Оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынасты қалыптастырудың психологиялық негізін анықтау
Кіріспе ... ... ..3
1. «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынас құрудың психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық негіздері ... 7
1.2 Студент тұлғасының психологиялық даму ерекшкліктері ... ... .18
1.3 «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынас шеңберінің қалыптасуы..
2. «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынасты қалыптастырудың жаңаша жүйесін айқындаудағы психологиялық шарттары ... 37.
2.1 «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынаста жетістікке жету жолдарының психологиялық шарттары ... ... ..37
2.2 «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынас құрудағы психологиялық зерттеу әдіс. тәсілдері ... ... 42
2.3 Тәжірбиелік . эксперименттік жұмыстардың мазмұны мен
оларды талдау ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР.
1. «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынас құрудың психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық негіздері ... 7
1.2 Студент тұлғасының психологиялық даму ерекшкліктері ... ... .18
1.3 «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынас шеңберінің қалыптасуы..
2. «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынасты қалыптастырудың жаңаша жүйесін айқындаудағы психологиялық шарттары ... 37.
2.1 «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынаста жетістікке жету жолдарының психологиялық шарттары ... ... ..37
2.2 «Оқытушы студент» жүйесіндегі қарым.қатынас құрудағы психологиялық зерттеу әдіс. тәсілдері ... ... 42
2.3 Тәжірбиелік . эксперименттік жұмыстардың мазмұны мен
оларды талдау ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР.
Мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына жету деңгейінде жас ұрпақтың рухани байлығын, ізгілікке, парасаттылыққа баулитын қарым-қатынас мәдениеті мен еркін ойлау қабілетін, білімділігін арттыру көкейтесті мәселеге айналып отыр. Жалпы адами құндылық, ұлттық мәдениет пен дәстүрді қорғау білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдары болып есептелінеді.
Бүгінгі таңда еліміздің егеменді ел болғалы ғылым, білім, мәдениет салаларында жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттың жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру ісін неғұрлым жоғары деңгейге көтеруге ықпал етуде. Сондықтан қоғамдық өмірді демократияландыру және ізгілендіру жағдайларында ұлттық ерекшеліктерді айқындайтын қарым-қатынас мәдениеттерін жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр [1].
Бүгінгі таңда еліміздің егеменді ел болғалы ғылым, білім, мәдениет салаларында жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттың жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру ісін неғұрлым жоғары деңгейге көтеруге ықпал етуде. Сондықтан қоғамдық өмірді демократияландыру және ізгілендіру жағдайларында ұлттық ерекшеліктерді айқындайтын қарым-қатынас мәдениеттерін жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр [1].
1. Дәулетбекова Ж. «Оқытушы мен студенттің қарым-қатынасындағы
сөз мәдениеті» // Өзіндік таным. Алматы. 2005ж. №7 - 26.
2. Нағымжанова С.Қ « Педагогикалық іс-әрекет және мұғалімнің
психологиялық мәдениеті» // Қазақстан мектебі. Алматы № 7/2006.
62-63б.
3. Сағидуллаева Р. «Студенттер мотивациясын психологиялық
зерттеудің негіздері» // Психологияны мектепте және ЖОО-да
оқыту. Алматы № 2006 ж
4. Исақава А.С «Болашақ психологтың сөйлеу мәдениетін жоғары оқу
орны қабырғасында қалыптастыру жолдары» //Қазақстан
мектебі. Алматы № 5/2006.- 15 сәуір. 18 6.
5. Жарықбаев Қ.Б. «Қазақ психологиясының тарихы». -Алматы:
Қазақстан. 1996.-160 6.
6. Бабаев С. « Жалпы психалогия » - Алматы: Дарын. 2005. -352 б.
7. Қазақстан Респуликасының «Білім туралы» заңы // «Егемен Қазақстан» 2007.15.08.
8. Назарбаев Н. Ә. «Бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 11.10.2004.
9.С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Бейсенбаева. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» // Білім. Алматы. №4-2001ж. 221 б.
10. Қазақстан Респуликасының «Білім туралы» заңы // Қазақстан мұғалімі. 1998ж -26 ақпан. 161 б.
11. Нұрбекова Ж. «Танымдық іс-әрекет қалыптастыру» // Білім. №7-2006ж. 246.
12. Құдиярова А. «Қарым-қатынас психологиясы» Алматы – 2006ж. -4 б.
13. Тәжібаев Т. «Жалпы психология». Оқу туралы - Алматы. 1995ж. 312 б.
14 Абалакова Т.Б «Ұрпақ бойына құндылық қасиеттерді қалыптастырудағы мұғалімнің ролі» //Білім. №3-2005ж. 52 б.
15. Бахишева С.М «Педагогикалық білім беру жүиелерін басқарудағы жобалау» //Білім. №9-2004ж. 54 б.
16. Ерментаева Р.А «Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың тұжырымдамалық негіздері» //Білім. №5-2005ж. 34 б.
17. Ерментаева Р.А «Студенттердің психологиялық даярлығы мен субъектілік ұстанымы» //Білім. № 2- 2005ж. 296 б..
18. Омар Е, Сапарова Ю. А. «Қарым-қатынас мәдениеті». Түркістан - 2006ж.
304 6.
19. Қүлекеев Ж «Тілдік қарым-қатынас-мәдениет айнасы» //Қазақстан мектебі. №4-2004ж. 36б.
20. Асылов У.А, Ахтаева Н.С, Аюбай К.К, Абдіғаппаров А.І.
»Педагогикалық және психология» Қазақ тілі терминінің салалық
ғылыми түсіндірме сөздігі. 2005ж 426.
21. Жарықбаев Қ. Б. «Психология». Алматы. 1994ж – 272 6.
22. Ғаббасов С.«Халық педагогикасының теориялық және
методологиялық негіздері». Алматы - 2002ж. 250 б.
23 .Бельяев Б. В. «Личность и общение». Москва. Педагогика - 1983г - 78с.
24.Жинкин Н.И. «Психологические трудности общения и их
приодаление». Москва. Педагогика- 1982г- 108с.
25. Кон «Психология старшеклассника». Москва.1980г-145с
26. Якунин В.А.Психология учебной деятельностистудентов. Москва. 1994г-215с
27. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993 ж. 15-23 б.
28. Рубинштейн С.А. Проблемы общей психологии. Москва. Педагогика. 1976г-140с.
29. Станкин М.И. Психология общение. Воронеж. 2000г. 304-310с.
30. Возчиков В.А. Общение коммуникация. Москва. 2000. 18-31с.
31. Кротков Е. Пока не поздно…// Высшее образование в России. 1996г. 16-20с.
32. Аймауытов Ж. «Психология». Алматы: Санат. 1995ж – 312 б.
33. Зимняя И.А « Педагогикалық психология » Москва 2005. 402 б.
34. Алдамұратов Ә «Жалпы психалогия». Алматы 1996ж. 200 б.
35. Жарықбаев Қ. Қалиев С. «Қазақ тәлім-тәрбиесі». Алматы. «Санат»
1995 ж. 236 6.
36. Қоянбаев Ж. Б, Қоянбаев Р. Б. «Педагогика» Алматы - 2002ж. 156 б.
37. Досханқызы Б. «Студенттердің мотивациясын психологиялық
зерттеудің негіздері» // «Психологияны мектепте және ЖОО-да
оқыту». №5 - 2006ж. 26 б.
38 Қалиев С. Майғаранова Ш, Нысанбаев Г, Бисенбаев А. «Оқушының
тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» //«Білім» Алматы. 2001ж. №5 – 196 б.
39. Жолдасбекова К. А. «Педагог мамандығы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі» // Қазақстан мектебі. №3 - 2006ж. 56 б.
40. Леонтьев А.А. « Психология общение». Тарту. 1974ж – 212 б.
41. Андреева Г.М. Социальная психология. Москва. Аспект Пресс. 2004г. 71-84с.
42. Садуова Ж. Н. «Психологиялық пәндерді оқыту үрдісінде болашақ
мұғалімнің кәсіби бағыттылығын қалыптастыру» //«Білім».№7-
2005ж. 296.
43. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. Москва. 1987г. 236 с.
44. Бұлтаева А. «Студенттердің психологиялық ерекшеліктері»
//Қазақстан мектебі. №9 - 2007ж. 34 б.
45. Мұхаммеджанова Ә. «Оқытушы мен студенттің өзара қарым-
қатынасын басқару» // «Білім». №10 - 2006ж. 18 б.
46. Сангилбаева О. С. «Студенттердің қарым-қатынаста зейін
қасиеттерінің дамуы» // «Білім». №6 - 2007ж. 45 б.
47. Зимняя И. А. «Педагогикалық психология». Москва - 2005ж. 2436.
48. Петровский. «Педагогикалық және жас ерекшелік психология».
Москва-1987ж. 318 б.
49. Нағымжанова Қ. «Педагогикалық іс-әрекет және мұғалімдердің психологиялық мәдениеті». //Қазақстан мектебі. 2006ж. 626 б.
50. Қазақстан Респуликасының «Білім туралы» заңы , Алматы, 1992ж.
51.Леонтьев А. А. «Психология общения». Тарту. 1974ж – 236 б.
52.Бөлеев Қ «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
кәсіби дайындау: теориясы мен практикасы». Алматы. Нұрлы әлем - 2004.
304 6.
53. Сарыбеков М.Н, Омаров Ж.Ә. Оқу процесінде педагогикалық қарым-қатынастарды демократияландырудың педагогикалық әдістемелік шарттары. // ХҚТУ хабаршысы . 2008ж. 165-167 б.
54. Жарықбаев Қ. «Жантануға кіріспе». Хрестоматия.- Алматы: 2005ж. 192 б.
55. Тұрсынбекова Б «Адамдар арасындағы қарым-қатынаста жетістікке
жету жолдары» //Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту. №1-2006ж. 86 б.
56. Бодалев А.А. Личность и общение. Москва. Педагогика. 1983г. 21-54с.
57. Кереймағанбетова Ж.Н. Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынасының қалыптасу ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі. 2006ж. 27-29 б.
сөз мәдениеті» // Өзіндік таным. Алматы. 2005ж. №7 - 26.
2. Нағымжанова С.Қ « Педагогикалық іс-әрекет және мұғалімнің
психологиялық мәдениеті» // Қазақстан мектебі. Алматы № 7/2006.
62-63б.
3. Сағидуллаева Р. «Студенттер мотивациясын психологиялық
зерттеудің негіздері» // Психологияны мектепте және ЖОО-да
оқыту. Алматы № 2006 ж
4. Исақава А.С «Болашақ психологтың сөйлеу мәдениетін жоғары оқу
орны қабырғасында қалыптастыру жолдары» //Қазақстан
мектебі. Алматы № 5/2006.- 15 сәуір. 18 6.
5. Жарықбаев Қ.Б. «Қазақ психологиясының тарихы». -Алматы:
Қазақстан. 1996.-160 6.
6. Бабаев С. « Жалпы психалогия » - Алматы: Дарын. 2005. -352 б.
7. Қазақстан Респуликасының «Білім туралы» заңы // «Егемен Қазақстан» 2007.15.08.
8. Назарбаев Н. Ә. «Бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 11.10.2004.
9.С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Бейсенбаева. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» // Білім. Алматы. №4-2001ж. 221 б.
10. Қазақстан Респуликасының «Білім туралы» заңы // Қазақстан мұғалімі. 1998ж -26 ақпан. 161 б.
11. Нұрбекова Ж. «Танымдық іс-әрекет қалыптастыру» // Білім. №7-2006ж. 246.
12. Құдиярова А. «Қарым-қатынас психологиясы» Алматы – 2006ж. -4 б.
13. Тәжібаев Т. «Жалпы психология». Оқу туралы - Алматы. 1995ж. 312 б.
14 Абалакова Т.Б «Ұрпақ бойына құндылық қасиеттерді қалыптастырудағы мұғалімнің ролі» //Білім. №3-2005ж. 52 б.
15. Бахишева С.М «Педагогикалық білім беру жүиелерін басқарудағы жобалау» //Білім. №9-2004ж. 54 б.
16. Ерментаева Р.А «Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың тұжырымдамалық негіздері» //Білім. №5-2005ж. 34 б.
17. Ерментаева Р.А «Студенттердің психологиялық даярлығы мен субъектілік ұстанымы» //Білім. № 2- 2005ж. 296 б..
18. Омар Е, Сапарова Ю. А. «Қарым-қатынас мәдениеті». Түркістан - 2006ж.
304 6.
19. Қүлекеев Ж «Тілдік қарым-қатынас-мәдениет айнасы» //Қазақстан мектебі. №4-2004ж. 36б.
20. Асылов У.А, Ахтаева Н.С, Аюбай К.К, Абдіғаппаров А.І.
»Педагогикалық және психология» Қазақ тілі терминінің салалық
ғылыми түсіндірме сөздігі. 2005ж 426.
21. Жарықбаев Қ. Б. «Психология». Алматы. 1994ж – 272 6.
22. Ғаббасов С.«Халық педагогикасының теориялық және
методологиялық негіздері». Алматы - 2002ж. 250 б.
23 .Бельяев Б. В. «Личность и общение». Москва. Педагогика - 1983г - 78с.
24.Жинкин Н.И. «Психологические трудности общения и их
приодаление». Москва. Педагогика- 1982г- 108с.
25. Кон «Психология старшеклассника». Москва.1980г-145с
26. Якунин В.А.Психология учебной деятельностистудентов. Москва. 1994г-215с
27. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993 ж. 15-23 б.
28. Рубинштейн С.А. Проблемы общей психологии. Москва. Педагогика. 1976г-140с.
29. Станкин М.И. Психология общение. Воронеж. 2000г. 304-310с.
30. Возчиков В.А. Общение коммуникация. Москва. 2000. 18-31с.
31. Кротков Е. Пока не поздно…// Высшее образование в России. 1996г. 16-20с.
32. Аймауытов Ж. «Психология». Алматы: Санат. 1995ж – 312 б.
33. Зимняя И.А « Педагогикалық психология » Москва 2005. 402 б.
34. Алдамұратов Ә «Жалпы психалогия». Алматы 1996ж. 200 б.
35. Жарықбаев Қ. Қалиев С. «Қазақ тәлім-тәрбиесі». Алматы. «Санат»
1995 ж. 236 6.
36. Қоянбаев Ж. Б, Қоянбаев Р. Б. «Педагогика» Алматы - 2002ж. 156 б.
37. Досханқызы Б. «Студенттердің мотивациясын психологиялық
зерттеудің негіздері» // «Психологияны мектепте және ЖОО-да
оқыту». №5 - 2006ж. 26 б.
38 Қалиев С. Майғаранова Ш, Нысанбаев Г, Бисенбаев А. «Оқушының
тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» //«Білім» Алматы. 2001ж. №5 – 196 б.
39. Жолдасбекова К. А. «Педагог мамандығы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі» // Қазақстан мектебі. №3 - 2006ж. 56 б.
40. Леонтьев А.А. « Психология общение». Тарту. 1974ж – 212 б.
41. Андреева Г.М. Социальная психология. Москва. Аспект Пресс. 2004г. 71-84с.
42. Садуова Ж. Н. «Психологиялық пәндерді оқыту үрдісінде болашақ
мұғалімнің кәсіби бағыттылығын қалыптастыру» //«Білім».№7-
2005ж. 296.
43. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. Москва. 1987г. 236 с.
44. Бұлтаева А. «Студенттердің психологиялық ерекшеліктері»
//Қазақстан мектебі. №9 - 2007ж. 34 б.
45. Мұхаммеджанова Ә. «Оқытушы мен студенттің өзара қарым-
қатынасын басқару» // «Білім». №10 - 2006ж. 18 б.
46. Сангилбаева О. С. «Студенттердің қарым-қатынаста зейін
қасиеттерінің дамуы» // «Білім». №6 - 2007ж. 45 б.
47. Зимняя И. А. «Педагогикалық психология». Москва - 2005ж. 2436.
48. Петровский. «Педагогикалық және жас ерекшелік психология».
Москва-1987ж. 318 б.
49. Нағымжанова Қ. «Педагогикалық іс-әрекет және мұғалімдердің психологиялық мәдениеті». //Қазақстан мектебі. 2006ж. 626 б.
50. Қазақстан Респуликасының «Білім туралы» заңы , Алматы, 1992ж.
51.Леонтьев А. А. «Психология общения». Тарту. 1974ж – 236 б.
52.Бөлеев Қ «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
кәсіби дайындау: теориясы мен практикасы». Алматы. Нұрлы әлем - 2004.
304 6.
53. Сарыбеков М.Н, Омаров Ж.Ә. Оқу процесінде педагогикалық қарым-қатынастарды демократияландырудың педагогикалық әдістемелік шарттары. // ХҚТУ хабаршысы . 2008ж. 165-167 б.
54. Жарықбаев Қ. «Жантануға кіріспе». Хрестоматия.- Алматы: 2005ж. 192 б.
55. Тұрсынбекова Б «Адамдар арасындағы қарым-қатынаста жетістікке
жету жолдары» //Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту. №1-2006ж. 86 б.
56. Бодалев А.А. Личность и общение. Москва. Педагогика. 1983г. 21-54с.
57. Кереймағанбетова Ж.Н. Жоғары оқу орнындағы студенттердің қарым-қатынасының қалыптасу ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі. 2006ж. 27-29 б.
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас құрудың психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7
1.1 Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Студент тұлғасының психологиялық даму
ерекшкліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас шеңберінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2. Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынасты қалыптастырудың
жаңаша жүйесін айқындаудағы психологиялық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.
2.1 Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынаста жетістікке жету
жолдарының психологиялық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .37
2.2 Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас құрудағы психологиялық
зерттеу әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 Тәжірбиелік - эксперименттік жұмыстардың мазмұны мен
оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу көкейтестілігі: Мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына жету
деңгейінде жас ұрпақтың рухани байлығын, ізгілікке, парасаттылыққа
баулитын қарым-қатынас мәдениеті мен еркін ойлау қабілетін, білімділігін
арттыру көкейтесті мәселеге айналып отыр. Жалпы адами құндылық, ұлттық
мәдениет пен дәстүрді қорғау білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
ұстанымдары болып есептелінеді.
Бүгінгі таңда еліміздің егеменді ел болғалы ғылым, білім, мәдениет
салаларында жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттың
жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру ісін неғұрлым жоғары
деңгейге көтеруге ықпал етуде. Сондықтан қоғамдық өмірді демократияландыру
және ізгілендіру жағдайларында ұлттық ерекшеліктерді айқындайтын қарым-
қатынас мәдениеттерін жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр [1].
Қазақстан Республикасының мемлекттік болмысын қалыптастыру, оның
егемендігін нығайтып, ұлттық сана мен тәрбиемізді қалпына келтіру және
өркениетті елдер қатарынан орын алу ұлттық мекемелерді қалыптастырудағы
басты шарттардың бірі. Қазіргі әлемдік ауқымдағы қайта құрулар, жедел
ақпараттану, жаңа стратегиялық бағдарлану, әкономикалық саладағы түбегейлі
өзгерістер заманы адамзат қоғамы алдына аса күрделі міндеттер қойып отыр.
Өмір үнемі өзгеріп, қоғам үздіксіз дамып отырған жағдайда ұлттық білім беру
жүйесінің де жаңа талаптарға сай бейімделуі, жаңа реформалық қайта
құруларға ашық болуы табиғи құбылыс. Бүгінгі күні қалын жұртшылық назарына
ұсынылып, бүкіл халықтық талқылау жүріп жатқан ҚР-ның 2015-жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасы - осындай заман талабынан, объективті
себептерден туындаған дүние [2].
Психология ғылымында қарым-қатынас өзекті мәселе болып табылады.
Өйткені психология ғылымының кез-келген мәселесі адамдардың жан дүниесінің
сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан сырларымен тығыз
байланысты. Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман тұлғасының қалыптасуының
бір факторы екені белгілі. Ол студенттің топтық іс-әрекетінің реттеушісі
және адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды, мінез-құлықтық топтық
нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады [3].
Қарым-қатынас білім мен біліктілік, дағды және адамның ішкі
құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылығы ретінде қарастыруға болады.
Қарым-қатынас - білім мен мәдениеттің компоненттері, оның бөлінбейтін
бөлшегі іспетті адам заттың дүние танымы мен сана сезімін жетілдірудің
ерекше жолы. Ұлттық құндылықтарға негізделген қарым-қатынас студенттердің
саналы көзқарасын, мәдениетін ізгілікті қарым-қатынас орнатуға, рухани
адамгершілік құндылықтарының қалыптасуына, жүйелі іс-әрекет жасауына
мүмкіншілік береді [4].
Ғұлама ойшылдар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қ.А.Яссауи т.б адамдар
арасындағы қарым-қатынас мәселесіне, оның қалыптасуындағы тәрбиелік
істердің мақсатына ерекше назар аударған. Орта ғасырлық ғұламалардың
мұрасындағы бұл мәселе төңірегіндегі айтылған ой-пікірлер XIX ғасырдың 2-
жартысында Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларында жалғасын тапқан.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдастыруы жайлы ұсыныстар маңызды болып
шықты (Б.Д. Парыгин, Г.М. Андреева, А.А. Бодалев, А.А. Брудный, А.А.
Леонтьев, Б.Ф. Ломов, Л.А. Карпенко, В.Н. Панферов және т.б.) мысалға,
қарым-қатынасты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі қатынастар
көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін адамдардың өзара
әрекеттесуі ретінде анықтай отырып, В.Н. Панферов қарым-қатнастың төрт
сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас және осыған
сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт келісті ұйғарады: коммуникативтік,
ақпараттық, гностикалық (танымдық) және реттеуші. Б.Ф.Ломов қарым-
қатынастың үш жағын (функцияларын) сипаттайды: ақпараттық -
коммуникативтік, реттеуші - коммуникативтік және аффективтік -
коммуникативтік және де өзіндік коммуникативтік компоненттің хабарды алу
мен беру ретінде, мінез-құлықты реттеу мен қабылдаудың, бастан кешірулердің
болуы ретінде, яғни аффективті компонент реттінде міндеттілігін атап
көрсетеді [5].
Қарым-қатынас мәдениеті жөніндегі маңызды пікірлер М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Дулатов т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға ғалымдар әр қырынан мән беріп, түрлі
зерттеулер жүргізді. Мәселен, мынадай еңбектер: қарым-қатынастың
филасофиялық негізін В.С.Бибер, Я.Н.Когон, М.Х.Балтабаев, т.б қарастырған.
Қарым-қатынастың психалогиялық мүмкіншілігін Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Алдамұратов,
С.Бабаев, А.А.Леонтев, С.Л.Рубенштейн зерттеген т.б. [6].
Қазіргі кезде әр саладағы көрнекті ғалымдар ұлттық негіздегі қарым-
қатынас мәселесінің мән-мазмұнына, жалпы адамзат қоғамындағы рөліне
айрықша ден қоюда. Әсіресе, оқытушы мен студент қарым-қатынас мәселесі.
Өйткені XXI - ғасырға лайық жан-жақты жетілген, білімді дарынды, тәрбиелі
ертеңгі қоғам иесі жоғары оқу орындарында білім алып тәрбиеленетіні даусыз.
Сондықтан да бүгінгі студентке - ертеңгі маман ретінде қарайтынымыз хақ
[7].
Зерттеу мақсаты:
• оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынасты түзету;
• оқытушы мен студент арасындағы өзара әсерлесуді реттеуші маңызды
механизмдерді қалаушыларға қоғамдық мораль нормалары, қағидалары жатады;
• оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынасты қалыптастырудың
психологиялық негізін анықтап, ЖОО-да, оқу-тәрбие процестерінде
пайдалану жөнінде әдістемелік нұсқаулар жасау.
Зерттеу нысаны: ЖОО-ғы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Оқытушы мен студент қарым-қатынасын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: ЖОО-ғы оқытушы мен студенттердің қарым-
қатынастарын қалыптастырудың теориялық және әдістемелік қағидалары
орынды пайдаланылса және оқытушылар студенттермен қарым-қатынас
барысында жас ерекшеліктерін, мінез-құлықтарын ескеріп, оқыту барыснда
қарым-қатынас жасау дұрыс ұйымдастырылса, онда студенттердің өзін-өзі
еркін ұстауын, мәдениетті сөйлеуін, адамгершілік қасиеттерін, қарым-
қатынас қабілеттерін қалыптастыруға оң ықпал жасайды..
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас шеңберінің
қалыптасуын айқындау.
2. Оқу-тәрбие процесінде жалпы оқытушылар мен студенттер
арасындағы қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
3. ЖОО-да оқытушылар мен студенттердің қарым-қатынасын
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық жолдары.
4. Оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруда, кейбір маңызды шарттарды айқындап, ұсынылған
әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, зерттеу
проблемасына сай педагогтардың, психологтардың, философтардың еңбектері,
Білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, ғылыми педагогикалық,
психологиялық, ғылыми әдістемелік журналдар, оқулықтар және оқу құралдары.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, озат педагогикалық тәжірибелерді жинақтау, психологиялық
эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, оқытушылармен,
студенттермен әңгіме жүргізу, пікірталас, сауалнама алу, психологиялық
бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және қортындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті деген ұғымдарына ғылыми
және психология теориясы тұрғысынан анықтамалар жетілдірілді;
- оқытушы мен студент қарым-қатынастарын қалыптастырудың негізгі
психолгиялық шарттары айқындалды;
- оқытушы мен студент қарым-қатынастарын қалыптастырудың ғылыми-
әдістемелік нұсқауы жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәні: болып психологиялық процесс, қоғам және
қарым-қатынастарын қалыптастырудағы жалпы заңдылықтары, оқытушы мен
студенттің қарым-қатынастарын дамыту. Зерттеудің негізгі ғылыми
тұжырымдамасы жеке тұлғаның дамуына себепші болатын әрекеттілік
қатынастарын жетілдіру.
Қорғауға ұсынылған қағидалар: Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-
қатынас құрудың психологиялық шарттарына анықтама берілді;
- оқытушы мен студенттердің қарым-қатынасын қалыптастырудың құрылымы
мен мазмұны негізделді;
- оқытушы мен студенттердің қарым-қатынасын қалыптастырудың әдістемесі
жасалды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Магистрлік диплом жұмысы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиет тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, зерттеудің көкейтестілігі,
мақсаты, нысанасы, пәні, зерттеу болжамы, міндеттері, зерттеу көздері,
зерттеу әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы,
зерттеудің практикалық мәні, зерттеуге ұсынылатын қағидалар.
Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас құрудың психологиялық
мәселелері - атты бірінші тарауда зерттелініп отырылған мәселеге
байланысты ғылыми жазылған еңбектерді, психологиялық тұжырымды негізге ала
отырып, оқытушы мен студенттердің қарым-қатынастарының мәні ашылып және
оның сипаттамасы, көрсеткіштері мен деңгейлері белгіленеді.
Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынасты қалыптастырудың
жаңаша жүйесін айқындаудағы психологиялық шарттары - атты екінші тарауда
оқытушы мен студентердің қарым-қатынасын қалыптастырудың жаңа жүйесін
практика жүзінде қолдана алуы, оқыту барысында оқытушылар мен студенттің
қарым-қатынасын қалыптастыруды жетілдіру туралы.
Қорытынды: теориялық және практикалық жұмыстардың нәтижелеріне негізделген
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада: қарым-қатынсқа байланысты студенттермен жүргізілген практикалық
жұмыстардың кейбір материалдары берілді.
1. ОҚЫТУШЫ СТУДЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ҚҰРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
1.1. Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негіздері.
Елбасы Нұрсултан Назарбаев Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер
бүгінгі жастар, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде
болады. Сондықтан ұстазға жүктелер міндет ауыр деген болатын [8].
Қазіргі қоғамымыздағы өзгерістер
адамгершілік құндылықтары, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің
деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде
қарым- қатынас мәселесінің шиеленісіп отырған уақытында адамға адамның
қатынасын ізгілендіру, оны жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру
қажеттілігі байқалып келеді [9].
Еліміздің Білім туралы заңында жеке тұлғаның ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби жетілуі үшін
жағдайлар жасау атап көрсетілген [10].
Білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемлекеттік құжаттар
аясында мәденилік жаңғырып, ерекше маңызға ие бола бастады.
Білім беру үрдісі адамның ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, әр адамның
өзінің Менін сезінуге, толықтыруға көмектесетіндей, сыртқы әлеммен
әлеуметтік қарым-қатынастарда өз орнын табуға, өзін шығармашылықпен
өзгертуде белсенділік танытуға ықпал етуі тиіс деп есептелінеді.
Жоғары оқу орындарында болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру
мақсатында оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігі айқындалады.
Осы орайда қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік және
мәдени дағдарыспен бірдей көтеріліп өзекті мәселенің бірі екені белгілі.
Қарым-қатынас - қоғам дамуының құралы және терең негізі болып табылады,
мәдениет деңгейін бейнелейтін қоғамдық тарих дамуының нәтижесі.
Ғылыми теориялық бағытта қарым-қатынас мәдениеті - рухани
қатынастармен материялдық байлықтың, құндылықтардың адам санасындағы
бейнесі, тұрмыс тарихындағы өткені мен бүгінгі күннің іс- әрекеті, мінез-
құлық, жүріс-тұрыс нормаларының сипаты [11].
Мәдениет - көп қырлы процесс. Адам өмірінің кез-келген әрекет
деңгейлерінде мәдениет көрінеді. Мәдениет өзі пайда болатын және
қалыптасатын, оның үздіксіз дамуы жүретін адамзат қоғамынан бөлінбейді.
Қоғамды тұтастай және нақты, оның негізі - жеке адамды, олардың даму
деңгейі мен қасиетін де мәдениет анықтайды.
Мәдениет - адамдарды құрушы, оларды әлеуметтік белсенді, кәсіби
кемелденген және мақсатқа ұмтылдырушы. Мәдениет - адамзат әрекетінің кез-
келген түрін игергендіктен адамның ойлауы мен мінез-құлық стилін жүзеге
асырады. Ол білімділікті, тәрбиелікті, интелегенттілікті сипаттайды. Адам
мәденилігі көрінуінің маңызды критерийлері - достарымен, әріптестерімен,
туыстарымен, таныс және таныс емес адамдармен қарым-қатынас жасау.
В.С.Библердің зерттеулерінде мәдениет ұғымы төмендегідей жіктеледі
* мәдениет - әртүрлі (өткен, бүгін, ертен) мәдениет адамдарды қарым-
қатынасы мен бір кезеңдегі болмысы, мәдениетті туғызушы диологиялық
формасы.
* мәдениет - жеке адам шегінде индивидтің өзіндік детерминациясы,
өмірінің, санасының, ойлауының формасы.
* мәдениет - адамның құлдылығы, оның қайталанбайтын белгісі.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас мәдениеті,
қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-қатынас жиілігі, қарым-
қатынас өркенділігі тағы сол сияқты , әрбір адамға таныс сөздерді өмір
ағымы барысында айтыпта, естіпте жүреміз. Қарым-қатынас адам өмірінің
барлық салаларына терең ендеп бара жатқан құбылыс.
Қарым-қатынас психолгиясының негізгі бағыт-бағдары.
1. Мен - Басқа жүйесіндегі қарым-қатынас. Қарым-қатынас барысында
пайда болатын тұлға аралық қатынастарды танып білу, адамадрдың бірін-бірін
тану мен түсіну механизмін зерттеу, олардың ортақ қызметін ұйымдастыру
тәсілін анықтау, бір адамның екінші адамға ықпал етуінің жолдары мен
мүмкіндіктерін айқындау.
2. Топ - Мен жүйесіндегі қарым-қатынас. Әртүрлі әлеуметтік
жағдайлардың адамның мінез-құлқын мен тұлғалық ерекшеліктеріне ықпалын
зерттеу. Адамның әлеуметтік ұстанымдары әлеуметтік көзқарастары, топ және
қоғам адамның тұлғасын қандай жолдармен қалыптастырады және өзгертеді?
Әлеуметтену – даму барысында әлеуметтік құндылықтарды, нормаларды әр
адамның өз бойына сіңіру үрдісі.
3. Мен - Топ. Жеке адамның әлеуметтік жағдайларға, қоршаған ортаға
жасаған ықпалы. Әрбір адам - өз өмірінің, өзәлеуметтік байланыстарының
қожасы, басқа адамдармен қарым-қатынастағы рөлдері мен орындарының
жасаушысы ретінде қарастырылады.
Сонымен, қарым-қатынас психолгиясының негізгі мәселесі – адами
қатынастардың тұлғааралық және топаралық формаларын танып-білу, қарым-
қатынас пайда болуы мен қызмет етуін және жеке тұлғаның ортақтасу барысында
әлеуметтік-психологиялық қасиеттерінің қалыптасуын зерттеу.
Қарым-қатынас психологиясы студенттер мен топтардың әлеуметтік мінез-
құлық заңдылықтарын қарастырады. Адам өмірін қарым-қатынассыз,
арақатынассыз, топішіндік және топаралық қатынассыз елестетудің өзі қиын.
Қарым-қатынас формалары:
Тікелей қарым-қатынас – табиғи бетпе-бет, сөздік және бейсөздік (ым,
қимыл) құралдар көмегімен жасалынатын толық психологиялық контакт, кері
байланыс бір мезгілде өтеді. Бұл – адамдардың бір-бірімен қатынас жасау
тарихындағы бірінші формасы.
Жанама қарым-қатынас – қатысушылырдың кері байланыс уақытын, не
кешіктіретін жазу және техника құралдары арқылы жасалынатын толықсыз
психологиялық контакт.
Тұлғааралық қарым-қатынас – екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі
таныс адамдардың тікелей контактлары. Тұлғааралық қарым-қатынастың
белгілері: қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің
ерекшеліктерін білуге, бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортақ
қызметтестігі.
Бұқаралық қарым-қатынас – бейтаныс адамдардың тікелей не жанама
(бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын) контакттары.
Персонааралық қарым-қатынас ортақ іс-әрекет үрдісінде жеке қасиеттерін
ашатын белгілі тұлғалардың психологиялық контакттары
Ролдік қарым-қатынас – белгілі әлеметтік рөлдерді орындаушылардың
психологиялық контакттары, мысалы, студент – оқытушы, әке – бала, бастық –
бағынушы [12].
Қарым-қатынас - өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет
ететін көкейтесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасқа түспей тұрып жеке
адамды толық түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін
емес. Сондықтан да тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше. Қарым-
қатынас деп – адамдардың бірлескен іс-әрекет барысында, олар бір-бірімен
түрлі ойлармен, идеялармен, қызығушылықтарымен, көңіл-күй сезімдерімен
бөлісуін айтады.
Қарым-қатынас жеке көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар
тасымалдау алмасу, жекелеген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың,
тұлғалардың өзара ықпалдастығын орнатып, жүзеге асыратын негізгі құрал. Әр
бір адамның бақылауымен қалайша, қандай әсерде болуы керек деген мәселе
қарым-қатынас нысанасы болғандықтан қарым-қатынас орнату және қалау тікелей
қадір-қасиетін көрсететін мінез-құлық мәдениетіне тәуелді болатындығын
аңғартады. Ал мінез-құлық мәдениеті адамдардың күнделікті өмірдегі
көрінісін тауып жүрген мінез-құлық түрларінің жиынтығы (тұрмыста, еңбекте,
оқуда, демалыста, тұлғалармен түскен әртүрлі қарым-қатынастардағы мінез-
құлық түрлерінің жиынтығы).
Мінез-құлық мәдениет оқытушы мен студент арасында болатын қарым-қатынас
мәдениетімен салыстырып қарағанда кеңістік ұғымдағы құбылыс болып
табылуымен танылды.
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы
жылдарында тілді белсенді меңгеріп, мінез-құлық ережелерін үйрену барысында-
ақ жүреді. Оқымыстылардың (А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготский т.б.) айтуынша дәл
осы процесс кезінде коммуникативті мінез-құлық формаларының маңызы өте зор.
Қарым-қатынас құралдары мен амалдарын белсенді игеру кейінгі жылдарда да
жалғасады. Мінез-құлықтың жаңа формаларын байқап көру ынтызарлықты
адамдардың кемел жас шақтарында байқалады. Студент бейімділікті жасау
арқылы қарым-қатынастың белгілі бір сәтінде қажеттілікке асатын
стратегиясын тауып отырады екен.
Қарым-қатынастың стратегиясы қарым-қатынастағы психологиялық
заңдылықтарға негізделінетінін ескерсек онда психологиялық салауатты
стратегияны жасау және жүзеге асыру бірқатар біліктіліктің болуын
талаптайды. Атап айтқанда: өз мінез-құлығында партнер мінез-құлығымен
психофизикалық өзара әсері деңгейінде үйлестіру біліктілігі,
интеллектуальды операциялар жасау біліктілігі серіктесін психолгиялық
қолдау көрсету арқылы қайтымды байланыс орнықтыру біліктілігі. Осы аталған
біліктіліктердің барлығы қарым-қатынасты қабілет құрылымына қосылады.
Студенттердің жалпы болашақ маман иелерінің қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру барысындағы басты факторлардың бірі ұлттық
ерекшеліктерді ескеру және де қазіргі таңда бұл көзқарас философтар,
педагогтың, психологтың және оқытушылардың назарын аударуда. Сондықтан
болашақ маман иелеріне қарым-қатынас мәдениетінің құндылығын, компоненттері
мен көрсеткіштерін түрлерін жан-жақты ұғындыру маңызды болып табылады [13].
Жалпы болашақ мамандарда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
мәселесі мәдениет, қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдарының
бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Яғни
психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарым- қатынас мәдениетінің мәні және
құрылымы ашып көрсетілуі тиіс.
Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай принциптер басшылыққа алынуы
тиіс:
* тұлғалық бағыт принципі;
* жеке тұлғалық және қоғамдық бағыттардың бірлігі принципі;
* өмірмен, еңбекпен байланыс принципі;
* тәрбиелік ықпалдар принципі;
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда сананы қалыптастыру әдістері, іс-
әрекетті ұйымдастыру әдістері, қарым-қатынасты қалыптастыру мәдениетінің
әдістері, ынталандыру әдістері деп жіктеледі.
1. Сананы қалыптастыру әдістері: қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру, оның қажеттілігін саналы түрде мойындауынан басталады. Осы
сипатта дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесі қарым– қатынас
мәдениетінің дамуына ықпал етеді. Этикалық тақырыптық әңгіме, моральдық
бағамдар мен қарым-қатынас нормаларының мәнін түсініп, ұғуға
жәрдемдеседі. Ол адамгершілік қарым-қатынас ұғымы түсініктерінің мазмұнын
ашып қана қоймай, адамдарды инабаттылық талаптарына сәйкес болымды тұлғалық
әрекеттеріне деген ұнамды қатынас өрбітіп, қарым-қатынас қалыптастыруда
оңды өзгерістерге ықпал жасайды.
2. Іс-әрекет ұйымдастыру және қарым-қатынасты қалыптастыру әдістері: жеке
тұлғаның білімін нақты іс-әрекетке қарым-қатынаста пайдалану арқылы
көрінеді.
Ұжыммен белгілі - бір іс-әрекетте қарым-қатынас
мәдениетінің қалыптасуына негіз болады.
3. Ынталандыру әдісі - мадақтау, жарыстыру. Қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудағы оқытушы тарапынан болатын педагогикалық қолдаудың мәні
мынада:
- ұнамды психологиялық жағдай жасау;
* тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына жағдайлар түзу;
* үлгі-өнеге болу, оқытушының кәсіби деңгейі мен мәдениетінің жоғары болуы.
Қарым-қатынас іс-әрекетпен орындалатын әлеуметтік жағдайлармен
өлшенуге сәйкес, ойлар, білімдер мен қағидалар беру және саналы түсінуге
негізделген адамдардың бір-бірімен тікелей өзара қарым-қатынас жасау
процесі. Қарым-қатынас адамда шындықтың объектісін танып білудің
нәтижелерін, қатынасын психикалық ерекшелік ретінде түсінуге мүмкіндік
береді [14].
Мәдениет компоненті ретінде - білім өз кезегінде мәдениеттің
тасымалдаушысы, оның өмір сүруінің, сақталуының, кеңеюінің басты шарты.
Педагогикалық бағытта мәдениет дегеніміз - адамдардың бірлескен
ғылыми, моралдық-әлеуметтік көркем және техникалық кұндылықтар жасаудағы
қарым-қатынас жиынтығы адам тұлғасына бағытталған өзін-өзі танып білу
немесе рухани белгісі.
Жоғары оқу орнында қарым-қатынас проблемасын шешуде білім жеткіліксіз,
сондықтанда оқытушы мен студенттің үйлесімді қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру қажеттігі туындайды. Себебі, қарым-қатынас мәдениеті - білімді
белсенділікке, нақты іс-әрекетке бағыттайтын құрал. Осыған байланысты
жоғарғы оқу орындарында теориялық білім және кәсіби біліктілікке
тәрбиелеуде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру қажеттігі ауадай қажет.
Қарым-қатынас мәдениеті ұғымы ғылымда оны жан-жақты талдаудың
керектігін көрсетеді. Қарым-қатынас пен мәдениеттің ажырамас тұтастығының
негізгі жолы - тұлғаны дамыту, тәрбиелеу қалыптастыруда оның қоршаған
дүниені қабылдауы, меңгеруі және табиғи, әрекеттік, әлеуметтік қатынасы.
М.С.Каган қарым-қатынас мәдениетін рухани және қатынастық материалдық
құндылықтар байлығы, адамзат санасы тұрмысы, өткен мен бүгіні деп
түсіндіреді [15].
Ал, М.А.Буева қарым-қатынасты тек рухани ғана емес, сонымен бірге
материалдық, әлеуметтік – шынайы процесс ретінде қарастырады.
Мәдениеттаным бағытында қарым-қатынас мәдениеті бір жағынан
дәлелдеуді қажет етпейтін қисынды ұғым десе, екіншіден көп мағыналы тіл
мәдениеті, этикеті, мінез-құлқы, тұрмысы мен салты деп жіктеледі.
Жоғарыдағы анықтамаларды негізге ала отырып, біз қарым-қатынас
мәдениеті ұғымын төмендегідей тұжырымдадық: қарым-қатынас мәдениеті
дегеніміз - адамның мазмұнды, сапалы жақтарын жақындастыруға бағытталған
адамгершілік, саналылық әрекеттері.
Психология ғылымында адам - қоғамның құндылығы. Ол қоғамдық дамудың
мәдени-рухани құндылықтармен ашылады. Сонымен қатар жеке адам танымның,
қарым-қатынастың, шығармашылықтың белсенді субъектісі ретінде беріледі.
Олардың өмір сүруі тек қана қоғам талабына сай, яғни қарым-қатынас адамзат
болмысының өмір сүру шарты деп есептеледі.
Қарым-қатынас барысында жеке адамның әлеуметтену процесі жүреді, соның
нәтижесінде оның қоғамдық рухани және материалдық құндылықтарға
жақындауымен материалдық танысу жағдайы қалыптасады. Студент қарым-қатынас
процесінде жеке тұлғалық ерекшеліктерін көрсетеді, өзі үздіксіз қарым-
қатынаста болатын қоғамға енеді. Қарым-қатынас әрбір адамның әрекет
барысындағы субъектіге айналып, табиғат пен дүниені таниды, олармен қарым-
қатынасты дамытады. Сөйтіп іс-әрекет барысында тұлғаның ішкі мәдени дамуы
бірте-бірте қалыптаса бастайды [16].
Қоғамда мәдениеттің өмір сүруінің қажетті шарты болып қарым-қатынас
беріледі және жеке адамның дамуы үшін басты құралы ретінде жекелік
қатынастар, өзара қатынастар мен қарым-қатынастың коммуникативтік мәдениеті
енеді.
Сократ: адамның өзара қарым-қатынасындағы негізгі факторы -моралдық
нормалар мен моралдық сана деген. Осыған орай моралдық нормалар мен сана
қарым-қатынас пен мәдениеттің мазмұнына байланысты мәдени нормалардың
адамға тән белгілі шегі мен қалпын білдіреді, олардың қоғам талаптарына сай
қалыптасуындағы саналылығын көрсетеді.
Жоғары саналылық, әдептілік, ақылдылық, өнегелілік, қарым-қатынас
мәдениетінің жоғарғы шегі.
Қарым-қатынастың жалпы мәні адамның мақсатына байланысты біріншіден,
басқа адамдарды тану, бағалау сол адамдардың әсері арқылы өзін-өзі тану,
бағалау болып табылады; екіншіден, басқамен өз әрекеттерін таңдауда
мақсатты, саналы белсенді жан иесі ретінде көрінеді [17].
Қарым-қатынастың жоғарыда көрсетілген ерекшеліктері - іс-
әрекеттегі мәдениеттілік белгілері, ал іс-әрекет - адамның жеке тұлға
ретінде қалыптасуының ең алғашқы сатысы. Тұлғалық әрекетті меңгеру
барысында ғана қарым-қатынастың алғашқы элементтері байқалады.
Қарым-қатынас қажетті хабар алмасуда, оны басқаруда көрініс беретін іс-
әрекеттің тиімділігін қамтамассыз ететін мәдениеттілік белгісі және қарым-
қатынас жасау үшін адамға тән әлеуметтік сапаның пайда болуы адамның
барынша мәдени ептілікке жету мүмкіндігін аша түседі
Сонымен, қарым-қатынас адамды тәрбиелеу үшін, дүниені қабылдау және түсіну
үшін, адамдарға және өзіне әрекет субъектісі ретіндегі қатынасының мәдени
құралы ретінде беріледі. Осылайша болашақ мамандардың өмірлік қызметінің
психикалық дамуы және тұлға ретінде қалыптасуы үстінде қарым-қатынас
рөлінің маңызы зор екені көптеген еңбектерде ғылыми тұрғыда дәлелденген.
Қарым-қатынас дағдысы кәсіптік қызметке, қоғамдағы белсенділік деңгейіне
тікелей байланысты және ол әркімнің жеке іс-әрекеті. Мұның бәрі жеке
тұлғаны қалыптастыруда қарым-қатынас мәдениетінің маңыздылығын көрсетеді.
Қарым-қатынас мәдениеті жалпы мәдениеттің бір бөлігі болып
саналады. Өйткені ол тұлғаның ортақ әлеуметтік қасиетін көрсетеді және
психологиялық қарым-қатынас әрекетінің нәтижесі мен процесін біріктіреді.
Қарым-қатынас мәдениеті ғылыми дәреже ретінде соңғы жылдары ғана өз
үлесімін тапты. Осы уақытқа дейін педагогикалық теория және практикада ол
тиісті орын алған жоқ. Қарым-қатынас мәдениеті әр адамға әсер ете отырып,
өзінің мамандығы бойынша қарым- қатынас жасайтын қазіргі заман мамандарының
қажетті белгісі болып саналады [18].
Студент қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәлімет
алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған
құндылықтарды меңгереді. Өмірдегі сан-алуан тыныс-тіршілікте адамдар бір-
бірімен тікелей, жүзбе-жүз, не жанама, не біреу арқылы қарым-қатынасқа
түседі. Қарым-қатынас обьективті түрде мінез-құлықта және біріккен іс-
әрекет барысында өзара бір-бірімен әсер ету тәсілінде, қатынас барысында
көрініс табады. Қарым-қатынас мазмұндық деңгейде – бұл адамдардың бір-бірін
бағалауына және қабылдауына көмек болатын бағдарлар, стереотиптер жүйесі.
Қарым-қатынасты шартты 2 блокка бөліп қарастыруға болады:
бірінші – адамның өмір сүру үрдісіндегі стихиялық қарым-қатынас, қарым-
қатынастың бұл түрінсіз жалпы қарым-қатынастың болуы мүмкін емес, екіншісі
– ұйымдардың, кәсіпорындардың әрекетін іске асыратын мақсатқа бағытталған
үрдіс. Білім берудегі қарым-қатынас стихиялық қарым-қатынастың
элементтеріне тән, бірақ, білім беру мен тәрбиелеуді іске асыруда мақсатқа
бағыттылық сипаты басымырақ болады.
Студенттің атқаратын ісі неғұрлым көп болса, соғұрлым топтағы
студенттермен тез байланысқа түсе алады, ол студенттің топқа ықпалы
тиімдірек болады. Студенттің топқа ықпал ету дәрежесі оның жеке басының
қасиеттеріне де тәуелді. Орамды ақыл, терең сезім, күшті ерік-жігер, қажыр-
қайрат, қабілеттілік осының бәрі топ игілігіне айналса, кісінің рухани
өмірі бай болса, дағды икем, шебеолігі жеткілікті болса, ол соғұрлым топ
ішіне тез сіңіп, беделі де жоғары болады. Ал, студент өзін топтан жоғары
қойса. әсіресе оған қарсы келуге тырысса, тәкаппарлық көрсетсе, оның жұртқа
ықпалы төмендеп, бара-бара беделінен айырылатын болады.
Зертеу нәтижесіне қарағанда, жоғары оқу орындағы топтардағы
студенттердің кейбіреулері ғана басқалардан айрықша белгілі болады екен.
Мұның себебінекелсек: біріншіден; алардың топ мүшелерімен қатынас жасай
білу жоғарылығында, яғни басқаның жүрегіне жол таба біліп, қашанда
көпшілікке жақын, белгілі болатындығында. Адам өзорнын жалбақтау,
жағымпаздану жолымен емес, өзінің табиғи болмысымен, қадір-қасиетімен, ашық
мінезімен табады. Сөйтіп, студенттің топ ішінде белгілі болуы оның
басқалардың жағдайын түсіне білуі негізінде қалыптасады екен. Екіншіден,
ондай студент білімділігі, іскерлігі, өзө білгенін басқалардан аямай,
олармен риясыз бөлісуге, көмектесуге әзір тұрушылығымен де ерекшелінеді.
Үшіншіден, студенттің сырт бейнесі мен келлбет-кескінін, яғни дене күші
факторын да ескермеске болмайды. Расында да, кей жағдайда студенттер қара
күшке ие, жұдырық жұмсай білетін достарын құрметтейді.
Енді бір жағдайда топтағы студентердің ішінен ешкіммен жеке қатынасқа
түспей, яғни өзіне ылайықты серік таба алмайтындары да кездеседі.
Топ ішінде қатар-достарының, оқытушыларының талап-тілегіне, ақыл-
кеңесіне қарсылық көрсететін дөрекі, сотқар, көргенсіздері де кездеседі.
Олар топтан өзінше орын алуға тырысып, осы жолда дөрекілікке, жалған
беделдікке құмартады.
Топ басшысыз, яғни жетекшісіз болмайды. Кез-келген топтың өздері
сайлап алған, не жоғарыдан тағайындалған басшысы болады.
Қарым-қатынас барысында сөйлеу мәдениеті үлкен маңызға ие. Сөйлеу
адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар дүниесінен ерекшелендіріп
тұратын негізгі жан қуаты.
Сөйлеу мәдениетінің басты талаптарының бірі - сөздердің дұрыс айтылуы
мен дұрыс жазылуы болса, психологтың сөйлеу тілінде сөз бен сөз тіркесін,
сөйлемді дұрыс қалыптастыра білу үшін ой тиянақтылығы, әсерлілігі, сөз
дәлдігінің де, сөздің майын тамызып, құлақ құрышын қандырып айту үшін сөз -
сөйлемдердің өзіне тән ырғағы, үні, интонациясы - барлығы да сөйлеу тілінің
сапасын арттыруы керек [19].
Оқытушының сөйлеу тілінің сапасы мен студенттің қабылдаған білімі,
оның сөйлеу әуені, үні, айту заңы дұрыс қалыптасуы керек. Оқытушының сөйлеу
тілінің стильдік ерекшелігі сан алуан. Ол стильдің барлық түрін пайдалана
біледі. Әрі сол стиль түріне студенттерді қалыптастыруда да ықпал жасайды.
Тілдің стильдік құбылыстарының көпшілігі ауызша да, жазбаша түрде де
кездеседі. Оқытушылар сабақ түсіндіргенде қарапайым сөйлеп, мысалмен
дәлелдеп көрсетеді. Осы аралықта олар стильдің түр-түрін қолданады :
* егер студенттерге эссе жаздырса, көркем әдеби стилді;
* газет, журналдан үзінді келтірсе, көсемсөз стилді;
* сабақта ереже, баяндама түсіндіргенде, дәлелдегенде, ғылыми стилді;
* күнделікті өмірде ауызекі сөйлеу стилді;
* кітаби тіл мен оқытушының күнделікті сабақ түсіндіруіндегі ауызекі стилін
салыстыру;
Оқытушының басты мақсатының бірі - студенттің тілін дамыту. Бұл өнер
талабынан, тұрмыстық қажеттіліктен туындайды. Қоғамдық мәдениет өскен сайын
өмірдің сан-саласында қолданылатын тілдің мәдениетінде көтеріңкі сөйлейтін
немесе жазатын адамдардың ойы әрі айқын, әрі жатық, әрі мәнерлі етіп құруын
қарайды. Ол үшін студенттер тілін ауызша да, жазбаша да дамытуды алғашқы
кезден бастап қолға алу керек [20].
Оқытушы тілінен кездесетін кемшіліктердің бірі - сөз арасында жиі
кездесетін: жаңағы, яки, яғни, және, мінекей, жалпы, маған, ия, мәселен,
әлгі т.б қыстырма сөздердің қайталануы. Студент ондай жағдайда сабақ
тыңдамай жаңағы деген сөзін оқытушы бірнеше рет айтты деп санап отырады.
Ол студенттерді де, тыңдаушыны да мезі етеді.
Оқытушы тілінде кездесетін кемшіліктер :
* диалект, жаргон, кейбір қолданыста жоқ, әдеби нормаға жатпайтын
сөздерді жиі қолдану;
* барғын, айтқын, жазғын, келгін;
* келгентұғым, айтқантұғым;
* кесей, айтсай;
* баралық, жазалық, көрелік;
* аудитория жағдайында дәл емес, түспалдап жеткізуде бірқатар сөздердің
беретін мағынасын дұрыс айтпауы.
Тәжірбиелік сабақтарда студенттердің жазба тілін талдау:
1. коммуникативтік қатынастың барлық түріне қатысты студенттердің тілді
меңгеру дәрежесін тексеру (баяндап, талдап, тексеріп жазу);
1. шығарма мен мазмұндаманы жан - жақты талдау;
2. мазмұндама, шығарма, жаттығуларда жіберілген қателермен жұмыс
жасау. Жазбаша жұмысқа студенттердің пікір айта білуі.
Тілді қадірлейтін мәдениетті кісілер әрбір сөзді өз орнымен, стильдік
шеберлікпен қолданады. Стиль дегеніміз - белгілі бір қатынастың түрінде
тілдік қатынасты сұрыптап, пайдалану арқылы ойды жеткізу мәнерінің көрінісі
[21].
Оқытушы студенттерге білім негізін берумен қатар, оларды тіл мәдениетіне
баулиды. Сондықтан ол қарым-қатынас жасау құралы - тілдің ойды білдіру
мүмкіншіліктеріне тіл мәдениетіне қанық болуы керек. Ол тілді өткір де
әсерлі, икемді де бай ету қамын ойлайды. Жұрт алдында сөйлеу - қиын жұмыс.
Көпшілік алдында болған студенттердің өзі кейде үлкен аудиторияларға келіп,
баяндама оқығанда, жүрегі алып ұшып, асып-сасып қиналады. Мұндай
сәтсіздікке ұшырамас үшін жұрт алдында өзіңе-өзің берік бол, ұстамды бол,
қандайда қиыншылыққа душар болсаңда, сасқаламақтауға тырыс. Студенттер
алдында өзін-өзі дұрыс ұстай алмаған оқытушының сөзі де өтімді болмайды.
Сондықтан мінбеде ұстамды болу, қобалжымай сасқалақтамау - сөйлеушілерге
қойылатын басты талаптардың бірі. Сөйлеуге алдын-ала ұқыпты дайындалған, не
айтатынын, қалай айтатынын, тілдік амал тәсілдерді қалай пайдаланатынын
әбден көңіліне қондырып алған оқытушы өзін салмақты ұстап еркін сөйлейтін
болады, тыңдаушыларды бірден өзіне тарта еліктіре алады. Сөйлеген сөзін
дәл, анық, айқын жеткізе алады. Қазақ халқы келістіріп сөйлей алатын кісіні
сөзі мірдің оғындай екен деп дәріптейді. Ал қабілеті жоқ адамды ынжық
аузынан сөзі, қойынынан бөзі түсіп түр деп сынайды. Сөйтіп сөзді қалай
болса солай айта салмай, сөйлеуде оның мазмұнына үйлесімді ырғақ, екпін
тауып, дауысты түрлендірудің үлкен мәні бар [22].
Студенттің жеке тұлға ретінде ішкі жан дүниесі, оның сөзі мен тілінен
айқын көрініп тұрады. Қандай сөздер мен тіркестерді қолдануына қарап, сөз
ырғағы мен әуенін талдай отырып, олардың ерекшеліктерін байқауға болады. Ал
қарым-қатынас мәдениеті оқу-тәрбие барысында пайда болып, қалыптасуы
біртіндеп жүзеге асады. Әсіресе оқытушының қарым-қатынастағы мәдениеті
маңызды рол атқарады, бүған үлкен мән берілуі де қажет. Демек қарым-қатынас
мәдениетіндегі сөйлеу мәдениетіне ерекше мән береді. Адам иманына тілдің,
сөздің тигізетін ықпалы зор. Ислам дінінде тіл ілімі, сөйлеу мәдениетіне
ерекше жауапкершілікпен қарайсын. Жалпы тіл өнеріне, шешендік өнерге, дұрыс
сөйлеу, дұрыс оқу өнеріне үйрететін орынның бірі - жоғарғы оқу орны [23].
Сөйлеу мәдениеті жоғары болуға қажет талаптар:
* өз ана тілінде жүйелі анық, түсінікті сөйлеу;
* сөздің тіліндегі орфиэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларына сай
құрылуы;
* сөздің бейнелі бояуы;
* сөздің тыңдаушының қажетіне сай болуы.
Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері жағымды болмақ. Ана тілін жақсы білу,
сол тілде таза сөйлеуде мәдениеттілік. Ана тілін, оның байлықтарын бағалау
- қарым-қатынас жасаудың, ойды айтудың, жеткізудің құралы тілді бағаламау
деген сөз. Болашақ оқытушы аудиторияда сөйлейді. Ол тек ойымен сезімін
жеткізіп қана қоймай тыңдаушылардың ойымен сезіміне әсер етуі қажет,
олардың қызығулығын арттыра отырып психологиялық байланыста болу керек
[24].
Көрнекті ғалымдар сөйлеу өнеріне көңіл бөлу психологиясы мен тыңдау
психологиясына үлкен назар аударады. Сөздің негізгі қызметі - қатынас.
Мәдениет пен қарым-қатынас әдебі тыңдаудың тиімді шарты болып табылады.
Тыңдаушының ұстанған бағытындағы, қатынастағы саналы және санадан тыс
ақпарат алмасудың 3 түрі бар: тіл, шынайы тіл,бейнелі ойлау, сенсорика.
Ауызша сөйлеудің негізгі ұстанымы - қарым-қатынастық бағыт. Сөйлеуді
оқыту, сөйлеу іс-әрекеті жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Өз ойын
айту және біреуге жеткізу - студенттердің кәсіби талдауының алғышарты,
сонымен бірге оның интелект, кәсіби ойлауының қалыптасуының негізі [25].
Қарым-қатынас қоғамда үлкен роль атқарады. Қатынассыз оқу үрдісі,
тәрбие, жеке адам дамуы, адамдар арасындағы қатынас, басқару, қызмет ету,
ғылыми және басқа іс-әрекет мүмкін емес. Оқытушы мен студент қарым-
қатынасдағы сөз мәдениет мәселесі көп аспектілі. Ол көптеген ғылымның көзі:
философия, әлеуметтану, лингвистика, этнография, психология,
педагогика т.б
Қорыта айтқанда студенттердің қарым-қатынас мәдениетінің ғылыми пән
ретінде зерттелуі шартты түрде алғанда оған мүдделік қызығушылық
танытушылардың қандай ғылым немесе қызмет саласы өкілі екендігіне
байланысты салалық түрлерге бөлініп белгілі бағыттармен дараланады.
Атап айтқанда:
жалпы адамзат пайда болғаннан осы кезеңге дейінгі қарым-қатынас
формаларының даму тарихын зерттеу бағыты;
әр халықтың, ұлттың қалыптастырған қарым-қатынас формаларын зерттеу бағыты;
белгілі бір әлеуметтік – демографиялық топтар ішінде қалыптасқан қарым-
қатынас формаларын зерттеу бағыты;
ықшам топтар арасында қалыптасқан қарым-қатынас формаларын зерттеу бағыты;
дара тұлғалар өмірін қарым-қатынас субьетісі ретінде зерттеу бағыты;
Қарым-қатынас мәдениеті мәселелері қамтылған осы бағыттар XX
ғасырдың 70-ші жылдарынан қарқындылықта даму алды. Барлық іздену
салаларында қарым-қатынас факторлары мен механизмдері, олардың қарым-
қатынас қалау, байланыс жасау мүмкіндіктері көрсетіліп, жетілдіру амалдары
беріледі.
1.2 Студент тұлғасының психологиялық даму ерекшеліктері
Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып табылады,
себебі жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-ден 25-ке
дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді жас
кезеңдерінің қатарында бастапқы буын болып табылады. Студент проблемасын
ерекше әлеуметтік–психологиялық және жас ерекшелік категориялары ретінде
қою еңбегі Б.Г.Ананьевтің психологиялық мектебінікі. Н.В.Кузьминаның,
А.А.Реанның, Е.И.Степанованың зерттеулерінде осы проблема бойынша
бақылаулардың үлкен эмперикалық материалдары жинақталған эксперименттер мен
теоретикалық жалпылаудың нәтижелері келтіріледі. Осы көптеген зерттеулердің
мәліметтері студентті әлеуметтік-психолгиялық және психологиялық-
педагогикалық позициялы оқу іс-әрекетінің ерекше субьектісі ретінде
сипаттауға мүмкіндік береді [26].
Студент - деген сөздің өзі латын сөзінен шыққан. Сонымен студент
дегеніміз - шаршамай, талмай еңбек ететін, дайындалатын, ізденетін білімді
адам және кәсіптік еңбекке дайын арнайы әлеуметтік категориядағы адамдардың
өкілі. Сондай-ақ, ол зиялылар қатарын толықтыратын маңызды әлеуметтік топқа
жатады.
Белгілі жастағы адам ретінде және тұлға ретінде студент үш жақтан
сипатталады:
1) психологиялық жағынан тұлғаның психологиялық процестерінің,
күйлерінің және қасиеттерінің бірлігін құрайды. Психологиялық
жағынан ең бастысы – психикалық порцестердің жүруі, психикалық
күйлердің пайда болуы, психикалық білімдердің көрінуі психикалық
қасиеттеріне байланысты (темпераменті, мінезі, қабілеттері).
Бірақ, нақты студентті зерттей отырып, әр индивидтің
ерекшеліктерін, оның психикалық процестерін және күйлерін ескеру
қажет.
2) әлеуметтік жағынан студенттің белгілі әлеуметтік топқа,
ұлтқа байланысты туындайтын қасиеттері, қоғамдық қарым-
қатынастары.
3) биологиялық жағынан – жоғары жүйке қызметі, анализаторлар
құрылысы, шартсыз рефлекстер, инстинктер, физикалық күш, дене
бітімі, келбеті, терінің, көзінің түсі, бойы және т.б. кіреді.
Бұл жағы негізінен тұқымқуалаушылықпен және туа біткен
қасиеттермен белгіленеді, бірақ белгілі жағдайларда өмір
шарттарының әсерінен өзгереді.
Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория, жоғарғы білім беру
институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы.
Бұл әлеуметтік-кәсіби категория XI-XII ғғ. алғашқы университеттер пайда
болғаннан бері тарихи құрылған. Студенттік шақ
білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай,
табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде
кәсіби бағыттылығымен, болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың
қалыптасқандығымен сипатталады, бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының,
студенттің таңдап алған мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының
мәні болып табылады. Соңғысы мамандық қоятын талаптар мен кәсіби - іс-
әрекеттерін білуді қамтиды. Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше,
студенттердің мамандық жайлы елестетулер деңгейі оның оқуға деген
қатынасының деңгейімен теңестіріледі: студент мамандық жайлы неғұрлым аз
білсе, соғұрлым оның оқуға деген қатынасы жағымсыз болады. Сонымен бірге
студенттердің көпшілігі оқуға жағымды қатынаста екені көрсетілген.
Әлеуметтік – психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен
салыстырғанда, білімділіктің неғұлым жоғары деңгейімен ерекшеленеді.
Сонымен бірге студенттік шақ - әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары
әлеуметтік белсенділік пен интеллектуальдық және әлеуметтік кемелділіктің
жеткілікті үйлесімді арақатнасымен сипатталады. Студенттік кезең осы
ерекшелігін есепке алу – оқытушының әр студентке психологиялық қарым-
қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретіндегі
қатынастарының негізінде жатыр. Тұлғалық, іс-әрекеттік тұрғыдан студент
белсенді, өз іс-әрекетін өз бетінше ұйымдастыратын психологиялық өзара
әрекеттесу субьектісі ретінде қарастырылады. Оған танымдық және
коммуникативтік белсенділіктің нақты, кәсіби бағдарланған міндеттерін
орындау деген ерекше бағыттылық тән. Студенттік кез үшін оқытудың негізгі
формасы таңбалық-контекстік болып табылады (А.А.Вербицкий).
Студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы –
адам дамуының осы кезеңінің қалыпты эканомиклық тұрақтылықтың
қалыптасуымен, ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құрумен байланысты
болуы. Студенттік кез – адамның, жалпы тұлғаның қалыптасуының, сан алуан
қызығушылықтардың көрінулерінің орталық кезеңі. Бұл спорт рекордтарын
орнату, көркемөнер, техникалық және ғылыми жетістіктерге жету, адамның
болашақ қайраткер, кәсіпкер ретінде қарқынды және белсенді әлеуметтену
уақыты. Осыны оқытушы оқу іс-әрекеті мен жоғары оқу орнындағы психологиялық
қарым-қатынасты ұйымдастыру мазмұнында, проблематикасында және тәсілдерінде
есепке алады [27].
Б.Г.Ананьев мектебінің зерттеушілері алған мәліметтердің
көрсетуінше, студенттік жас – бұл интеллектуальдық құрылымданудың күрделі
шағы, ол өте даралық және әртүрлі. Осы жастағы адам интеллектісінің
ұйытқысы бір жағынан, үнемі шыңдардың немесе оптимумдардың
кезектесуімен сипатталса, келесі жағынан осы ұйытқыға функциялармен
сипатталады. Бұл дегеніміз, оқу тапсырмалары үнемі бір мезгілде меңгеріліп
отырған материалдың түсінілуіне, ұғынылуына және студенттің есінде қалуы
мен құрылымдануына да, оның сақталуы мен мақсатты өзектілігіне бағытталған.
Мәселені осылайша қою бірқатар оқу-әдістемелік зерттемелерде бейнелеуін
тапты, мұнда проблемалық міндеттерді орындауда оқу ақпаратының студент
жадында қалуының, түсінілүінің және бекіп қалуының ажырамастылығы
көрсетіледі. Студенттердің танымдық іс-әрекетін белсендіру үнемі оқу
ақпараттарының есте қалуы және қайта жаңғыртылуымен қатар жүреді.
Студенттік шақтың көрнекілігі бола отырып, студент ең алдымен оқу іс-
әрекетінің субьектісі ретінде болады, оның өзі, бұрын көрсетгендей, ең
алдымен, түрткілермен анықталады. Түрткілердің екі типі көбінесе оқу іс-
әрекетін сипаттайді – жетістік түрткісі және танымдық түрткісі. Соңғысы өз
тарапынан адамның ой, іс-әрекетінің табиғатына сәйкестене отырып, оның оқу-
танымдық іс-әрекетінің негізі болып келеді. Бұл іс-әрекет проблемалық
ситуацияда пайда болады және студенттер мен оқытушылардың қатынастары мен
өзара әрекеттесулері дұрыс болғанда дамиды. Оқытуда жетістік мотивациясы
танымдық және кәсіби мотивацияға бағынады.
Жоғары оқу орнында оқыту барысында еңбек, кәсіби іс-әрекеттің
негізі қалыптасады. Оқытуда білімдерді, ептіліктерді, дағдыларды меңгеру
енді оқу әрекетінің пәні ретінде болмайды, ол кәсіби іс-әрекет құралы
ретінде болады Алайда, сауалнама нәтижелері, жоғары оқу орны студенттердің
жартысында жоғары оқу орнын таңдаудағы мамандыққа қызығушылық мотивінің жоқ
екенін көрсетеді.
Студенттің оқу іс-әрекетінің субьектісі ретіндегі елеулі
көрсеткіші оның осы іс-әрекетінің барлық түрлері мен формаларын орындау
ептілігі болады. Алайда, арнайы зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше,
студенттердің көпшілігі лекцияларды тыңдауды және жазуды, әдебиеттерден
конспектілеуді білмейді (көп жағдайда лекциялық материалдың тек 18-20 ғана
жазылады). Мысалы, В.Т.Лисовскийдің мәліметтері бойынша, студенттердің тек
28,% ғана аудитория алдына шығып сөйлей алады, пікір талас жүргізуді 18,6%
проблеманың аналитикалық базасын беруді 16,3% ғана біледі. Нақты
әлеуметтік зерттеу материалында көрсетілгендей, студенттердің тек 37,5%
жақсы оқуға ұмтылады, 53,6% үнемі тырыса бермейді, ал 8% мүлдем жақсы
оқуға ұмтылмайды. Бірақ тіпті жақсы оқуға ұмтылғандардың өзінде 67,2% оқу
үлгерімі жақсы емес. Соңғы он жылдықта осы іскерліктер жалпы оқуға деген
қатынастардың сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі тұсында олардың толықтай
қалыптасуының жалпы бейнесі сақталып қалды.
Оқытушылар алдында студентті оқу іс-әрекетінің субьектісі ретінде
қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық міндеті тұр, бұл ең алдымен,
оны өз іс-әрекетін жоспарлау, ұйымдастыру ептілігіне, толықтай оқу, қарым-
қатынас жасау іскерлігіне үйретуді ұйғарады. Мәселені осылайша қою табысты
оқуға қажетті оқу іс-әрекеттерін, оларды нақты оқу материалында орындау
бағдарламасын анықтауды және оларды қалыптастыру бойынша жаттығуларды нақты
ұйымдастыруды талап етеді. Бұл жерде осы әрекеттерді үлгілі орындауды
мұғалім студtнттердің 1-курстағы оқуға бейімделу кезеңінің қиындығын есепке
ала отырып, өзі көрсетуі керек.
Студенттің жаңа құндылық бағдарларының, мотивтерінің және үрейлік
сияқты даралық қасиеттерінің қалыптастырған оқытушының әсеріне баға
жетпейді. Студентке әлеуметтік кемелденген тұлға, ғылыми дүниетанымды
тасымалдаушы ретіндегі қатынас, дүниетаным – бұл адамның тек дүниеге ғана
емес, осы дүниедегі өзінің орнына деген көзқарастар жүйесі екенін есепке
алуды ұйғарады. Басқаша сөзбен айтқанда, студенттің дүниетанымын
қалыптастыру дегеніміз оның рефлекциясын дамытуды, өзін іс-әрекет
субьектісі ретінде, белгілі бір қоғамдық құндылықтарды тасушы, әлеуметтік
пайдалы тұлға ретінде саналы түсінуін білдіреді. Өз кезегінде, бұл
оқытушыны оқытудың диалогтығын күшейту жайлы, педагогикалық қарым-қатынасты
арнайы ұйымдастыру жайлы, студенттер үшін өз көзқарастарын, мақсаттарын,
өмірлік позицияларын сақтап қалуға оқу орнындағы оқу-тәрбиелеу процесінде
жағдай жасау жайлы ойлануға міндеттейді.
Cтуденттік кезеңді басқа кезеңдермен салыстырғанда оперативті есте
сақтауды және назарды өзгертуде, вербальді-логикалық ойлауда жоғары
жылдамдығы байқалады. Осылай, студенттік жас барлық биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік даму процестерінің негізделген ең жоғары биік
нәтижелерге жетуімен сипатталады.
Ал егер студентті тұлға ретінде зерттесек, бұл құнды және эстетикалық
сезімдердің ең белсенді даму, мінез-құлқының қалыптасу мен тұрақталу
кезеңі, бұл әсіресе, үлкен адамның әлеуметтік рөлдердің толық кешенін
меңгеруде маңызды. Бір жағынан - мотивацияны, құнды бағыттардың барлық
жүйесінің өзгеруі, екінші жағынан - кәсіптендіруге байланысты арнайы
қабілеттерді қарқынды қалыптастыру, бұл кезеңді студенттің мінез-құлқы мен
интеллекттің қалыптасуында орталық кезең ретінде белгілейді.
ЖОО-да оқу мезгілі студенттің екінші кезеңімен немесе пісіп жетілудің
алғашқы кезеңімен сәйкес келеді. Бұл кезең тұлғалық қасиеттердің
қалыптасуының күрделілігімен ерекшеленеді. Бұл процесс Ананьев Б.Г,
Дмитриев А.В, Кон И.С, Лисовский В.Т, Есарева З.Ф. сияқты ғалымдардың
жұмыстарында зерттелінген. Жоғары топтарда толық жетпеген қасиеттері -
мақсатқа бағыттылық, өз сөзінен қайтпау, өзінділік, өз-өзін ұстау жақсы
нығайтылады, моральді проблемаларға қызығушылық артады (мақсаттарға, өмір
сүру түріне, міндетіне, махабатқа, шындылыққа). Сонымен қатар, жасаралық
психиология саласындағы мамандар, 17-19 жасында адамның өзінің мінезін
қадағалау қабілеті толық жетілмеген деп есептейді. Өзінің іс-әрекеттерінің
нәтижесін болжамдай алмау жатады [28].
Жоғары білім адамның психикасына, оның тұлғасының дамуына үлкен әсер
етеді. ЖОО-да оқу кезінде қолайлы факторлар барысында студенттердің
психикасының барлық деңгейлерінің дамуы жүреді. Олар адам ақылының бағытын
анықтайды, яғни тұлғаның кәсіптік бағытын сипаттайтын ойлау түрін
қалыптастырады. ЖОО-да табысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас құрудың психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7
1.1 Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Студент тұлғасының психологиялық даму
ерекшкліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас шеңберінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2. Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынасты қалыптастырудың
жаңаша жүйесін айқындаудағы психологиялық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.
2.1 Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынаста жетістікке жету
жолдарының психологиялық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .37
2.2 Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас құрудағы психологиялық
зерттеу әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 Тәжірбиелік - эксперименттік жұмыстардың мазмұны мен
оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу көкейтестілігі: Мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына жету
деңгейінде жас ұрпақтың рухани байлығын, ізгілікке, парасаттылыққа
баулитын қарым-қатынас мәдениеті мен еркін ойлау қабілетін, білімділігін
арттыру көкейтесті мәселеге айналып отыр. Жалпы адами құндылық, ұлттық
мәдениет пен дәстүрді қорғау білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
ұстанымдары болып есептелінеді.
Бүгінгі таңда еліміздің егеменді ел болғалы ғылым, білім, мәдениет
салаларында жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттың
жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру ісін неғұрлым жоғары
деңгейге көтеруге ықпал етуде. Сондықтан қоғамдық өмірді демократияландыру
және ізгілендіру жағдайларында ұлттық ерекшеліктерді айқындайтын қарым-
қатынас мәдениеттерін жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр [1].
Қазақстан Республикасының мемлекттік болмысын қалыптастыру, оның
егемендігін нығайтып, ұлттық сана мен тәрбиемізді қалпына келтіру және
өркениетті елдер қатарынан орын алу ұлттық мекемелерді қалыптастырудағы
басты шарттардың бірі. Қазіргі әлемдік ауқымдағы қайта құрулар, жедел
ақпараттану, жаңа стратегиялық бағдарлану, әкономикалық саладағы түбегейлі
өзгерістер заманы адамзат қоғамы алдына аса күрделі міндеттер қойып отыр.
Өмір үнемі өзгеріп, қоғам үздіксіз дамып отырған жағдайда ұлттық білім беру
жүйесінің де жаңа талаптарға сай бейімделуі, жаңа реформалық қайта
құруларға ашық болуы табиғи құбылыс. Бүгінгі күні қалын жұртшылық назарына
ұсынылып, бүкіл халықтық талқылау жүріп жатқан ҚР-ның 2015-жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасы - осындай заман талабынан, объективті
себептерден туындаған дүние [2].
Психология ғылымында қарым-қатынас өзекті мәселе болып табылады.
Өйткені психология ғылымының кез-келген мәселесі адамдардың жан дүниесінің
сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан сырларымен тығыз
байланысты. Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман тұлғасының қалыптасуының
бір факторы екені белгілі. Ол студенттің топтық іс-әрекетінің реттеушісі
және адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды, мінез-құлықтық топтық
нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады [3].
Қарым-қатынас білім мен біліктілік, дағды және адамның ішкі
құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылығы ретінде қарастыруға болады.
Қарым-қатынас - білім мен мәдениеттің компоненттері, оның бөлінбейтін
бөлшегі іспетті адам заттың дүние танымы мен сана сезімін жетілдірудің
ерекше жолы. Ұлттық құндылықтарға негізделген қарым-қатынас студенттердің
саналы көзқарасын, мәдениетін ізгілікті қарым-қатынас орнатуға, рухани
адамгершілік құндылықтарының қалыптасуына, жүйелі іс-әрекет жасауына
мүмкіншілік береді [4].
Ғұлама ойшылдар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қ.А.Яссауи т.б адамдар
арасындағы қарым-қатынас мәселесіне, оның қалыптасуындағы тәрбиелік
істердің мақсатына ерекше назар аударған. Орта ғасырлық ғұламалардың
мұрасындағы бұл мәселе төңірегіндегі айтылған ой-пікірлер XIX ғасырдың 2-
жартысында Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларында жалғасын тапқан.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдастыруы жайлы ұсыныстар маңызды болып
шықты (Б.Д. Парыгин, Г.М. Андреева, А.А. Бодалев, А.А. Брудный, А.А.
Леонтьев, Б.Ф. Ломов, Л.А. Карпенко, В.Н. Панферов және т.б.) мысалға,
қарым-қатынасты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі қатынастар
көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін адамдардың өзара
әрекеттесуі ретінде анықтай отырып, В.Н. Панферов қарым-қатнастың төрт
сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас және осыған
сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт келісті ұйғарады: коммуникативтік,
ақпараттық, гностикалық (танымдық) және реттеуші. Б.Ф.Ломов қарым-
қатынастың үш жағын (функцияларын) сипаттайды: ақпараттық -
коммуникативтік, реттеуші - коммуникативтік және аффективтік -
коммуникативтік және де өзіндік коммуникативтік компоненттің хабарды алу
мен беру ретінде, мінез-құлықты реттеу мен қабылдаудың, бастан кешірулердің
болуы ретінде, яғни аффективті компонент реттінде міндеттілігін атап
көрсетеді [5].
Қарым-қатынас мәдениеті жөніндегі маңызды пікірлер М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Дулатов т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға ғалымдар әр қырынан мән беріп, түрлі
зерттеулер жүргізді. Мәселен, мынадай еңбектер: қарым-қатынастың
филасофиялық негізін В.С.Бибер, Я.Н.Когон, М.Х.Балтабаев, т.б қарастырған.
Қарым-қатынастың психалогиялық мүмкіншілігін Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Алдамұратов,
С.Бабаев, А.А.Леонтев, С.Л.Рубенштейн зерттеген т.б. [6].
Қазіргі кезде әр саладағы көрнекті ғалымдар ұлттық негіздегі қарым-
қатынас мәселесінің мән-мазмұнына, жалпы адамзат қоғамындағы рөліне
айрықша ден қоюда. Әсіресе, оқытушы мен студент қарым-қатынас мәселесі.
Өйткені XXI - ғасырға лайық жан-жақты жетілген, білімді дарынды, тәрбиелі
ертеңгі қоғам иесі жоғары оқу орындарында білім алып тәрбиеленетіні даусыз.
Сондықтан да бүгінгі студентке - ертеңгі маман ретінде қарайтынымыз хақ
[7].
Зерттеу мақсаты:
• оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынасты түзету;
• оқытушы мен студент арасындағы өзара әсерлесуді реттеуші маңызды
механизмдерді қалаушыларға қоғамдық мораль нормалары, қағидалары жатады;
• оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынасты қалыптастырудың
психологиялық негізін анықтап, ЖОО-да, оқу-тәрбие процестерінде
пайдалану жөнінде әдістемелік нұсқаулар жасау.
Зерттеу нысаны: ЖОО-ғы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Оқытушы мен студент қарым-қатынасын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: ЖОО-ғы оқытушы мен студенттердің қарым-
қатынастарын қалыптастырудың теориялық және әдістемелік қағидалары
орынды пайдаланылса және оқытушылар студенттермен қарым-қатынас
барысында жас ерекшеліктерін, мінез-құлықтарын ескеріп, оқыту барыснда
қарым-қатынас жасау дұрыс ұйымдастырылса, онда студенттердің өзін-өзі
еркін ұстауын, мәдениетті сөйлеуін, адамгершілік қасиеттерін, қарым-
қатынас қабілеттерін қалыптастыруға оң ықпал жасайды..
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас шеңберінің
қалыптасуын айқындау.
2. Оқу-тәрбие процесінде жалпы оқытушылар мен студенттер
арасындағы қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
3. ЖОО-да оқытушылар мен студенттердің қарым-қатынасын
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық жолдары.
4. Оқытушы мен студент арасындағы қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруда, кейбір маңызды шарттарды айқындап, ұсынылған
әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, зерттеу
проблемасына сай педагогтардың, психологтардың, философтардың еңбектері,
Білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, ғылыми педагогикалық,
психологиялық, ғылыми әдістемелік журналдар, оқулықтар және оқу құралдары.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, озат педагогикалық тәжірибелерді жинақтау, психологиялық
эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, оқытушылармен,
студенттермен әңгіме жүргізу, пікірталас, сауалнама алу, психологиялық
бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және қортындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті деген ұғымдарына ғылыми
және психология теориясы тұрғысынан анықтамалар жетілдірілді;
- оқытушы мен студент қарым-қатынастарын қалыптастырудың негізгі
психолгиялық шарттары айқындалды;
- оқытушы мен студент қарым-қатынастарын қалыптастырудың ғылыми-
әдістемелік нұсқауы жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәні: болып психологиялық процесс, қоғам және
қарым-қатынастарын қалыптастырудағы жалпы заңдылықтары, оқытушы мен
студенттің қарым-қатынастарын дамыту. Зерттеудің негізгі ғылыми
тұжырымдамасы жеке тұлғаның дамуына себепші болатын әрекеттілік
қатынастарын жетілдіру.
Қорғауға ұсынылған қағидалар: Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-
қатынас құрудың психологиялық шарттарына анықтама берілді;
- оқытушы мен студенттердің қарым-қатынасын қалыптастырудың құрылымы
мен мазмұны негізделді;
- оқытушы мен студенттердің қарым-қатынасын қалыптастырудың әдістемесі
жасалды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Магистрлік диплом жұмысы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиет тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, зерттеудің көкейтестілігі,
мақсаты, нысанасы, пәні, зерттеу болжамы, міндеттері, зерттеу көздері,
зерттеу әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы,
зерттеудің практикалық мәні, зерттеуге ұсынылатын қағидалар.
Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынас құрудың психологиялық
мәселелері - атты бірінші тарауда зерттелініп отырылған мәселеге
байланысты ғылыми жазылған еңбектерді, психологиялық тұжырымды негізге ала
отырып, оқытушы мен студенттердің қарым-қатынастарының мәні ашылып және
оның сипаттамасы, көрсеткіштері мен деңгейлері белгіленеді.
Оқытушы студент жүйесіндегі қарым-қатынасты қалыптастырудың
жаңаша жүйесін айқындаудағы психологиялық шарттары - атты екінші тарауда
оқытушы мен студентердің қарым-қатынасын қалыптастырудың жаңа жүйесін
практика жүзінде қолдана алуы, оқыту барысында оқытушылар мен студенттің
қарым-қатынасын қалыптастыруды жетілдіру туралы.
Қорытынды: теориялық және практикалық жұмыстардың нәтижелеріне негізделген
тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада: қарым-қатынсқа байланысты студенттермен жүргізілген практикалық
жұмыстардың кейбір материалдары берілді.
1. ОҚЫТУШЫ СТУДЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ҚҰРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
1.1. Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негіздері.
Елбасы Нұрсултан Назарбаев Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер
бүгінгі жастар, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде
болады. Сондықтан ұстазға жүктелер міндет ауыр деген болатын [8].
Қазіргі қоғамымыздағы өзгерістер
адамгершілік құндылықтары, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің
деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде
қарым- қатынас мәселесінің шиеленісіп отырған уақытында адамға адамның
қатынасын ізгілендіру, оны жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру
қажеттілігі байқалып келеді [9].
Еліміздің Білім туралы заңында жеке тұлғаның ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби жетілуі үшін
жағдайлар жасау атап көрсетілген [10].
Білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемлекеттік құжаттар
аясында мәденилік жаңғырып, ерекше маңызға ие бола бастады.
Білім беру үрдісі адамның ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, әр адамның
өзінің Менін сезінуге, толықтыруға көмектесетіндей, сыртқы әлеммен
әлеуметтік қарым-қатынастарда өз орнын табуға, өзін шығармашылықпен
өзгертуде белсенділік танытуға ықпал етуі тиіс деп есептелінеді.
Жоғары оқу орындарында болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру
мақсатында оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігі айқындалады.
Осы орайда қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік және
мәдени дағдарыспен бірдей көтеріліп өзекті мәселенің бірі екені белгілі.
Қарым-қатынас - қоғам дамуының құралы және терең негізі болып табылады,
мәдениет деңгейін бейнелейтін қоғамдық тарих дамуының нәтижесі.
Ғылыми теориялық бағытта қарым-қатынас мәдениеті - рухани
қатынастармен материялдық байлықтың, құндылықтардың адам санасындағы
бейнесі, тұрмыс тарихындағы өткені мен бүгінгі күннің іс- әрекеті, мінез-
құлық, жүріс-тұрыс нормаларының сипаты [11].
Мәдениет - көп қырлы процесс. Адам өмірінің кез-келген әрекет
деңгейлерінде мәдениет көрінеді. Мәдениет өзі пайда болатын және
қалыптасатын, оның үздіксіз дамуы жүретін адамзат қоғамынан бөлінбейді.
Қоғамды тұтастай және нақты, оның негізі - жеке адамды, олардың даму
деңгейі мен қасиетін де мәдениет анықтайды.
Мәдениет - адамдарды құрушы, оларды әлеуметтік белсенді, кәсіби
кемелденген және мақсатқа ұмтылдырушы. Мәдениет - адамзат әрекетінің кез-
келген түрін игергендіктен адамның ойлауы мен мінез-құлық стилін жүзеге
асырады. Ол білімділікті, тәрбиелікті, интелегенттілікті сипаттайды. Адам
мәденилігі көрінуінің маңызды критерийлері - достарымен, әріптестерімен,
туыстарымен, таныс және таныс емес адамдармен қарым-қатынас жасау.
В.С.Библердің зерттеулерінде мәдениет ұғымы төмендегідей жіктеледі
* мәдениет - әртүрлі (өткен, бүгін, ертен) мәдениет адамдарды қарым-
қатынасы мен бір кезеңдегі болмысы, мәдениетті туғызушы диологиялық
формасы.
* мәдениет - жеке адам шегінде индивидтің өзіндік детерминациясы,
өмірінің, санасының, ойлауының формасы.
* мәдениет - адамның құлдылығы, оның қайталанбайтын белгісі.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас мәдениеті,
қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-қатынас жиілігі, қарым-
қатынас өркенділігі тағы сол сияқты , әрбір адамға таныс сөздерді өмір
ағымы барысында айтыпта, естіпте жүреміз. Қарым-қатынас адам өмірінің
барлық салаларына терең ендеп бара жатқан құбылыс.
Қарым-қатынас психолгиясының негізгі бағыт-бағдары.
1. Мен - Басқа жүйесіндегі қарым-қатынас. Қарым-қатынас барысында
пайда болатын тұлға аралық қатынастарды танып білу, адамадрдың бірін-бірін
тану мен түсіну механизмін зерттеу, олардың ортақ қызметін ұйымдастыру
тәсілін анықтау, бір адамның екінші адамға ықпал етуінің жолдары мен
мүмкіндіктерін айқындау.
2. Топ - Мен жүйесіндегі қарым-қатынас. Әртүрлі әлеуметтік
жағдайлардың адамның мінез-құлқын мен тұлғалық ерекшеліктеріне ықпалын
зерттеу. Адамның әлеуметтік ұстанымдары әлеуметтік көзқарастары, топ және
қоғам адамның тұлғасын қандай жолдармен қалыптастырады және өзгертеді?
Әлеуметтену – даму барысында әлеуметтік құндылықтарды, нормаларды әр
адамның өз бойына сіңіру үрдісі.
3. Мен - Топ. Жеке адамның әлеуметтік жағдайларға, қоршаған ортаға
жасаған ықпалы. Әрбір адам - өз өмірінің, өзәлеуметтік байланыстарының
қожасы, басқа адамдармен қарым-қатынастағы рөлдері мен орындарының
жасаушысы ретінде қарастырылады.
Сонымен, қарым-қатынас психолгиясының негізгі мәселесі – адами
қатынастардың тұлғааралық және топаралық формаларын танып-білу, қарым-
қатынас пайда болуы мен қызмет етуін және жеке тұлғаның ортақтасу барысында
әлеуметтік-психологиялық қасиеттерінің қалыптасуын зерттеу.
Қарым-қатынас психологиясы студенттер мен топтардың әлеуметтік мінез-
құлық заңдылықтарын қарастырады. Адам өмірін қарым-қатынассыз,
арақатынассыз, топішіндік және топаралық қатынассыз елестетудің өзі қиын.
Қарым-қатынас формалары:
Тікелей қарым-қатынас – табиғи бетпе-бет, сөздік және бейсөздік (ым,
қимыл) құралдар көмегімен жасалынатын толық психологиялық контакт, кері
байланыс бір мезгілде өтеді. Бұл – адамдардың бір-бірімен қатынас жасау
тарихындағы бірінші формасы.
Жанама қарым-қатынас – қатысушылырдың кері байланыс уақытын, не
кешіктіретін жазу және техника құралдары арқылы жасалынатын толықсыз
психологиялық контакт.
Тұлғааралық қарым-қатынас – екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі
таныс адамдардың тікелей контактлары. Тұлғааралық қарым-қатынастың
белгілері: қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің
ерекшеліктерін білуге, бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортақ
қызметтестігі.
Бұқаралық қарым-қатынас – бейтаныс адамдардың тікелей не жанама
(бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын) контакттары.
Персонааралық қарым-қатынас ортақ іс-әрекет үрдісінде жеке қасиеттерін
ашатын белгілі тұлғалардың психологиялық контакттары
Ролдік қарым-қатынас – белгілі әлеметтік рөлдерді орындаушылардың
психологиялық контакттары, мысалы, студент – оқытушы, әке – бала, бастық –
бағынушы [12].
Қарым-қатынас - өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет
ететін көкейтесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасқа түспей тұрып жеке
адамды толық түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін
емес. Сондықтан да тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше. Қарым-
қатынас деп – адамдардың бірлескен іс-әрекет барысында, олар бір-бірімен
түрлі ойлармен, идеялармен, қызығушылықтарымен, көңіл-күй сезімдерімен
бөлісуін айтады.
Қарым-қатынас жеке көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар
тасымалдау алмасу, жекелеген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың,
тұлғалардың өзара ықпалдастығын орнатып, жүзеге асыратын негізгі құрал. Әр
бір адамның бақылауымен қалайша, қандай әсерде болуы керек деген мәселе
қарым-қатынас нысанасы болғандықтан қарым-қатынас орнату және қалау тікелей
қадір-қасиетін көрсететін мінез-құлық мәдениетіне тәуелді болатындығын
аңғартады. Ал мінез-құлық мәдениеті адамдардың күнделікті өмірдегі
көрінісін тауып жүрген мінез-құлық түрларінің жиынтығы (тұрмыста, еңбекте,
оқуда, демалыста, тұлғалармен түскен әртүрлі қарым-қатынастардағы мінез-
құлық түрлерінің жиынтығы).
Мінез-құлық мәдениет оқытушы мен студент арасында болатын қарым-қатынас
мәдениетімен салыстырып қарағанда кеңістік ұғымдағы құбылыс болып
табылуымен танылды.
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы
жылдарында тілді белсенді меңгеріп, мінез-құлық ережелерін үйрену барысында-
ақ жүреді. Оқымыстылардың (А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготский т.б.) айтуынша дәл
осы процесс кезінде коммуникативті мінез-құлық формаларының маңызы өте зор.
Қарым-қатынас құралдары мен амалдарын белсенді игеру кейінгі жылдарда да
жалғасады. Мінез-құлықтың жаңа формаларын байқап көру ынтызарлықты
адамдардың кемел жас шақтарында байқалады. Студент бейімділікті жасау
арқылы қарым-қатынастың белгілі бір сәтінде қажеттілікке асатын
стратегиясын тауып отырады екен.
Қарым-қатынастың стратегиясы қарым-қатынастағы психологиялық
заңдылықтарға негізделінетінін ескерсек онда психологиялық салауатты
стратегияны жасау және жүзеге асыру бірқатар біліктіліктің болуын
талаптайды. Атап айтқанда: өз мінез-құлығында партнер мінез-құлығымен
психофизикалық өзара әсері деңгейінде үйлестіру біліктілігі,
интеллектуальды операциялар жасау біліктілігі серіктесін психолгиялық
қолдау көрсету арқылы қайтымды байланыс орнықтыру біліктілігі. Осы аталған
біліктіліктердің барлығы қарым-қатынасты қабілет құрылымына қосылады.
Студенттердің жалпы болашақ маман иелерінің қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру барысындағы басты факторлардың бірі ұлттық
ерекшеліктерді ескеру және де қазіргі таңда бұл көзқарас философтар,
педагогтың, психологтың және оқытушылардың назарын аударуда. Сондықтан
болашақ маман иелеріне қарым-қатынас мәдениетінің құндылығын, компоненттері
мен көрсеткіштерін түрлерін жан-жақты ұғындыру маңызды болып табылады [13].
Жалпы болашақ мамандарда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
мәселесі мәдениет, қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдарының
бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Яғни
психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарым- қатынас мәдениетінің мәні және
құрылымы ашып көрсетілуі тиіс.
Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай принциптер басшылыққа алынуы
тиіс:
* тұлғалық бағыт принципі;
* жеке тұлғалық және қоғамдық бағыттардың бірлігі принципі;
* өмірмен, еңбекпен байланыс принципі;
* тәрбиелік ықпалдар принципі;
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда сананы қалыптастыру әдістері, іс-
әрекетті ұйымдастыру әдістері, қарым-қатынасты қалыптастыру мәдениетінің
әдістері, ынталандыру әдістері деп жіктеледі.
1. Сананы қалыптастыру әдістері: қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру, оның қажеттілігін саналы түрде мойындауынан басталады. Осы
сипатта дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесі қарым– қатынас
мәдениетінің дамуына ықпал етеді. Этикалық тақырыптық әңгіме, моральдық
бағамдар мен қарым-қатынас нормаларының мәнін түсініп, ұғуға
жәрдемдеседі. Ол адамгершілік қарым-қатынас ұғымы түсініктерінің мазмұнын
ашып қана қоймай, адамдарды инабаттылық талаптарына сәйкес болымды тұлғалық
әрекеттеріне деген ұнамды қатынас өрбітіп, қарым-қатынас қалыптастыруда
оңды өзгерістерге ықпал жасайды.
2. Іс-әрекет ұйымдастыру және қарым-қатынасты қалыптастыру әдістері: жеке
тұлғаның білімін нақты іс-әрекетке қарым-қатынаста пайдалану арқылы
көрінеді.
Ұжыммен белгілі - бір іс-әрекетте қарым-қатынас
мәдениетінің қалыптасуына негіз болады.
3. Ынталандыру әдісі - мадақтау, жарыстыру. Қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудағы оқытушы тарапынан болатын педагогикалық қолдаудың мәні
мынада:
- ұнамды психологиялық жағдай жасау;
* тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына жағдайлар түзу;
* үлгі-өнеге болу, оқытушының кәсіби деңгейі мен мәдениетінің жоғары болуы.
Қарым-қатынас іс-әрекетпен орындалатын әлеуметтік жағдайлармен
өлшенуге сәйкес, ойлар, білімдер мен қағидалар беру және саналы түсінуге
негізделген адамдардың бір-бірімен тікелей өзара қарым-қатынас жасау
процесі. Қарым-қатынас адамда шындықтың объектісін танып білудің
нәтижелерін, қатынасын психикалық ерекшелік ретінде түсінуге мүмкіндік
береді [14].
Мәдениет компоненті ретінде - білім өз кезегінде мәдениеттің
тасымалдаушысы, оның өмір сүруінің, сақталуының, кеңеюінің басты шарты.
Педагогикалық бағытта мәдениет дегеніміз - адамдардың бірлескен
ғылыми, моралдық-әлеуметтік көркем және техникалық кұндылықтар жасаудағы
қарым-қатынас жиынтығы адам тұлғасына бағытталған өзін-өзі танып білу
немесе рухани белгісі.
Жоғары оқу орнында қарым-қатынас проблемасын шешуде білім жеткіліксіз,
сондықтанда оқытушы мен студенттің үйлесімді қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру қажеттігі туындайды. Себебі, қарым-қатынас мәдениеті - білімді
белсенділікке, нақты іс-әрекетке бағыттайтын құрал. Осыған байланысты
жоғарғы оқу орындарында теориялық білім және кәсіби біліктілікке
тәрбиелеуде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру қажеттігі ауадай қажет.
Қарым-қатынас мәдениеті ұғымы ғылымда оны жан-жақты талдаудың
керектігін көрсетеді. Қарым-қатынас пен мәдениеттің ажырамас тұтастығының
негізгі жолы - тұлғаны дамыту, тәрбиелеу қалыптастыруда оның қоршаған
дүниені қабылдауы, меңгеруі және табиғи, әрекеттік, әлеуметтік қатынасы.
М.С.Каган қарым-қатынас мәдениетін рухани және қатынастық материалдық
құндылықтар байлығы, адамзат санасы тұрмысы, өткен мен бүгіні деп
түсіндіреді [15].
Ал, М.А.Буева қарым-қатынасты тек рухани ғана емес, сонымен бірге
материалдық, әлеуметтік – шынайы процесс ретінде қарастырады.
Мәдениеттаным бағытында қарым-қатынас мәдениеті бір жағынан
дәлелдеуді қажет етпейтін қисынды ұғым десе, екіншіден көп мағыналы тіл
мәдениеті, этикеті, мінез-құлқы, тұрмысы мен салты деп жіктеледі.
Жоғарыдағы анықтамаларды негізге ала отырып, біз қарым-қатынас
мәдениеті ұғымын төмендегідей тұжырымдадық: қарым-қатынас мәдениеті
дегеніміз - адамның мазмұнды, сапалы жақтарын жақындастыруға бағытталған
адамгершілік, саналылық әрекеттері.
Психология ғылымында адам - қоғамның құндылығы. Ол қоғамдық дамудың
мәдени-рухани құндылықтармен ашылады. Сонымен қатар жеке адам танымның,
қарым-қатынастың, шығармашылықтың белсенді субъектісі ретінде беріледі.
Олардың өмір сүруі тек қана қоғам талабына сай, яғни қарым-қатынас адамзат
болмысының өмір сүру шарты деп есептеледі.
Қарым-қатынас барысында жеке адамның әлеуметтену процесі жүреді, соның
нәтижесінде оның қоғамдық рухани және материалдық құндылықтарға
жақындауымен материалдық танысу жағдайы қалыптасады. Студент қарым-қатынас
процесінде жеке тұлғалық ерекшеліктерін көрсетеді, өзі үздіксіз қарым-
қатынаста болатын қоғамға енеді. Қарым-қатынас әрбір адамның әрекет
барысындағы субъектіге айналып, табиғат пен дүниені таниды, олармен қарым-
қатынасты дамытады. Сөйтіп іс-әрекет барысында тұлғаның ішкі мәдени дамуы
бірте-бірте қалыптаса бастайды [16].
Қоғамда мәдениеттің өмір сүруінің қажетті шарты болып қарым-қатынас
беріледі және жеке адамның дамуы үшін басты құралы ретінде жекелік
қатынастар, өзара қатынастар мен қарым-қатынастың коммуникативтік мәдениеті
енеді.
Сократ: адамның өзара қарым-қатынасындағы негізгі факторы -моралдық
нормалар мен моралдық сана деген. Осыған орай моралдық нормалар мен сана
қарым-қатынас пен мәдениеттің мазмұнына байланысты мәдени нормалардың
адамға тән белгілі шегі мен қалпын білдіреді, олардың қоғам талаптарына сай
қалыптасуындағы саналылығын көрсетеді.
Жоғары саналылық, әдептілік, ақылдылық, өнегелілік, қарым-қатынас
мәдениетінің жоғарғы шегі.
Қарым-қатынастың жалпы мәні адамның мақсатына байланысты біріншіден,
басқа адамдарды тану, бағалау сол адамдардың әсері арқылы өзін-өзі тану,
бағалау болып табылады; екіншіден, басқамен өз әрекеттерін таңдауда
мақсатты, саналы белсенді жан иесі ретінде көрінеді [17].
Қарым-қатынастың жоғарыда көрсетілген ерекшеліктері - іс-
әрекеттегі мәдениеттілік белгілері, ал іс-әрекет - адамның жеке тұлға
ретінде қалыптасуының ең алғашқы сатысы. Тұлғалық әрекетті меңгеру
барысында ғана қарым-қатынастың алғашқы элементтері байқалады.
Қарым-қатынас қажетті хабар алмасуда, оны басқаруда көрініс беретін іс-
әрекеттің тиімділігін қамтамассыз ететін мәдениеттілік белгісі және қарым-
қатынас жасау үшін адамға тән әлеуметтік сапаның пайда болуы адамның
барынша мәдени ептілікке жету мүмкіндігін аша түседі
Сонымен, қарым-қатынас адамды тәрбиелеу үшін, дүниені қабылдау және түсіну
үшін, адамдарға және өзіне әрекет субъектісі ретіндегі қатынасының мәдени
құралы ретінде беріледі. Осылайша болашақ мамандардың өмірлік қызметінің
психикалық дамуы және тұлға ретінде қалыптасуы үстінде қарым-қатынас
рөлінің маңызы зор екені көптеген еңбектерде ғылыми тұрғыда дәлелденген.
Қарым-қатынас дағдысы кәсіптік қызметке, қоғамдағы белсенділік деңгейіне
тікелей байланысты және ол әркімнің жеке іс-әрекеті. Мұның бәрі жеке
тұлғаны қалыптастыруда қарым-қатынас мәдениетінің маңыздылығын көрсетеді.
Қарым-қатынас мәдениеті жалпы мәдениеттің бір бөлігі болып
саналады. Өйткені ол тұлғаның ортақ әлеуметтік қасиетін көрсетеді және
психологиялық қарым-қатынас әрекетінің нәтижесі мен процесін біріктіреді.
Қарым-қатынас мәдениеті ғылыми дәреже ретінде соңғы жылдары ғана өз
үлесімін тапты. Осы уақытқа дейін педагогикалық теория және практикада ол
тиісті орын алған жоқ. Қарым-қатынас мәдениеті әр адамға әсер ете отырып,
өзінің мамандығы бойынша қарым- қатынас жасайтын қазіргі заман мамандарының
қажетті белгісі болып саналады [18].
Студент қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәлімет
алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған
құндылықтарды меңгереді. Өмірдегі сан-алуан тыныс-тіршілікте адамдар бір-
бірімен тікелей, жүзбе-жүз, не жанама, не біреу арқылы қарым-қатынасқа
түседі. Қарым-қатынас обьективті түрде мінез-құлықта және біріккен іс-
әрекет барысында өзара бір-бірімен әсер ету тәсілінде, қатынас барысында
көрініс табады. Қарым-қатынас мазмұндық деңгейде – бұл адамдардың бір-бірін
бағалауына және қабылдауына көмек болатын бағдарлар, стереотиптер жүйесі.
Қарым-қатынасты шартты 2 блокка бөліп қарастыруға болады:
бірінші – адамның өмір сүру үрдісіндегі стихиялық қарым-қатынас, қарым-
қатынастың бұл түрінсіз жалпы қарым-қатынастың болуы мүмкін емес, екіншісі
– ұйымдардың, кәсіпорындардың әрекетін іске асыратын мақсатқа бағытталған
үрдіс. Білім берудегі қарым-қатынас стихиялық қарым-қатынастың
элементтеріне тән, бірақ, білім беру мен тәрбиелеуді іске асыруда мақсатқа
бағыттылық сипаты басымырақ болады.
Студенттің атқаратын ісі неғұрлым көп болса, соғұрлым топтағы
студенттермен тез байланысқа түсе алады, ол студенттің топқа ықпалы
тиімдірек болады. Студенттің топқа ықпал ету дәрежесі оның жеке басының
қасиеттеріне де тәуелді. Орамды ақыл, терең сезім, күшті ерік-жігер, қажыр-
қайрат, қабілеттілік осының бәрі топ игілігіне айналса, кісінің рухани
өмірі бай болса, дағды икем, шебеолігі жеткілікті болса, ол соғұрлым топ
ішіне тез сіңіп, беделі де жоғары болады. Ал, студент өзін топтан жоғары
қойса. әсіресе оған қарсы келуге тырысса, тәкаппарлық көрсетсе, оның жұртқа
ықпалы төмендеп, бара-бара беделінен айырылатын болады.
Зертеу нәтижесіне қарағанда, жоғары оқу орындағы топтардағы
студенттердің кейбіреулері ғана басқалардан айрықша белгілі болады екен.
Мұның себебінекелсек: біріншіден; алардың топ мүшелерімен қатынас жасай
білу жоғарылығында, яғни басқаның жүрегіне жол таба біліп, қашанда
көпшілікке жақын, белгілі болатындығында. Адам өзорнын жалбақтау,
жағымпаздану жолымен емес, өзінің табиғи болмысымен, қадір-қасиетімен, ашық
мінезімен табады. Сөйтіп, студенттің топ ішінде белгілі болуы оның
басқалардың жағдайын түсіне білуі негізінде қалыптасады екен. Екіншіден,
ондай студент білімділігі, іскерлігі, өзө білгенін басқалардан аямай,
олармен риясыз бөлісуге, көмектесуге әзір тұрушылығымен де ерекшелінеді.
Үшіншіден, студенттің сырт бейнесі мен келлбет-кескінін, яғни дене күші
факторын да ескермеске болмайды. Расында да, кей жағдайда студенттер қара
күшке ие, жұдырық жұмсай білетін достарын құрметтейді.
Енді бір жағдайда топтағы студентердің ішінен ешкіммен жеке қатынасқа
түспей, яғни өзіне ылайықты серік таба алмайтындары да кездеседі.
Топ ішінде қатар-достарының, оқытушыларының талап-тілегіне, ақыл-
кеңесіне қарсылық көрсететін дөрекі, сотқар, көргенсіздері де кездеседі.
Олар топтан өзінше орын алуға тырысып, осы жолда дөрекілікке, жалған
беделдікке құмартады.
Топ басшысыз, яғни жетекшісіз болмайды. Кез-келген топтың өздері
сайлап алған, не жоғарыдан тағайындалған басшысы болады.
Қарым-қатынас барысында сөйлеу мәдениеті үлкен маңызға ие. Сөйлеу
адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар дүниесінен ерекшелендіріп
тұратын негізгі жан қуаты.
Сөйлеу мәдениетінің басты талаптарының бірі - сөздердің дұрыс айтылуы
мен дұрыс жазылуы болса, психологтың сөйлеу тілінде сөз бен сөз тіркесін,
сөйлемді дұрыс қалыптастыра білу үшін ой тиянақтылығы, әсерлілігі, сөз
дәлдігінің де, сөздің майын тамызып, құлақ құрышын қандырып айту үшін сөз -
сөйлемдердің өзіне тән ырғағы, үні, интонациясы - барлығы да сөйлеу тілінің
сапасын арттыруы керек [19].
Оқытушының сөйлеу тілінің сапасы мен студенттің қабылдаған білімі,
оның сөйлеу әуені, үні, айту заңы дұрыс қалыптасуы керек. Оқытушының сөйлеу
тілінің стильдік ерекшелігі сан алуан. Ол стильдің барлық түрін пайдалана
біледі. Әрі сол стиль түріне студенттерді қалыптастыруда да ықпал жасайды.
Тілдің стильдік құбылыстарының көпшілігі ауызша да, жазбаша түрде де
кездеседі. Оқытушылар сабақ түсіндіргенде қарапайым сөйлеп, мысалмен
дәлелдеп көрсетеді. Осы аралықта олар стильдің түр-түрін қолданады :
* егер студенттерге эссе жаздырса, көркем әдеби стилді;
* газет, журналдан үзінді келтірсе, көсемсөз стилді;
* сабақта ереже, баяндама түсіндіргенде, дәлелдегенде, ғылыми стилді;
* күнделікті өмірде ауызекі сөйлеу стилді;
* кітаби тіл мен оқытушының күнделікті сабақ түсіндіруіндегі ауызекі стилін
салыстыру;
Оқытушының басты мақсатының бірі - студенттің тілін дамыту. Бұл өнер
талабынан, тұрмыстық қажеттіліктен туындайды. Қоғамдық мәдениет өскен сайын
өмірдің сан-саласында қолданылатын тілдің мәдениетінде көтеріңкі сөйлейтін
немесе жазатын адамдардың ойы әрі айқын, әрі жатық, әрі мәнерлі етіп құруын
қарайды. Ол үшін студенттер тілін ауызша да, жазбаша да дамытуды алғашқы
кезден бастап қолға алу керек [20].
Оқытушы тілінен кездесетін кемшіліктердің бірі - сөз арасында жиі
кездесетін: жаңағы, яки, яғни, және, мінекей, жалпы, маған, ия, мәселен,
әлгі т.б қыстырма сөздердің қайталануы. Студент ондай жағдайда сабақ
тыңдамай жаңағы деген сөзін оқытушы бірнеше рет айтты деп санап отырады.
Ол студенттерді де, тыңдаушыны да мезі етеді.
Оқытушы тілінде кездесетін кемшіліктер :
* диалект, жаргон, кейбір қолданыста жоқ, әдеби нормаға жатпайтын
сөздерді жиі қолдану;
* барғын, айтқын, жазғын, келгін;
* келгентұғым, айтқантұғым;
* кесей, айтсай;
* баралық, жазалық, көрелік;
* аудитория жағдайында дәл емес, түспалдап жеткізуде бірқатар сөздердің
беретін мағынасын дұрыс айтпауы.
Тәжірбиелік сабақтарда студенттердің жазба тілін талдау:
1. коммуникативтік қатынастың барлық түріне қатысты студенттердің тілді
меңгеру дәрежесін тексеру (баяндап, талдап, тексеріп жазу);
1. шығарма мен мазмұндаманы жан - жақты талдау;
2. мазмұндама, шығарма, жаттығуларда жіберілген қателермен жұмыс
жасау. Жазбаша жұмысқа студенттердің пікір айта білуі.
Тілді қадірлейтін мәдениетті кісілер әрбір сөзді өз орнымен, стильдік
шеберлікпен қолданады. Стиль дегеніміз - белгілі бір қатынастың түрінде
тілдік қатынасты сұрыптап, пайдалану арқылы ойды жеткізу мәнерінің көрінісі
[21].
Оқытушы студенттерге білім негізін берумен қатар, оларды тіл мәдениетіне
баулиды. Сондықтан ол қарым-қатынас жасау құралы - тілдің ойды білдіру
мүмкіншіліктеріне тіл мәдениетіне қанық болуы керек. Ол тілді өткір де
әсерлі, икемді де бай ету қамын ойлайды. Жұрт алдында сөйлеу - қиын жұмыс.
Көпшілік алдында болған студенттердің өзі кейде үлкен аудиторияларға келіп,
баяндама оқығанда, жүрегі алып ұшып, асып-сасып қиналады. Мұндай
сәтсіздікке ұшырамас үшін жұрт алдында өзіңе-өзің берік бол, ұстамды бол,
қандайда қиыншылыққа душар болсаңда, сасқаламақтауға тырыс. Студенттер
алдында өзін-өзі дұрыс ұстай алмаған оқытушының сөзі де өтімді болмайды.
Сондықтан мінбеде ұстамды болу, қобалжымай сасқалақтамау - сөйлеушілерге
қойылатын басты талаптардың бірі. Сөйлеуге алдын-ала ұқыпты дайындалған, не
айтатынын, қалай айтатынын, тілдік амал тәсілдерді қалай пайдаланатынын
әбден көңіліне қондырып алған оқытушы өзін салмақты ұстап еркін сөйлейтін
болады, тыңдаушыларды бірден өзіне тарта еліктіре алады. Сөйлеген сөзін
дәл, анық, айқын жеткізе алады. Қазақ халқы келістіріп сөйлей алатын кісіні
сөзі мірдің оғындай екен деп дәріптейді. Ал қабілеті жоқ адамды ынжық
аузынан сөзі, қойынынан бөзі түсіп түр деп сынайды. Сөйтіп сөзді қалай
болса солай айта салмай, сөйлеуде оның мазмұнына үйлесімді ырғақ, екпін
тауып, дауысты түрлендірудің үлкен мәні бар [22].
Студенттің жеке тұлға ретінде ішкі жан дүниесі, оның сөзі мен тілінен
айқын көрініп тұрады. Қандай сөздер мен тіркестерді қолдануына қарап, сөз
ырғағы мен әуенін талдай отырып, олардың ерекшеліктерін байқауға болады. Ал
қарым-қатынас мәдениеті оқу-тәрбие барысында пайда болып, қалыптасуы
біртіндеп жүзеге асады. Әсіресе оқытушының қарым-қатынастағы мәдениеті
маңызды рол атқарады, бүған үлкен мән берілуі де қажет. Демек қарым-қатынас
мәдениетіндегі сөйлеу мәдениетіне ерекше мән береді. Адам иманына тілдің,
сөздің тигізетін ықпалы зор. Ислам дінінде тіл ілімі, сөйлеу мәдениетіне
ерекше жауапкершілікпен қарайсын. Жалпы тіл өнеріне, шешендік өнерге, дұрыс
сөйлеу, дұрыс оқу өнеріне үйрететін орынның бірі - жоғарғы оқу орны [23].
Сөйлеу мәдениеті жоғары болуға қажет талаптар:
* өз ана тілінде жүйелі анық, түсінікті сөйлеу;
* сөздің тіліндегі орфиэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларына сай
құрылуы;
* сөздің бейнелі бояуы;
* сөздің тыңдаушының қажетіне сай болуы.
Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері жағымды болмақ. Ана тілін жақсы білу,
сол тілде таза сөйлеуде мәдениеттілік. Ана тілін, оның байлықтарын бағалау
- қарым-қатынас жасаудың, ойды айтудың, жеткізудің құралы тілді бағаламау
деген сөз. Болашақ оқытушы аудиторияда сөйлейді. Ол тек ойымен сезімін
жеткізіп қана қоймай тыңдаушылардың ойымен сезіміне әсер етуі қажет,
олардың қызығулығын арттыра отырып психологиялық байланыста болу керек
[24].
Көрнекті ғалымдар сөйлеу өнеріне көңіл бөлу психологиясы мен тыңдау
психологиясына үлкен назар аударады. Сөздің негізгі қызметі - қатынас.
Мәдениет пен қарым-қатынас әдебі тыңдаудың тиімді шарты болып табылады.
Тыңдаушының ұстанған бағытындағы, қатынастағы саналы және санадан тыс
ақпарат алмасудың 3 түрі бар: тіл, шынайы тіл,бейнелі ойлау, сенсорика.
Ауызша сөйлеудің негізгі ұстанымы - қарым-қатынастық бағыт. Сөйлеуді
оқыту, сөйлеу іс-әрекеті жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Өз ойын
айту және біреуге жеткізу - студенттердің кәсіби талдауының алғышарты,
сонымен бірге оның интелект, кәсіби ойлауының қалыптасуының негізі [25].
Қарым-қатынас қоғамда үлкен роль атқарады. Қатынассыз оқу үрдісі,
тәрбие, жеке адам дамуы, адамдар арасындағы қатынас, басқару, қызмет ету,
ғылыми және басқа іс-әрекет мүмкін емес. Оқытушы мен студент қарым-
қатынасдағы сөз мәдениет мәселесі көп аспектілі. Ол көптеген ғылымның көзі:
философия, әлеуметтану, лингвистика, этнография, психология,
педагогика т.б
Қорыта айтқанда студенттердің қарым-қатынас мәдениетінің ғылыми пән
ретінде зерттелуі шартты түрде алғанда оған мүдделік қызығушылық
танытушылардың қандай ғылым немесе қызмет саласы өкілі екендігіне
байланысты салалық түрлерге бөлініп белгілі бағыттармен дараланады.
Атап айтқанда:
жалпы адамзат пайда болғаннан осы кезеңге дейінгі қарым-қатынас
формаларының даму тарихын зерттеу бағыты;
әр халықтың, ұлттың қалыптастырған қарым-қатынас формаларын зерттеу бағыты;
белгілі бір әлеуметтік – демографиялық топтар ішінде қалыптасқан қарым-
қатынас формаларын зерттеу бағыты;
ықшам топтар арасында қалыптасқан қарым-қатынас формаларын зерттеу бағыты;
дара тұлғалар өмірін қарым-қатынас субьетісі ретінде зерттеу бағыты;
Қарым-қатынас мәдениеті мәселелері қамтылған осы бағыттар XX
ғасырдың 70-ші жылдарынан қарқындылықта даму алды. Барлық іздену
салаларында қарым-қатынас факторлары мен механизмдері, олардың қарым-
қатынас қалау, байланыс жасау мүмкіндіктері көрсетіліп, жетілдіру амалдары
беріледі.
1.2 Студент тұлғасының психологиялық даму ерекшеліктері
Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып табылады,
себебі жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-ден 25-ке
дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді жас
кезеңдерінің қатарында бастапқы буын болып табылады. Студент проблемасын
ерекше әлеуметтік–психологиялық және жас ерекшелік категориялары ретінде
қою еңбегі Б.Г.Ананьевтің психологиялық мектебінікі. Н.В.Кузьминаның,
А.А.Реанның, Е.И.Степанованың зерттеулерінде осы проблема бойынша
бақылаулардың үлкен эмперикалық материалдары жинақталған эксперименттер мен
теоретикалық жалпылаудың нәтижелері келтіріледі. Осы көптеген зерттеулердің
мәліметтері студентті әлеуметтік-психолгиялық және психологиялық-
педагогикалық позициялы оқу іс-әрекетінің ерекше субьектісі ретінде
сипаттауға мүмкіндік береді [26].
Студент - деген сөздің өзі латын сөзінен шыққан. Сонымен студент
дегеніміз - шаршамай, талмай еңбек ететін, дайындалатын, ізденетін білімді
адам және кәсіптік еңбекке дайын арнайы әлеуметтік категориядағы адамдардың
өкілі. Сондай-ақ, ол зиялылар қатарын толықтыратын маңызды әлеуметтік топқа
жатады.
Белгілі жастағы адам ретінде және тұлға ретінде студент үш жақтан
сипатталады:
1) психологиялық жағынан тұлғаның психологиялық процестерінің,
күйлерінің және қасиеттерінің бірлігін құрайды. Психологиялық
жағынан ең бастысы – психикалық порцестердің жүруі, психикалық
күйлердің пайда болуы, психикалық білімдердің көрінуі психикалық
қасиеттеріне байланысты (темпераменті, мінезі, қабілеттері).
Бірақ, нақты студентті зерттей отырып, әр индивидтің
ерекшеліктерін, оның психикалық процестерін және күйлерін ескеру
қажет.
2) әлеуметтік жағынан студенттің белгілі әлеуметтік топқа,
ұлтқа байланысты туындайтын қасиеттері, қоғамдық қарым-
қатынастары.
3) биологиялық жағынан – жоғары жүйке қызметі, анализаторлар
құрылысы, шартсыз рефлекстер, инстинктер, физикалық күш, дене
бітімі, келбеті, терінің, көзінің түсі, бойы және т.б. кіреді.
Бұл жағы негізінен тұқымқуалаушылықпен және туа біткен
қасиеттермен белгіленеді, бірақ белгілі жағдайларда өмір
шарттарының әсерінен өзгереді.
Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория, жоғарғы білім беру
институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы.
Бұл әлеуметтік-кәсіби категория XI-XII ғғ. алғашқы университеттер пайда
болғаннан бері тарихи құрылған. Студенттік шақ
білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай,
табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде
кәсіби бағыттылығымен, болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың
қалыптасқандығымен сипатталады, бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының,
студенттің таңдап алған мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының
мәні болып табылады. Соңғысы мамандық қоятын талаптар мен кәсіби - іс-
әрекеттерін білуді қамтиды. Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше,
студенттердің мамандық жайлы елестетулер деңгейі оның оқуға деген
қатынасының деңгейімен теңестіріледі: студент мамандық жайлы неғұрлым аз
білсе, соғұрлым оның оқуға деген қатынасы жағымсыз болады. Сонымен бірге
студенттердің көпшілігі оқуға жағымды қатынаста екені көрсетілген.
Әлеуметтік – психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен
салыстырғанда, білімділіктің неғұлым жоғары деңгейімен ерекшеленеді.
Сонымен бірге студенттік шақ - әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары
әлеуметтік белсенділік пен интеллектуальдық және әлеуметтік кемелділіктің
жеткілікті үйлесімді арақатнасымен сипатталады. Студенттік кезең осы
ерекшелігін есепке алу – оқытушының әр студентке психологиялық қарым-
қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретіндегі
қатынастарының негізінде жатыр. Тұлғалық, іс-әрекеттік тұрғыдан студент
белсенді, өз іс-әрекетін өз бетінше ұйымдастыратын психологиялық өзара
әрекеттесу субьектісі ретінде қарастырылады. Оған танымдық және
коммуникативтік белсенділіктің нақты, кәсіби бағдарланған міндеттерін
орындау деген ерекше бағыттылық тән. Студенттік кез үшін оқытудың негізгі
формасы таңбалық-контекстік болып табылады (А.А.Вербицкий).
Студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы –
адам дамуының осы кезеңінің қалыпты эканомиклық тұрақтылықтың
қалыптасуымен, ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құрумен байланысты
болуы. Студенттік кез – адамның, жалпы тұлғаның қалыптасуының, сан алуан
қызығушылықтардың көрінулерінің орталық кезеңі. Бұл спорт рекордтарын
орнату, көркемөнер, техникалық және ғылыми жетістіктерге жету, адамның
болашақ қайраткер, кәсіпкер ретінде қарқынды және белсенді әлеуметтену
уақыты. Осыны оқытушы оқу іс-әрекеті мен жоғары оқу орнындағы психологиялық
қарым-қатынасты ұйымдастыру мазмұнында, проблематикасында және тәсілдерінде
есепке алады [27].
Б.Г.Ананьев мектебінің зерттеушілері алған мәліметтердің
көрсетуінше, студенттік жас – бұл интеллектуальдық құрылымданудың күрделі
шағы, ол өте даралық және әртүрлі. Осы жастағы адам интеллектісінің
ұйытқысы бір жағынан, үнемі шыңдардың немесе оптимумдардың
кезектесуімен сипатталса, келесі жағынан осы ұйытқыға функциялармен
сипатталады. Бұл дегеніміз, оқу тапсырмалары үнемі бір мезгілде меңгеріліп
отырған материалдың түсінілуіне, ұғынылуына және студенттің есінде қалуы
мен құрылымдануына да, оның сақталуы мен мақсатты өзектілігіне бағытталған.
Мәселені осылайша қою бірқатар оқу-әдістемелік зерттемелерде бейнелеуін
тапты, мұнда проблемалық міндеттерді орындауда оқу ақпаратының студент
жадында қалуының, түсінілүінің және бекіп қалуының ажырамастылығы
көрсетіледі. Студенттердің танымдық іс-әрекетін белсендіру үнемі оқу
ақпараттарының есте қалуы және қайта жаңғыртылуымен қатар жүреді.
Студенттік шақтың көрнекілігі бола отырып, студент ең алдымен оқу іс-
әрекетінің субьектісі ретінде болады, оның өзі, бұрын көрсетгендей, ең
алдымен, түрткілермен анықталады. Түрткілердің екі типі көбінесе оқу іс-
әрекетін сипаттайді – жетістік түрткісі және танымдық түрткісі. Соңғысы өз
тарапынан адамның ой, іс-әрекетінің табиғатына сәйкестене отырып, оның оқу-
танымдық іс-әрекетінің негізі болып келеді. Бұл іс-әрекет проблемалық
ситуацияда пайда болады және студенттер мен оқытушылардың қатынастары мен
өзара әрекеттесулері дұрыс болғанда дамиды. Оқытуда жетістік мотивациясы
танымдық және кәсіби мотивацияға бағынады.
Жоғары оқу орнында оқыту барысында еңбек, кәсіби іс-әрекеттің
негізі қалыптасады. Оқытуда білімдерді, ептіліктерді, дағдыларды меңгеру
енді оқу әрекетінің пәні ретінде болмайды, ол кәсіби іс-әрекет құралы
ретінде болады Алайда, сауалнама нәтижелері, жоғары оқу орны студенттердің
жартысында жоғары оқу орнын таңдаудағы мамандыққа қызығушылық мотивінің жоқ
екенін көрсетеді.
Студенттің оқу іс-әрекетінің субьектісі ретіндегі елеулі
көрсеткіші оның осы іс-әрекетінің барлық түрлері мен формаларын орындау
ептілігі болады. Алайда, арнайы зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше,
студенттердің көпшілігі лекцияларды тыңдауды және жазуды, әдебиеттерден
конспектілеуді білмейді (көп жағдайда лекциялық материалдың тек 18-20 ғана
жазылады). Мысалы, В.Т.Лисовскийдің мәліметтері бойынша, студенттердің тек
28,% ғана аудитория алдына шығып сөйлей алады, пікір талас жүргізуді 18,6%
проблеманың аналитикалық базасын беруді 16,3% ғана біледі. Нақты
әлеуметтік зерттеу материалында көрсетілгендей, студенттердің тек 37,5%
жақсы оқуға ұмтылады, 53,6% үнемі тырыса бермейді, ал 8% мүлдем жақсы
оқуға ұмтылмайды. Бірақ тіпті жақсы оқуға ұмтылғандардың өзінде 67,2% оқу
үлгерімі жақсы емес. Соңғы он жылдықта осы іскерліктер жалпы оқуға деген
қатынастардың сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі тұсында олардың толықтай
қалыптасуының жалпы бейнесі сақталып қалды.
Оқытушылар алдында студентті оқу іс-әрекетінің субьектісі ретінде
қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық міндеті тұр, бұл ең алдымен,
оны өз іс-әрекетін жоспарлау, ұйымдастыру ептілігіне, толықтай оқу, қарым-
қатынас жасау іскерлігіне үйретуді ұйғарады. Мәселені осылайша қою табысты
оқуға қажетті оқу іс-әрекеттерін, оларды нақты оқу материалында орындау
бағдарламасын анықтауды және оларды қалыптастыру бойынша жаттығуларды нақты
ұйымдастыруды талап етеді. Бұл жерде осы әрекеттерді үлгілі орындауды
мұғалім студtнттердің 1-курстағы оқуға бейімделу кезеңінің қиындығын есепке
ала отырып, өзі көрсетуі керек.
Студенттің жаңа құндылық бағдарларының, мотивтерінің және үрейлік
сияқты даралық қасиеттерінің қалыптастырған оқытушының әсеріне баға
жетпейді. Студентке әлеуметтік кемелденген тұлға, ғылыми дүниетанымды
тасымалдаушы ретіндегі қатынас, дүниетаным – бұл адамның тек дүниеге ғана
емес, осы дүниедегі өзінің орнына деген көзқарастар жүйесі екенін есепке
алуды ұйғарады. Басқаша сөзбен айтқанда, студенттің дүниетанымын
қалыптастыру дегеніміз оның рефлекциясын дамытуды, өзін іс-әрекет
субьектісі ретінде, белгілі бір қоғамдық құндылықтарды тасушы, әлеуметтік
пайдалы тұлға ретінде саналы түсінуін білдіреді. Өз кезегінде, бұл
оқытушыны оқытудың диалогтығын күшейту жайлы, педагогикалық қарым-қатынасты
арнайы ұйымдастыру жайлы, студенттер үшін өз көзқарастарын, мақсаттарын,
өмірлік позицияларын сақтап қалуға оқу орнындағы оқу-тәрбиелеу процесінде
жағдай жасау жайлы ойлануға міндеттейді.
Cтуденттік кезеңді басқа кезеңдермен салыстырғанда оперативті есте
сақтауды және назарды өзгертуде, вербальді-логикалық ойлауда жоғары
жылдамдығы байқалады. Осылай, студенттік жас барлық биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік даму процестерінің негізделген ең жоғары биік
нәтижелерге жетуімен сипатталады.
Ал егер студентті тұлға ретінде зерттесек, бұл құнды және эстетикалық
сезімдердің ең белсенді даму, мінез-құлқының қалыптасу мен тұрақталу
кезеңі, бұл әсіресе, үлкен адамның әлеуметтік рөлдердің толық кешенін
меңгеруде маңызды. Бір жағынан - мотивацияны, құнды бағыттардың барлық
жүйесінің өзгеруі, екінші жағынан - кәсіптендіруге байланысты арнайы
қабілеттерді қарқынды қалыптастыру, бұл кезеңді студенттің мінез-құлқы мен
интеллекттің қалыптасуында орталық кезең ретінде белгілейді.
ЖОО-да оқу мезгілі студенттің екінші кезеңімен немесе пісіп жетілудің
алғашқы кезеңімен сәйкес келеді. Бұл кезең тұлғалық қасиеттердің
қалыптасуының күрделілігімен ерекшеленеді. Бұл процесс Ананьев Б.Г,
Дмитриев А.В, Кон И.С, Лисовский В.Т, Есарева З.Ф. сияқты ғалымдардың
жұмыстарында зерттелінген. Жоғары топтарда толық жетпеген қасиеттері -
мақсатқа бағыттылық, өз сөзінен қайтпау, өзінділік, өз-өзін ұстау жақсы
нығайтылады, моральді проблемаларға қызығушылық артады (мақсаттарға, өмір
сүру түріне, міндетіне, махабатқа, шындылыққа). Сонымен қатар, жасаралық
психиология саласындағы мамандар, 17-19 жасында адамның өзінің мінезін
қадағалау қабілеті толық жетілмеген деп есептейді. Өзінің іс-әрекеттерінің
нәтижесін болжамдай алмау жатады [28].
Жоғары білім адамның психикасына, оның тұлғасының дамуына үлкен әсер
етеді. ЖОО-да оқу кезінде қолайлы факторлар барысында студенттердің
психикасының барлық деңгейлерінің дамуы жүреді. Олар адам ақылының бағытын
анықтайды, яғни тұлғаның кәсіптік бағытын сипаттайтын ойлау түрін
қалыптастырады. ЖОО-да табысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz