана-сезіміміздің оянуына бірден бір
рухани негіз бола алады деп ойлаймыз. Олардың айтқан жыр-толғауларында
тарих шындығы адам, қоғам табиғат мәселелері негізгі өзекті орын алады.
Қазақ ақын-жырауларының шығармалары халық ауыз әдебиетімен,
көшпелілердің әдет-ғұрып, салт-санасымен тығыз байланысты болып, бар
болмысында ойлы философиялық, тарихи сабақтастық принциптері қатар жүріп
отырады. Міне осы тұрғыдан алғана зерттеу тақырыбының қаншалықты маңызды,
өзекті екендігін де ешқандай күман келтіре алмаймыз.Сондықтан да бұл
тақырыпты таңдап қазақ ақын-жырауларының әлеуметтік-философиялық
дүниетанымын зерттеу, зерделеу жалпы қазақ халқының бар рухани болмысын,
табиғатын, танып білу дер едім. Мәдениеттің философияның салт-дәстүрдің
дамып өзгеруі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың дамып өзгеруімен тығыз
байланысты.
Сондықтан да, көшпелілер мәдениетін, ақын-жыраулық философиясын оның
тарихын зерттеу үшін мәселені ата-бабаларымыздың әлеуметтік-экономикалық
тұрмыс-тіршілігінің рухани табиғи болмысының аясында қарастырған жөн деп
білеміз. Бұл орайда ұсынылып отырған аталмыш дипломдық жұмыс қазақ
философиясының қалыптасуына бір ден бір методологиялық негіз, рухани бастау
болған ақын-жыраулары шығармашылығының бай материалдары негізінде жазылды.
Тарихи философиялық мәселелерді зерттеу тарихи ойлауды тәрбиелеу мен тығыз
байланысты. Қазіргі жаңа заман адамына өткен дәуір шындығын, ұрпақтар
байланысы мен уақытын, ілкі замандағы ойдың дамуын, тарихтың даму
диалектикасын тыс қарау түсініксіз болып қалады. Ал, өткен дәуір тарих
шындығын біздер сол ақын-жыраулар шығармашылығы арқылы біле аламыз.
Сондықтан да ақын-жыраулар қалдырған бай рухани мұралары, бай ауыз
әдебиеті, алға қойған мәселені шешуге үлкен мүмкіндік береді. Қазақ ақын-
жыраулары шығармашылығының бір ерекшелігі оның тарихында. Ол көшпелілер
тарихымен тікелеей үндесіп, болмысымен біте қатынасып жатыр. Бұл
шығармаларда олардың дүниетанымында өзіндік табиғи болмыс, салт-дәстүр
дүниетаным ұғымдары, көркемдік пен сұлулық патриотизм, философиялық ой,
гуманизммен парасаттылық, эстетикалық нәр тұнып тұр. Тек оны зерделі
пайымдау бар. Міне сондықтан да қазақ ақын-жырауларының философиялық
дүниетанымын, бүгінгі қоғамдық санада алатын орны, сабақтастық үлесімділік
қағидаларының негізінде қалыптастыруды жөн көрдік.
Соңғы жылдарға дейін қазақ ақын-жырауларының философиялық дүниетанымы
философтар тарапынан арнайы зерттеу нысаны болған емес. Тек бірлі жарым
ғылыми зерттеулерде ғана сөз болып, толық зерттелінбей келеді. Сол бір
қиындықтарды да ескере отырып, диплом жұмысын жазу, барысында қазақ ақын-
жырауларының шығармашылығына, қазақ мәдениетімен философиясына арналған
алғашқы ғылыми теориялық ізденістермен әлемдік философиясының соны
жаңалықтарына сүйеніп, оларды методологиялық арқау етеді.
Республиканың егемендігі ұлттық сана-сезімнің өсуі мәдени және рухани
дәстүрлердің өсуіне өркендеуіне қажеттілік жағдайлар туғызып қана қоймай
оларды іске асыруға мүмкідіктер туғызып отыр. Соңғы жылдары өз ұлттық
философиямызбен мәдениетіміз саласы бойынша айтарлықтай зерделі ғылыми
зерттеулер жүргізіп жүрген белгілі философтар ғалым ағаларымызды атап
өтпеске болмайды: Қ. Ш. Шулембаев, А. Х. Қасымжанов, А. Қ. Қасабеков, М. С.
Орынбеков, Т. Х. Ғабитов, О. А. Сегізбаев, Б. Ғ. Нұржанов, Ж. А. Алтаев
және т.б. Авторлардың еңбектері ерекше ғылыми құндылықтарға ие болып отыр.
Кез келген халықтың философия тарихы сол бір халықтың өмір-тіршілігінің
айнасы іспеттес. Қазақ халқының философиялық ойының дамуы да елімізідің сан
қилы тағдыр кешкен тарихына тікелей байланысты. Философиялық терең
мағыналы, ойлы жырлары өмір сырының әр қырларын, бақтың, тақтың, дәулеттің,
тіршіліктің өркендеп өсу, өсу сияқты заңдылықтар сыры, елдің қайратының
тұтқасы халықта, өмір бірлігінде екенін көрсетеді. Яғни, ұлағатты
ойшылдардың дүниеге, табиғатқа, адамға деген көзқарастарының қай-қайсысын
алсаңыз да – бәрі де белгілі тарихи әлеуметтік жағдайға байланысты
туындайтынын көреміз. Философия тарихы ең алдымен әр бір ұлттың, халықтың
рухани мәдениетімен тікелей байланысты екенін есте ұстағанымыз абзал.
Өйткені, әрбір ойшыл, ғұлама, философ өз ұлтының, халқының перзенті. Оның
шығармалары халқының ұлттық ойлауымен, тілімен, әдет-ғұрыпымен,
әідебиетімен, өнерімен, жалпы мәдени өсу дәрежесімен тығыз байланысты
болады.
Зерттеу нәтижелері жоғары оқу орындарында оқылатын мәдениеттану,
философия, психология пәндерінде қолданыс таба алады.
Тонымен қатар зерттеудің өркениеттанулык маңызын атап өткен жөн.
Қачіргі галамдану үрдісінде қазақ өркениеті езінің төлтума
ерскпісліктерін сақтаумен қатар, уакыт үрдісінен шығатын жаңа
мүмкіндіктсрді пайдалануы қажет. Сонымен қатар ұлттық философияны зерттеу
деңгейі тәмендегідей стратегиялық және ағымдық; ұстанымдарды ескеруі кажет:
1) Қазақстанның рухани даму дербестігін камтамасыз ету;
1) Ұлттық мәдени сұраныстар мен талаптарды канағаттандыру және
отарсыздандыру саясатын дәйекті жүргізу;
2) Ұлттық менталитет пен салт-санамызға теріс әсер ететін жат ағымдар
мен дүбара мәдени-тұрмыстық ықпалдарға философиялық талдау
беру.
Бұл үрдістердің студенттерді тәрбиелеу ісінде де қолданылуын атап өтуге
болады. Студент өзінің әлеуметтік уакытында екі түрлі адаптациядан
(икемделуден) өтуі қажет: ата-аналық және мектеп бақылауынан салыстырмалы
дербестілік жағдайындағы өзін-өзі бАқылау жүйесіне және боллшақ мамандығына
сойкес өмір салтына алдын ала икемделу. Соңғы үдеріс ұлтгык құндылықтар
аймагында өтеді.
Диссертациялык жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен (алты параграфтан), қорытынды және пайдаланылған деректер
тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 126 бет.

І. XV-XVII ғғ. ақын-жыраулар шығармасындағы философиялық дүниетаным.
1.1. Қазақ ақын жырауларының әлеуметтік-философиялық дүниетанымы
Қадым заманнан ұлт өз дүниетанымын тілі, діні, фольклоры арқылы
білдірген. Демек, ұлттық ойлауды зерттеу үшін негізгі сүйенетініміз–
халықтың мәдениеті, рухани мұрасы өмір сүру тәсілі, діни нанымы, күнделікті
тұрмыстағы әдет-ғұрып, салт-санасы т.б. Өткен заманда өмір тіршілігінің
көбін табиғат құшағында, күндіз-түні мал соңында өткізген қазақ қауымы,
айналасын қоршаған жаратылыс дүниесі және оның сан алуан құбылыстары –
аспан мен жер, күн мен ай, күн мен түн, қараңғы мен жарық , адам мен
табиғат, жан мен тән, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, бақ пен сор
сияқты сан алуан мәселелер жөнінде алуан түрлі аңыз, қиял - ғажайып
ертегілер, өлең – жырлар, мақал – мәтел және толғаулар ойлап шығарып
түрліше болжамдарды топшылаған. Ерте замандағы қазақ қауымының ұғымында:
жер жүзіндегі барлық жаратылыстың түпкі тегі бір нәрседен – топырақ, су, от
және желден (ауадан) жаратылған. Барлық болмыстың өмір сүру тетігі : жарық
пен қараңғылыққа байланысты деп білген. Олардың ойынша : жарық – жылудың,
күннің, өмірдің, жақсылықтың, бақтың нышаны, ал қараңғылық – суықтың,
түннің, өлімнің, жамандықтың, сор қырқыстың нышаны. Бұларды бір-біріне
қарама-қарсы күштер деп есептеген[1].
Бұрынғы замандағы қазақтың санасында жаратылыс дүниесі адамдардың
тұрмыс-тіршілігіне ұқсатып топшалаған. Олардың айтуынша әлемдегі барлық
нәрсе және тіршілік жоқтан бар болып, кішкенеден үлкейіп, бір-бірінен туып,
өсіп-өрбіп отырған. Ерте замандағы қазақ қауымының “ Жасаған ”, “ Жаратқан
” деп сыйланатын “ иелері ” де бейне бір асқан шебер өнерпаз “ ұста адам ”
бейнесіде болған. Қазақ қауымының жер мен аспан жайындағы аңыздың айтуынша
: жер мен аспан алғаш жаралғанда тым кішкене екен. Алғашында “әуе айнадай,
жер тебінгендей” ғана болыпты. Ол кезде бүкіл әлем қаратүнек тұман ішінде
тұрған. Кейін ұзақ замандардың өтуімен, жер мен аспан бірте-бірте
үлкейіп, бұлардың арасынан күн мен ай туып, қараңғы мен жарық айырылып,
адамзат, жан-жануардың тіршілігі пайда болған екен дейді. Қазақтың көне
дәстүрі бойынша, жер – адамзат, жан-жануар ағаш шөптің анасы. Аспан – жарық
; жылу беріп, жаңбыр жаудыртып есіркеуші атасы болып есептелінген.
Сондықтан, ерте кездегі қазақтар көк тәңірге, жер анаға табынған. Қазақтың
ұғымында : көк, аспан-бейне қазақтардың киіз үйі сияқты, барлық өмірге пана
болған көк күмбез, Аспан әлеміндегі жұлдыздар осы көк күмбезге жағылған
шырақтар, олардың ойынша: аспандағы жұлдыздардың адам өмірімен тығыз
байланысы бар. әрбір адамның өмірін жаратып, тағдырын белгілейтін бір
жұлдызы болады. Ол жұлдыз жоғарыласа, бұл адамның бағы өрлейді, бұл жұлдыз
төмендесе, бұл адамның бағы қайтады. Жұлдызы оныңан туса, барлық іс сәтті
болады, жұлдыз жерге түссе, бұл адам өледі де, оның жаны көкке ұшады дейді
[2] Қоғамның дамуына, экономиканың өркендеуіне, ой еңбегі мен дене
еңбегінің бөлінуіне байланысты, қазақ халқынан философиялық ой-пікір
қайраткерлері шықты. Бұлар негізінен қазақтың кемеңгер ойшыл, ақын-
жыраулары еді. Олар қазақ халқының философиялық ой-пікірін өрістетуде
елеулі үлес қосты. Бұлар ғылым, мәдениет әлеміне аты әйгілі Қорқыт ата,
Асан қайғы, Қазтуған жырау: Бұқар жырау, Махамбет, Ыбырай Алтынсарин, Шоқан
Уәлиханов, Абай Құнанбаев тағы басқалар еді.
Қазіргі халқымыздың рухани өсіп жетілу мәселесі тұйыққа тіреліп тұр
десек артық айтқан емес. Бұрынғы сеніп келген коммунистік идеология қазір
ұлттық сананы қалыптастыратын күштен айрылғаны айдан анық. Қоғамда күн
санап коммунистік емес сана толысып келеді, ол қайда бағытталған, оның мәні
неде, әлі ешкім талдаған жоқ. Сондықтан алға басып, жаңа санаға жол ашу
үшін, өткен тарихи санамызды саралап, соны негізге алсақ, ұлттық даму
концепциясын жасасақ деген тілек бар. Ол үшін өткен ғасырлардағы ақыл-ой
мәдениетіміздің тарихына жаңаша көз-қарас, ойлау ауадай қажет[3 Жаңаша,
қазақша ойлау дегеніміз - ұлттық ойлау, өмірге қазақ болып қарап, дүниені
қазақ болып қабылдау, ұлттық мүдде тұрғысынан сана қорыту. Қазақша ойлау –
халықтық ойлау, олай болса оның сыншылыдық қуаты бар.
Жаңаша ойлау дегеніміз – қоғамдық сананың пргрессивті көрінісі. әр
заманның өзінше жаңаша ойлау жүйесі болған. әйтпегенде адамазат тарихы
болмақ емес. Қазақтың тұңғыш жаңаша адамдарының бірі – Асан қайғы болған,
ол қазақ этносы қалыптасуының басында (қазақ мемлекетінің де) тұрған
қайраткер, ойшыл, Ахмет Байтұрсынов айтқандай “...” қазақи “ ойлаудың жүйесі
хандық дәуірде қалыптасып еді. Оның тамаша үлгілеріне билер шығармашылығы
жатады. Би сайланып қойылатын қызмет емес, би атану үшін адам өзінің
ерекше қабілетінен, халыққа қызмет етуімен, даналығымен, көпшілік құрметіне
бөленуі керек. Халық аузында осы күнге дейін жеткен Асан қайғының бірнеше
шешендік сөздері бар [4] Асан қайғы – XV ғасырда өмір сүрген атақты қазақ
ақыны, философ. Ол туралы Ш.Уәлиханов былай дейді. Ноғайлы мен қазақтың
туысқан қос ордасы Жәнібек билеген кез қырғыс жырларында алтын ғасыр деп
мадақтайды, дала тұрғындарының осы күнге дейін айтып келген данышпан
Жиренше шешен, Әз-Жәнібек хан, ноғайлы философы Асан қайғы жайындағы
аңыздары мен нақыл сөздерінің көпшілігі сол Жәнібек заманына қатысты.
Белгілі тарихшы Құрбанғали Халидовтың “ Тауарих қамса ” кітабында Асан
қайғы туралы екі ұдай дерек берілген. Бірінде : “Асан қайғы ноғай емес,
Шыңғыс ханның бұғасары ұлан Майқы бидің алтыншы немересі дейді ”, делінсе,
екіншісінде Асанның ноғайлыдан шыққандығын дәлелдейтін дерек келтіріледі,
Найман Құдабай ақыннан жазып алдым деп мына өлеңді жариялайды:

Асанның асыл түбі ноғай деймін,
Үлкендердің айтуынша солай деймін.
Бұл сөзге анық қанық емес едім,
Естігенім тақсырау бұлай деймін.
Түбінде ноғай, қазақ түбіміз бір,
Алтай, Ертіс, Оалды қылған дүбір.
Ормамбет хан ордадан шыққан күнде
Асан ата қайғырып айтыпты жыр.
Халидов келтірген екінші дерек бірақ толық күйінде Сәкен
Сейфуллиннің зерттеуінде кездеседі. Асан қайғы туралы көп орнықты,
түбегейлі пікір айтқан ғалым – М. Әуезов. “ Бұл тарихта болған адам, тірлік
еткен заманы Жәнібек тұсы дегені болмаса, дәлді кім екені, қай ортадан
шығып еді, қандайлық еңбек, әрекет етіп, қандай өмір кешіп өтіп еді, ол
жайының ешқайсысынан дәл дерек жоқ. Тарихта болған адамдар ішінде де шырағы
өмір сорабы, іс еңбегі халықтың нағыз ертегісі болып, тек сол қалыпта ғана
ой-жадында сақталған адамның бірі осы Асан қайғы ”, - деп жазады ол[2.5
“Халық шежіресі бойынша Асан ата Майқы бидің алтыншы әулеті еді деседі. Ол
өзі Қорқыт сияқты жұрт қамын жеп өткен дана, Батағой кемеңгер кісі. Өзінің
ұзақ жасында халықтың қамын көп ойлап, уайым жеп, өткендіктен, ” Асан
қайғы,атанған, - деп жазады академик Ә. Марғұлан.
Асан Қайғы 1361- 1370жж аралығында Еділ бойында туылған. Тарихи
аңыздар Асанның әкесі саятшы екн дейді. Асан қайғы Алтын Орда ханы Ұлұғ-
Мұхаммедтің Орманбеттің ықпалды билері болған. XVғ. 20 жылдарында Ұлұғ-
Мұхаммед Ордадан қуылған Асан өз әміршісімен бірге кетеді. Көп ұзамай
Қазанда билік құрған Ұлұғ-Мұхаммедтің ақылгөйлері қатарында болған ақын,
хан өлген соң Дешті-Қыпшаққа қайтып, 1450 жылдарда Әбілқайыр ұлысындағы
тартыс кезінде Керей, Жәнібек сұлтандарды жоқтайды. 1456 жылы Шу алқабында
Қазақ Ордасы құрылған кезде Асан жаңа мемлекеттің ұраншысына идеологына
айналды [5]. Асан Қайғы авторлығымен сақталған жырлар мен ол туралы
айтылатын аңыз-әңгімелердің мазмұндарында пәлендей айырмашылық жоқ.
Мәселен, сондай аңыздың бірінде : “ Бұрынғы заманда Еділ мен Жайықтың
арасында бір үлкен патшалы жұрт болған. Ханы Жәнібек хан деген екен. Оның
жұртында бір Асан Қайғы деген жұрттың қамын ойлаған данышпан адам болыпты.
Өзінің ақылдылығы сондай екен, ілгеріде не болатынын болжап, күні бұрын
халыққа айтады екен, сондай-сондай болады деп... Жәнібек хан дегеніне
жетіп тұрған кезінде Асан Қайғы 95-ке келген кезі екен...”делінеді де одан
әрмен Жәнібектің сарай салдыру үшін Ресейден алдыртып, ғимаратты бітіріп
той жасататындығы, кейін қарашаш атты күңің некелеп, әйелдікке алып,
құладын құсты баулап, оған аққу ілдіріп, осылардың бәріне той өткізіп,
солардың бәріне Асан Қайғының риза болмай, сарайының оны салған орыстарға
бұйырар, күңді әйел еткенің тұқымын хандықтан айрылар, құладынға қудың олжа
болғанын көңілінің, жерінің шын иесінен айырылып, жат жұрттыққа бодан
болатындығына көрінер деген болжамдары әңгімеленеді [6]. Ел ішінде шежіре
сөздер мен күй аңыздарына қарағанда, Асан Қайғы халық қамын ойлаған
ақылгөй, көреген ғана емес, сонымен бірге дәулескер күйші де болған.
Көптеген күйлерінің аты мен аңыз әңгімесі әлі күнге дейін айтылады.
Өкінішке орай, әзірше “ Ел айырылған ”, “Асан Қайғы”, “ Желмаяның жүрісі ”,
“ Зар ”, сияқты санаулы ғана күйлері белгілі [7].
Ел аузындағы қария сөзінің айтуына қарағанда Асан Қайғы Сарыарқада
дүние салып, ұлы таудың топырағы бұйырған. Ал Ш. Уәлиханов жазуында Асан
Ата өмірінің соңғы жылдарын Жетісуда өткізіп, Ыстықкөлдің жағасында
қайтқан. Осы уақытқа дейін.Асан Қайғы мұрасын әдебиетшілер ғана “
иеленіп”, ақын, жырау, аты аңыз айналған дала утописі деп, догмалық,
таптық көзқараспен байлап, шырмап, халық көзінен тасалап, көмескілеп келді
[8].
М.Әуезов “ Әдебиет тарихи ” атты еңбегінде ең алдымен жырау деген
атаққа ие болған творчества өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар
қоғамдық тұлға екендігін байыптай отырып, оның негізгі атқарар
функциясы “ өлеңшілік емес елге басшылық істеп, босалқы айту болатын ” дей
келіп. Олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің
өкілдері деген тұжырым айтады. Кейін осы талапта қалам тартқан Қазақ ССР
Ғылым академиясының академиктері: Қ.Жұмағалиев, Ә.Марғұлан,З.Ахметов,
Ә.Дербісалиев еңбектерінде жеке авторлар туындылары ғана емес, жалпы
жыраулық шығарманың ақындық поэзиядан негізгі ерекшеліктерін – жырау
атанған автордың тек үлкен эпостары жырлайтындығымен ғана емес, елдің
іргелілігі үшін күресетін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер сөйлейтін
көсемдік табиғатымен тікелей байланысты қарастырылған. Жалпы жыраулар
поэзиясы туралы зерттеудің бас аяғы тек бұлармен ғана шектелмейді.
Профессор Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншіалиев, М. Мағауин, Қ. Сыздықов, Қ. Сыдықов,
М. Жармұқанбетов, Ө. Күмісбаев, Б. Ақмұқанова, Қ.Мұқамедханов, Е.Тұрсынов,
С.Дәуітов зерттеулерінің де тек жекелеген жыраулардың ғана емес жалпы
жыраулар туындыларының көркемдік қыры мен сырын, дәстүрлік аясын тануда
атқарар қызметтері аз емес. Осы жұмыстардың қайсысы болмасын жыраулар мен
ақындардың XX ғ. Басына дейінгі қазақ поэзиясына қосқан өзіндік үлестерін
айқындауда ерекше мәні бар елеулі еңбектер екендігі сөзсіз. Бірақ, біз сөз
еткелі отырған XV ғ. XXғасырға дейінгі дәуірдегі жыраулық, ақындық поэзияда
тарихи оқиғалар, заманалар шындықтарын суреттеу мәселелерін ашуды аталмыш
зерттеулер өздерінің алдарына негізгі міндет етіп қойған емес [9].
Асан Қайғының өз заманында көптеген нақыл сөздер, афористік,
философиялық толғаулар шығарғандығын айта келіп, Қазақ Совет
Энциклопедиясында оның творчестворлық мұратының мотивациясы былайша
тұжырымдалады : “ Асан Қайғы өз заманында қоғамдық өмірге үңіле қарап,
халықтың тартып отырған ауыр азабын- аш –жалаңаштың, жұт - апат, өзара
қырқысқан жаугершілік, әлеуметтік теңсіздікті көріп қайғырады, өз кезіндегі
қоғамдық өмірге наразы болады. Олардың мекен еткен қоныстарын
менсінбейді... ” Мұндай ой - тұжырым жоғарыдағы аттары аталған ғалымдар
жасаған, әрине, белгілі себептер мен “ қоғамдық тапсырыс ”
Кешегі еліміздің егемендік алғанға дейінгі уақыт аралығында 90
жылдардың басына дейін да сіресіп қатып қалған тоңның жибитін түрі
көрінбейді. Бұған дәлел, белгілі ғалымдар С.Қасқабасовтың “ Қазақтың халық
утопиясы ” “ Жұлдыз ”, 1990 ж, № 6 ., М.Мағауиннің “ Қазақ хандығы
дәуіріндегі әдебиет ” атты монографиясында Асан Қайғыға қатысты мақалалар
бөлімдер бар. “Адам баласы ежелден бақытты өмірді, бейбіт тіршілікті
берекелі тұрмысты аңсаған, армандаған, іздеген. Қайткенде адам бақыты
болады, қай жерде, қандай жағдайда ол өзін бақытты сезінеді - міне мұндай
сұрақтар әр заманның данышпанын да, қарапайым жұртын да толғандырады.
Шығыста Әль-Фараби, жүсіп баласағұн, Батыста Сен-Симон мен Фурье Кампанелла
тәрізді.
Ұлы ойшылдар адамгершілік пен рақымдылық пен берекелік проблемаларын
сөз еткен өздерінің шығармаларында идеал қала мен патшалықты, ондағы қайғы
мұңсыз адамдарды суреттеп, утопиялық ойдың озық үлгісін тудырады... Асан
Қайғы туралы шығармалардың басым көпшілігі әлеуметтік- утопиялық әпсана
болып келеді.
Асан Қайғы өз жыр, толғауларында, шешендік сөздерінде хандық
мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін
насихаттайды, Жәнібек ханды табысқа мастанбауға, елдің түбегейлі болашағын
ойлауға шақырады. Сол кездегі қоғамның әдет-ғұрып , мінез құлық мораль
философиясы мәселелерін көтереді. Өзінің ғұмырын туыстас руларды бір
орталықты, қуатты мемлекет етіп ұйыстыру жолына арнайды ағартушылық
көзқарастары біздің заманымыздың жеткен толғауларынан Асанның қилы кезең
табиғатын жыға таныған , тіпті Алтын Орданың орнында пайда болған
хандықтардың бәрінің құрып бітетініне дейін болжай алғаны көрінеді [10].
XV ғасырдың аяғына қарай қазіргі Қазақстан шегінде құрылып, тұтас
ғасырлар бойы тарих сахнасында дәуірлеген қазақ хандығы бір кездері Өзбек
ұлысынан бөлінген түрік, моңғол тектес әр түрлі тайпа-рулардың саяси одағы
еді, яғни моңғолдың Ақ Ордадан тараған тайпалардың конфедерациясы болатын.
Қазақ хандығы күшейген сайын мал-жанға жаңа қоныс-жайылым іздеген ноғай,
өзбек, моңғол тұқымдас көптеген тайпалар оған келіп қосыла берді. Бірте-
бірте өрісі ұлғайып, қанатын жайған хандық XVII ғасырдың соңғы ширегіне
қарай Қазақстанның қазіргі территориялық ауқымына иелік етті. Ру
тайпалардың саны өсіп, жер ауқымы кеңіген соң әлеуметтік Ұйымдастыру
мәселелері алға шыға бастады, сондай - ақ іргелес елдер тарапынан төнген
қауіп-қатер көшпенділер мемлекетін нығайтуға итермеледі. Мемлекетті Шыңғыс
әулетінен шыққан хан басқарды. Шығыс түрік хандығындағы басқару жүйесіне
ұқсас, қазақ хандығында да дербестікке, тәуелсіздікке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.