12 жылдық білім беру жүйесін тиімді басқару мен сапалы оқытуды камтамасыз ету
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... .3.8
1 12 жылдық білім беру жүйесінде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен тәрбие берудің негізгі аспектілері
1.1 12 жылдық жалпы орта білім берудегі негізгі күтілетін нәтижелері ... ... ... ..9.16
1.2 12 жылдық оқу мерзіміне ауысу қажеттілігіне байланысты негіздемелер ... ... ... ..16.24
1.3 12 жылдық білім беруге ауысу жағдайында оқушылардың тәрбие жүйесінің дамуы ... ... ... ... 24.32
2 12 жылдық мектепте құқықтық білім берудің ерекшеліктері
2.1 Мектептің оқу процесінде оқушыларға құқықтық білімді қалыптастыру ... ... 33.38
2.2 Мектеп оқушыларына құқықтық білім мен мәдениетті қалыптастырудың маңызы .
2.3 «Құқық негіздері» оқулығы бойынша оқушыларға құқықтық тәрбие беруді ұйымдастырудың негізгі бағыты ... ...45.50
3 Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмыстарының жүйесі
3.1 Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде оқушылардың сана сезімдерін қалыптастыру жолдары ... ... ... 51.56
3.2 Құқықтық тәрбиенің қоғамдағы мәні мен танымдық сипаты ... ... ... ... ..56.65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...66.71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 72.73
Қосымша
1 12 жылдық білім беру жүйесінде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен тәрбие берудің негізгі аспектілері
1.1 12 жылдық жалпы орта білім берудегі негізгі күтілетін нәтижелері ... ... ... ..9.16
1.2 12 жылдық оқу мерзіміне ауысу қажеттілігіне байланысты негіздемелер ... ... ... ..16.24
1.3 12 жылдық білім беруге ауысу жағдайында оқушылардың тәрбие жүйесінің дамуы ... ... ... ... 24.32
2 12 жылдық мектепте құқықтық білім берудің ерекшеліктері
2.1 Мектептің оқу процесінде оқушыларға құқықтық білімді қалыптастыру ... ... 33.38
2.2 Мектеп оқушыларына құқықтық білім мен мәдениетті қалыптастырудың маңызы .
2.3 «Құқық негіздері» оқулығы бойынша оқушыларға құқықтық тәрбие беруді ұйымдастырудың негізгі бағыты ... ...45.50
3 Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмыстарының жүйесі
3.1 Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде оқушылардың сана сезімдерін қалыптастыру жолдары ... ... ... 51.56
3.2 Құқықтық тәрбиенің қоғамдағы мәні мен танымдық сипаты ... ... ... ... ..56.65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...66.71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 72.73
Қосымша
Бүгінде жаһандану заманында жас ұрпаққа әлемдік стандартқа сәйкес білім беру мәселесі республикамызда ғылыми-педагогикалық тұрғыда ізденіспен әлемдік жинақталған тәжірибеге, отандық қол жеткен табыстарды саралай отырып, ұлттық ерекшеліктерді ескере, оқыту мен тәрбиелеуді жаңаша ұйымдастыруымен көкейкесті мәселе екеендігі баршаға аян. Қоғам сұранысынан туындап отырған талапқа сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеуде. Қазіргі таңда республикамызда 12 жылдық білім беруге көшуге дайындық жұмыстары жан-жақты талқылануда. Мұндағы біздің басты ұстанымымыз-тұлғаның жеке дамуына негізделген, құқықтық білім мен тәрбиені жан-жақты зерттеліп, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатындағы стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995ж. (2007ж.21-мамырдағы №254-Заңымен енгізлген өзгертулер мен толықтырулар).
2. ҚР Президентінің халыққа арналған «Қазақстан-2030» Жолдауы.
3. ҚР Үкіметінің «Қазақстан Респуликасында жалпыға бірдей құқықтық оқуды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы» Қаулысы 21.06.1995ж №2447.
4. Жоламан Қ.Д «Мемлекет және құқық теориясы» Оқулық. Алматы. Жеті Жарғы 2010ж;
5. Сапарғалиев Г.С , Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. «Жеті Жарғы» 2007ж;
6. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері» Алматы. 2008 ж.
7. Темірғали Ж. Заң газеті. 2009 жыл 9 қазан «Құқықтық насихаттың әлеумметтік маңызы зор».
8. Құқықтық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық шарттары // Қазақстан мектебі 2009ж.
9. Құқықтық білім беру заман талабы // Қазақстан тарихы. Әдістемелік журнал № 4. 2010ж.
10. Құқықтық білімді жетілдіру //Заң газеті №63. 2011ж.
11. Т.С. Садықов 12 жылдық білім методологиясы. Алматы, 2008ж.
12. Республикалық ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптамалық журнал «12 жылдық білім беру» 2009ж №4, 5, 9, 2010ж №2,3,12.
13. Республикалық ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптамалық журнал «12 жылдық білім беру» 2008ж №6, 7, 9.
14. Республикалық ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптамалық журнал «12 жылдық білім беру» 2010ж №4, 5, 11.
15. «Білім туралы» Заң 41-бап, 2007ж.
16. 12 жылдық білім №1, 2006ж.
15. Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы, Егемен Қазақстан, №311-312, 29.11.2003, №184-188, 16.08.2005.
16. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы, А, 2008ж.
17. Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасының жобасы, Білім әлемі газеті, 2008ж.
18. Луначарский А.В. О воспитании и образовании, п/р А.М.Арсеньева и др, М:Педагогика, 2006г.
19. Макаренко А.С. Воспитание гражданина, М:Просвещение, 2008г.
20. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека, М: Педагогика, 2004г.
21. Қазақстан: Ұлттық энциклопедия, А: 2009ж. 2 том
22. Смайылова М.Ж. Ұлттық мектеп бастауы. Бастауыш мектеп, А: 2011ж.
23. Сәдуақасұлы Ә. Халықтық педагогика дәстүрлері арқылы қазақ мектептерінің оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың педагогикалық шарттары, А, 2009ж.
24. ҚР Президентінің Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», №5 (1083), 1 ақпан 2012ж.
25. ҚР «Білім туралы заңы», Астана, 2010ж.
26. Аймамбетова Р. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. Алматы, 2009ж.
27. ҚР Конституциясы, 2010ж.
28. Айтымбетова Б.Р. Жеке адамның дамуы, тәрбиесі – Алматы, 1999ж.
29. Қоянбаев Р.М. Педагогика, Алматы, 2000ж.
30. Программа действия Правительства Республики Казахстан по углублению реформ на 2010-2015 гг.
31. Азаматтарға құқықтық тәрбие беру және олардың білімін жетілдіру. Заң газеті, 2011ж.
32. Нарикбаев М.Е. Правовая охрана детства в РК. Алматы, Дәуір, 2008ж.
33. Қаратаев Н.К. «ХХІ ғасыр ұстаз бейнесі» білімдегі жаңалықтар, №4.
34. 12 жылдық білім беру жүйесіндегі негізгі құндылықтар «12 жылдық білім беруге көшу жағдайындағы мұғалімдерді кәсіби-педагогикалық дайындаудың нормативті қамтамасыз етілуі» атты Республикалық семинардың материалдары, 27-28 наурыз, Тараз, 2009ж.
35. 12 жылдық білім берудің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктері. Қазақстан мектебі №1, 2012ж.
36. Педагогикалық қызметтің инновациялық бағыттылығы. Алматы, 2009ж.
37. ҚР білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасы. Егемен Қазақстан 18.06.2010ж.
38. ҚР 12 жылдық орта жалпы білім берудің жалпыға міндетті стандарты. Нормативті құжаттар – Астана, 2009ж.
39. Н.Қабдешов. «Оқушылардың дамуы олардың құқықтық тәрбие үрдісіне белсенді қатысуы арқылы жүзеге асыру», 2006ж.
40. Г.Лашынова. «Оқыту мақсатын оқушының құқықтық танымдық қызметінің нәтижесі ретінде анықтау», 2007ж.
2. ҚР Президентінің халыққа арналған «Қазақстан-2030» Жолдауы.
3. ҚР Үкіметінің «Қазақстан Респуликасында жалпыға бірдей құқықтық оқуды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы» Қаулысы 21.06.1995ж №2447.
4. Жоламан Қ.Д «Мемлекет және құқық теориясы» Оқулық. Алматы. Жеті Жарғы 2010ж;
5. Сапарғалиев Г.С , Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. «Жеті Жарғы» 2007ж;
6. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері» Алматы. 2008 ж.
7. Темірғали Ж. Заң газеті. 2009 жыл 9 қазан «Құқықтық насихаттың әлеумметтік маңызы зор».
8. Құқықтық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық шарттары // Қазақстан мектебі 2009ж.
9. Құқықтық білім беру заман талабы // Қазақстан тарихы. Әдістемелік журнал № 4. 2010ж.
10. Құқықтық білімді жетілдіру //Заң газеті №63. 2011ж.
11. Т.С. Садықов 12 жылдық білім методологиясы. Алматы, 2008ж.
12. Республикалық ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптамалық журнал «12 жылдық білім беру» 2009ж №4, 5, 9, 2010ж №2,3,12.
13. Республикалық ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптамалық журнал «12 жылдық білім беру» 2008ж №6, 7, 9.
14. Республикалық ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптамалық журнал «12 жылдық білім беру» 2010ж №4, 5, 11.
15. «Білім туралы» Заң 41-бап, 2007ж.
16. 12 жылдық білім №1, 2006ж.
15. Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы, Егемен Қазақстан, №311-312, 29.11.2003, №184-188, 16.08.2005.
16. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы, А, 2008ж.
17. Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасының жобасы, Білім әлемі газеті, 2008ж.
18. Луначарский А.В. О воспитании и образовании, п/р А.М.Арсеньева и др, М:Педагогика, 2006г.
19. Макаренко А.С. Воспитание гражданина, М:Просвещение, 2008г.
20. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека, М: Педагогика, 2004г.
21. Қазақстан: Ұлттық энциклопедия, А: 2009ж. 2 том
22. Смайылова М.Ж. Ұлттық мектеп бастауы. Бастауыш мектеп, А: 2011ж.
23. Сәдуақасұлы Ә. Халықтық педагогика дәстүрлері арқылы қазақ мектептерінің оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың педагогикалық шарттары, А, 2009ж.
24. ҚР Президентінің Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», №5 (1083), 1 ақпан 2012ж.
25. ҚР «Білім туралы заңы», Астана, 2010ж.
26. Аймамбетова Р. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. Алматы, 2009ж.
27. ҚР Конституциясы, 2010ж.
28. Айтымбетова Б.Р. Жеке адамның дамуы, тәрбиесі – Алматы, 1999ж.
29. Қоянбаев Р.М. Педагогика, Алматы, 2000ж.
30. Программа действия Правительства Республики Казахстан по углублению реформ на 2010-2015 гг.
31. Азаматтарға құқықтық тәрбие беру және олардың білімін жетілдіру. Заң газеті, 2011ж.
32. Нарикбаев М.Е. Правовая охрана детства в РК. Алматы, Дәуір, 2008ж.
33. Қаратаев Н.К. «ХХІ ғасыр ұстаз бейнесі» білімдегі жаңалықтар, №4.
34. 12 жылдық білім беру жүйесіндегі негізгі құндылықтар «12 жылдық білім беруге көшу жағдайындағы мұғалімдерді кәсіби-педагогикалық дайындаудың нормативті қамтамасыз етілуі» атты Республикалық семинардың материалдары, 27-28 наурыз, Тараз, 2009ж.
35. 12 жылдық білім берудің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктері. Қазақстан мектебі №1, 2012ж.
36. Педагогикалық қызметтің инновациялық бағыттылығы. Алматы, 2009ж.
37. ҚР білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасы. Егемен Қазақстан 18.06.2010ж.
38. ҚР 12 жылдық орта жалпы білім берудің жалпыға міндетті стандарты. Нормативті құжаттар – Астана, 2009ж.
39. Н.Қабдешов. «Оқушылардың дамуы олардың құқықтық тәрбие үрдісіне белсенді қатысуы арқылы жүзеге асыру», 2006ж.
40. Г.Лашынова. «Оқыту мақсатын оқушының құқықтық танымдық қызметінің нәтижесі ретінде анықтау», 2007ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
1 12 жылдық білім беру жүйесінде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен
тәрбие берудің негізгі аспектілері
1.1 12 жылдық жалпы орта білім берудегі негізгі күтілетін
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-16
1.2 12 жылдық оқу мерзіміне ауысу қажеттілігіне байланысты
негіздемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-24
1.3 12 жылдық білім беруге ауысу жағдайында оқушылардың тәрбие жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-32
2 12 жылдық мектепте құқықтық білім берудің ерекшеліктері
2.1 Мектептің оқу процесінде оқушыларға құқықтық білімді
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-38
2.2 Мектеп оқушыларына құқықтық білім мен мәдениетті қалыптастырудың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-45
2.3 Құқық негіздері оқулығы бойынша оқушыларға құқықтық тәрбие беруді
ұйымдастырудың негізгі
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..45-50
3 Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмыстарының жүйесі
3.1 Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде оқушылардың сана сезімдерін
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51-56
3.2 Құқықтық тәрбиенің қоғамдағы мәні мен танымдық
сипаты ... ... ... ... ..56-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66-71
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72-73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
КІРІСПЕ
Бүгінде жаһандану заманында жас ұрпаққа әлемдік стандартқа сәйкес
білім беру мәселесі республикамызда ғылыми-педагогикалық тұрғыда ізденіспен
әлемдік жинақталған тәжірибеге, отандық қол жеткен табыстарды саралай
отырып, ұлттық ерекшеліктерді ескере, оқыту мен тәрбиелеуді жаңаша
ұйымдастыруымен көкейкесті мәселе екеендігі баршаға аян. Қоғам сұранысынан
туындап отырған талапқа сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін
өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін, ізденімпаз,
шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге
көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеуде. Қазіргі таңда республикамызда 12
жылдық білім беруге көшуге дайындық жұмыстары жан-жақты талқылануда.
Мұндағы біздің басты ұстанымымыз-тұлғаның жеке дамуына негізделген,
құқықтық білім мен тәрбиені жан-жақты зерттеліп, сараланған білім беру
үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде еліміздің әлемдік
өркениетке негізделген білім саясатындағы стратегиялық мақсаттарын жүзеге
асыру. 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу-қоғамдағы елеулі өзгерістер мен
адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдарының қарыштап дамуына байланысты
жаңа адамды қалыптастыруды көздеген заман талабы. Әлемдік білім
кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын қамтумен қатар оқушыларға
құқықтық білім мен тәрбие беру мазмұны шынайы жарыс, адал бәсекеге
қабілетті адам тәрбиелеуді қамтамасыз етуге тиіс.
12 жылдық оқытудағы басты бағыттары:
• қарқынды дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті;
• өзін-өзі тәрбиелеуге дамытуға;
• өз ойын еркін нақты айта білуге;
• өз қалауымен қоғам талабына сай өзін көрсете білуге бейім;
• жоғары білімді шығармашыл дамыған жан-жақты тұлғаны қалыптастыру.
Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезінде оқу-білімнің,
соның ішінде болашағымыз-бүгінгі мектеп оқушысының құқықтық білімі мен
тәрбиесі маңызды мәселе. Еліміздің әлеуметтік экономикасының дамуына
өзіндік үлес қоса алатын, өзіндік ой-пікірі бар, жан-жақты дамыған, білімді
де білікті тұлғаны дайындап, тәрбиелеу-аса құрметті қоғамдық міндет.
Себебі, ел тұтқасын жан-жақты білімді ұрпақ ұстанған шақта ғана өркениет
алға дамымақ.
Жас ұрпаққа құқықтық білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп
тәрбиелеу-әр ұстаздың, әрбір мектептің ең қасиетті міндеті. Осы міндеттерді
орындау мақсатында білім беру саласында да елеулі әрі ауқымды өзгерістер
өрістеуде. Осы мақсатта мемлекетіміздің білім сапасын арттыратын түрлі
құжаттар қабылданып, бағдарламалар енгізілуде. Білім беруді жаңарту –үнемі
алға қарай ұмтылу мен дамыту үрдісі, бұл білім беруде кезең-кезеңімен
өтетін және алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданатын
өзгерістер. Сонымен қатар білім беруді жаңарту үрдісі салт-дәстүрді, мәдени
мұраны, жалпы ұлттық құндылықтарды көздің қарашығындай сақтауды талап
ететін тұрақты жүйелерден тұрады. Сондықтан да 12 жылдық оқытуға көшуді
жүзеге асыру –оның қажеттілігі мен тиімділігін әр педагогтың, әр ата-ананың
саналы түрде түсінуін, қабылдауы мен оған белсенді түрде араласуына
мүмкіндік беруді, асқан ұқыптылық пен сезімталдықты қажет ететін үрдіс.
Баланы айналаны өз бетімен танып білуге деген табиғи ұмтылысы негізінде
құрылған оқытудағы зерттеу тәсілін пайдалану ерекше орын алады. Зерттеуге
оқытудың басты мақсаты-адамзат мәдениетінің кез-келген саласындағы іс-
әрекеттің жаңа тәсілдерін баланың өз бетімен, шығармашылықпен, меңгеру
қабілеті мен дайындығын қалыптастыру. Бала оқытуда зерттеу тәсілін
қолданудың қажеттілігі бала болмысының білмекке құмарлығымен, оның қоршаған
дүниені зерделеуге деген қызығушылығымен түсіндіріледі. Оқушылардың өзіндік
зерттеулері, олардың жеке қажеттіліктері сұраныстарын қанағаттандыруға
септігін тигізеді. Сонымен қатар, өзіндік зерттеулер интеллектуалды және
шығармашылық қабілеттерді, ойлау және зерттеу біліктерін дамытуға мүмкіндік
береді. Өзіндік зерттеулердің көмегімен оқушылар дүниені тани келе, өздері
үшін жаңа білімдерді дайын күйде алмай, өз бетімен ашады. Зерттеушілік
жұмыс балалардың өз қызығушылығынан басталады. Оқытудың іске асыру
тәсілдерінің бірі-жобалар әдісі, өзінің дидактикалық негізі бойынша шынайы
өмірде, тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін қабілеттерді қалыптастыруды
көздейтін, білім берудегі инновациялық құзіреттілік тәсілді қолдайтын
технология [1].
12 жылдық білім беру технологияларының ерекшелік жағы ол; жеке тұлғаға
құқықтық тәрбие мен білімді бағдарланған оқыту, проблемалық бағытқа және
шығармашылық сипатқа ие, оның басты бағдары-білім беру, жаңа дүниені ашу
мен іздену арқылы білімді іс жүзінде қолдану, баланың жалпы және арнайы
қабілеттерін дамыту, білім біліктерді игеру мүмкіндіктерімен оларды қолдану
жолдарын көрсетеді. Қазіргі кездегі баланың интеллектісіне, дербес ойлауын
дамытуға бағытталған, өз бетімен ізденуге даярлайтын жеке жұмыстар көптеп
беруге болады. Балаларды мектепке дайындау, мектепке бейімделуін және
оқытудың жетістігін қамтамасыз ететін маңызды құрамы психологиялық дайындық
компоненттері болып табылады. Баланың жеке тұлғасының даму мәселесін
шешу,оқытудың тиімділігін арттыру, балалардың мектепте оқуының дайындық
деңгейін дұрыс ескере отырып, жұмыс жасау керек. Интеллектуалдық дайындық –
баланың мектепке интеллектуалды дайындық компоненті оның ой - өрісін, нақты
білім қорын қарастырады. Жалпы айтқанда, мектепте оқытуға интеллектуалды
дайындықтың дамуы мынандай ерекшеліктермен анықталады:
• Дифференциалдық қабылдау;
• Аналитикалық ойлау;
• Болымсызға рационалды жақындау (фантазия рөлі);
• Есте сақтау;
• Білімге қызығушылық;
• Ести отырып сөйлеу және түсіну, әр түрлі символдарды қолдана білуі;
• Қол қимылдарының, көру, қимыл кординацияларының дамуы.
Атақты психолгтардың айтуы бойынша Бала ойын үстінде қандай болса,
өскенде еңбек үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын – адамның
өміртанымының алғашқы қадамы. Оқу процесінде ойын технологиясы ерекше орын
алады. Ойын технологиясын қолдану – оқушының оқудағы танымдық іс - әрекетін
және қалыпсыз жағдайларда өз білімін қолдануға мүмкіндік береді. Дамыта
оқыту технологиясы – шығармашылық ойлауға, сапалы дамуға, қиялдауға, есте
сақтау,тіл дамытуға бағытталған. Бұл технологияның ерекшелігі: оқығанын
пікір-сайысқа салу, сабақ құрылымының тиімділігі, дидактикалық ойындар,
өзіндік іс - әрекет қарқындылығы, сабақта әр оқушыға өзін - өзі көрсетуге
мүмкіндік беретін педагогикалық жағдай құру. Бұл технологияның бір
ерекшелігі жақсы, жаман оқушылар деп бөлмей, барлық баланың ой - өрісін
дамыту үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы. Коммуникативті оқыту
технологиясы – сабақта диалогтық және монологтық оқытудағы жағдайды
жасайды. Коммуникативтік әдіс оқушылардың танымдық оқу іс - әрекетін
ұйымдастырудың негізгі құралы болып табылады. Коммуникативтік әдісті
қолдану кезінде қарым – қатынас дағдысы, тұлғаның адамгершілік қасиеті,
өзінің ортақ мақсаты тілегіне бағына білуін қалыптастырады. Жоғарыда
көрсетілген барлық технологияларды орынды, шеберлікпен қолдана білсе, үлкен
нәтижеге жетуге болатынын және жоғары дидактикалық жетістіктерді байқауға
болатындығы анық. Осыған орай жеке тұлғаны жан – жақты дамытуда жеке
тұлғаға бағытталған сабақ құрылымының технологиясы да,мұғалімге қойылатын
талап та өзге болуы тиіс.
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздегі жаңа білім беру реформасы 12 жылдық
білім беруге көшу арқылы шығармашылықпен дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды, “жалпыға арналған
білімнен”, “білім әркімге өмір бойы” үлгісіне көшуді және әлемдік білім
беру кеңістігіне жедел енуді қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Бүгінгі күні білім беру мазмұнын жаңартуды көздейтін Қазақстан
Республикасының білім беру тұжырымдамасы жан-жақты талқыланып, Білім және
ғылым министрлігінің алқа мәжілісінде мақұлданды.
Бұл тұжырымдама Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңына; “Қазақстан
Республикасын 2010 жылға дейін дамытудың стратегиялық жоспарына”,
“Қазақстан Республикасында білім беруді 2005-2010 жылға дейін дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына”, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жаңғырудың
қарқынды жолында” атты Жолдауына, Болоньдегі Еуропа елдері білім
министрлерінің кеңесіне, ЮНЕСКО-ның үздіксіз білім беру туралы ұсыныстарына
сәйкес әзірленді. Біздің еліміздегі қалыптасқан білім жүйесі академиялы,
түбегейлі деп бағаланатынын айта кетуіміз керек. Бірақ жыл асқан сайын оқу
бағдарламалары бойынша 11 жылда берілетін білім көлемінің ауқымдылығы оқу
жүктемесінің шектен тыс көбеюіне әкеліп, білім сапасы мен оқушылар
денсаулығына кері әсерін тигізіп отыр. Қалыптасқан бұл жағдай оқушылардың
оқуға ынтасын да төмендететінін тәжірибеден байқап жүрміз. Осыған орай
қазіргі білім беру тәжірибесінде білім көлемін жинақтай отырып, оқу
материалын жеңілдетуді, сондай-ақ құзырлылыққа жетуге бағдарланған білім
мазмұнын қарастырып отыр. Бүгінгі таңдағы еліміздің білім ұйымдарының басты
міндеті – баланың денсаулығына жағымды ықпал етуді көздейтін білім беру
ортасын құру. Біз өмір сүріп отырған уақыт алдыңғы толқынның заманына
мүлдем ұқсамайды. Бала болашағы оның жаңа тұжырымдарды түсінуі мен қабылдай
білуіне, дұрыс таңдау жасауына, бүкіл өмір бойына өзгермелі жағдайларға тез
икемделе білу қабілетіне байланысты болмақ. Осыған байланысты мұндай
тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талап: ойлылық, салмақтылық,
белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, терең білімділік, кәсіби сауаттылық
т.б. Бұл оқушының бойында қалыптасатын түпкілікті мақсат, міндеттерін
айқындауға тікелей мұрындық болады.
12 жылдық мектептің басты ерекшелігі – баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі
мен ойын ашық жеткізуіне, әр адамға табиғатынан берілген шығармашылық
әлеуетін толық іске асыруына ықпал ететін, өзін-өзі танып, келешегін
айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси,
өміріне белсенді араласуға мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық
институт ретінде қалыптасуында болып отыр. Оның жаңа құрылымына тоқталатын
болсақ, 12 жылдық білім беру жүйесі 5+5+2 сатыларынан тұрады. Бүгінгі күні
осы құрылым мен жаңа мазмұнға негізделген жалпыға міндетті білім
стандарттары әзірленуде. Бүгінгі күні әлемде жалпы білім берудің 12-жылдық
мектепке арналған халықаралық стандарты қалыптасып отыр. Орта мектептегі 12-
жылдық білім АҚШ, Канада, Жапония, Швеция, Францияда; Германия, Чехия,
Италия, Швейцарияда – 13 жылдық; Голландияда – 14 жылдық жүйе қабылданған.
12 жылдық білім берудің негізі адамның жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыру
болып табылады. Адам тұлға болып тумайды, ол өмір сүру барысында тәрбие
арқылы қалыптасады. Тұлғалық туралы адам өзін-өзі танып, өз өмірін өзі
жасай бастағанда сөз ету керек. Білімді, шығармашыл, бәсекелік қабілеті мол
тұлға тәрбиелеу негізінде Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта
білім беру тұжырымдамасы жасалып отыр. Қазірдің өзінде 12-жылдық білім
модельдерін байқаудан өткізу жөніндегі эксперименталды ұйымдар туралы оң
деректер бар.
12 жылдық білім 3 сатыдан тұрады. Бірінші – бастауыш (1-4 сыныптар)
сыныптардың педагогтары олардың оқуға деген ынтасын арттыруға көп көңіл
бөледі, екінші – (5-10) сыныптар оқушылардың базалық білімін анықтап, қарым-
қатынас мәдениетін, ғылыми әдістерді түсінуге баулу, ал үшінші – (11-12
сыныптар) болашақ мамандық таңдауды негізге алады. Бұлардан басқа да
толықтыратын, өзгертетін проблемалар, 12 жылдық оқуға ауысудың басқа да
әдістерін табу мәселелері толып жатыр. Осы іспеттес тапсырма дәл осы
мақсатта арнайы құрылған Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 12-жылдық білім мәселелерінің Республикалық ғылыми-
тәжірибелік орталығы республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның
құзырына берілген. Барлық білім беретін мектептерге құқықтық тәрбиемен
қатар, құқықтық білім беру жұмыстары да жүргізіліп келеді. Оқушы жастардың
ең сенімді ұстазы, сыр жасырмай ашық айтатын адамы мұғалім деп ұлы қаламгер
Ғ.Мүсірепов айтпақшы, Мектептің тірегі де, жүрегі де-мұғалім
Сондықтан мұғалім, баланың оның жеке қабілеттерін ашу арқылы азамат етіп
тәрбиелеу, баланың жаны мен жүрегіне жылылық ұялату, баланың танымдық күшін
қалыптастыру, дамыту, әрбір мұғалімнің қасиетті борышы мен міндеті.
Құқықтық білім беру мен тәрбие алудың ең негізгі ережелері Республикадағы
заңдарды оқып үйрену және қоғамдағы тәртіпті сақтау болып табылды. Құқықты
оқу арқылы кез-келген бала өзінің қоғамдағы орнын, құқығы мен міндеттерін,
бостандығын түсіне алады. Құқық негіздері пәні оқушыларды адамгершілік
идеясын тәрбиелеп, жоғарғы мәдениетті, тәрбиелі, парасатты азамат болып
шығуға тәрбиелейді. Әрбір ұстаз оқушы бойына мынандай қасиеттерді
қалыптастыра білу керек. Жеке тұлғаның күш-қуат, талант мүмкіндіктерін ашу,
әрбір оқушының ой-жүйесін кеңейте түсуге қолайлы жағдай жасау, азаматтың
қоғам алдындағы жеке адамдардың құқықтары мен міндеттерін білу, туған
жерін, Отанын, өскен елін, ата-атанасын сүюге тәрбиелеу, ұлттық салт-
дәстүр, әдет-ғұрыпты, тілді, дінді құрметтеу, қоғамның мәдени экологиялық
және саяси өміріне белсене қатысуға тәрбиелеу. Құқықтық білім, тәрбие –
құқықтық сауаттылықтан басталады. Азаматтарға құқықтық білім беруге
құқықтық қарым – қатынас мынандай жолдармен іске асырылады:
1. қарым қатынас
2. қарым қатынастағы мұғалімнің жылулық сезімі
3. оқушымен (жеке тұлғамен пікірлес болуы)
Құқықтық білім берудің реформалауына ҚР–ның Конститутциясы, ҚР білім
беру туралы заңы, Мемлекеттік білім бағдарламасы, Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясы, балалардың құқығы туралы конвенция, білім
туралы концепция және басқа құқықтық нормативтік актілер негізі болады.
Концепцияның негізгі мақсаты - білім беру жүйесін жаңарту болса,
Конвенцияның негізі – бала құқығын қорғау болып табылады. Еліміз құқықтық
мемлекет құруға кірісті. Бұл іс – шараның басты принциптерінің бірі –
құқықтың білім берудің сапасын арттыру. Құқықтық білім – адамға да,
қоғамға да қажет. Өйткені, Қазақстан құқықтық мемлекет құруға кіріскен
уақытта, біздің қоғамымызға жан – жақты білімді, халықтың мүддесін қорғай
алатын, егеменді елімізге өз үлестерін қосатын нағыз ұлтжанды азаматтар
қажет. Мұндай азаматты мектеп, дәлірек айтсақ, ұстаз тәрбиелейді. Өйткені
Ұстазы жақсының – ұстамы жақсы деп дана халқымыз бекер айтпаған. Ал,
құқық пәнін оқыту барысында әрбір ұстаз оқушылардың өмірлік тәжірибелерін,
сенімдерін қалыптастырып, олрдың адамгершілік, ізгілік, демократияшыл,
ынтымақтастық, ұлтжандылық мұраттарына дұрыс бағыт беріп отыру керек [2].
Зерттеудің нысаны: 12 жылдық білім беру жүйесінде оқушыларға құқықтық
білім мен тәрбие берудің негізгі жолдарын қарастыру.
Зерттеудің пәні: Мектеп оқушыларының бойына құқықтық білім мен тәрбиені
қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: әлемдік білім стандарттарына сәйкес келетін білім
берудің жоғары сапасын қамтамасыз ету, өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен
білім алуға, өзін іс жүзінде көрсетуге, өзін-өзі дамытуға және кәсіптік
білім беру бағдарламаларын игеруге дайын, өз мүддесін іскерлікпен ұштастыра
білетін жан-жақты мәдениетті, шығармашыл тұлғаны қалыптастыру және құқықтық
тәрбие беруде баланың жеке тұлғасын қалыптастыра отырып, олардың бойына
жоғары адамгершілік идеялык қасиеттерін ашу арқылы жастарды заңды
құрметтеуге тәрбиелеу.
Зерттеудің болжамы: Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты,
жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі.
Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің қазіргі кезеңде
қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы білім беретін орта
мектептерде мектеп басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық тәрбиені зор
шеберлікпен, шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- 12 жылдық білім беруде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен
құқықтық тәрбие беру үдерістерін қалыптастырудың теориялық негіздерін
анықтау;
- құқықтық білім және құқықтық тәрбие беру үдерістерін басқаруды
кәсіби қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық үлгісін құру;
- құқықтық білім және құқықтық тәрбие беру үдерістерін басқаруды
кәсіби қалыптастырудың әдістемелік тиімділігін айқындау.
Зерттеудің жетекші идеясы: болашақ маманның кәсіби құқықтық білімі
мен құқықтық тәрбиені ақпараттандыру жағдайында жоғары және жаңа деңгейде
жетілдіру ғылыми-педагогикалық тұрғыдан маңызды мәселе, себебі мектептерде
құқықтық білім мен құқықтық тәрбие беру, үдерістерін басқаруды кәсіби
қалыптастыру жоғары деңгейге көтеруді қамтамасыз етеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: құқықтық білім мен
тәрбие берудің іс-әрекетін жүзеге асыру, мамандар даярлау және олардың
біліктілігін арттыру заңдылықтарын, сондай-ақ, педагогикалық үдерістегі
ақпараттың әлеуметтік рөлі туралы ережені ашып беретін қазіргі заманғы
педагогикалық тұжырымдамалар құрайды.
1 12 жылдық білім беру жүйесінде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен
тәрбие берудің негізгі аспектілері
1.1 12 жылдық жалпы орта білім берудегі негізгі күтілетін нәтижелері
Қазақстандағы білім беру жүйесіне түбегейлі реформалар жасауға себеп
болған да осы жаңа білім беру бағдарламасына көшу идеясы еді. Бұған бір
дәлел Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі
Тұжырымдамасының өмірге келуі. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
қызметкерлерінің 3 съезінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Бүгінде 12 жылдық
мектеп моделі анықталды, алайда оған көшу білім сапасының артуын өздігінен
қамтамасыз етпейді, білім берудің мазмұнын қайта қарау талап етіледі және
мұны бүгіннің өзінде жасау қажет деп атап көрсетті. Мұның өзі білім беру
жүйесінің алдында үлкен міндеттер тұрғандығын білдіреді. 12 жылдық білім
берудің методологиялық негіздеріне орай, мектепте білім берудің мазмұндық
жағын жаңартудың аса маңызды бағыттары мыналар болып табылады:
- мектепте білім берудің мазмұнын қазіргі қоғам қызметінің серпінді
құрылымымен сәйкес келтіру;
- оқушылардың өз бетінше білім алуға және оны практикада қолдануға,
оқытудың әр түрлі саласында өз мүмкіндіктерін тануға және жақсы қасиеттерін
ашуға тәрбиелеу;
- әрбір жас кезеңіндегі негізгі психикалық жаңа құрылымдарды
қалыптастыру төңірегіндегі оқу үрдісін жолға қою;
- оқушыларды танымның ғылыми тәсілдеріне мақсатты және жүйелі түрде
тарту, негізгі мотивациялық үрдістерді айқындайтын оқу ахуалдарын кеңінен
қолдану.
Қазіргі мектептің білім мазмұнын ізгілендіру мен даралауға айқын бет
бұру мынадай міндеттерді жүктейді:
- оқушының жеке тұлға ретінде және іс-әрекет субъектісі ретінде
мақсатты, тұрақты және дәйекті дамуына жағдай жасау;
- оқушылардың белгілі бір білімді таңдауы мен меңгеруін, олардың оқу
үрдісі кезінде таңдау мүмкіндіктері мен құқықтарын қамтамасыз ету;
- оқу-тәрбие үрдісінде ынтымақтастық педагогикасының ізгі қатынастарын
орнықтыру;
- білім мазмұнын барынша ізгілендіруді қамтамасыз ету;
- психологиялық білім берудің бастапқы негіздерін қалыптастыру;
- білім мазмұнының инварианттық және вариативтік компоненттерінің
арасындағы гуманитарлық және жаратылыстану-ғылыми білімдердің диалектикалық
бірлігін қамтамасыз ету;
- оқушылардың оқу жүктемесін тұрақтандыру.
Адамның жан-жақты дамуы білім берудің ғаламдық мақсаты болып табылады.
Педагогикада білім берудің мақсатын, оның мазмұны мен құрылымын анықтауға
қазірігі заманғы адам тұжырымдамасының тұрғысынан келу көзқарасы берік
қалыптасып отыр. Жүргізілген зерттеулер тұлғаның қалыптасу моделінің
компоненттерінің мынадай үш тобын қамтитынын көрсетеді: психиканың
функционалдық тетіктері, тұлғаның тәжірибесі, тұлғаның жинақталған
типологиялық қасиеттері. Компоненттердің осы топтары адам қызметінің жалпы
құрылымының және зерттеу объектілерінің құрылымымен бірге 12 жылдық
мектептің жалпы білім беру стандарттары мен базалық оқу пәндерін жасаудың
теориялық негізі болып отыр.
12 жылдық мектепке көшу жағдайында оның құрылымы оқытудың мақсаты мен
міндеттерінің арасындағы байланысты, әрбір жас сатыларында оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды олардың психологиялық, физиологиялық және жас
ерекшеліктерне қарай қамтамасыз етуге тиіс.
Тұжырымдама төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. Әлемдік үрдістер мен отандық тәжірибелерге сүйене отырып, 12 жылдық
жалпы орта білім беруге көшудің негіздемесі.
2. 12 жылдық жалпы орта білім берудің мақсаты мен күтілетін нәтижелері.
3. Жалпы орта білім беру құрылымы.
4. Білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі бағыттары.
5. Білім беру процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері.
6. Педагогикалық кадрлар.
7. Білім берудің күтілетін нәтижелерін бағалау жүйесі.
8. Жалпы орта білім беру жүйесін басқару.
9. 12 жылдық жалпы білім беру тұжырымдамасын іске асыру жағдайлары.
Қазақстандық жалпы орта білім беретін мектеп соңғы жылдары өзінің
келбетін өзгертті. Білім беруді жаңарту жүйесін қолдайтын нақты қадамдар
жасалды. Олардың ішінде мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының
әзірлену және енгізілуі, кредиттік технология негізіндегі үш сатылы жоғары
білім моделінің енгізілуі, вариативті білім берудің енгізілуі, білім
сапасын бағалау критерийлерін әзірлеу жөнінде жұмыстар басталды.
Бірақ қол жеткен жетістіктер адам капиталының дамуы мен орнықты
экономикалық өсуді толық қамтамасыз ете алмайды.
Қазақстанның білім беру жүйесінің даму деңгейіне кері ықпал ететін
мынадай факторлар қалып отыр:
1. Білім мазмұнының оқушының оқуға қызығушылығын төмендететін және
денсаулығына кері ықпал ететін ақпараттық сипатының басымдығы.
2. Орта білім беру жүйесінде диагностикалық мақсаттың болмауы.
3. Білім берудің жеке тұлғаның дамуына емес, формальды нәтижелерге
бағдарлануы.
4. Оқу жетістіктерін бағалауда оқушыны қызықтырмайтын, шынайылықты
қамтамасыз етпейтін және қиындық тудыратын жағдайға душар ететін ескірген
жүйенің сақталуы.
5. Жасөспірімдердің тұлғалық, азаматтық және адамгершілік қасиеттерінің
жеткілікті дамымауы, өзін-өзі кәсіби анықтау мотивтерінің болмауы,
өзіндік қызығушылығы мен өмірлік жоспарын сезіну деңгейінің төмендігі.
Сурет №1 12 жылдық білім берудің негізгі мақсаттары
12 жылдық жалпы орта білім беру үш сатыдан тұрады
1-саты – жалпы бастауыш білім беру ( 1-4- сыныптар – бастауыш мектеп)
2-саты – негізгі орта білім беру (5-10-сыныптар – негізгі мектеп)
3-саты – жалпы орта білім беру (11-12-сыныптар – жоғарғы мектеп)
Бастауыш мектепте оқытудың ұзақтығы – 4 жыл. Бастауыш мектеп жалпы
бастауыш білім беруді қамтамасыз етеді және балалар 6 жастан бастап
қабылданады. Алты жас – баланың ақыл-ойының дамуының және әлеуметтік
дайындығының ең бір қолайлы (сензитивті) кезеңі.
Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, іске асырмаса бала бойындағы
қасиеттері толық көлемде ашылмай қалуы мүмкін.
Бастауыш мектептің басты міндеті – баланың қабілеттерін ашуды, жеке
тұлғасын, оқуға деген ынтасын қалыптастыруды қамтамасыз ету, оқу, жазу,
санау, қарым-қатынас және ынтымақтастық дағдыларын меңгеруіне көмектесу.
Бастауыш мектепте оқытудың басты мақсаттары мыналар:
1. Баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес, оны тұлға
ретінде үйлесімді түрде дамыту, білім беру және тәрбиелеу;
2. Негізгі оқу әрекеттерін меңгерту және бақылау, өзіндік бақылауды жүзеге
асыру;
3. Әр адамды азаматтық, рухани және адамгершілік, танымдық іс-әрекетке, өз
бетімен оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау;
4. Білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына жету жолында оқу әрекеттерін игеру
– бастауыш мектептің негізгі міндетіне айналды [3].
1-саты. Жалпы орта білім беру (1-4 сыныптар)
Оқуды бастау жасы - 6 жас
Оқыту ұзақтығы - 4 жыл
1-сатыдағы негізгі бағдар – оқушының өзін-өзі таныту мүмкіндігі мен
қоршаған ортасының шынайылығы туралы білімді игерудегі даралығын ашу, оқуға
талабын және білігін қалыптастыру, яғни оқытудың келесі салаларына қажетті
танымдық қызығушылығын арттыру, кіші жастағы оқушылардың біртұтас оқу
әрекетін қалыптастыруға ықпал ету.
Баланың тұлғалық қалыптасуын, оның қабілеттерінің тұтастай дамуын
қамтамасыз ету. Бастауыш мектепте қажетті біліктер дағдыларды игеруге, оқу
және жазу, санау, шығармашылықпен ойлау элементтерінің, жеке гигиенасы мен
денсаулығын сақау негіздерінің болуына ықпал ететін оқу әрекетін
ұйымдастыру.
2-саты. Жалпы орта білім беру (5-10 сыныптар)
Оқыту ұзақтығы – 6 жыл
2-сатының негізгі бағдары – негізгі жалпы білім алуға жағдай жасау,
адамдар арасындағы және этносаралық қатынастар мәдениетін, тұлғаның
біртұтас көзқарасын, өзін-өзі анықтауын қалыптастыру, тұлғаның өзін-өзі
ұйымдастыру тетіктерін, кәсіби және танымдық ой-пікірінің туындауына,
теориялық ойлау тәсілдері мен ғылыми таным әдістерін игеруіне, зерттеу
дағдысының қалыптасуына ықпал ететін оқу әрекетін ұйымдастыру.
Негізгі мектеп оқытуды бейіндік мектепте немесе кәсіптік бастауыш және
орта білім беру ұйымдарында жалғастырудың базасы болып табылады.
Бұл сатының ерекшелігі оқушының үшінші сатыдағы бейіналды дайындықтың
мектеп қызметінің оқушының болашақ бағдарын саналы таңдауына дайындығына
игі ықпал ететін педагогикалық, психололгиялық-педагогикалық, ақпараттық
және ұйымдастырушылық жүйесі ретінде жүргізілуі болып есептеледі.
3-саты. Жалпы орта білім беру (11-12 сыныптар)
Оқыту ұзақтығы -2 жыл
Жалпы орта білім берудің соңғы кезеңі болып табылатын үшінші сатының
негізгі мақсаты оқытудың саралануы мен даралануы бағдарланған жалпы орта
білім беру, оқушулардың болашақ кәсіби қызметіне саналы да жауапты таңдау
жасауына, жеке және өмірлік өзін-өзі танытуына жағдай жасау. Бейіндік оқыту
жаратылыстану - математикалық, әлеуметтік -гуманитарлық және технологиялық
бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Бейіндеу (профилизация) нысандары мектептің педагогикалық әлеуетін,
білімдік инфрақұрылымының мүмкіндігін, облыстың, қаланың, ауданның
сұранысын ескере отырып анықталуы тиіс.
Бейіндік оқытуды іске асыру жалпы білім беретін мектептерде,
гимназияларда, лицейлерде, дарынды балаларға арналған мамандандырылған
мектептерде, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы мектептерде
жүзеге асырылады.
Материалдық-техникалық жағдайын, кадрлық әлеуеті мен оқу-әдістемелік
қамтамасыз етуді ескере отырып, үшінші сатыдағы бейіндік оқыту төмендегі
ұйымдастыру нысандары бойынша қарастырылады:
1. Бір бейінді мектеп – бір бейінді оқытуды іске асыру;
2. Көп бейінді мектеп – бірнеше бейінді оқытуды іске асыру.
12 жылдық білім берудің басым бағыты – педагогикалық іс-әрекеттің жеке
тұлғаға бағытталуы. Тұлғаға бағытталған көзқарас – педагогикалық іс-
әрекеттің методологиялық жаңа бағыты.
Қазақстан қоғамының қазіргі геосаяси, экономикалық және әлеуметтік
жағдайы, әлемдік білім кеңістігіне кірігуі Қазақстан Республикасының Жалпы
орта білім беру жүйесін жаңғыртуды, атап айтқанда, орта білім мазмұны мен
құрылымын, мақсаттарын қайта қарауды және оқыту мерзімін кеңейтуді талап
етеді.
Қазіргі кезеңде 12 жылдық мектепте есептелген белгілі бір халықаралық
білім беру стандарты қалыптасты. Өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі
белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім,
бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді тұлғаны дамыту және
қалыптастыру. Білім берудің күтілетін нәтижелері белгіленген мақсатқа
сәйкес мектеп түлегінің негізгі құзырлылығы төмендегіше анықталады:
1. Құндылықты-бағдарлы құзыреттілік – оқушының қоршаған ортаны
бірдей қабылдайтын қабілетті, жоғары әдептілік құндылықтар негізінде
жасампаз қоғам өмірінде өзінің ролін таба білу біліктілігі, азаматтылығы
мен елжандылығы. Бұл құзіреттілік өмірдегі түрлі жағдайларда шешім қабылдай
білу білігін қамтамасыз етеді. Ең бастысы, өзінің Отаны Қазақстан патриоты
болу, азаматтық белсенділігін көрсету, саяси жүйені түсіну, болып жатқан
әлеуметтік жағдайларға баға бере білу.
2. Мәдениеттанымдық құзыреттілік – жалпы адамзаттық мәдениет
жетістіктері негізіндегі іс-әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен
жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің мәдениет негіздерін,
этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ұлттық
ерекшеліктерін тани білу. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін
түсіну. Өзі халқының мәдениеті мен әлемнің мәдени көптүрлілігін түсіну және
бағалауға мүмкіндік беретін мәдени-демалыс қызметін тиімді ұйымдастыру
тәсілдерін игеру, рухани келісім мен толеранттылық идеяларына бейім болу.
3. Когнитивтік құзыреттілік – оқушының зерттеу әрекеті мен
өзіндік оқу-танымдақ процесін қамтамасыз ететін кешенді құзырлылық. Бұл
құзырет өзінің білімділік қызметін ұйымдастыра білуді, тиімді жоспарлай
білуді, сәйкес функционалдық сауаттылық талаптары негізіндегі білімді
игеруде әлемнің ғылыми бағытын түсінуге ізденушілік-зерттеушілік әрекет
дағдыларын игеруге мүмкіндік беретін өзінің әрекетіне талдау және қорытынды
жасау тәсілдерін қарастырады.
4. Коммуникативтік құзыреттілік – адамдармен өзара әрекет пен
қарым-қатынас тәсілдерін білуді, түрлі әлеуметтік топтарда жұмыс істеу
дағдыларын, қоғамдағы түрлі әлеуметтік топтарда жұмыс істеу дағдыларын,
қоғамдағы түрлі әлеуметтік рөлдерді орындауды, өмірдегі нақты жағдайларда
шешім қабылдау үшін байланыстың түрлі объектілерін қолдана алу білігін,
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, халықаралық қатынаста шетел тілінде,
қатынас дағдылары болуын қарастырады.
5. Ақпараттық-технологиялық құзыреттілік – бағдарлай білу, өз
бетінше іздей білу, талдай, таңдай білу, өзгерте білу, сақтай білу, білім
мен ақпаратты ақпараттық технологиялар мен техникалық объектілердің
көмегімен жеткізуді жүзеге асыра білу және интерпретациялау білігі [4].
6. Әлеуметтік өзара қарым-қатынас құзыреттілігі – отбасылық, еңбек,
экономикалық, саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді азаматтық-
қоғамдық тәжірибе мен білімге ие болуды білдіреді. Бұл құзырет әлеуметтік-
қоғамдық жағдайларға нақты талдау жасай білуді, түрлі өмірлік жағдайларда
жеке басына және қоғам мүддесіне сәйкес ықпал ете білуді, кәсіби бағдарын
саналы таңдай алуды қарастырады.
7. Тұлғалық өзін-өзі дамыту құзыреттілік. Бұл құзырет отбасылық,
еңбек, экономикалық және саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді
азаматтық-қоғамдық қызмет білімі мен тәжірибесінің болуын білдіреді.
Құзырет нақты әлеуметтік қоғамдық жағдайларға талдау жасай білуді, түрлі
өмірлік жағдайларда, яғни өзінің мүмкіндігін нақты перспективалық
жоспарлаумен салыстыра білуді, қызметін өзіндік қадір-қасиет сезімімен
ұйымдастыра білуді, өзінің өмірі мен ісіне жауапты қарауды, жеке және қоғам
пайдасына сәйкес шешім қабылдауды және ықпал етуді қарастырады.
Аталған құзыреттіліктерді игеру оқушының орта білім беретін мектеп
жағдайында нәтижелі әлеуметтендірілуіне игі ықпал етеді.
12 жылдық мектепке енгізілген бейіналды және бейіндік дайындық оқушының
өз қабілеті мен өмірлік құқығына сәйкес өзін-өзі кәсіби анықтауында,
болашақ кәсіби қызметін саналы да жауапты таңдауына едәуір тиімді
дайындыққа қол жеткізуде олардың әллеуметтендірілу мүмкіндігін кеңейтеді.
Оқушы тұлғасына бағытталған білім беру адамның белсенділігін, шығармашылық
қабілетін, әлеуметтік жауапкершілігін, өмірде өз білімін іске асыру
мүмкіндігін дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Бала санасының
психологиялық табиғатын, оның субъектілік тәжірибесін оқыту материалын
игеруде пайдалану туралы Л.С.Выготский: тұлғаның бойында жаңа реакциялық
өзгерістер жасай алатын бірден бір тәрбиеші – организмнің өзіндік
тәжірибесі. Тек қана өз тәжірибесінде басынан өткізгендер ғана сыртқы
байланыс жасай алады... Сондықтан оқушының жеке тәжірибесін ескеруге
бағытталмаған, оны жоққа шығаратын, сөйтіп мұғалімді жоғары санайтын
көзқарас өте жалған екенін ғылыми психология дәлелдей алады. Тәрбиелеу
үрдісі оқушыны тәрбиелеуге емес, оқушы өзін-өзі тәрбиелеуге әкелетін үрдіс
болуға тиіс, - деп көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік дамуы өз білімі үшін өз жауапкершілігін көтеру оның
көптің бірі немесе көптің ең жақсысы болуымен емес, өз тұлғасының
мәнділігімен, субъектілік тәжірибесінің ерекшелігімен, қайталанбайтын
тұлғалық құндылығымен маңызды болып саналады. Бұл жердегі субъектілік
ұғымы өз сансының иесі, өзіндік таным мен өзіндік бағытталуға, өз идеялары
мен қажеттіліктерін жүзеге асыруға қабілетті тұлға дегенді білдіреді.
Тұлғаның субъектілік сипаты қоршаған ортамен ұстамдылық қарым-қатынасынан,
өз көзқарасынан, оқу материалдарын игерудегі өзіндік әрекеттерінің
қалыптасқандығынан көрінеді. Субъектінің тәжірибесі – тұлғаның өзінің
басынан өткергендері негізінде құрылатын жеке тәжірибесі. Осыған орай,
білім беру – бұл тек оқыту емес оқу, ал оқу оқушының жеке субъектілік
тәжірибесі. Оның мәні – тұлғаның өзінің әрекеттеріне талдау жасауға, өзі
үшін маңызды мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге
бағыттау. Бұл жағдайда бір-бірімен демократиялық қарым-қатынасқа үлкен
көңіл аударылады, сөйтіп өмірлік тәжірибеге геізделген өз білімін оқушының
да, мұғалімнің де пайдалана білуі жүзеге асырылады. Сондықтан, жаңа үрдісті
тәжірибеде ендіруде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмауы
үшін оның философиясын ұғыну маңызды шарт. Өйткені, оқытудағы басты мақсат
– алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білуі емес, бүгінгі алған
білімін өмрілік қажеттіктеріне сай пайдаға асыра білуіне үйрету.
Бірлескен жұмыста нәтижені орындаудың барысы, жолдары мен тәсілдері
талданып, объективті баға беріледі. Үрдіс пен нәтижеге баға беру мұғалім
тұрғысынан ған емес, оқушы тарапынан оның өзіндік бақылауы мен бағалауы
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда өзіндік түзету, коррекциялау, өз әрекетіне
өзгеріс енгізу арқылы нәтижелердің тиімділігі қамтамасыз етіледі, сөйтіп
баланың құндылық көзқарасы мен өзіндік бағасын дұрыс қалыптастыруға қолайлы
орта пайда болады.
• Рефлекциялық әрекеттер барысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызылады. Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту,
тәрбиелеу, өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады, өз ерекшелігі
мен деңгейін таниды.
• Интерактивтік, диалогтік, рефлексиялық тәсілдердің қолданылуы сабақ
үрдісіне қатысушылардың белсенділігін, әдістемелік танымын арттырады және
оның дәстүрлі оқытудан тиімділігі жоғары болып келді.
• Кері байланыс нәтижессінде тұлғаның танымдық қызығушылығы, күрделі ойлау
қабілеті, қоршаған ортаға көзқарасы, өмірдегі өзінің орны туралы ой-
пікірінде өзгерістер пайда болады.
• Тәжірибе жүзінде меңгерген ұжымдық ойлау мен жұмыс істеу, қарым-қатынас
жасау дағдыларын, ұжымдық ұстанымдарды бағалау әрекеттерін өзінің білім
алу әрекеттері мен кәсіби педагогикалық қызметінде пайдаланып, модельдей
алатын болады.
12 жылдық мектептегі оқыту үрдісін тұлғалық бағдарлы мазмұнда жүргізудің
мұғалімдер үшін мынадай ерекшеліктері бар:
• білім беру үрдісі ізгіліктік және демократиялық заңдылықтарға негізделді;
• барлық деңгейдегі педагогикалық әрекеттер оқушылардың шаршатуын
болдырмауды көздейді;
• педагогикалық қызметтің тиімділігі қажетті құрал-жабдықтарды жаңартудан
емес, субъектаралық қатынастардың жаңаша ұйымдастырылуына көрінеді;
• білім берудің тұлғалық бағдарлы мазмұны оқыту үрдісіндегі тұлғалардың –
оқушы, мұғалім, тәрбиеші, ата-ана - өөзіндік дамуын қамтамасыз ететін
жаңа әдістемелер арқылы жүзеге асырылады;
• мұғалім өз әрекетінде қандай өзгерістердің қажет екенін сезіне алады, өз
қызметінің бүгінгі күн талабы, қоғам, ата-ана, оқушы сұранысына
сәйкестігін біледі;
• тұлғалық бағдарлы білім беру бағытында жаңалықтар ендіруге ұмтылу,
авторлық, адаптивтік бағдарламалар құру, тәжірибеде бар жаңалықты өз
тұрғысынан өзгерте алу.
Оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру мұғалім тарапынан әр оқушының
өзіндік жақын даму аймағында дербес қабілетін дамытуға түрткі болу, оларды
оқыту мен оқу құндылықтары қатар жүретін практикалық әрекеттерге баулу,
баланың қолынан келетін істерін қолдау арқылы қиын проблемаларын шешуге
көмектесу болып табылады [5].
Білім берудің тұлғалық бағдарлы мазмұны, білім беру жүйесінде болып
жатқан өзгерістер адамгершілік пен рухани құндылықтар негізінде тұлғалық,
ұжымдық және рефлексиялық әрекеттердің үнемі дамып отыруын көздейді.
Аталған қарым-қатынастық шарттарды игеру 12 жылдық білім беру барысында
тұлғаның субъектілік қызметтерін кеңейту, орындаушылық ролін өз әрекетін
ұйымдастырушы ролімен алмастыру, белгілі бір әрекеттерді өз бетімен
орындауға жағдай туғызуға мүмкіндік жасайды.
1.2 12 жылдық оқу мерзіміне ауысу қажеттілігіне байланысты
негіздемелер
Болашақ мамандардың 12 жылдық білім берудің әдіснамасын, оның
теориялық және практикалық негіздерін қазірден бастап жан-жақты үйренуі аса
маңызды әрі өзекті мәселе. Осы орайда, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
кәсіби даярлаудың жалпы жүйесінде педагогика курсы ерекше орын алады. 12
жылдық білім берудің басым бағыты-педагогикалық іс-әрекеттің жеке тұлғаға
бағытталуы. Тұлғаға бағытталған көзқарас-педагогикалық іс-әрекеттің
методологиялық жаңа бағыты басты негіздемелер бойынша айқындалады.Сол
негіздемелерге тоқтала кетсек:
1-негіздеме. Білім беру парадигмасының өзгеруі.
Қазіргі білім беру тұлғалық-бағдарланған стратегиясын іске асыруға
бағытталған. Оның негізгі идеясы-оқушыларға механикалық түрде білім беру
емес, олардың табиғи қабілеттері мен әлеуметтік мүдделеріне баса назар
аудара отырып өмірлік жоспарларын жүзеге асыруларына кең мүмкіндіктер
жасайтын білім кеңіcтігін құру.
2-негіздеме. Оқушылардың денсаулығын сақтау.
Бірінші сыныпта оқушылар аптасына белгіленген 20 сағаттың орнына 22
сағат, жоғары сынып оқушылары 38 сағаттың орнына 40-42 сағат оқу жүктемесін
орындайды. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің деректері бойынша,
республикада 2 миллионнан астам бала 66% әр түрлі аурулармен диспансерлік
есепте тұрады. Мектепте оқыту кезеңінде балалар арасында тыныс алу
мүшелерінің, көз, асқорыту, жүйке-психикалық, тірек-қозғалыс аппараттарының
зақымдануы сияқты т.б. аурулар ондаған есеге артып отыр.
12 жылдық оқу мерзіміне көшу жағдайында белгіленген күнделікті оқу
жүктемесін азайту, оқушылардың әртүрлі үйірмелерге қатысуларына, бос
уақыттарын өз мүдделеріне сай өткізулеріне мүмкіндік жасайды.
3-негіздеме. Оқушыларды әлеуметтендіру, әлеуметтік шиеленісті
төмендету.
Дәстүрлі 11 жылдық жалпы орта білім беру нарығының қажеттіліктеріне
орай оқытудың тәжірибелік бағытына сәйкес кәсіптік бағдарды қамтамасыз ете
алмайды. 12 жылдық мектептің негізгі буынында оқушылар арасында кәсіби
бағдарлау жұмыстары жүргізіледі.
4-негіздеме. Оқу сапасын арттыру.
12 жылдық білім беруге көшу күнделікті оқу жүктемесін төмендету
есебінен жалпы орта білім берудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Білім сапасын арттыру оқу материалдарын мемлекеттік жалпыға міндетті
білім стандарттарының талаптары деңгейіне сай меңгеруге, сырттай және іштей
саралаудың тиімді тепе-теңдігін құруға кепілдік беретін педагогикалық
жаңартпашыл оқыту технологияларын жетілдіру нәтижесінде жүзеге асырылады.
5-негіздеме. Отандық аттестаттардың шетелдерде танылуы жөніндегі
әлемдік іс-тәжірибелер.
Педагогикалық баспасөз беттерінде 12 жылдық білім беруге көшуге
дайындық, оның мақсаты туралы пікірталастар көп айтылуда. ХХІ ғасырдың
табалдырығында мектеп алдына қойылған жаңа мәселелердің шешімі мектеп
үрдісін, оқыту формаларын және әдістерін жаңартуды талап етеді. Осыған
байланысты білім беру процесінде қазіргі қоғам талабына сай арнайы білім
енгізу қажеттілігі туындалып отыр. Дамудың жаңа сатысына бағыт алған
мектептің ең негізгі өзегі – оқушылардың зерттеулік ізденісі мен білімі.
Осы бағытта білім алып отырған әрбір жас жеткіншек, қоршаған ортамен оның
салаларын әр қырынан зерттей отырып, өз бетінше білім жинақтап, оны
тәжірибе жүзінде өмірде қолдана білуі тиіс. Жасыратыны жоқ, еліміздегі
педагогтардың басым бөлігі оқушылардың өздігінен білім алу әрекеттеріне осы
кезге дейін немқұрайлықпен қарады [6].
Дәстүрлі білім беру жүйесінде оқу бағдарламалары оқушы әрекетінің
репродуктивті әдістеріне жүгінген. Зерттеу арқылы оқыту идеялары білім
беру процесінде осы уақытқа дейін көрініс тапқанымен, іс жүзінде өз
дәрежесінде қолданылмады. Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде
оқушылардың өздігінен білім алуы үшін арнайы зерттеушілік білім беру
мәселесі маңызды орын алуда. Осындай мәселелердің алдын алу үшін оқушыларды
зерттеулік ізденістеріне қатысты білік пен дағдыларды қалыптастыру
(проблемаларды анықтаудан ұсынуға дейін және алынған қорытындыларды қорғау)
проблемасы әдістеме ғылымына жүктеледі. Осыған орай оқушыларға зерттеу
ұғымын кеңінен түсіндіру және олардың зерттеу қабілеттерін дамыта білу
педагогтардың кәсіби шеберліктерін қажет етеді.
Балаларға шығармашылық іс-әрекет дағдыларын меңгерте отырып, педагог
әр баланың зерттеу қабілеттерінің жеке дара екенін ұмытпауы керек. Осы
тұрғыда қабілеттерін дамыта отырып, жетістіктерге жеткізуге мүмкіндік
туғызады. Психология ғылымдарының докторы, профессор А.И.Савенков ұсынған
оқушының зерттеу қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құралдарына
сүйене отырып, ізденіс белсенділігін былай көрсетуге болады.
Зерттеу қабiлетi жүйесiнiң моделiн төмендегi үш құрамдас бөлiктің
кешені ретінде құрастыруға болады:
- iзденiс белсендiлiгi;
- дивергенттi ойлау деңгейi;
- конвергенттi ойлау деңгей;
Бұлардың өзара қатынасын мынадай графикалық түрде көрсетуге болады:
Сурет №2 Зерттеу қабілеттерінің құрылымдық моделі
Ізденіс белсенділігі өлшемі - зерттеу әрекетінің басты қайнар көзі
және негізгі қозғаушы күші ретінде роль атқарады. Ол зерттеу қабілетінің
мотивациялық құрамдас бөлігін сипаттайды. Ізденіс белсенділігіне деген
талпыныс биологиялық қасиет болғанымен, кейде сыртқы факторлардың әсерінен
де дамуы мүмкін. Жоғары мақсаттылық (мотивация), қызығушылық, сезіммен
берілу – ізденіс белсенділігіне бағытталған зерттеу әрекетінің қажетті
құрамдас бөлігі.
Дивергенттi нәтижелiлiк немесе дивергенттi ойлау қабiлетi мен
бейiмдiлiк зерттеу мiнез құлқы жағдайындағы аса маңызды қасиет. Себебi ол
проблеманы көру және оны шешу варианттарын iздеу (гипотеза) этапында
үлкен роль атқарады. Дивергенттi ойлаудың нәтижелiк, өзгешелiк, ойлау
икемдiлiгi, идеяларды өңдеу қабiлеттiлiгi деген сияқты маңызды
сипаттамалары зерттеу iс-әрекетiн табысты жүзеге асырудың мiндеттi
шарттары болып табылады. Бұлар зерттеулiк әрекеттің ажырамас бөлiгi.
Зерттеу әрекетін қажет ететiн нақты жағдайларда жоғары дамыған
конвергенттi ойлау қабiлетi болмаса, дивергенттi ойлаудың да, iздену
белсендiлiгiнiң де пайдасы жеткiлiксiз. Себебi, конвергенттi ойлау –
проблеманы талдау мен синтездей білу қабілеттері арқылы қисынды алгоритмдер
негізінде мәселені шешу дағдысымен тығыз байланысты, бұл сатыларда жағдайды
саралау мен бағалау, ойлар мен тұжырымдар жасай білу маңызды. Ол зерттеу
объектісін табысты дайындау және жетілдірудің, берілген ақпараттың,
бағалаудың және рефлексияның басты жағдайы болып табылады .
Қорытындылау мен ой бекiтудi қалыптастыру, зерттеу объектiсiн
сәттi талдау және жетiлдiру, табылған ақпараттарды бағалау сияқты маңызды
шарттармен тығыз байланысты.
Зерттеу әрекеті - оқушының жеке шығармашылығына бағытталған әрекет.
Мұндай әрекет оқушының жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің
туындауына мүмкіндік береді. Оқушыларда арнайы бiлімдi қалыптастыруға,
сондай-ақ жалпы зерттеулiк iзденiске қажет бiлiк пен дағдыны дамытуға
қажеттi бағдарламаны өңдеу қағидаларын атап өткен жөн.
Баланың танымдық іс әрекетін табысты жүргізу үшін А.И.Савенков
әдістемесі бойынша зерттеу қабілеттерін дамыту бағдарламасын өңдейтін
5 қағидаға тоқталып өтсек:
“Зерттеу” ұғымын кеңiнен түсiндiру қағидасы.
Зерттеулiк оқыту жағдайында “зерттеу” ұғымын тек эмпирикалық таныммен
шектемей, оны максималды кең ашу неғұрлым нәтижелi болатыны сөзсiз. Осыған
байланысты кейбiр аспектiлер жеке пәндердi оқыту әдiстемесiнде
қарастырылған. Физика, химия, биология пәндерi бойынша көптеген тәжiрибелер
мен бақылауларды өткiзу әдiстемелерi өңделген. Бұл балалар үшiн өте құнды
екенi рас, бiрақ зерттеулiк iзденiс дағдылары, бiлiк, арнайы бiлiм мұнымен
ғана шектелмейді.
Мұндай шектеулiктiң бiрнеше себептерi бар, оның бiрi – “зерттеу”
ұғымын жете түсiнбеу. Мысалы көптеген әдiскерлер, пән мұғалiмдерi,
“зерттеу” ұғымын тек эмпирикамен шектелетiндiгiне сенiмдi, нәтижесiнде олар
зерттеулiк бiлiк пен дағдыға тек соның көлемiндегi тәжiрибелi танымға
тiкелей қатыстыларды жатқызады. Ал одан тыс тұрғандарды, мысалы:
проблемаларды көре бiлу, өзiндiк iзденiс нәтижесiнде материалдарды жинақтай
бiлу, тiптi басқалармен жазылған мәтiндердi анализдеу кезiнде түпкiлiктi
жаңа ақпарат таба бiлу олардың назарынан тыс қалады [7].
Жалпы зерттеу бiлiктерi мен дағдыларының өзiндiк құндылық қағидасы.
Зерттеулік оқытуда баланың жалпы зерттеу бiлiмдерi мен дағдыларын
дамыту мәселесi жеке танымдық iс-әрекетi емес, өмiрдiң ерекше стилiн
қалыптастырудың негiзгi жолы ретiнде танылады.Мұндай өмiр сүру стилiнде
iздену белсендiлiгi алдыңғы жүргiзушi орын алады.
Жалпы зерттеу бiлiктiлiгi мен дағдылары табиғаттың қандай-да бiр
қарапайым заңды iс-әрекеттерiн көрсетуге ғана емес, қазiргi динамикалы
өмiрге сәйкес жеке тұлғаның үнемi ауыспалы қоршаған ортаға бейiмделуiнiң
маңызды тәсiлi ретiнде қарастырылады.
Пәнаралық байланыс қағидасы.
Әртүрлі ғылымдардың пәндерi әртүрлi болатыны ақиқат. Жалпы зерттеу
әдiстерiнiң палитрасынан әр ғылым жеке өзiне керек бөлiгiн ғана алады.
Мәселен, биологияда қолданылатын әдiстердiң өнертануда пайдасы аз,
керiсiнше социологтардың қолданатын әдiстерi квантмеханикасы және
микробиология көлемiнде жүргiзiлетiн iс-әрекетке пайдалылығы әлдеқалай.
Сондықтан жеке ғылымда қолданылатын зерттеулiк әдiстер мен олар талап
ететiн зерттеу бiлiктiгi мен дағдыларының өзiндiк ерекшелiгi - оларды
бiр ғана ғылыми пәнге жүктеп қою идеясын болдырмау. Балалардың жалпы
зерттеу iзденiсiнiң бiлiктерi мен дағдыларын дамыту бiр пәннiң төңiрегiнде
бүкiл зерттеулiк әдiстеме қорын қолдануға мүмкiндiк бермейдi. Зерттеулiк
iзденiстiң жалпы бiлiк пен дағдыларын дамыту мәселесiн тек бiр пәнмен
байланыстыру қате шешiм.
Тренингтерге сүйену қағидасы.
Баланың когнитивтi өрiсiн арнайы бiлiмдермен байыту, оның зерттеулiк
iзденiс бiлiктерi мен дағдыларын дамыту жұмысында дәстүрлi бiлiм беруден
өздігінше дербес, арнайы тренингтiк сабақтар өткiзу неғұрлым нәтижелi
болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
1 12 жылдық білім беру жүйесінде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен
тәрбие берудің негізгі аспектілері
1.1 12 жылдық жалпы орта білім берудегі негізгі күтілетін
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-16
1.2 12 жылдық оқу мерзіміне ауысу қажеттілігіне байланысты
негіздемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-24
1.3 12 жылдық білім беруге ауысу жағдайында оқушылардың тәрбие жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-32
2 12 жылдық мектепте құқықтық білім берудің ерекшеліктері
2.1 Мектептің оқу процесінде оқушыларға құқықтық білімді
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-38
2.2 Мектеп оқушыларына құқықтық білім мен мәдениетті қалыптастырудың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-45
2.3 Құқық негіздері оқулығы бойынша оқушыларға құқықтық тәрбие беруді
ұйымдастырудың негізгі
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..45-50
3 Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмыстарының жүйесі
3.1 Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде оқушылардың сана сезімдерін
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51-56
3.2 Құқықтық тәрбиенің қоғамдағы мәні мен танымдық
сипаты ... ... ... ... ..56-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66-71
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72-73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
КІРІСПЕ
Бүгінде жаһандану заманында жас ұрпаққа әлемдік стандартқа сәйкес
білім беру мәселесі республикамызда ғылыми-педагогикалық тұрғыда ізденіспен
әлемдік жинақталған тәжірибеге, отандық қол жеткен табыстарды саралай
отырып, ұлттық ерекшеліктерді ескере, оқыту мен тәрбиелеуді жаңаша
ұйымдастыруымен көкейкесті мәселе екеендігі баршаға аян. Қоғам сұранысынан
туындап отырған талапқа сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін
өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін, ізденімпаз,
шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге
көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеуде. Қазіргі таңда республикамызда 12
жылдық білім беруге көшуге дайындық жұмыстары жан-жақты талқылануда.
Мұндағы біздің басты ұстанымымыз-тұлғаның жеке дамуына негізделген,
құқықтық білім мен тәрбиені жан-жақты зерттеліп, сараланған білім беру
үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде еліміздің әлемдік
өркениетке негізделген білім саясатындағы стратегиялық мақсаттарын жүзеге
асыру. 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу-қоғамдағы елеулі өзгерістер мен
адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдарының қарыштап дамуына байланысты
жаңа адамды қалыптастыруды көздеген заман талабы. Әлемдік білім
кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын қамтумен қатар оқушыларға
құқықтық білім мен тәрбие беру мазмұны шынайы жарыс, адал бәсекеге
қабілетті адам тәрбиелеуді қамтамасыз етуге тиіс.
12 жылдық оқытудағы басты бағыттары:
• қарқынды дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті;
• өзін-өзі тәрбиелеуге дамытуға;
• өз ойын еркін нақты айта білуге;
• өз қалауымен қоғам талабына сай өзін көрсете білуге бейім;
• жоғары білімді шығармашыл дамыған жан-жақты тұлғаны қалыптастыру.
Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезінде оқу-білімнің,
соның ішінде болашағымыз-бүгінгі мектеп оқушысының құқықтық білімі мен
тәрбиесі маңызды мәселе. Еліміздің әлеуметтік экономикасының дамуына
өзіндік үлес қоса алатын, өзіндік ой-пікірі бар, жан-жақты дамыған, білімді
де білікті тұлғаны дайындап, тәрбиелеу-аса құрметті қоғамдық міндет.
Себебі, ел тұтқасын жан-жақты білімді ұрпақ ұстанған шақта ғана өркениет
алға дамымақ.
Жас ұрпаққа құқықтық білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп
тәрбиелеу-әр ұстаздың, әрбір мектептің ең қасиетті міндеті. Осы міндеттерді
орындау мақсатында білім беру саласында да елеулі әрі ауқымды өзгерістер
өрістеуде. Осы мақсатта мемлекетіміздің білім сапасын арттыратын түрлі
құжаттар қабылданып, бағдарламалар енгізілуде. Білім беруді жаңарту –үнемі
алға қарай ұмтылу мен дамыту үрдісі, бұл білім беруде кезең-кезеңімен
өтетін және алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданатын
өзгерістер. Сонымен қатар білім беруді жаңарту үрдісі салт-дәстүрді, мәдени
мұраны, жалпы ұлттық құндылықтарды көздің қарашығындай сақтауды талап
ететін тұрақты жүйелерден тұрады. Сондықтан да 12 жылдық оқытуға көшуді
жүзеге асыру –оның қажеттілігі мен тиімділігін әр педагогтың, әр ата-ананың
саналы түрде түсінуін, қабылдауы мен оған белсенді түрде араласуына
мүмкіндік беруді, асқан ұқыптылық пен сезімталдықты қажет ететін үрдіс.
Баланы айналаны өз бетімен танып білуге деген табиғи ұмтылысы негізінде
құрылған оқытудағы зерттеу тәсілін пайдалану ерекше орын алады. Зерттеуге
оқытудың басты мақсаты-адамзат мәдениетінің кез-келген саласындағы іс-
әрекеттің жаңа тәсілдерін баланың өз бетімен, шығармашылықпен, меңгеру
қабілеті мен дайындығын қалыптастыру. Бала оқытуда зерттеу тәсілін
қолданудың қажеттілігі бала болмысының білмекке құмарлығымен, оның қоршаған
дүниені зерделеуге деген қызығушылығымен түсіндіріледі. Оқушылардың өзіндік
зерттеулері, олардың жеке қажеттіліктері сұраныстарын қанағаттандыруға
септігін тигізеді. Сонымен қатар, өзіндік зерттеулер интеллектуалды және
шығармашылық қабілеттерді, ойлау және зерттеу біліктерін дамытуға мүмкіндік
береді. Өзіндік зерттеулердің көмегімен оқушылар дүниені тани келе, өздері
үшін жаңа білімдерді дайын күйде алмай, өз бетімен ашады. Зерттеушілік
жұмыс балалардың өз қызығушылығынан басталады. Оқытудың іске асыру
тәсілдерінің бірі-жобалар әдісі, өзінің дидактикалық негізі бойынша шынайы
өмірде, тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін қабілеттерді қалыптастыруды
көздейтін, білім берудегі инновациялық құзіреттілік тәсілді қолдайтын
технология [1].
12 жылдық білім беру технологияларының ерекшелік жағы ол; жеке тұлғаға
құқықтық тәрбие мен білімді бағдарланған оқыту, проблемалық бағытқа және
шығармашылық сипатқа ие, оның басты бағдары-білім беру, жаңа дүниені ашу
мен іздену арқылы білімді іс жүзінде қолдану, баланың жалпы және арнайы
қабілеттерін дамыту, білім біліктерді игеру мүмкіндіктерімен оларды қолдану
жолдарын көрсетеді. Қазіргі кездегі баланың интеллектісіне, дербес ойлауын
дамытуға бағытталған, өз бетімен ізденуге даярлайтын жеке жұмыстар көптеп
беруге болады. Балаларды мектепке дайындау, мектепке бейімделуін және
оқытудың жетістігін қамтамасыз ететін маңызды құрамы психологиялық дайындық
компоненттері болып табылады. Баланың жеке тұлғасының даму мәселесін
шешу,оқытудың тиімділігін арттыру, балалардың мектепте оқуының дайындық
деңгейін дұрыс ескере отырып, жұмыс жасау керек. Интеллектуалдық дайындық –
баланың мектепке интеллектуалды дайындық компоненті оның ой - өрісін, нақты
білім қорын қарастырады. Жалпы айтқанда, мектепте оқытуға интеллектуалды
дайындықтың дамуы мынандай ерекшеліктермен анықталады:
• Дифференциалдық қабылдау;
• Аналитикалық ойлау;
• Болымсызға рационалды жақындау (фантазия рөлі);
• Есте сақтау;
• Білімге қызығушылық;
• Ести отырып сөйлеу және түсіну, әр түрлі символдарды қолдана білуі;
• Қол қимылдарының, көру, қимыл кординацияларының дамуы.
Атақты психолгтардың айтуы бойынша Бала ойын үстінде қандай болса,
өскенде еңбек үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын – адамның
өміртанымының алғашқы қадамы. Оқу процесінде ойын технологиясы ерекше орын
алады. Ойын технологиясын қолдану – оқушының оқудағы танымдық іс - әрекетін
және қалыпсыз жағдайларда өз білімін қолдануға мүмкіндік береді. Дамыта
оқыту технологиясы – шығармашылық ойлауға, сапалы дамуға, қиялдауға, есте
сақтау,тіл дамытуға бағытталған. Бұл технологияның ерекшелігі: оқығанын
пікір-сайысқа салу, сабақ құрылымының тиімділігі, дидактикалық ойындар,
өзіндік іс - әрекет қарқындылығы, сабақта әр оқушыға өзін - өзі көрсетуге
мүмкіндік беретін педагогикалық жағдай құру. Бұл технологияның бір
ерекшелігі жақсы, жаман оқушылар деп бөлмей, барлық баланың ой - өрісін
дамыту үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы. Коммуникативті оқыту
технологиясы – сабақта диалогтық және монологтық оқытудағы жағдайды
жасайды. Коммуникативтік әдіс оқушылардың танымдық оқу іс - әрекетін
ұйымдастырудың негізгі құралы болып табылады. Коммуникативтік әдісті
қолдану кезінде қарым – қатынас дағдысы, тұлғаның адамгершілік қасиеті,
өзінің ортақ мақсаты тілегіне бағына білуін қалыптастырады. Жоғарыда
көрсетілген барлық технологияларды орынды, шеберлікпен қолдана білсе, үлкен
нәтижеге жетуге болатынын және жоғары дидактикалық жетістіктерді байқауға
болатындығы анық. Осыған орай жеке тұлғаны жан – жақты дамытуда жеке
тұлғаға бағытталған сабақ құрылымының технологиясы да,мұғалімге қойылатын
талап та өзге болуы тиіс.
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздегі жаңа білім беру реформасы 12 жылдық
білім беруге көшу арқылы шығармашылықпен дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды, “жалпыға арналған
білімнен”, “білім әркімге өмір бойы” үлгісіне көшуді және әлемдік білім
беру кеңістігіне жедел енуді қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Бүгінгі күні білім беру мазмұнын жаңартуды көздейтін Қазақстан
Республикасының білім беру тұжырымдамасы жан-жақты талқыланып, Білім және
ғылым министрлігінің алқа мәжілісінде мақұлданды.
Бұл тұжырымдама Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңына; “Қазақстан
Республикасын 2010 жылға дейін дамытудың стратегиялық жоспарына”,
“Қазақстан Республикасында білім беруді 2005-2010 жылға дейін дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына”, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жаңғырудың
қарқынды жолында” атты Жолдауына, Болоньдегі Еуропа елдері білім
министрлерінің кеңесіне, ЮНЕСКО-ның үздіксіз білім беру туралы ұсыныстарына
сәйкес әзірленді. Біздің еліміздегі қалыптасқан білім жүйесі академиялы,
түбегейлі деп бағаланатынын айта кетуіміз керек. Бірақ жыл асқан сайын оқу
бағдарламалары бойынша 11 жылда берілетін білім көлемінің ауқымдылығы оқу
жүктемесінің шектен тыс көбеюіне әкеліп, білім сапасы мен оқушылар
денсаулығына кері әсерін тигізіп отыр. Қалыптасқан бұл жағдай оқушылардың
оқуға ынтасын да төмендететінін тәжірибеден байқап жүрміз. Осыған орай
қазіргі білім беру тәжірибесінде білім көлемін жинақтай отырып, оқу
материалын жеңілдетуді, сондай-ақ құзырлылыққа жетуге бағдарланған білім
мазмұнын қарастырып отыр. Бүгінгі таңдағы еліміздің білім ұйымдарының басты
міндеті – баланың денсаулығына жағымды ықпал етуді көздейтін білім беру
ортасын құру. Біз өмір сүріп отырған уақыт алдыңғы толқынның заманына
мүлдем ұқсамайды. Бала болашағы оның жаңа тұжырымдарды түсінуі мен қабылдай
білуіне, дұрыс таңдау жасауына, бүкіл өмір бойына өзгермелі жағдайларға тез
икемделе білу қабілетіне байланысты болмақ. Осыған байланысты мұндай
тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талап: ойлылық, салмақтылық,
белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, терең білімділік, кәсіби сауаттылық
т.б. Бұл оқушының бойында қалыптасатын түпкілікті мақсат, міндеттерін
айқындауға тікелей мұрындық болады.
12 жылдық мектептің басты ерекшелігі – баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі
мен ойын ашық жеткізуіне, әр адамға табиғатынан берілген шығармашылық
әлеуетін толық іске асыруына ықпал ететін, өзін-өзі танып, келешегін
айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси,
өміріне белсенді араласуға мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық
институт ретінде қалыптасуында болып отыр. Оның жаңа құрылымына тоқталатын
болсақ, 12 жылдық білім беру жүйесі 5+5+2 сатыларынан тұрады. Бүгінгі күні
осы құрылым мен жаңа мазмұнға негізделген жалпыға міндетті білім
стандарттары әзірленуде. Бүгінгі күні әлемде жалпы білім берудің 12-жылдық
мектепке арналған халықаралық стандарты қалыптасып отыр. Орта мектептегі 12-
жылдық білім АҚШ, Канада, Жапония, Швеция, Францияда; Германия, Чехия,
Италия, Швейцарияда – 13 жылдық; Голландияда – 14 жылдық жүйе қабылданған.
12 жылдық білім берудің негізі адамның жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыру
болып табылады. Адам тұлға болып тумайды, ол өмір сүру барысында тәрбие
арқылы қалыптасады. Тұлғалық туралы адам өзін-өзі танып, өз өмірін өзі
жасай бастағанда сөз ету керек. Білімді, шығармашыл, бәсекелік қабілеті мол
тұлға тәрбиелеу негізінде Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта
білім беру тұжырымдамасы жасалып отыр. Қазірдің өзінде 12-жылдық білім
модельдерін байқаудан өткізу жөніндегі эксперименталды ұйымдар туралы оң
деректер бар.
12 жылдық білім 3 сатыдан тұрады. Бірінші – бастауыш (1-4 сыныптар)
сыныптардың педагогтары олардың оқуға деген ынтасын арттыруға көп көңіл
бөледі, екінші – (5-10) сыныптар оқушылардың базалық білімін анықтап, қарым-
қатынас мәдениетін, ғылыми әдістерді түсінуге баулу, ал үшінші – (11-12
сыныптар) болашақ мамандық таңдауды негізге алады. Бұлардан басқа да
толықтыратын, өзгертетін проблемалар, 12 жылдық оқуға ауысудың басқа да
әдістерін табу мәселелері толып жатыр. Осы іспеттес тапсырма дәл осы
мақсатта арнайы құрылған Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 12-жылдық білім мәселелерінің Республикалық ғылыми-
тәжірибелік орталығы республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның
құзырына берілген. Барлық білім беретін мектептерге құқықтық тәрбиемен
қатар, құқықтық білім беру жұмыстары да жүргізіліп келеді. Оқушы жастардың
ең сенімді ұстазы, сыр жасырмай ашық айтатын адамы мұғалім деп ұлы қаламгер
Ғ.Мүсірепов айтпақшы, Мектептің тірегі де, жүрегі де-мұғалім
Сондықтан мұғалім, баланың оның жеке қабілеттерін ашу арқылы азамат етіп
тәрбиелеу, баланың жаны мен жүрегіне жылылық ұялату, баланың танымдық күшін
қалыптастыру, дамыту, әрбір мұғалімнің қасиетті борышы мен міндеті.
Құқықтық білім беру мен тәрбие алудың ең негізгі ережелері Республикадағы
заңдарды оқып үйрену және қоғамдағы тәртіпті сақтау болып табылды. Құқықты
оқу арқылы кез-келген бала өзінің қоғамдағы орнын, құқығы мен міндеттерін,
бостандығын түсіне алады. Құқық негіздері пәні оқушыларды адамгершілік
идеясын тәрбиелеп, жоғарғы мәдениетті, тәрбиелі, парасатты азамат болып
шығуға тәрбиелейді. Әрбір ұстаз оқушы бойына мынандай қасиеттерді
қалыптастыра білу керек. Жеке тұлғаның күш-қуат, талант мүмкіндіктерін ашу,
әрбір оқушының ой-жүйесін кеңейте түсуге қолайлы жағдай жасау, азаматтың
қоғам алдындағы жеке адамдардың құқықтары мен міндеттерін білу, туған
жерін, Отанын, өскен елін, ата-атанасын сүюге тәрбиелеу, ұлттық салт-
дәстүр, әдет-ғұрыпты, тілді, дінді құрметтеу, қоғамның мәдени экологиялық
және саяси өміріне белсене қатысуға тәрбиелеу. Құқықтық білім, тәрбие –
құқықтық сауаттылықтан басталады. Азаматтарға құқықтық білім беруге
құқықтық қарым – қатынас мынандай жолдармен іске асырылады:
1. қарым қатынас
2. қарым қатынастағы мұғалімнің жылулық сезімі
3. оқушымен (жеке тұлғамен пікірлес болуы)
Құқықтық білім берудің реформалауына ҚР–ның Конститутциясы, ҚР білім
беру туралы заңы, Мемлекеттік білім бағдарламасы, Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясы, балалардың құқығы туралы конвенция, білім
туралы концепция және басқа құқықтық нормативтік актілер негізі болады.
Концепцияның негізгі мақсаты - білім беру жүйесін жаңарту болса,
Конвенцияның негізі – бала құқығын қорғау болып табылады. Еліміз құқықтық
мемлекет құруға кірісті. Бұл іс – шараның басты принциптерінің бірі –
құқықтың білім берудің сапасын арттыру. Құқықтық білім – адамға да,
қоғамға да қажет. Өйткені, Қазақстан құқықтық мемлекет құруға кіріскен
уақытта, біздің қоғамымызға жан – жақты білімді, халықтың мүддесін қорғай
алатын, егеменді елімізге өз үлестерін қосатын нағыз ұлтжанды азаматтар
қажет. Мұндай азаматты мектеп, дәлірек айтсақ, ұстаз тәрбиелейді. Өйткені
Ұстазы жақсының – ұстамы жақсы деп дана халқымыз бекер айтпаған. Ал,
құқық пәнін оқыту барысында әрбір ұстаз оқушылардың өмірлік тәжірибелерін,
сенімдерін қалыптастырып, олрдың адамгершілік, ізгілік, демократияшыл,
ынтымақтастық, ұлтжандылық мұраттарына дұрыс бағыт беріп отыру керек [2].
Зерттеудің нысаны: 12 жылдық білім беру жүйесінде оқушыларға құқықтық
білім мен тәрбие берудің негізгі жолдарын қарастыру.
Зерттеудің пәні: Мектеп оқушыларының бойына құқықтық білім мен тәрбиені
қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: әлемдік білім стандарттарына сәйкес келетін білім
берудің жоғары сапасын қамтамасыз ету, өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен
білім алуға, өзін іс жүзінде көрсетуге, өзін-өзі дамытуға және кәсіптік
білім беру бағдарламаларын игеруге дайын, өз мүддесін іскерлікпен ұштастыра
білетін жан-жақты мәдениетті, шығармашыл тұлғаны қалыптастыру және құқықтық
тәрбие беруде баланың жеке тұлғасын қалыптастыра отырып, олардың бойына
жоғары адамгершілік идеялык қасиеттерін ашу арқылы жастарды заңды
құрметтеуге тәрбиелеу.
Зерттеудің болжамы: Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты,
жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі.
Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің қазіргі кезеңде
қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы білім беретін орта
мектептерде мектеп басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық тәрбиені зор
шеберлікпен, шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- 12 жылдық білім беруде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен
құқықтық тәрбие беру үдерістерін қалыптастырудың теориялық негіздерін
анықтау;
- құқықтық білім және құқықтық тәрбие беру үдерістерін басқаруды
кәсіби қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық үлгісін құру;
- құқықтық білім және құқықтық тәрбие беру үдерістерін басқаруды
кәсіби қалыптастырудың әдістемелік тиімділігін айқындау.
Зерттеудің жетекші идеясы: болашақ маманның кәсіби құқықтық білімі
мен құқықтық тәрбиені ақпараттандыру жағдайында жоғары және жаңа деңгейде
жетілдіру ғылыми-педагогикалық тұрғыдан маңызды мәселе, себебі мектептерде
құқықтық білім мен құқықтық тәрбие беру, үдерістерін басқаруды кәсіби
қалыптастыру жоғары деңгейге көтеруді қамтамасыз етеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: құқықтық білім мен
тәрбие берудің іс-әрекетін жүзеге асыру, мамандар даярлау және олардың
біліктілігін арттыру заңдылықтарын, сондай-ақ, педагогикалық үдерістегі
ақпараттың әлеуметтік рөлі туралы ережені ашып беретін қазіргі заманғы
педагогикалық тұжырымдамалар құрайды.
1 12 жылдық білім беру жүйесінде мектеп оқушыларына құқықтық білім мен
тәрбие берудің негізгі аспектілері
1.1 12 жылдық жалпы орта білім берудегі негізгі күтілетін нәтижелері
Қазақстандағы білім беру жүйесіне түбегейлі реформалар жасауға себеп
болған да осы жаңа білім беру бағдарламасына көшу идеясы еді. Бұған бір
дәлел Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі
Тұжырымдамасының өмірге келуі. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
қызметкерлерінің 3 съезінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Бүгінде 12 жылдық
мектеп моделі анықталды, алайда оған көшу білім сапасының артуын өздігінен
қамтамасыз етпейді, білім берудің мазмұнын қайта қарау талап етіледі және
мұны бүгіннің өзінде жасау қажет деп атап көрсетті. Мұның өзі білім беру
жүйесінің алдында үлкен міндеттер тұрғандығын білдіреді. 12 жылдық білім
берудің методологиялық негіздеріне орай, мектепте білім берудің мазмұндық
жағын жаңартудың аса маңызды бағыттары мыналар болып табылады:
- мектепте білім берудің мазмұнын қазіргі қоғам қызметінің серпінді
құрылымымен сәйкес келтіру;
- оқушылардың өз бетінше білім алуға және оны практикада қолдануға,
оқытудың әр түрлі саласында өз мүмкіндіктерін тануға және жақсы қасиеттерін
ашуға тәрбиелеу;
- әрбір жас кезеңіндегі негізгі психикалық жаңа құрылымдарды
қалыптастыру төңірегіндегі оқу үрдісін жолға қою;
- оқушыларды танымның ғылыми тәсілдеріне мақсатты және жүйелі түрде
тарту, негізгі мотивациялық үрдістерді айқындайтын оқу ахуалдарын кеңінен
қолдану.
Қазіргі мектептің білім мазмұнын ізгілендіру мен даралауға айқын бет
бұру мынадай міндеттерді жүктейді:
- оқушының жеке тұлға ретінде және іс-әрекет субъектісі ретінде
мақсатты, тұрақты және дәйекті дамуына жағдай жасау;
- оқушылардың белгілі бір білімді таңдауы мен меңгеруін, олардың оқу
үрдісі кезінде таңдау мүмкіндіктері мен құқықтарын қамтамасыз ету;
- оқу-тәрбие үрдісінде ынтымақтастық педагогикасының ізгі қатынастарын
орнықтыру;
- білім мазмұнын барынша ізгілендіруді қамтамасыз ету;
- психологиялық білім берудің бастапқы негіздерін қалыптастыру;
- білім мазмұнының инварианттық және вариативтік компоненттерінің
арасындағы гуманитарлық және жаратылыстану-ғылыми білімдердің диалектикалық
бірлігін қамтамасыз ету;
- оқушылардың оқу жүктемесін тұрақтандыру.
Адамның жан-жақты дамуы білім берудің ғаламдық мақсаты болып табылады.
Педагогикада білім берудің мақсатын, оның мазмұны мен құрылымын анықтауға
қазірігі заманғы адам тұжырымдамасының тұрғысынан келу көзқарасы берік
қалыптасып отыр. Жүргізілген зерттеулер тұлғаның қалыптасу моделінің
компоненттерінің мынадай үш тобын қамтитынын көрсетеді: психиканың
функционалдық тетіктері, тұлғаның тәжірибесі, тұлғаның жинақталған
типологиялық қасиеттері. Компоненттердің осы топтары адам қызметінің жалпы
құрылымының және зерттеу объектілерінің құрылымымен бірге 12 жылдық
мектептің жалпы білім беру стандарттары мен базалық оқу пәндерін жасаудың
теориялық негізі болып отыр.
12 жылдық мектепке көшу жағдайында оның құрылымы оқытудың мақсаты мен
міндеттерінің арасындағы байланысты, әрбір жас сатыларында оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды олардың психологиялық, физиологиялық және жас
ерекшеліктерне қарай қамтамасыз етуге тиіс.
Тұжырымдама төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. Әлемдік үрдістер мен отандық тәжірибелерге сүйене отырып, 12 жылдық
жалпы орта білім беруге көшудің негіздемесі.
2. 12 жылдық жалпы орта білім берудің мақсаты мен күтілетін нәтижелері.
3. Жалпы орта білім беру құрылымы.
4. Білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі бағыттары.
5. Білім беру процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері.
6. Педагогикалық кадрлар.
7. Білім берудің күтілетін нәтижелерін бағалау жүйесі.
8. Жалпы орта білім беру жүйесін басқару.
9. 12 жылдық жалпы білім беру тұжырымдамасын іске асыру жағдайлары.
Қазақстандық жалпы орта білім беретін мектеп соңғы жылдары өзінің
келбетін өзгертті. Білім беруді жаңарту жүйесін қолдайтын нақты қадамдар
жасалды. Олардың ішінде мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының
әзірлену және енгізілуі, кредиттік технология негізіндегі үш сатылы жоғары
білім моделінің енгізілуі, вариативті білім берудің енгізілуі, білім
сапасын бағалау критерийлерін әзірлеу жөнінде жұмыстар басталды.
Бірақ қол жеткен жетістіктер адам капиталының дамуы мен орнықты
экономикалық өсуді толық қамтамасыз ете алмайды.
Қазақстанның білім беру жүйесінің даму деңгейіне кері ықпал ететін
мынадай факторлар қалып отыр:
1. Білім мазмұнының оқушының оқуға қызығушылығын төмендететін және
денсаулығына кері ықпал ететін ақпараттық сипатының басымдығы.
2. Орта білім беру жүйесінде диагностикалық мақсаттың болмауы.
3. Білім берудің жеке тұлғаның дамуына емес, формальды нәтижелерге
бағдарлануы.
4. Оқу жетістіктерін бағалауда оқушыны қызықтырмайтын, шынайылықты
қамтамасыз етпейтін және қиындық тудыратын жағдайға душар ететін ескірген
жүйенің сақталуы.
5. Жасөспірімдердің тұлғалық, азаматтық және адамгершілік қасиеттерінің
жеткілікті дамымауы, өзін-өзі кәсіби анықтау мотивтерінің болмауы,
өзіндік қызығушылығы мен өмірлік жоспарын сезіну деңгейінің төмендігі.
Сурет №1 12 жылдық білім берудің негізгі мақсаттары
12 жылдық жалпы орта білім беру үш сатыдан тұрады
1-саты – жалпы бастауыш білім беру ( 1-4- сыныптар – бастауыш мектеп)
2-саты – негізгі орта білім беру (5-10-сыныптар – негізгі мектеп)
3-саты – жалпы орта білім беру (11-12-сыныптар – жоғарғы мектеп)
Бастауыш мектепте оқытудың ұзақтығы – 4 жыл. Бастауыш мектеп жалпы
бастауыш білім беруді қамтамасыз етеді және балалар 6 жастан бастап
қабылданады. Алты жас – баланың ақыл-ойының дамуының және әлеуметтік
дайындығының ең бір қолайлы (сензитивті) кезеңі.
Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, іске асырмаса бала бойындағы
қасиеттері толық көлемде ашылмай қалуы мүмкін.
Бастауыш мектептің басты міндеті – баланың қабілеттерін ашуды, жеке
тұлғасын, оқуға деген ынтасын қалыптастыруды қамтамасыз ету, оқу, жазу,
санау, қарым-қатынас және ынтымақтастық дағдыларын меңгеруіне көмектесу.
Бастауыш мектепте оқытудың басты мақсаттары мыналар:
1. Баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес, оны тұлға
ретінде үйлесімді түрде дамыту, білім беру және тәрбиелеу;
2. Негізгі оқу әрекеттерін меңгерту және бақылау, өзіндік бақылауды жүзеге
асыру;
3. Әр адамды азаматтық, рухани және адамгершілік, танымдық іс-әрекетке, өз
бетімен оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау;
4. Білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына жету жолында оқу әрекеттерін игеру
– бастауыш мектептің негізгі міндетіне айналды [3].
1-саты. Жалпы орта білім беру (1-4 сыныптар)
Оқуды бастау жасы - 6 жас
Оқыту ұзақтығы - 4 жыл
1-сатыдағы негізгі бағдар – оқушының өзін-өзі таныту мүмкіндігі мен
қоршаған ортасының шынайылығы туралы білімді игерудегі даралығын ашу, оқуға
талабын және білігін қалыптастыру, яғни оқытудың келесі салаларына қажетті
танымдық қызығушылығын арттыру, кіші жастағы оқушылардың біртұтас оқу
әрекетін қалыптастыруға ықпал ету.
Баланың тұлғалық қалыптасуын, оның қабілеттерінің тұтастай дамуын
қамтамасыз ету. Бастауыш мектепте қажетті біліктер дағдыларды игеруге, оқу
және жазу, санау, шығармашылықпен ойлау элементтерінің, жеке гигиенасы мен
денсаулығын сақау негіздерінің болуына ықпал ететін оқу әрекетін
ұйымдастыру.
2-саты. Жалпы орта білім беру (5-10 сыныптар)
Оқыту ұзақтығы – 6 жыл
2-сатының негізгі бағдары – негізгі жалпы білім алуға жағдай жасау,
адамдар арасындағы және этносаралық қатынастар мәдениетін, тұлғаның
біртұтас көзқарасын, өзін-өзі анықтауын қалыптастыру, тұлғаның өзін-өзі
ұйымдастыру тетіктерін, кәсіби және танымдық ой-пікірінің туындауына,
теориялық ойлау тәсілдері мен ғылыми таным әдістерін игеруіне, зерттеу
дағдысының қалыптасуына ықпал ететін оқу әрекетін ұйымдастыру.
Негізгі мектеп оқытуды бейіндік мектепте немесе кәсіптік бастауыш және
орта білім беру ұйымдарында жалғастырудың базасы болып табылады.
Бұл сатының ерекшелігі оқушының үшінші сатыдағы бейіналды дайындықтың
мектеп қызметінің оқушының болашақ бағдарын саналы таңдауына дайындығына
игі ықпал ететін педагогикалық, психололгиялық-педагогикалық, ақпараттық
және ұйымдастырушылық жүйесі ретінде жүргізілуі болып есептеледі.
3-саты. Жалпы орта білім беру (11-12 сыныптар)
Оқыту ұзақтығы -2 жыл
Жалпы орта білім берудің соңғы кезеңі болып табылатын үшінші сатының
негізгі мақсаты оқытудың саралануы мен даралануы бағдарланған жалпы орта
білім беру, оқушулардың болашақ кәсіби қызметіне саналы да жауапты таңдау
жасауына, жеке және өмірлік өзін-өзі танытуына жағдай жасау. Бейіндік оқыту
жаратылыстану - математикалық, әлеуметтік -гуманитарлық және технологиялық
бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Бейіндеу (профилизация) нысандары мектептің педагогикалық әлеуетін,
білімдік инфрақұрылымының мүмкіндігін, облыстың, қаланың, ауданның
сұранысын ескере отырып анықталуы тиіс.
Бейіндік оқытуды іске асыру жалпы білім беретін мектептерде,
гимназияларда, лицейлерде, дарынды балаларға арналған мамандандырылған
мектептерде, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы мектептерде
жүзеге асырылады.
Материалдық-техникалық жағдайын, кадрлық әлеуеті мен оқу-әдістемелік
қамтамасыз етуді ескере отырып, үшінші сатыдағы бейіндік оқыту төмендегі
ұйымдастыру нысандары бойынша қарастырылады:
1. Бір бейінді мектеп – бір бейінді оқытуды іске асыру;
2. Көп бейінді мектеп – бірнеше бейінді оқытуды іске асыру.
12 жылдық білім берудің басым бағыты – педагогикалық іс-әрекеттің жеке
тұлғаға бағытталуы. Тұлғаға бағытталған көзқарас – педагогикалық іс-
әрекеттің методологиялық жаңа бағыты.
Қазақстан қоғамының қазіргі геосаяси, экономикалық және әлеуметтік
жағдайы, әлемдік білім кеңістігіне кірігуі Қазақстан Республикасының Жалпы
орта білім беру жүйесін жаңғыртуды, атап айтқанда, орта білім мазмұны мен
құрылымын, мақсаттарын қайта қарауды және оқыту мерзімін кеңейтуді талап
етеді.
Қазіргі кезеңде 12 жылдық мектепте есептелген белгілі бір халықаралық
білім беру стандарты қалыптасты. Өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі
белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім,
бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді тұлғаны дамыту және
қалыптастыру. Білім берудің күтілетін нәтижелері белгіленген мақсатқа
сәйкес мектеп түлегінің негізгі құзырлылығы төмендегіше анықталады:
1. Құндылықты-бағдарлы құзыреттілік – оқушының қоршаған ортаны
бірдей қабылдайтын қабілетті, жоғары әдептілік құндылықтар негізінде
жасампаз қоғам өмірінде өзінің ролін таба білу біліктілігі, азаматтылығы
мен елжандылығы. Бұл құзіреттілік өмірдегі түрлі жағдайларда шешім қабылдай
білу білігін қамтамасыз етеді. Ең бастысы, өзінің Отаны Қазақстан патриоты
болу, азаматтық белсенділігін көрсету, саяси жүйені түсіну, болып жатқан
әлеуметтік жағдайларға баға бере білу.
2. Мәдениеттанымдық құзыреттілік – жалпы адамзаттық мәдениет
жетістіктері негізіндегі іс-әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен
жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің мәдениет негіздерін,
этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ұлттық
ерекшеліктерін тани білу. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін
түсіну. Өзі халқының мәдениеті мен әлемнің мәдени көптүрлілігін түсіну және
бағалауға мүмкіндік беретін мәдени-демалыс қызметін тиімді ұйымдастыру
тәсілдерін игеру, рухани келісім мен толеранттылық идеяларына бейім болу.
3. Когнитивтік құзыреттілік – оқушының зерттеу әрекеті мен
өзіндік оқу-танымдақ процесін қамтамасыз ететін кешенді құзырлылық. Бұл
құзырет өзінің білімділік қызметін ұйымдастыра білуді, тиімді жоспарлай
білуді, сәйкес функционалдық сауаттылық талаптары негізіндегі білімді
игеруде әлемнің ғылыми бағытын түсінуге ізденушілік-зерттеушілік әрекет
дағдыларын игеруге мүмкіндік беретін өзінің әрекетіне талдау және қорытынды
жасау тәсілдерін қарастырады.
4. Коммуникативтік құзыреттілік – адамдармен өзара әрекет пен
қарым-қатынас тәсілдерін білуді, түрлі әлеуметтік топтарда жұмыс істеу
дағдыларын, қоғамдағы түрлі әлеуметтік топтарда жұмыс істеу дағдыларын,
қоғамдағы түрлі әлеуметтік рөлдерді орындауды, өмірдегі нақты жағдайларда
шешім қабылдау үшін байланыстың түрлі объектілерін қолдана алу білігін,
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, халықаралық қатынаста шетел тілінде,
қатынас дағдылары болуын қарастырады.
5. Ақпараттық-технологиялық құзыреттілік – бағдарлай білу, өз
бетінше іздей білу, талдай, таңдай білу, өзгерте білу, сақтай білу, білім
мен ақпаратты ақпараттық технологиялар мен техникалық объектілердің
көмегімен жеткізуді жүзеге асыра білу және интерпретациялау білігі [4].
6. Әлеуметтік өзара қарым-қатынас құзыреттілігі – отбасылық, еңбек,
экономикалық, саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді азаматтық-
қоғамдық тәжірибе мен білімге ие болуды білдіреді. Бұл құзырет әлеуметтік-
қоғамдық жағдайларға нақты талдау жасай білуді, түрлі өмірлік жағдайларда
жеке басына және қоғам мүддесіне сәйкес ықпал ете білуді, кәсіби бағдарын
саналы таңдай алуды қарастырады.
7. Тұлғалық өзін-өзі дамыту құзыреттілік. Бұл құзырет отбасылық,
еңбек, экономикалық және саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді
азаматтық-қоғамдық қызмет білімі мен тәжірибесінің болуын білдіреді.
Құзырет нақты әлеуметтік қоғамдық жағдайларға талдау жасай білуді, түрлі
өмірлік жағдайларда, яғни өзінің мүмкіндігін нақты перспективалық
жоспарлаумен салыстыра білуді, қызметін өзіндік қадір-қасиет сезімімен
ұйымдастыра білуді, өзінің өмірі мен ісіне жауапты қарауды, жеке және қоғам
пайдасына сәйкес шешім қабылдауды және ықпал етуді қарастырады.
Аталған құзыреттіліктерді игеру оқушының орта білім беретін мектеп
жағдайында нәтижелі әлеуметтендірілуіне игі ықпал етеді.
12 жылдық мектепке енгізілген бейіналды және бейіндік дайындық оқушының
өз қабілеті мен өмірлік құқығына сәйкес өзін-өзі кәсіби анықтауында,
болашақ кәсіби қызметін саналы да жауапты таңдауына едәуір тиімді
дайындыққа қол жеткізуде олардың әллеуметтендірілу мүмкіндігін кеңейтеді.
Оқушы тұлғасына бағытталған білім беру адамның белсенділігін, шығармашылық
қабілетін, әлеуметтік жауапкершілігін, өмірде өз білімін іске асыру
мүмкіндігін дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Бала санасының
психологиялық табиғатын, оның субъектілік тәжірибесін оқыту материалын
игеруде пайдалану туралы Л.С.Выготский: тұлғаның бойында жаңа реакциялық
өзгерістер жасай алатын бірден бір тәрбиеші – организмнің өзіндік
тәжірибесі. Тек қана өз тәжірибесінде басынан өткізгендер ғана сыртқы
байланыс жасай алады... Сондықтан оқушының жеке тәжірибесін ескеруге
бағытталмаған, оны жоққа шығаратын, сөйтіп мұғалімді жоғары санайтын
көзқарас өте жалған екенін ғылыми психология дәлелдей алады. Тәрбиелеу
үрдісі оқушыны тәрбиелеуге емес, оқушы өзін-өзі тәрбиелеуге әкелетін үрдіс
болуға тиіс, - деп көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік дамуы өз білімі үшін өз жауапкершілігін көтеру оның
көптің бірі немесе көптің ең жақсысы болуымен емес, өз тұлғасының
мәнділігімен, субъектілік тәжірибесінің ерекшелігімен, қайталанбайтын
тұлғалық құндылығымен маңызды болып саналады. Бұл жердегі субъектілік
ұғымы өз сансының иесі, өзіндік таным мен өзіндік бағытталуға, өз идеялары
мен қажеттіліктерін жүзеге асыруға қабілетті тұлға дегенді білдіреді.
Тұлғаның субъектілік сипаты қоршаған ортамен ұстамдылық қарым-қатынасынан,
өз көзқарасынан, оқу материалдарын игерудегі өзіндік әрекеттерінің
қалыптасқандығынан көрінеді. Субъектінің тәжірибесі – тұлғаның өзінің
басынан өткергендері негізінде құрылатын жеке тәжірибесі. Осыған орай,
білім беру – бұл тек оқыту емес оқу, ал оқу оқушының жеке субъектілік
тәжірибесі. Оның мәні – тұлғаның өзінің әрекеттеріне талдау жасауға, өзі
үшін маңызды мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге
бағыттау. Бұл жағдайда бір-бірімен демократиялық қарым-қатынасқа үлкен
көңіл аударылады, сөйтіп өмірлік тәжірибеге геізделген өз білімін оқушының
да, мұғалімнің де пайдалана білуі жүзеге асырылады. Сондықтан, жаңа үрдісті
тәжірибеде ендіруде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмауы
үшін оның философиясын ұғыну маңызды шарт. Өйткені, оқытудағы басты мақсат
– алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білуі емес, бүгінгі алған
білімін өмрілік қажеттіктеріне сай пайдаға асыра білуіне үйрету.
Бірлескен жұмыста нәтижені орындаудың барысы, жолдары мен тәсілдері
талданып, объективті баға беріледі. Үрдіс пен нәтижеге баға беру мұғалім
тұрғысынан ған емес, оқушы тарапынан оның өзіндік бақылауы мен бағалауы
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда өзіндік түзету, коррекциялау, өз әрекетіне
өзгеріс енгізу арқылы нәтижелердің тиімділігі қамтамасыз етіледі, сөйтіп
баланың құндылық көзқарасы мен өзіндік бағасын дұрыс қалыптастыруға қолайлы
орта пайда болады.
• Рефлекциялық әрекеттер барысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызылады. Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту,
тәрбиелеу, өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады, өз ерекшелігі
мен деңгейін таниды.
• Интерактивтік, диалогтік, рефлексиялық тәсілдердің қолданылуы сабақ
үрдісіне қатысушылардың белсенділігін, әдістемелік танымын арттырады және
оның дәстүрлі оқытудан тиімділігі жоғары болып келді.
• Кері байланыс нәтижессінде тұлғаның танымдық қызығушылығы, күрделі ойлау
қабілеті, қоршаған ортаға көзқарасы, өмірдегі өзінің орны туралы ой-
пікірінде өзгерістер пайда болады.
• Тәжірибе жүзінде меңгерген ұжымдық ойлау мен жұмыс істеу, қарым-қатынас
жасау дағдыларын, ұжымдық ұстанымдарды бағалау әрекеттерін өзінің білім
алу әрекеттері мен кәсіби педагогикалық қызметінде пайдаланып, модельдей
алатын болады.
12 жылдық мектептегі оқыту үрдісін тұлғалық бағдарлы мазмұнда жүргізудің
мұғалімдер үшін мынадай ерекшеліктері бар:
• білім беру үрдісі ізгіліктік және демократиялық заңдылықтарға негізделді;
• барлық деңгейдегі педагогикалық әрекеттер оқушылардың шаршатуын
болдырмауды көздейді;
• педагогикалық қызметтің тиімділігі қажетті құрал-жабдықтарды жаңартудан
емес, субъектаралық қатынастардың жаңаша ұйымдастырылуына көрінеді;
• білім берудің тұлғалық бағдарлы мазмұны оқыту үрдісіндегі тұлғалардың –
оқушы, мұғалім, тәрбиеші, ата-ана - өөзіндік дамуын қамтамасыз ететін
жаңа әдістемелер арқылы жүзеге асырылады;
• мұғалім өз әрекетінде қандай өзгерістердің қажет екенін сезіне алады, өз
қызметінің бүгінгі күн талабы, қоғам, ата-ана, оқушы сұранысына
сәйкестігін біледі;
• тұлғалық бағдарлы білім беру бағытында жаңалықтар ендіруге ұмтылу,
авторлық, адаптивтік бағдарламалар құру, тәжірибеде бар жаңалықты өз
тұрғысынан өзгерте алу.
Оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру мұғалім тарапынан әр оқушының
өзіндік жақын даму аймағында дербес қабілетін дамытуға түрткі болу, оларды
оқыту мен оқу құндылықтары қатар жүретін практикалық әрекеттерге баулу,
баланың қолынан келетін істерін қолдау арқылы қиын проблемаларын шешуге
көмектесу болып табылады [5].
Білім берудің тұлғалық бағдарлы мазмұны, білім беру жүйесінде болып
жатқан өзгерістер адамгершілік пен рухани құндылықтар негізінде тұлғалық,
ұжымдық және рефлексиялық әрекеттердің үнемі дамып отыруын көздейді.
Аталған қарым-қатынастық шарттарды игеру 12 жылдық білім беру барысында
тұлғаның субъектілік қызметтерін кеңейту, орындаушылық ролін өз әрекетін
ұйымдастырушы ролімен алмастыру, белгілі бір әрекеттерді өз бетімен
орындауға жағдай туғызуға мүмкіндік жасайды.
1.2 12 жылдық оқу мерзіміне ауысу қажеттілігіне байланысты
негіздемелер
Болашақ мамандардың 12 жылдық білім берудің әдіснамасын, оның
теориялық және практикалық негіздерін қазірден бастап жан-жақты үйренуі аса
маңызды әрі өзекті мәселе. Осы орайда, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
кәсіби даярлаудың жалпы жүйесінде педагогика курсы ерекше орын алады. 12
жылдық білім берудің басым бағыты-педагогикалық іс-әрекеттің жеке тұлғаға
бағытталуы. Тұлғаға бағытталған көзқарас-педагогикалық іс-әрекеттің
методологиялық жаңа бағыты басты негіздемелер бойынша айқындалады.Сол
негіздемелерге тоқтала кетсек:
1-негіздеме. Білім беру парадигмасының өзгеруі.
Қазіргі білім беру тұлғалық-бағдарланған стратегиясын іске асыруға
бағытталған. Оның негізгі идеясы-оқушыларға механикалық түрде білім беру
емес, олардың табиғи қабілеттері мен әлеуметтік мүдделеріне баса назар
аудара отырып өмірлік жоспарларын жүзеге асыруларына кең мүмкіндіктер
жасайтын білім кеңіcтігін құру.
2-негіздеме. Оқушылардың денсаулығын сақтау.
Бірінші сыныпта оқушылар аптасына белгіленген 20 сағаттың орнына 22
сағат, жоғары сынып оқушылары 38 сағаттың орнына 40-42 сағат оқу жүктемесін
орындайды. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің деректері бойынша,
республикада 2 миллионнан астам бала 66% әр түрлі аурулармен диспансерлік
есепте тұрады. Мектепте оқыту кезеңінде балалар арасында тыныс алу
мүшелерінің, көз, асқорыту, жүйке-психикалық, тірек-қозғалыс аппараттарының
зақымдануы сияқты т.б. аурулар ондаған есеге артып отыр.
12 жылдық оқу мерзіміне көшу жағдайында белгіленген күнделікті оқу
жүктемесін азайту, оқушылардың әртүрлі үйірмелерге қатысуларына, бос
уақыттарын өз мүдделеріне сай өткізулеріне мүмкіндік жасайды.
3-негіздеме. Оқушыларды әлеуметтендіру, әлеуметтік шиеленісті
төмендету.
Дәстүрлі 11 жылдық жалпы орта білім беру нарығының қажеттіліктеріне
орай оқытудың тәжірибелік бағытына сәйкес кәсіптік бағдарды қамтамасыз ете
алмайды. 12 жылдық мектептің негізгі буынында оқушылар арасында кәсіби
бағдарлау жұмыстары жүргізіледі.
4-негіздеме. Оқу сапасын арттыру.
12 жылдық білім беруге көшу күнделікті оқу жүктемесін төмендету
есебінен жалпы орта білім берудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Білім сапасын арттыру оқу материалдарын мемлекеттік жалпыға міндетті
білім стандарттарының талаптары деңгейіне сай меңгеруге, сырттай және іштей
саралаудың тиімді тепе-теңдігін құруға кепілдік беретін педагогикалық
жаңартпашыл оқыту технологияларын жетілдіру нәтижесінде жүзеге асырылады.
5-негіздеме. Отандық аттестаттардың шетелдерде танылуы жөніндегі
әлемдік іс-тәжірибелер.
Педагогикалық баспасөз беттерінде 12 жылдық білім беруге көшуге
дайындық, оның мақсаты туралы пікірталастар көп айтылуда. ХХІ ғасырдың
табалдырығында мектеп алдына қойылған жаңа мәселелердің шешімі мектеп
үрдісін, оқыту формаларын және әдістерін жаңартуды талап етеді. Осыған
байланысты білім беру процесінде қазіргі қоғам талабына сай арнайы білім
енгізу қажеттілігі туындалып отыр. Дамудың жаңа сатысына бағыт алған
мектептің ең негізгі өзегі – оқушылардың зерттеулік ізденісі мен білімі.
Осы бағытта білім алып отырған әрбір жас жеткіншек, қоршаған ортамен оның
салаларын әр қырынан зерттей отырып, өз бетінше білім жинақтап, оны
тәжірибе жүзінде өмірде қолдана білуі тиіс. Жасыратыны жоқ, еліміздегі
педагогтардың басым бөлігі оқушылардың өздігінен білім алу әрекеттеріне осы
кезге дейін немқұрайлықпен қарады [6].
Дәстүрлі білім беру жүйесінде оқу бағдарламалары оқушы әрекетінің
репродуктивті әдістеріне жүгінген. Зерттеу арқылы оқыту идеялары білім
беру процесінде осы уақытқа дейін көрініс тапқанымен, іс жүзінде өз
дәрежесінде қолданылмады. Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде
оқушылардың өздігінен білім алуы үшін арнайы зерттеушілік білім беру
мәселесі маңызды орын алуда. Осындай мәселелердің алдын алу үшін оқушыларды
зерттеулік ізденістеріне қатысты білік пен дағдыларды қалыптастыру
(проблемаларды анықтаудан ұсынуға дейін және алынған қорытындыларды қорғау)
проблемасы әдістеме ғылымына жүктеледі. Осыған орай оқушыларға зерттеу
ұғымын кеңінен түсіндіру және олардың зерттеу қабілеттерін дамыта білу
педагогтардың кәсіби шеберліктерін қажет етеді.
Балаларға шығармашылық іс-әрекет дағдыларын меңгерте отырып, педагог
әр баланың зерттеу қабілеттерінің жеке дара екенін ұмытпауы керек. Осы
тұрғыда қабілеттерін дамыта отырып, жетістіктерге жеткізуге мүмкіндік
туғызады. Психология ғылымдарының докторы, профессор А.И.Савенков ұсынған
оқушының зерттеу қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құралдарына
сүйене отырып, ізденіс белсенділігін былай көрсетуге болады.
Зерттеу қабiлетi жүйесiнiң моделiн төмендегi үш құрамдас бөлiктің
кешені ретінде құрастыруға болады:
- iзденiс белсендiлiгi;
- дивергенттi ойлау деңгейi;
- конвергенттi ойлау деңгей;
Бұлардың өзара қатынасын мынадай графикалық түрде көрсетуге болады:
Сурет №2 Зерттеу қабілеттерінің құрылымдық моделі
Ізденіс белсенділігі өлшемі - зерттеу әрекетінің басты қайнар көзі
және негізгі қозғаушы күші ретінде роль атқарады. Ол зерттеу қабілетінің
мотивациялық құрамдас бөлігін сипаттайды. Ізденіс белсенділігіне деген
талпыныс биологиялық қасиет болғанымен, кейде сыртқы факторлардың әсерінен
де дамуы мүмкін. Жоғары мақсаттылық (мотивация), қызығушылық, сезіммен
берілу – ізденіс белсенділігіне бағытталған зерттеу әрекетінің қажетті
құрамдас бөлігі.
Дивергенттi нәтижелiлiк немесе дивергенттi ойлау қабiлетi мен
бейiмдiлiк зерттеу мiнез құлқы жағдайындағы аса маңызды қасиет. Себебi ол
проблеманы көру және оны шешу варианттарын iздеу (гипотеза) этапында
үлкен роль атқарады. Дивергенттi ойлаудың нәтижелiк, өзгешелiк, ойлау
икемдiлiгi, идеяларды өңдеу қабiлеттiлiгi деген сияқты маңызды
сипаттамалары зерттеу iс-әрекетiн табысты жүзеге асырудың мiндеттi
шарттары болып табылады. Бұлар зерттеулiк әрекеттің ажырамас бөлiгi.
Зерттеу әрекетін қажет ететiн нақты жағдайларда жоғары дамыған
конвергенттi ойлау қабiлетi болмаса, дивергенттi ойлаудың да, iздену
белсендiлiгiнiң де пайдасы жеткiлiксiз. Себебi, конвергенттi ойлау –
проблеманы талдау мен синтездей білу қабілеттері арқылы қисынды алгоритмдер
негізінде мәселені шешу дағдысымен тығыз байланысты, бұл сатыларда жағдайды
саралау мен бағалау, ойлар мен тұжырымдар жасай білу маңызды. Ол зерттеу
объектісін табысты дайындау және жетілдірудің, берілген ақпараттың,
бағалаудың және рефлексияның басты жағдайы болып табылады .
Қорытындылау мен ой бекiтудi қалыптастыру, зерттеу объектiсiн
сәттi талдау және жетiлдiру, табылған ақпараттарды бағалау сияқты маңызды
шарттармен тығыз байланысты.
Зерттеу әрекеті - оқушының жеке шығармашылығына бағытталған әрекет.
Мұндай әрекет оқушының жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің
туындауына мүмкіндік береді. Оқушыларда арнайы бiлімдi қалыптастыруға,
сондай-ақ жалпы зерттеулiк iзденiске қажет бiлiк пен дағдыны дамытуға
қажеттi бағдарламаны өңдеу қағидаларын атап өткен жөн.
Баланың танымдық іс әрекетін табысты жүргізу үшін А.И.Савенков
әдістемесі бойынша зерттеу қабілеттерін дамыту бағдарламасын өңдейтін
5 қағидаға тоқталып өтсек:
“Зерттеу” ұғымын кеңiнен түсiндiру қағидасы.
Зерттеулiк оқыту жағдайында “зерттеу” ұғымын тек эмпирикалық таныммен
шектемей, оны максималды кең ашу неғұрлым нәтижелi болатыны сөзсiз. Осыған
байланысты кейбiр аспектiлер жеке пәндердi оқыту әдiстемесiнде
қарастырылған. Физика, химия, биология пәндерi бойынша көптеген тәжiрибелер
мен бақылауларды өткiзу әдiстемелерi өңделген. Бұл балалар үшiн өте құнды
екенi рас, бiрақ зерттеулiк iзденiс дағдылары, бiлiк, арнайы бiлiм мұнымен
ғана шектелмейді.
Мұндай шектеулiктiң бiрнеше себептерi бар, оның бiрi – “зерттеу”
ұғымын жете түсiнбеу. Мысалы көптеген әдiскерлер, пән мұғалiмдерi,
“зерттеу” ұғымын тек эмпирикамен шектелетiндiгiне сенiмдi, нәтижесiнде олар
зерттеулiк бiлiк пен дағдыға тек соның көлемiндегi тәжiрибелi танымға
тiкелей қатыстыларды жатқызады. Ал одан тыс тұрғандарды, мысалы:
проблемаларды көре бiлу, өзiндiк iзденiс нәтижесiнде материалдарды жинақтай
бiлу, тiптi басқалармен жазылған мәтiндердi анализдеу кезiнде түпкiлiктi
жаңа ақпарат таба бiлу олардың назарынан тыс қалады [7].
Жалпы зерттеу бiлiктерi мен дағдыларының өзiндiк құндылық қағидасы.
Зерттеулік оқытуда баланың жалпы зерттеу бiлiмдерi мен дағдыларын
дамыту мәселесi жеке танымдық iс-әрекетi емес, өмiрдiң ерекше стилiн
қалыптастырудың негiзгi жолы ретiнде танылады.Мұндай өмiр сүру стилiнде
iздену белсендiлiгi алдыңғы жүргiзушi орын алады.
Жалпы зерттеу бiлiктiлiгi мен дағдылары табиғаттың қандай-да бiр
қарапайым заңды iс-әрекеттерiн көрсетуге ғана емес, қазiргi динамикалы
өмiрге сәйкес жеке тұлғаның үнемi ауыспалы қоршаған ортаға бейiмделуiнiң
маңызды тәсiлi ретiнде қарастырылады.
Пәнаралық байланыс қағидасы.
Әртүрлі ғылымдардың пәндерi әртүрлi болатыны ақиқат. Жалпы зерттеу
әдiстерiнiң палитрасынан әр ғылым жеке өзiне керек бөлiгiн ғана алады.
Мәселен, биологияда қолданылатын әдiстердiң өнертануда пайдасы аз,
керiсiнше социологтардың қолданатын әдiстерi квантмеханикасы және
микробиология көлемiнде жүргiзiлетiн iс-әрекетке пайдалылығы әлдеқалай.
Сондықтан жеке ғылымда қолданылатын зерттеулiк әдiстер мен олар талап
ететiн зерттеу бiлiктiгi мен дағдыларының өзiндiк ерекшелiгi - оларды
бiр ғана ғылыми пәнге жүктеп қою идеясын болдырмау. Балалардың жалпы
зерттеу iзденiсiнiң бiлiктерi мен дағдыларын дамыту бiр пәннiң төңiрегiнде
бүкiл зерттеулiк әдiстеме қорын қолдануға мүмкiндiк бермейдi. Зерттеулiк
iзденiстiң жалпы бiлiк пен дағдыларын дамыту мәселесiн тек бiр пәнмен
байланыстыру қате шешiм.
Тренингтерге сүйену қағидасы.
Баланың когнитивтi өрiсiн арнайы бiлiмдермен байыту, оның зерттеулiк
iзденiс бiлiктерi мен дағдыларын дамыту жұмысында дәстүрлi бiлiм беруден
өздігінше дербес, арнайы тренингтiк сабақтар өткiзу неғұрлым нәтижелi
болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz