Бастауыш сынып оқушыларын Абай Құнанбаевтың педагогикалық идеяларының негізінде тәрбиелеу
Кіріспе
І . БӨЛІМ. Абай тағылымы . азаматтық тағлым...
1.1 Абай Құнанбаев еңбектерінің тәрбиелік мәні..
1.2 Абайдың ұлттық тәрбие негіздері
1.3 Абай және халық педагогикасы...
ІІ . БӨЛІМ. Абай Құнанбаевтың шығармаларын оқу.тәрбие процесінде пайдалану әдістемесі ... ...
2.1 Абай шығармалары туралы оқушылардың білімдерін анықтау..
2.2 Кіші мектеп жасындағы балалармен жүргізілген эксперименттік жұмыстар нәтижесі.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі...
Қосымша беттер
І . БӨЛІМ. Абай тағылымы . азаматтық тағлым...
1.1 Абай Құнанбаев еңбектерінің тәрбиелік мәні..
1.2 Абайдың ұлттық тәрбие негіздері
1.3 Абай және халық педагогикасы...
ІІ . БӨЛІМ. Абай Құнанбаевтың шығармаларын оқу.тәрбие процесінде пайдалану әдістемесі ... ...
2.1 Абай шығармалары туралы оқушылардың білімдерін анықтау..
2.2 Кіші мектеп жасындағы балалармен жүргізілген эксперименттік жұмыстар нәтижесі.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі...
Қосымша беттер
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен «Қара сөздері» пәл-сапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой пікірге толы.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат мүдделері бізге тамаша әдеби еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ қоғамының шын сырын ашты. Абайдың шығармалары өз дәуірінің келелі мәселелерін реалистікпен суреттейтін, мазмұнға бай, ізгі ойға толы, шебер тілді көркем туындылар.
Абай шығармалары қолдан көшіріліп, қолжазба күйінде не жатқа айту арқылы ғана таралады.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат мүдделері бізге тамаша әдеби еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ қоғамының шын сырын ашты. Абайдың шығармалары өз дәуірінің келелі мәселелерін реалистікпен суреттейтін, мазмұнға бай, ізгі ойға толы, шебер тілді көркем туындылар.
Абай шығармалары қолдан көшіріліп, қолжазба күйінде не жатқа айту арқылы ғана таралады.
1.Әуезов М.О. Абай Құнанбаев: мақалалар мен зерттеулер. Алматы, 1967.
2.Абайдың дүниетанымы мен философиясы. Алматы: Ғылым, 1995.
3.Мырзахметов М.М. Абайтану тарихы.-Алматы: «Ана тілі», 1994.
4.Абай тағылымы. Әдеби –сын мақалалар мен зерттеулер.- Алматы: «Жазушы», 1986.
5.Құнанбаев Абай (Ибраһим). Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, 1977.
6. Мырзахметов М. Әуезов және абайтану проблемалары. Алматы: Ғылым, 1982
7. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: «Ғылым», 1977.
8. Абай – Қара сөздер, поэмалар. – Алматы: «Ана тілі», 1991.
9. Дүкей Досжан Абай айнасы. – Алматы: -Қазақстан, 1994.
10.Омаров Д. Абайтану: немесе ұлы ойшылдың рухани кемелдену туралы ілімі. –Алматы: «Мектеп» баспасы ЖАҚ, 2002.
11. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Бірінші том. Өлеңдер мен аудармалар. Алматы: Жазушы, 1995
12. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Екінші том.
Өлеңдер мен аудармалар, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1995.
13. Әуезов М. Абай жолы. Екінші кітап.-Алматы:Жазушы,1996.
14. Ә. Дербисалиев Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995
15. Жүрегімнің түбіне терең бойла: Абай туралы естеліктер. –Алматы: Жазушы, 1995
16. Абай тағылымы. Алматы: Ғылым, 1994.
17. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995
18. Жарықбаева Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі (оқу құралы).- Алматы: «Санат», 1995
19. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы: Бірінші том (VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) Ред. Алқасы Шаяхметов Ш.Ш. т.б. Құрастырған Жарықбаев Қ., Қалиев С. – Алматы: «Рауан», 1994
20. Абай Құнанбаев. Толық жинақ. – Алматы: 1961
Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары (IX-XIX ғасырлар). Құрастырған Б.Ысқақов. – Алматы: ҚМБ, 1964.
21. Садықов Б. Қазақ жеріндегі философиялық және әлеуметтік –саяси ойлардың қалыптасуы мен дамуы.-Шымкент, 1995
22. Орынбеков М. Қазақ даласының ойшылдары. – Алматы: Ғылым, 1995
23. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы: Қазақстан, 1996
24. Ысқақов Б. Сөнбес жұлдыздар: ұлы ғұламалар өмірінен. – Алматы: Қазақстан, 1969
25. Сыдықов Қ. Ақын-жыраулар.- Алматы: Ғылым, 1974
26. Сүйіншәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті.-Алматы: Ана тілі, 1992
27. Тәжібаев Т. Абай Құнанбаевтың философиялық, психологиялық, педагогикалық көзқарастары.-Алматы: ҚМБ,1957
28. Абай және қазіргі заман. – Алматы: Қазақстан, 1994
29. Шаймерденов К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. –Алматы: Рауан, 1991.
30.Жарықбаев Қ. Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ағартушысы. – Алматы: Білім, 1970
31. Гулыга А. «Владимир Сергеевич Соловьев» мақала.
32. Аймауытұлы Ж. Журнал туралы // Абай. 1918
2.Абайдың дүниетанымы мен философиясы. Алматы: Ғылым, 1995.
3.Мырзахметов М.М. Абайтану тарихы.-Алматы: «Ана тілі», 1994.
4.Абай тағылымы. Әдеби –сын мақалалар мен зерттеулер.- Алматы: «Жазушы», 1986.
5.Құнанбаев Абай (Ибраһим). Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, 1977.
6. Мырзахметов М. Әуезов және абайтану проблемалары. Алматы: Ғылым, 1982
7. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: «Ғылым», 1977.
8. Абай – Қара сөздер, поэмалар. – Алматы: «Ана тілі», 1991.
9. Дүкей Досжан Абай айнасы. – Алматы: -Қазақстан, 1994.
10.Омаров Д. Абайтану: немесе ұлы ойшылдың рухани кемелдену туралы ілімі. –Алматы: «Мектеп» баспасы ЖАҚ, 2002.
11. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Бірінші том. Өлеңдер мен аудармалар. Алматы: Жазушы, 1995
12. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Екінші том.
Өлеңдер мен аудармалар, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1995.
13. Әуезов М. Абай жолы. Екінші кітап.-Алматы:Жазушы,1996.
14. Ә. Дербисалиев Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995
15. Жүрегімнің түбіне терең бойла: Абай туралы естеліктер. –Алматы: Жазушы, 1995
16. Абай тағылымы. Алматы: Ғылым, 1994.
17. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995
18. Жарықбаева Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі (оқу құралы).- Алматы: «Санат», 1995
19. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы: Бірінші том (VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) Ред. Алқасы Шаяхметов Ш.Ш. т.б. Құрастырған Жарықбаев Қ., Қалиев С. – Алматы: «Рауан», 1994
20. Абай Құнанбаев. Толық жинақ. – Алматы: 1961
Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары (IX-XIX ғасырлар). Құрастырған Б.Ысқақов. – Алматы: ҚМБ, 1964.
21. Садықов Б. Қазақ жеріндегі философиялық және әлеуметтік –саяси ойлардың қалыптасуы мен дамуы.-Шымкент, 1995
22. Орынбеков М. Қазақ даласының ойшылдары. – Алматы: Ғылым, 1995
23. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы: Қазақстан, 1996
24. Ысқақов Б. Сөнбес жұлдыздар: ұлы ғұламалар өмірінен. – Алматы: Қазақстан, 1969
25. Сыдықов Қ. Ақын-жыраулар.- Алматы: Ғылым, 1974
26. Сүйіншәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті.-Алматы: Ана тілі, 1992
27. Тәжібаев Т. Абай Құнанбаевтың философиялық, психологиялық, педагогикалық көзқарастары.-Алматы: ҚМБ,1957
28. Абай және қазіргі заман. – Алматы: Қазақстан, 1994
29. Шаймерденов К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. –Алматы: Рауан, 1991.
30.Жарықбаев Қ. Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ағартушысы. – Алматы: Білім, 1970
31. Гулыга А. «Владимир Сергеевич Соловьев» мақала.
32. Аймауытұлы Ж. Журнал туралы // Абай. 1918
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І – БӨЛІМ. Абай тағылымы – азаматтық
тағлым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Абай Құнанбаев еңбектерінің тәрбиелік мәні.. 10
1.2 Абайдың ұлттық тәрбие негіздері ... ... ... ... . 14
1.3 Абай және халық педагогикасы ... ... ... ... ... 23
ІІ – БӨЛІМ. Абай Құнанбаевтың шығармаларын оқу-тәрбие
процесінде пайдалану әдістемесі ... ... 29
2.1 Абай шығармалары туралы оқушылардың білімдерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Кіші мектеп жасындағы балалармен жүргізілген
эксперименттік жұмыстар нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
Қара сөздері пәл-сапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және
педагогикалық ой пікірге толы.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат мүдделері бізге тамаша әдеби еңбектері
арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі
мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ қоғамының шын сырын ашты. Абайдың
шығармалары өз дәуірінің келелі мәселелерін реалистікпен суреттейтін,
мазмұнға бай, ізгі ойға толы, шебер тілді көркем туындылар.
Абай шығармалары қолдан көшіріліп, қолжазба күйінде не жатқа айту
арқылы ғана таралады.
Ресей географиялық қоғамы Абай туралы мәліметтерді ерте кезден-ақ
бере бастады. 1906-1907 жылғы “Хабарларында” ақынның суреттейтін және ол
туралы мақала жариялды.
Кейінгі жылдары республикалық ғылыми зерттеу орындары қадамдар
жасады. Күнделікті баспасөз бетіндегі мақалаларда былай қойғанда, көлемді
монографиялық зерттеулер де жарық көруде. Бұл еңбектер, сөз жоқ Абайтану
тарихында жаңа бір белес биігін танытады.
Абайтану қазір өз алдына бөлек бір ғылыми болып қалыптасты. Бұл
ғылымды негіздеуінде аса көрнекті ғалымымыз М.О.Әуезовтың еңбегін атап
көрсету қажет. Ол қазақтың классик ақыны Абайдың көркем образын жасаумен
қатар, терең ғылыми зерттеу жұмысын да жүргізіп, абайтану ғылымының негізін
салды. Ақын шығармашылығын жинастырып, оның тұңғыш толық жинағын шығарды.
Абайдың өмірі мен творчествосы туралы фактілерге бай, ғылым тұжырымдары
дәйекті де, терең көлемде монография жариялады. Ұзақ жылдар бойына еңбек
етіп, Абай творчестволарының келелі мәселелері туралы көптеген зерттеулер,
мақалалар жазды(1).
Бүгін де Абай мұралары жанрлық жағынан да, поэтикалық тілі,
көркемдігі мен халықтығы жағынан да жан-жақты әрі тиянақты зерттейді. Абай
творчестволарының арналары басқа елдер әдебиеттік, оның ішінде классикалық
әдебиетімен байланысты қаралып, одан ақынның аудару тәжірибиелері мол
зерттеулер тұғызып отыр. Абайдың дүниеге көзқарасы, қоғамдық ойлары, оның
орыстың ұлы демократтары идеясымен байланысы сияқты мәселелерінің де
беті ашылды.
Абайдың даналық ойларын, қоғамдық, әлеуметтік пікірлерін, философиялық,
эстетикалық, психологиялық, педагогикалық көзқарастарын, ақындық өнерінің
қуатты құдіретін саралап сипаттаған көрнекті жазушылар мен ғалымдардың Абай
мұрасы туралы еңбектері әр жылда жарық көріп отырады. Мысалы, М.Әуезов
Абай Құнанбаев, Абай еңбектерінің биік нысанасы, Әр жылдар ойлары;
Т.Тажибаев Философские, психологические и педагогические взгляды Абая
Кунанбаева, Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы; Қ.Жарықбаев Абай
Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ағартушысы; Шаймерденова К. Педагогические
взгляды Абая Кунанбаева бұл тізімді әлі де жалғастыруға болады, алайда
оның қажеті жоқ шығар деген ойдамыз.
Абайды зерттеу ісі қазір тек қазақ ғалымдарының ғана шұғылданар ісі
болмай, бүкіл одақ ғалымдарының төл ісіне айналып кетті. Абай
шығармаларының басқа тілде басылулары мен ақын жайында шыққан жеке
мақалалар мен кітаптар оны қалың қауымға бұрынғыдан да танымал ете түсті.
Абай мұрасы - өшпес қазына. Он жыл асқан сайын жаңарып, халқымен бірге
жасасып келеді. Ұлы жазушы М.Әуезов ақын шығармаларының толық жинағына
арналған алғы сөзінде: “Абай поэзиясы өзі айтқандай кең байтақ өмір базары
... әркімнің өз іздеген нәрсесі бар - салалап, ақшасына соны алар” дегендегі
іздеген оқушы өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек” деп жазды. Шынында әр
оқырман, жаңа ұрпақ өз қажетін, көңіл іздеуін Абайдың сырлы да, ғажайып
әлемінен тапты.
Абай шығармаларының тілі – Абайтанудың алғашқы қадамынан қолға алынып,
біршама жан-жақты зерттелінген объект.
Жас ұрпақты адамгершілікпен еңбекте, достыққа, бауырмашылдыққа
баулитын шығармалар жазған қазақ халқының дара ақыны. Абай Құнанбаевтың
орны ерекше. Абай туындыларын мектепке дейінгі мекемелердегі балаларға
оқыта отырып тәрбие беру-шеберлікті қажет етеді. Абай өлеңдерінің тәрбиелік
мәні зор. Абайға дейінгі ақындарға қарағанда, Абай шығармаларының шығысқа
тән өзіндік ерекшелігі барлығымызға байқалады.
Абай әрбір шығармасы арқылы балаларға тәрбие беруді ойластырады.
Абайдың “Ғылым таппай мақтанба”, “Бойы бұлғаң”, “Сабырсыз, арсыз, еріншек”,
“Әсемпаз болма әрнеге” сияқты өлеңдерінде балаларға тән ойшылықты, білімге
ұйтыушықты, іскерлікті, тапқырлықты көрсетуге болады. Өлеңдерінің тіл
шеберліктеріне орай, жастарды білім алуға,өнерді, ғылымды игеруге шақырады.
Әрбір өлеңінде адалдыққа, әділдікке, ізеттілікке, еңбек сүйгіштікке,
достыққа, бауырмашылдыққа, жақсы мінезге баулу, тәрбиелеу ісі қамтылған.
Абай тәрбие мәселесіне де ерекше көңіл бөлген. Абай өз халқының төл
перзенті, сол ортада өсіп өніп, өзі өскен ортасының тәлім-тәрбиесін алып,
кейін сол ортаға қызмет етіп, оның жаманы мен жақсысын әбден біліп ой
елегінен өткізе отырып әбден кемелденген, кезінде, енді өзінің
педагогикалық ой толғаныстарын, келер ұрпаққа білдіріп, беріп отырған
кеңесі болатын. Адам тәрбиесі туралы осынау ойлар желісі: Тоныкөк пен
Култегін жазбаларынан бастап, Әл-Фараби, Ғаббас Жауһари еңбектерінде
тереңдей түссе, Абай осы ғұламалардың педагогикалық ойларын барынша
айқындап, мәнін аша түсуді мақсат етеді.
Абай тәрбие мәселесіне көңіл бөле отырып, адамның өсіп жетілуіндегі
тәрбиенің роліне ерекше тоқтала келе, өзінің он тоғызыншы қара сөзінде
“Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып-естілердің
айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарында болады. Естіген нәрсені есте
сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді” – деп ақыл естің тәрбиенің желісі
арқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді.
Абай жас ұрпақтың белгілі бір мамандықты игеруін уағыздайды. Жастардың
белгілі бір өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын, адал еңбекпен мал
табуын уағыздаған ұлы ақын оларға:
Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, - бар қалан.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелеп жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз.Белгілі абайтанушы-ғалым М.Мырзахметұлы: Абай
мұрасының оқыту республикамызда барлық тілдердегі мектептердің оқу
бағдарламасынан тұрақтфы орын алса да, дәл кәзірге дейін ұлы ақын
туындыларын оқытудың әдістемесі мен ол туралы сан қилы көрнекі құралдарды
жасау қолға алынбай келеді. Ал бұл істің жүзеге асуын күнделікті меттеп
тәжірибесінің күн тәртібінеқойып отыру талабымен санаспауға болмайтын кезең
туды,-деп жазған еді(3). Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарды ұйымдастыруда
Абай мұрасын қолданудың әдістемелік сипатын, өсіп келе жатқан буындардың
көзқарасы, ақыл-парасаты, іс-әрекеті, мінез-құлқы, жүріс-тұрысына іс
жүзінде ықпал етуінде екендігі анық.
Оқушылар Абай шығармаларын оқи келе оның өмірге деген көзқарасын және
де тәрбие мәселелерін осы Абайдың шығармаларынан табады. Абайдың ұлы ойшыл,
ғұлама ғылым, ұлағатты ұстаз дәрежесіне жетуі өз халқының бұрын соңды
жасаған ұлттық тәрбие ойларынан, халық даналығынан бастау алғандығы.
Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысаны “Атаның баласы болма,
адамның баласы бол..., жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін” деген
гуманистік ой пікірді қуаттау болды. Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім,
адамгершілік, әдеп, мораль мәселелері қазақ халқының рухани азығына
айналып отыр.
Проблеманың көкейкестілігі мен практикалық маңыздылығы бізге зерттеу
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларын Абай Құнанбаевтың педагогикалық
идеяларының негізінде тәрбиелеу деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу объектісі: Абай Құнанбаевтың педагогикалық және
психологиялық көзқарастар жүйесін бастауыш мектептің оқу тәрбие ісіне
енгізу жолдары.
Зерттеу пәні: Абай Қунанбаевтың тәлім-тәрбиелік мұраларын тиімді пайдалану
арқылы бастауыш сынып оқушылардың танымдық дүниетанымын дамыту.
Зерттеу мақсаты: оқушыларға Абайдың шығармаларын оқыта отырып, оларды
еңбек сүйгіштікке, адамгершілікке, білімділікке, достыққа, әдептілікке
баулу, сабақта және сабақтан тыс уақыттарында оқушыларға Абай даналығын
таныту, Абайдың шығармаларына деген қызығушылығын арттыру.
Ғылыми болжамы: Абай Қунанбаевтың педагогикалық мұраларының тәлім-
тәрбиелік маңызына терең бойлаған күнде ғана, рухани құндылықтарды бағалай
білетін, ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
1. Аталған тақырып бойынша әдебиеттермен танысып, оларға талдау жасау.
2. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие ісінде Абай Құнанбаевтың педагогикалық-
психологиялық жүйесінің тиімді жолдарын анықтау.
3. Абай Құнанбаевтың педагогикалық- психологиялық көз- қарастар жүйесін
пайдалану арқылы, оқушылардың дүниетанымын кеңейту.
Зерттеу әдісі:
1. Психологиялық- педагогикалық әдебиеттерді талдау әдісі.
2. Оқу процесін бақылау әдісі.
3. Педагогикалық эксперимент әдісі.
4. Мұғалімнің тәжірибелерін жинақтау және қорытындылау әдісі.
Зерттеу орны: Мойынқұм ауданы, Тұрар Рысқұлов орта мектебінің 2 ә
сыныбы.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде проблеманың теориялық негіздеріне шолу жасалды,
қазақтың көрнекі ағартушысы Абай Қунанбаевтың психологиялық-педагогикалық
көзқарастарының қалыптасу барысы анықталып, оларды жақсарту және жетілдіру
жолдары белгіленді.Алынған материалдар зерттеудің ғылыми апаратын және оның
болжамын жасауға негіз болды.
Екінші кезеңде Абай Қунанбаевтые мұралара арқылы бастауыш сынып
оқушыларының арасында тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Бұл
кезеңнің нәтижесінде жинақталған материалдар қорытылынды.
Үшінші кезеңде жинақталған материалдар талданды, алынған нәтижелер мен
қорытындылар, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдістеріне ендірілді.
І ТАРАУ. АБАЙ ТАҒЫЛЫМЫ – АЗАМАТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
1.1 Абай Құнанбайұлы еңбектерінің тәрбиелік мәні
Абай мұраларын зерттеу, жинақтау мектеп оқушыларына оқыту арқылы, Абай
тағылымымен беру, үйрету іс-азаматтық тағылым екендігі даусыз. Абай -
қайталанбас тұлғаның бірі. Оның ақындық өнері - қыры мен сыры мол дүние,
әдебиет сабағында көркемсөз шеберлерін талдаған кезде, Абай шығармаларын
салыстыра оқытуға басты назар аударғанымыз жөн. Абай өлеңдері арқылы
адамгершіліктің асыл қасиеті мен достыққа тән шумақтарын оқушылар жүрегіне
жеткізе білу нағыз шеберлікті қажет етеді. Абай шығармаларындағы шыншылдық,
әрбір өлеңінен байқалынады. Халықтың дәстүр мен әдеп-ғұрып, салт сана әрбір
өлең шумақтарында кездеседі. Абайдың “Қалың елім, қазағым қайран жұртым”,
“Сегіз аяқ” өлеңдерін оқушыларға түсіндіруді түпкі жолдармен іске асыруға
болады. Ақын өлеңдеріндегі әрбір шумақтар жақсы мен жаманды, ақылды мен
ақымақты, мақтаншақты, достықты білдіре отырып, жақсы болуға, білімге,
ғылымға, іскерлікке тәрбиелеуге басты назар аудартады. Бұл жағдайда көп,
ұстаздар біле бермейді. Ақынның әрбір өлеңін талдап оқу арқылы оқушыға
қажетті шумақтарды жеткізе білу – мұғалімнің шығармашылығының шеберлігін
қажет етеді. Абай тағылымына түсіне білуіміз қажет. Абай айтқан әрбір сөзде
үлкен мән жатыр. Өлең шумақтарындағы философиялық ойларды оқушыларға дұрыс
жеткізе білуіміз қажет. Абай - әдеби тілдің атасы екендігіне кәміл сенуге
болады. Абай шығармашылығындағы ойлы шумақтарды әдеби тілдің орынды
қолданғандығын өлеңді оқыған сайын білесіз. Оның қара өлеңдеріндегі
шығысқа тән терең ойларына да тән қаласың. Абай – сөз шебері әрі әдеби
тілдің атасы. Ұлы ақынның айтар ойы, армандаған мұраты қазақ халқының
ұғымыме үйлесіп жатыр. Қорыта айтқанда, дәстүрдің ұлы мен үні бола білу –
кез-келген ақынның қолынан келе бермейді. Абай өз дәуірінің үні бола білді.
Абайды ақын еткен оның шығармасы болса, Абайдың ұлылығын дүние жүзіне
белгілі еткен ұлы жазушы Мұхтар Әуезов болды. Оның “Абай жолы” эпопеясы,
Абай өмірінің тарихи кезеңін түгел қамтыды(1).
Қазақ әдебиетінің классигі – Абайдың шығармаларын мектепте оқытуда
ерекше назар аударуға тиісті бір мәселе бар: Ол- ақын мұрасына, олардың
тақырыбы мен көркемдік өрнектеріне, әлеуметтік мәселелерге талдау жасау мен
ғана шектелмей, суреттердің дүние, өмір қоғам туралы көзқарасын, яғни
дүниетанымын көрсететін ойларына да кең сипаттама берілуі керек-ау. Бұл
қазіргі уақытта аса жайлардың бірі.
Абай – білімді, философ ақын. Әуезов ақын шығармашылығының
қалыптасуына, дамуына үш мәдениеттің елеулі әсері болғанын атап көрсетеді.
Мұның біріншісі – қазақ халқының есте жоқ ерте заманнан жиып өсіріп келген
өз даналығы – халықтың ауызша әдебиет қоры. Екіншісі – араб, парсы, түрік
тіліндегі шығыстың рухани қазынасы. Үшіншісі – орыс халқының мәдениеті және
сол арқылы Европа мәдениет “Абайдың ақындық біліміндегі ең бір ірі жағы осы
айтқан үш қазынаның қайсысына барса да құр ғана үйренуші, еліктеуші боп
барған жоқ”, - деп жазды(1).
М.Әуезов: Қайдан алсын, нені алсын – баршасын да өзінің үлкен ойлы,
терең толғаулы ірі ақындық ерекшелігі арқылы үнемі ой елегінен өткізіп, өз
өнерімен мықтап қорытып, өзінің қайран жүрегінен шыққан бұйым табысы
етіп ала біледі(1).
Біздіңше М.Әуезов осы сөзінде Абайдың дүниетанымына байланысты
философиялық мәселені қозғап отыр.
Абай білім терең болғандықтан, оның шығармаларында дүние, өмір,
тіршіліктің мағынасы, адам және қоғам, болашақ туралы толғаған ойлары да
аса терең.
Данышпан ақын дүние құбылыстарын ұғыну мәселесінде ғылымға үлкен мән
берген. Ғылым адамның танымдық қызметінің ерекше түрі екенін терең
түсінген(2).
Абай өзі өмір сүрген қоғамның қайшылықтарын әлеуметтік
теңсіздіктердің, қазақ елінің экономикалық және мәдени жағынан арта
қалушылығының себептерін көре білді. Бақытқа жеткізетін жалғыз жол - өнер
мен білімді жоғары бағалау, халықты өнер білімге шақырып, “мыңмен жалғыз
алысып”, надандықпен күресті. Міне ойшыл ақынның кітап қырлары осындай.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер деткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім – дейді.
Абай атамыз, бізге өзінің жан озабын ақтарып, басқасын былай қойғанда,
осы біз жастар бұл төрт жолдың мойынға түсер салмағының қаншалықты
ауырлығын жете сезінуі деп айта аламыз ба?
Абайды қанша оқығанымен шөліңіз қанбай қуныға түседі екенсіз.
Төмендегі екі-ақ шумақ өлеңі оны оқыған жанды ауыр ойға қалдырады.
Мен боламын демеңдер,
Аяқты алшақ басқанға.
Екі көзің аларып,
Құр қарайсың аспанға.
Сөйткен адам жолығар,
Кешікпей-ақ тосқанға.
Кім мұны өтірік дей алады? Ешкімде. Айналамызға зер салсақ, мұндай
жандар республикамыздың кез-келген түкпірінен табылады.
Абай білімі терең болғандықтан, оның шығармаларында дүние, өмір
тіршіліктің мағынасы, адам және қоғам, болашақ туралы толғаған ойлары да
аса терең. Абайдың әдеби мұрасынан философиялық категориялардың алуан түрлі
көріністерін табуға болады. Абай дүниенің болмасын, оның болған және бола
беретіндігін, табиғаттың өмір сүру заңдылықтарын түсінген. Ол
құбылыстарының сырын, дүниенің бір қалыпта тұрмайтындығын, жаратылыстың
бар нәрсені бір түрден екінші түрге ауысып, өзгеріп жататындығын, мұның өзі
табиғи дамудың заңдылықтары екендігін таныған(4).
Абай өлеңдері – еңбек сүйгіштікке тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар.
Абай дүниеде өмір сүру де, оны білу де, тану да бәрі еңбекпен келетінін
түсінді. Адам өмірі үшін де ол еңбектің шешуші роль атқаратынын, еңбексіз
өмірдің адамды аздыратынын ескертеді.
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп.
Ауылдың жаны терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп, -
деп басталатын өлеңі табиғаттың түнгі көрінісін, махаббаты жарасқан екі
жастың тұлаған жүректері мен жылы құшағын ұштастыра бейнелейді. Абай
шығармаларының шалқар көзі дәуірінің қасіреті мол шырайсыз шындығында
жатыр. Ақын өмір теңізін кешіп жүріп, оның терең тұнығынан меруерттерді,
сынаптай таза мөлдір тұнығынан нәр татты(5).
Абай шығармаларының шырқау биігі мен шынарлы шықты, жер жүзілік
көркем өнер туындыларының ең жақсы үлгілері деңгейінен табылады. Абай есімі
адам баласы тарихында сирек кездесетін таланттар қатарында аталады.
Абай лирикасы - өмірдің шынайы жылуына толы күн нұрындай әсерлі
шығармалар, жан сергітер самал лебі есіп тұр. Ақын өлеңдері оқушысын күн
нұрына бөлеп, көк майсоға орағандай керемет ләззат береді. Ол кейде шексіз
қуаныш бесігінде тербетсе, кейде қайғы-қасіреттің қара түнегіне душар
етеді. Абай терең ойдың ақыны. Ол әрбір жүрек тебіренте тереңдете
толғайды. Кемеңгер ақын өлеңдерін сыдыртып оқып шығып, толық түсінік алдым
деу қиын. Әрбір өлең жолдарының өзіне үңіле, ойлана оқу ғана дегенге
жеткізеді. Оқыған сайын бұрын оқыған Абай сөздерінің жаңа сырын ашып
отырасың.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла, -
деген жолдардың өзінен-ақ ақын көп нәрсе аңғартқандай. Абай дүниенің
құбылысын терең түсінген ақын. Абай сөздері ойлы, сырлы (содан жиған
тергендерін ой-елегінен өткізе отырып, ақындық қуатты)(6).
1.2 Абайдың ұлттық тәрбие негіздері
Абайдың тәлім-тәрбиесі өзі өмір сүрген ортасы мен етене байланысты.
Оның бойындағы барлық асыл қасиеттер – даналық, данышпандық сол ұлтынан
берілген, сол ұлтынан сіңген қасиет. Сондықтан Абайды өзі туып, өзі өмір
сүрген ортадан, топырағынан бөле-жара қарауға болмайтыны сөзсіз. Біздің
пікірімізше Абайдың алғашқы мектебі туған халқының сол үлгі өнегесінің
барлық жақсылық жақтарынан нәр ала отырып, оның кемістігін басқа
халықтардан әсіресе, оқу-білім, ғылым мен техника жағынан асып түсіп
жатқанын ақыл тезіне салып, қатты міней отырып, оны түзелуге, өркениетті,
зиялы ел болуға шақырды. Осыған байланысты өзінің адам тәрбиесі туралы
ойларын дамытып, өрбітеді. Әрине туған халқында Абай олардың үлгі өнеге бар
еді “Тоғыз ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар” дейтін халқымыз, ердің құнын
бір-ақ сөзбен шешкен ғой. Олай болса, халықтың философиялық ой пікірлерін
ерте зерттеген Абай өз халқының даналығына ерте деп қойған. Содан жиған
тергендерін ой-елегінен өткізе отырып ақындық қуатты тезіне салады.
Сонымен Абай әбден ақыл-ойға толысып, өз арнасынан асып-төгілген кезде
“толық адам” болу үшін, төңірегін түгелдеп, маңайындағылардың көңілін ашу
үшін өз еркі өз қолынан шығып кеткен қазақтың билеушілерімен терезесі тең
болмаса да қатар жүруді ойлады.Ол үшін өзі бала кезінде үш ай оқыған орыс
тіліне қайта оралып, оны осы жер ортасына келгенде қолға алуға бекінді.
Бірақ оған әлі де болса мықтап деп қол алмайды. Бұл туралы 1933 жылы латын
әрпімен басылып шыққан Абай жинағына келген “Абайдың туысы мен өмірі” деген
өмірбаяндық талдауында М.О.Әуезов былай деп жазды(8). “Сондықтан алғашқы
рет орыстың тілін іздеп, оқу біліміне қарай көңіл болу осы кезден
басталатын сияқты бұл уақытқа шейін Абайдың барлық орысша оқуы үш-ақ айлық
сабақпен біткен. Әрине ол білімге кейінгі күндері Абайға азық болды деп
айтуға болмайды. Әрине Абай батыс пен шығыстың алдыңғы қатарлы ақыл-ой
иелерінен үйреніп, өз көзқарасын дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге сол
арқылы қазақ поэзиясы мен халқының ойлау жүйесіне жаңа бір әдеп, серпілік
әкелік, жаңалық кіргізгені оның алайда туған халқының төл мәдениеті мен
өнері, бай ауыз әдебиеті, халық педагогиканың үлгі, өнегесі мен
философиясы, оның адамгершілік, этикалық, эстетикалық талғамын
қалыптастыруда жетекші роль атқарған да ойлаймыз.
Шығыс мәдениеті қазақ үшін, оның ішінде Абай үшін таңсық емес еді. Ол
медреседе оқуы барысында онымен едәуір танысқанды. Сондықтан, батыс пен
шығысқа дем қойып үңілмей тұрғанның өзінде-ақ ол ақын болып, ойшыл болып
қалыптасқан, өзіндік бағыты мен бағдары бар, өзіне ғана тән айтар ойы бар
өз ортасынан озып шыққан ойшыл адам еді. Бұл жерде Батысқа дем қоюы ең
алдымен орыс тілін біліп, ғылымын оқуы, сол арқылы батыс ойшылдарымен
танысуы, өз ортасынан озып шығып, өз жауларынан басым түсу үшін керек
болса, кейін үздік ойларының тынысын кеңейте түсуге зор үлес қосты. Десек
те Абайдың тыныс тіршілігі ой жүйесі бүгінгідей өз жұртымен, өз ұлтына ғана
тән қасиет еді. Олай болса Абай үшін халық педагогикасының, ұлттық
тәрбиенің атқарған қызметі орасан зор Абай шығармаларынан туған халқының
жан дүниесі мен салт санасы әдет пен ғұрпына жат қылықтарымен бірге
ғасырлардан бері ұласып келе жатқан кертартпалық, керенаулықты да өлтіре
сылайды. Сөйтіп, халқын ілгері дамыған жұрттардың қатарына жетуге, өнер,
білім ғылымды меңгеруге шақырады Абайдың ақын парасат пен жүрек тәрбиесі
туралы пікірлері Әл-Фараби Дауын мен Баласағұн жүйелері мен байланысып
жатыр(7).
Әл-Фараби былай деп жазды “жақсы мінез-құлық пен ақын күйші болып,
екеуі біріккенде – бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады. Егер осы екеуі
жақсы мінез-құлық пен ақыл күші бірдей болып келсе, біз бойымыздан және
әрекетімізден адалдық пен жтілгендікті табамыз және осы екеуінің арқасында
біз ізгі игілікті және қайырылды, мінез құлқымыз мақтаулы болды”(5,6).
Абайдың 31-ші сөзінде “Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп
бар. Әуелі көкірегі байлаулы берік болмақ керек, екінші – сол нәрсені
естігенде ғибраттану керек, үшіншісі – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт
қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек, төртінші – ой кеселді нәрседен
қашық болу керек. Егер ой кез келіп қалса салынбау керек(7,8).
Абай мінезсіз адамдар ең әуелі өзінің ақылын тоздырады, содан бүкіл
тіршілігінің мәні мен сәніне өздері қиянат жасайды, - дейді. Адам мінезін
тәрбие арқылы жетілдіруге болады, - деген пікір айтылады. Абай:
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойыңа жұқпақ сырғанар.
Ынталы жүрек сүйген сөз,
Бар тамырда қуанар, - деп адам тәрбиесінің темір қазығын
жүрекпен байланыстырады(9).
а) Абай еңбек тәрбиесі туралы
Педагогикалық оқулықтарда және халықтың педагогикаларында еңбек тәлім
тәрбиенің ықпалды әсерімен және адамгершілік сананың қалыптастырудың
этикалық білімділікті, адамгершілік сананы қалыптастырудың сара жолы.
Абайдың айтуы бойынша “еңбегі бардың өнбегі бар”. Абай ақын адамгершілік
жоғары саналық еңбекке, еңбек тәрбиесіне негізделуін өзінің өлең
жырларының, мақаларын (қара сөздерінің) арқау етті: “Ақын бітпес дәулетке,
дәулет бітпес келбетке, жан-жақты болып жетілуі, тірелуі еңбекке” – деп
жырлауы соның айғағы(10).
Ұлы ағартушының бар үміті жастар еді. Жастарды еңбек етуге үйрету
содан керек. Абайша айтқанда еңбек сүйгіштік-адамгершілік қасиет. Сол
себепті адам болғысы келген жанның бәрі де адал еңбек істеулері керек. Тек
еңбек қана адамды, адам етуі. Материалдық молшылық жасайды, рухани қайрат
береді. “Адалдыққа, адамгершілікке, тырысушылық” – деп жазды. Абай биік
дәрежедегі сананы туғызды.
Сана – адамның адамшылығын ақыл-ойын және ғылымға деген қызығушылығын
еңбек етуге адалдық пен құрларлықты туғызады” – деп жазды.
Адамды сүю, адал еңбек ету, ерінбеуғ әр уақытта алға ұмтылу әрбір
шығармасының алдына арқау болып отырды.
Оны биік мақсат тұтты:
Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын көруге,
Көкірегінде болсын кез, - деу содан.
Халыққа білім берудегі, оны адамшылыққа, еңбек тәрбиелеуде ол
жастардың еңбекке тәрбиелеудің, еңбекке баулудың нәтижесі, жемісі деп
түсінуде. Ол жастарды олақ болма, шеберлікке үйрен. Еңбек ет, мал тап, деп
еңбек рахатын көруге шақырды. 1886 жылы жазған оысндай сендам жігіт елде
мол-ақ.
Бәрі де шаруаға келді олақ,
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзер,
Бар білгені қу борбай сымпыс шолақ-деп сынап мінеді.
“38-ші қара сөзінде күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар,
сонан қашпау керек. Ол: әуелі надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі –
залымдық. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы, білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік дүниеде күллі өмірдің дұшпаны. Абайдың мақсаты күн көрісте
біреуді біреу жемеу керек екенін, өнер иелеріне өнерлі, өнімді еңбек атқару
қажет екенін жастарға түсіндіруі болады. Абай өлеңдері еңбек сүйгіштікке
тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар. Абай дүниеде өмір сүруде, оны білуде,
тануда бәрі еңбекпен келетін нәрсеге екенін түсінді. Адам өмірі үшін де ол
еңбектің шешуші роль атқаратынын еңбексіз өмірдің адамды аздыратынын
ескертеді. Абайдың түсіндіруінше, еңбек адамның, ерік-жігерінің
тәртіптілігін реттейтін, бойдағы қайғы қасірет атаулыны жоятын теңдесі
жоқ шипа Абай адам бір іс-әрекетпен айналысқанда көңіл хаты жоғары болатыны
яғни адам еңбекпен, таза да адал, өнімді еңбек үстінде – одан ләззат алып,
отыратындығын, дұрыс көрсете білді. Абай ой еңбегіне тәрбиелеу мен және
еңбегін тәрбиелеу және отбасы тәрбиесінің, бала тәрбиесінің педагогиканың
негізі – еңбек тәрбиесі деген тұжырым жасайды.
ә) Абай адамгершілік тәрбиесі туралы
Халықтар достығының жолында күрескен, асыл сөздің зергері,
Қазақстанның қоғамдық және өміріндегі азаттықты аңсап алған бастаушы, аса
ірі тұлға, рухани көсем – ұлы Абай Құнанбаев болды. Ұлтымыздың рухын
ұялататын, басына бақ пен тұғырына дәулет қондырып, басына ақылды, жузырына
білімді азаматтарды алып, ынтымағы жарасып, ырысы тасыған, талаптысы
талпынып, шешені шенелген, дарындысы дараланып, ерлері еленген, аруын
аялайтын, саналысын саралайтын салауатты қоғамдық қалыптастыру бағытын
армандап, келешек ұрпақ үшін шыбын жанын қинап аз тер төккен жоқ. Әділдік
пен адамгершілік үшін, өнер мен білім үшін күрес, халықты қоғамдық еңбекке
үндеу, әйелдің қадір-қасиетін қастерлеу, поэзия мен жалпы көркем өнердің
қоғамдық әлеуметтік мәнін жоғары бағалау(9,10).
Абай шығармашылығындағы осындай өзекті де жанды идеялар сол дәуірдің
озық талап-тілектерін айқын танытады. Абзалы, мұндай киелі дана мен
даышпанды. Өмірге әкелген ел-тегін ел емес “Мен бір жұмбақ адаммын, оны да
ойла” – деп болашаққа ұрпаққа сөз тастаған. Абай қоғамындағы жаңалықтың
жаршысы бола білді. Абай өлеңдерінің көпшілігі жастарға арналған “көкірегі
сезімді, тілі оралымды” жастарға ұлы ақын-қайраткер әр кез жарқын үміт
тартқан. Оларға жақсы ой салып, жарастықты істерге бастарды өз міндеті деп
санаған. Қазақ деген халық барда Абай туралы проблема таусыла қоймас.
Өйткені Абай мұхит сынды. Ал мұхит суынынң таусылмайтыны белгілі ғой.
Көптеген Абай танушы әдебиетшілеріміз бен зерттеушілеріміз данышпандық
еңбектерін тек әдеби тұрғыдан ғана зерттер келді. Себебі, Абайды әркім өз
әлі мен түсінді, таниды ғой. Ұлы Абайдың әр сөзінің мағынасы аса терең
зерделі көңіл мен, қырағы көзбен жүйелі түрде зерттеуді талап етеді(11).
б) Абайдың тәлім-тәрбиелік қара сөздері
Қазақтың ұлы ақыны, кемеңгер ойшылы Абай Құнанбаев данышпандығын
бүкіл дүние жүзі мойындаған. Ал, Абайдың этикалық, философиялық мазмұндағы
қара сөздерінің тәлім-тәрбиелік мәні орасан зор. Бұған, әсіресе
педагогиканы оқыту барысында көзіміз анық жетеді. Өйткені педагогика
курстық әрбір бөлімнің мазмұны Абайдың қара сөздері арқылы толыға түседі.
Ол өлеңдерінде де қара сөздерінде де өмір шындығын, халықтың арманын,
болашақ қамын көздеген жазушы. Абайдың қара сөзге бет бұрып ойламаған
жерден ойға алған кездейсоқ емес, керекті заңды бетбұрыс еді. Көңіліндегі
көрікті ойдың өзін қашырмай халыққа жеткізу, өнеге қалдыру, ақыл айтыу, оны
терең толғайтып, қиялы қанаттанып, шабыт биігіне көтерілді(12).
Айтар сырларын, арман-ойларын түгел баяндап, тыңдаушысын тәнті етіп,
оқушысының сусынын әбден қандыру үшін тек поэзия аздық ететіндегі, прозаға
да бет бұрды. Ғылыми педагогика жеке адамдардың дамуына ықпал ететін
фонтарларға тұқым қуалаушылығы, әлеуметтік орта және тәрбиені жатқызады.
Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуында ойлаған фонторлардың әрқайсысының
алатын орны маңызды. Егер педагогиканың даму тарихына көз жіберсек, даму
мен қалыптасуға байланысты әр кезеңде түрлі теориялар мен пікірлер болғанын
көреміз.
XVIII ғасырда пайда болған префоризм ағылшын жоқтаушылар жеке адамның
дамуында тұқым қуалаушылықтың ролін асыра бағалайды. Адамның барлық
қасиеттері ана құрсағында жатқанда пайда болады,тәрбие арқылы адам
табиғатын өзгертуге болмайды. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы жайлы
Абайдың көз қарасы ғылыми педагогиканың тұжырымын мен сәйкес келеді.
“Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі ішсем,
жесем, ұйықтасам деген жан құмарлығы. Екіншісі – білсем екен, көрсем екен
деген жан құмарлығы. Тәннен жан артық, тәнді жанға бас ұрғыза керек еді”
(жетінші сөз) деп, адам жанып тәрбиелеу керектігін айтады.
“Абай ата-атадан туғанда есті болмайды естіп, көріп, ұстап, татып
ескере, дүниедегі жақсы жамнды таныды. Естіген есте сақтау, ғибрат алу
ғана есті етеді” (19 сөз) деп ақыл естің тәрбие арқылы жетілетінін ғылыми
тұрғыдан дәлелдейді(12).
“Адамның адамшылығы жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы жақсы ұстаздан
болады... (18 сөз) дей келе, Абай сүйекке біткен мінез сүйек пен бірге
келеді” дейтін теріс көзқарасы әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ
алып, өзін қоршаға жастарға байланысты тұжырымға келеді. Сондай-ақ
адамдардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне ерекше тоқталды. “Егер есті
адамдардың қатарында болғың келсе, күніне бір мәрте, болмаса жұмысында бар,
ең болмаса ойында бір мәрте өзіңнен-өзің есеп ал!” (15 сөз).
Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы тұқым қуалаушылыққа
байланысты дейтін идеялистік көз қарасқа қарама-қарсы Абай адам мінезінің
қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеп былай деді “Егер мен заң
қуаты қолында бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің
тілін кесер едім” (37 сөз).
Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі тәрбие екеніне осыдан
артық қандай дәлел керек. Абай адам мінезінің түрлерін жақсы, жаман деп
екіге бөледі. Жақсы мінез дерге адамгершілік, имандылық, әдептілік,
сыпайылық, беріктілік, еңбек сүйгіштікті жатқызса, сенгіштік, арсыздық,
мақтаншақтық, қулық, еріншектік, жауыздықты жаман мінез деп есептеледі.
Осыған байланысты “Құлық тәрбиесі” тарауын өткенде 12, 13, 15, 19, 21, 26,
28, 34, 35, 37, 38-ші қара сөздерін талдауға болады. Жастардың белгілі бір
өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын уағыздаған Абай өзінің 33-ші “Егер
мен керек болса, қол өнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұталмайды”, -
деп жастардың сегіз қырлы, бір сырлы болуын жақтайды.
“Адам баласының ең жаманы – талапсыз...” (44сөз) деп, еңбек етуді
насихаттайды.
Абайдың қара сөздері тек жалпы-прозалық жағынан ғана маңызды шығарма
емес, сонымен бірге, ол өзінің тілі, стилі жағынан да маңызды еңбектер.
Абайдың қарасөздерінің қалың көпшілікке тән стильдік ерекшеліктерінің
бірі-белгілі ойды қысқа, оның нақты етіп айтып беретін қасиет. Ол еш
уақытта егжей- тегжейлеп, айнала орап, өмір фактілерін қайдырмай жатпайды.
Айтар оймен тікелей бастап, етек- жеңі жинақы тіркестер арқылы түйіндейді.
Абай қара сөздеріндегі екінші бір стильдік ерекшелік, ол – нақыл
сөзділік. Тағы бір өзгешелігі, оның үгіт өсиетшілдік мазмұнына лайық
публицистикалық дидактизм. Абай шығармаларының негізгі стильдік
өзгешеліктері – оның идеялық мазмұнына өрістейтін жаңалықтар. Қысқасы
педагогиканы оқыту барысында ұлы Абайдың қара сөздерін қолдану оқушының
танымдық көзқарастарын қалыптастыруда, олардың адамдық тұлғасын жетілдіруге
маңызды құрал екені сөзсіз.
Ендеше, Абайды оқиық, Абайдан үйренейік.
1.3 Абай және халық педагогикасы
Абай қарапайым ұстаз емес, ұлы философ, ұлттық дәрежедегі ұстаз.
Бәрімізге мәлім, 9-класқа дейін Абайды тиіп-қашып оқытып, ой толыққанды
Абай шығармашылығы бозбала жеткіншектің, азаматтың ул-сапары алдында,
кәмілеттік құжат алар шағында, қолға алынды.
Абайды оқудың, Абайды түсінудің, Абай педагогикалық мұраларын өмірге
қолданудың амал тәсілдерін дәл осы кластан бастаса – нұр үстіне болып еді.
Бұған пәк мұғалім емес, мектептің педагогикалық (оқудың) ұжымы нақты
бағдарлама белгілеп, политехникалық оқудың әр буынына Абай сабағын енгізу
керек. Алғашқы таным алдымен өзіңді білу, тарихты түсінуден басталмай ма!
Осыған ұлы ұстаздың “Бір-екі сөз қазақтың қайдан шыққандағы тұр” тарихи
эссесін еркін, әдемі пайдалануға болады. Бұл шағын тарихи еңбекте этнос,
халық, мемлекет, намаз сырлары ашылып, шаруашылық жарантері, жойқын
басқыншылық соғыстар, исламизм, монголшылдық және халық психологиясы
халқында өте мазмұнды дәріс бар. Тарихшы ұстаздық бұл еңбегінде қазақтың
бағзы ел билеу тәртібі, әсіресе Қасым ханның қасқа жолы, Есімханның ескі
жолы, Әз-тәукенің жеті жарғысы және отаршыл Россияның қос жарма басқару
тәсілдерінің күрделі проблемалары терең тебірейіспен әңгімеленеді.
Абай – ұлы философ, әулие көрінген. Суреткердің 37-ғаңмасының 17
бабында:
Дүние – үлкен көл,
Заман – соққан жел.
Алдыңғы толқын – ағалар,
Артқы толқын – інілер,
Кезекпенен өленер
Баяғыдай көрінер, - деп айтқандай біз қазір өлі ара
кезеңінің табалдырығында тұрмыз, бүгінгі қазақтың да дәулеті біз баяғы төрт
түлік мал. Қазіргі жекеменшіліктің сан алуан түрлері қарыштап дамыған
шақта, дәулет молайып, оны жұмсаудың мәселеріне келгенде Абай
ескерткіштеріне деп қойған артық болмайды(1,13).
8-ші қара сөзінде: “Байлар, олар өздері де бір күн болса дәулет
қонып, дүниенің жарымы басында тұр... Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім
ұяты, ары жақыны – бәрі мал”, - деп дәріс бастамасында қатты мазасызданса
Абайша, егер өмір сүру мақсаты мал жинау тұрса, ел әкімдері мен
пысықтарының білімі мен ғылымға қолдары тимейді, деп отырады. Білімсіз,
тәжірибесіз, надандықпен ел басқару жабайылық пен феодализм құрамына құлау
деп түсінеді.
Жалпы, Абай дәулетті жек көрмейді. Ол еңбекпен, маңдай термен келген
байлықты мұрат тұтады. Өйткені білім, ілім, ғылым игеру үшін, әлеуметтік
өмірдің кетігіне қалану үшін – адал еңбек ету керек.
Абайдың қара сөздеріндегі еңбек туралы ой пікір, ұшқыр ұсынбаларын
педагогиканың ұжымдар тиімді пайдалана алады, деп ойлаймыз. Абай адамтану
әлемінде еңбек ролін биікке қояды.
Әйгілі “Ғылым таппай мақтанба” өлеңіндегі 5 асыл іс (талап, еңбек, ой,
қанағат, рахым) Абайдың өмір диалектикасын игерудегі 5 асқар алып
бағдарламасына айналды.
Абайдың еңбек туралы асыл сөздері қазіргі жастар құлағына жат
естілмейді, кеудеңде сәуле болса- дүние жарқырай түспек. Әйгілі 3-ші
ғұламаға құлақ түрсеңіз, өзіңізден - өзіңіз қысыласыз” пәмилә Ғалымға
белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған, әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз
тартады: әрбір қайратсыз қорқақ, мақтанғыш келеді, әрбір арсыз, жалқаудан
сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады. Қазақта
“елу жылда – ел жаңа, жүз жылда жер жаңа” десе, бұл сөз дүниеге келгелі
ғасыр болса да, оның талабы да, ел де, жер де, адам да жаңарып отыр.
Ұлағатты иелініп, нақты істің нәтижесіне жетудің уақыты жеткендей мұндай
сөзді айту, бір қарағанда тосын көрінгенімен өте заңды. Қазақтың тоғышар
мінезінің психикасын ашу жалпандыққа тосқауыл қою, ұлттық рухты өсірмейтін
кеселді кескілеутек шын зорлаудың қолынан келетін харекат емес пе?
Абай адал еңбекті сүйді, адам қазір адал еңбекті арам пайда
тапқыштыққа айырбастап алған жоқпыз ба? Күнінде партия кеңес қызметін де
болған, өмір базарын армансыз тойлаған ел ағасы бірде лекция оқыған
ағайындарға “Қазақтар, заманың туды, енді армансыз байыңдар” – деп жар
салды. Қазір көше базарда қарасаң сыңсыған қара көздердің санадай ұл-
қыздары бәрі сонда саудаға, мектеп оқушылары өте белсенділік көрсетуі бізді
қатты мазасыздандыруы тиіс. Тағы да Абайға жүгінеміз.
Тағы да сана сарайымызды ивгитдің атқорасындай Абай ұлағаты арқылы
тазалап алу керек. Бәз болған 3-ші қара сөзге армансыз “Мұның бәрі төрт
аяқты малды көбейткеннен бұны байлық деп түсіңіз басқа ойынның жоқтығынан,
өзге енін, сауда, өнер ғылым секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді.
Ол мал көбейсе малшыға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды
жайлап, жүйрікті байлап еді, малдан айырылғандар көбейтсе, қыстаулы болар
еді деп, әуелі де ісімізден қос сағындық. Әрбірден соң сыртымызға шықты,
жауластық, дауластық”.
Байлықта сірә алтын секілді. Байлыққа кіріп, қонысқа сіңіп алған соң
ырық бермейді екен. Араны ашыла түссе - арашы мен адамды қалғытады. Енді
қайттік, құдай беріп тұрғанда байлық пен дәулеттен неге қашпақсыз? Жо, жоқ,
ағайын. Абай – халық данышпанның бұған да жауабы әзір. Суреткердің 33-і
ғақмасын әрбір дәріхана – ғинарап маңдайшасына айтуын зерттеуге лайық:
“Егер де мал керек болса, қол өнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер
жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сақтап қол өнерлі қазақтың әулиесі
сол”.
Бұл қарасөз жоғары класс жетекшіліктерімен қазіргі қоғам өміріндегі
қастерлі пікірлерді дұрыс ажыратуға, әлеумет өміріндегі сорақылықтардың бет
пердесі жулуға көп көмектесуі “Сонау тоқырау заманын сынай бастасаң болды...
қой, сен ол қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болды ғой” – деп
тамаша істер еді. Шынында солай ма екен, әй қайдам, меніңше бүкіл бір
мезеттік молшылық алдау арқылы жасалған емес пе? Тарихын білген, елін
сүйген шәкіртіңе енді Абайша білім нәрін ұсынайық. Ұлы ақын заманында
болашаққа қалай үміт артса, қазір оның мақсат-мұратын озық оқу
тәжірибиесімен әбден ұштастыруға болады екен. Абай ақын ғақияларында жас
балаға тән қызығынан әрі көп азығын мол беруді қуаттайды. Міне сонда ғана
“баланың жақсысы қызық, жаманы күйік” болмақ. Оның ең біріншісі 13-ші
сөздегі “иман” әсіресе, қазақ марғасқалары Шәкәрім “Ахмет ұстаған иман,
сосын қайрат, ақыл, жүрек, адамгершілік қасиеттерін дамытуға ұсынады.
Абай осы айтқан кәлсафа категориясын шыға төрт айын діңгекке мықтап
байлайды. Нағыз сахабалық үлгісіндей 18-ші қара сөзінде “Тегінде адам
баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І – БӨЛІМ. Абай тағылымы – азаматтық
тағлым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Абай Құнанбаев еңбектерінің тәрбиелік мәні.. 10
1.2 Абайдың ұлттық тәрбие негіздері ... ... ... ... . 14
1.3 Абай және халық педагогикасы ... ... ... ... ... 23
ІІ – БӨЛІМ. Абай Құнанбаевтың шығармаларын оқу-тәрбие
процесінде пайдалану әдістемесі ... ... 29
2.1 Абай шығармалары туралы оқушылардың білімдерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Кіші мектеп жасындағы балалармен жүргізілген
эксперименттік жұмыстар нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
Қара сөздері пәл-сапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және
педагогикалық ой пікірге толы.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат мүдделері бізге тамаша әдеби еңбектері
арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі
мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ қоғамының шын сырын ашты. Абайдың
шығармалары өз дәуірінің келелі мәселелерін реалистікпен суреттейтін,
мазмұнға бай, ізгі ойға толы, шебер тілді көркем туындылар.
Абай шығармалары қолдан көшіріліп, қолжазба күйінде не жатқа айту
арқылы ғана таралады.
Ресей географиялық қоғамы Абай туралы мәліметтерді ерте кезден-ақ
бере бастады. 1906-1907 жылғы “Хабарларында” ақынның суреттейтін және ол
туралы мақала жариялды.
Кейінгі жылдары республикалық ғылыми зерттеу орындары қадамдар
жасады. Күнделікті баспасөз бетіндегі мақалаларда былай қойғанда, көлемді
монографиялық зерттеулер де жарық көруде. Бұл еңбектер, сөз жоқ Абайтану
тарихында жаңа бір белес биігін танытады.
Абайтану қазір өз алдына бөлек бір ғылыми болып қалыптасты. Бұл
ғылымды негіздеуінде аса көрнекті ғалымымыз М.О.Әуезовтың еңбегін атап
көрсету қажет. Ол қазақтың классик ақыны Абайдың көркем образын жасаумен
қатар, терең ғылыми зерттеу жұмысын да жүргізіп, абайтану ғылымының негізін
салды. Ақын шығармашылығын жинастырып, оның тұңғыш толық жинағын шығарды.
Абайдың өмірі мен творчествосы туралы фактілерге бай, ғылым тұжырымдары
дәйекті де, терең көлемде монография жариялады. Ұзақ жылдар бойына еңбек
етіп, Абай творчестволарының келелі мәселелері туралы көптеген зерттеулер,
мақалалар жазды(1).
Бүгін де Абай мұралары жанрлық жағынан да, поэтикалық тілі,
көркемдігі мен халықтығы жағынан да жан-жақты әрі тиянақты зерттейді. Абай
творчестволарының арналары басқа елдер әдебиеттік, оның ішінде классикалық
әдебиетімен байланысты қаралып, одан ақынның аудару тәжірибиелері мол
зерттеулер тұғызып отыр. Абайдың дүниеге көзқарасы, қоғамдық ойлары, оның
орыстың ұлы демократтары идеясымен байланысы сияқты мәселелерінің де
беті ашылды.
Абайдың даналық ойларын, қоғамдық, әлеуметтік пікірлерін, философиялық,
эстетикалық, психологиялық, педагогикалық көзқарастарын, ақындық өнерінің
қуатты құдіретін саралап сипаттаған көрнекті жазушылар мен ғалымдардың Абай
мұрасы туралы еңбектері әр жылда жарық көріп отырады. Мысалы, М.Әуезов
Абай Құнанбаев, Абай еңбектерінің биік нысанасы, Әр жылдар ойлары;
Т.Тажибаев Философские, психологические и педагогические взгляды Абая
Кунанбаева, Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы; Қ.Жарықбаев Абай
Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ағартушысы; Шаймерденова К. Педагогические
взгляды Абая Кунанбаева бұл тізімді әлі де жалғастыруға болады, алайда
оның қажеті жоқ шығар деген ойдамыз.
Абайды зерттеу ісі қазір тек қазақ ғалымдарының ғана шұғылданар ісі
болмай, бүкіл одақ ғалымдарының төл ісіне айналып кетті. Абай
шығармаларының басқа тілде басылулары мен ақын жайында шыққан жеке
мақалалар мен кітаптар оны қалың қауымға бұрынғыдан да танымал ете түсті.
Абай мұрасы - өшпес қазына. Он жыл асқан сайын жаңарып, халқымен бірге
жасасып келеді. Ұлы жазушы М.Әуезов ақын шығармаларының толық жинағына
арналған алғы сөзінде: “Абай поэзиясы өзі айтқандай кең байтақ өмір базары
... әркімнің өз іздеген нәрсесі бар - салалап, ақшасына соны алар” дегендегі
іздеген оқушы өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек” деп жазды. Шынында әр
оқырман, жаңа ұрпақ өз қажетін, көңіл іздеуін Абайдың сырлы да, ғажайып
әлемінен тапты.
Абай шығармаларының тілі – Абайтанудың алғашқы қадамынан қолға алынып,
біршама жан-жақты зерттелінген объект.
Жас ұрпақты адамгершілікпен еңбекте, достыққа, бауырмашылдыққа
баулитын шығармалар жазған қазақ халқының дара ақыны. Абай Құнанбаевтың
орны ерекше. Абай туындыларын мектепке дейінгі мекемелердегі балаларға
оқыта отырып тәрбие беру-шеберлікті қажет етеді. Абай өлеңдерінің тәрбиелік
мәні зор. Абайға дейінгі ақындарға қарағанда, Абай шығармаларының шығысқа
тән өзіндік ерекшелігі барлығымызға байқалады.
Абай әрбір шығармасы арқылы балаларға тәрбие беруді ойластырады.
Абайдың “Ғылым таппай мақтанба”, “Бойы бұлғаң”, “Сабырсыз, арсыз, еріншек”,
“Әсемпаз болма әрнеге” сияқты өлеңдерінде балаларға тән ойшылықты, білімге
ұйтыушықты, іскерлікті, тапқырлықты көрсетуге болады. Өлеңдерінің тіл
шеберліктеріне орай, жастарды білім алуға,өнерді, ғылымды игеруге шақырады.
Әрбір өлеңінде адалдыққа, әділдікке, ізеттілікке, еңбек сүйгіштікке,
достыққа, бауырмашылдыққа, жақсы мінезге баулу, тәрбиелеу ісі қамтылған.
Абай тәрбие мәселесіне де ерекше көңіл бөлген. Абай өз халқының төл
перзенті, сол ортада өсіп өніп, өзі өскен ортасының тәлім-тәрбиесін алып,
кейін сол ортаға қызмет етіп, оның жаманы мен жақсысын әбден біліп ой
елегінен өткізе отырып әбден кемелденген, кезінде, енді өзінің
педагогикалық ой толғаныстарын, келер ұрпаққа білдіріп, беріп отырған
кеңесі болатын. Адам тәрбиесі туралы осынау ойлар желісі: Тоныкөк пен
Култегін жазбаларынан бастап, Әл-Фараби, Ғаббас Жауһари еңбектерінде
тереңдей түссе, Абай осы ғұламалардың педагогикалық ойларын барынша
айқындап, мәнін аша түсуді мақсат етеді.
Абай тәрбие мәселесіне көңіл бөле отырып, адамның өсіп жетілуіндегі
тәрбиенің роліне ерекше тоқтала келе, өзінің он тоғызыншы қара сөзінде
“Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып-естілердің
айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарында болады. Естіген нәрсені есте
сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді” – деп ақыл естің тәрбиенің желісі
арқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді.
Абай жас ұрпақтың белгілі бір мамандықты игеруін уағыздайды. Жастардың
белгілі бір өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын, адал еңбекпен мал
табуын уағыздаған ұлы ақын оларға:
Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, - бар қалан.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелеп жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз.Белгілі абайтанушы-ғалым М.Мырзахметұлы: Абай
мұрасының оқыту республикамызда барлық тілдердегі мектептердің оқу
бағдарламасынан тұрақтфы орын алса да, дәл кәзірге дейін ұлы ақын
туындыларын оқытудың әдістемесі мен ол туралы сан қилы көрнекі құралдарды
жасау қолға алынбай келеді. Ал бұл істің жүзеге асуын күнделікті меттеп
тәжірибесінің күн тәртібінеқойып отыру талабымен санаспауға болмайтын кезең
туды,-деп жазған еді(3). Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарды ұйымдастыруда
Абай мұрасын қолданудың әдістемелік сипатын, өсіп келе жатқан буындардың
көзқарасы, ақыл-парасаты, іс-әрекеті, мінез-құлқы, жүріс-тұрысына іс
жүзінде ықпал етуінде екендігі анық.
Оқушылар Абай шығармаларын оқи келе оның өмірге деген көзқарасын және
де тәрбие мәселелерін осы Абайдың шығармаларынан табады. Абайдың ұлы ойшыл,
ғұлама ғылым, ұлағатты ұстаз дәрежесіне жетуі өз халқының бұрын соңды
жасаған ұлттық тәрбие ойларынан, халық даналығынан бастау алғандығы.
Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысаны “Атаның баласы болма,
адамның баласы бол..., жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін” деген
гуманистік ой пікірді қуаттау болды. Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім,
адамгершілік, әдеп, мораль мәселелері қазақ халқының рухани азығына
айналып отыр.
Проблеманың көкейкестілігі мен практикалық маңыздылығы бізге зерттеу
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларын Абай Құнанбаевтың педагогикалық
идеяларының негізінде тәрбиелеу деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу объектісі: Абай Құнанбаевтың педагогикалық және
психологиялық көзқарастар жүйесін бастауыш мектептің оқу тәрбие ісіне
енгізу жолдары.
Зерттеу пәні: Абай Қунанбаевтың тәлім-тәрбиелік мұраларын тиімді пайдалану
арқылы бастауыш сынып оқушылардың танымдық дүниетанымын дамыту.
Зерттеу мақсаты: оқушыларға Абайдың шығармаларын оқыта отырып, оларды
еңбек сүйгіштікке, адамгершілікке, білімділікке, достыққа, әдептілікке
баулу, сабақта және сабақтан тыс уақыттарында оқушыларға Абай даналығын
таныту, Абайдың шығармаларына деген қызығушылығын арттыру.
Ғылыми болжамы: Абай Қунанбаевтың педагогикалық мұраларының тәлім-
тәрбиелік маңызына терең бойлаған күнде ғана, рухани құндылықтарды бағалай
білетін, ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
1. Аталған тақырып бойынша әдебиеттермен танысып, оларға талдау жасау.
2. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие ісінде Абай Құнанбаевтың педагогикалық-
психологиялық жүйесінің тиімді жолдарын анықтау.
3. Абай Құнанбаевтың педагогикалық- психологиялық көз- қарастар жүйесін
пайдалану арқылы, оқушылардың дүниетанымын кеңейту.
Зерттеу әдісі:
1. Психологиялық- педагогикалық әдебиеттерді талдау әдісі.
2. Оқу процесін бақылау әдісі.
3. Педагогикалық эксперимент әдісі.
4. Мұғалімнің тәжірибелерін жинақтау және қорытындылау әдісі.
Зерттеу орны: Мойынқұм ауданы, Тұрар Рысқұлов орта мектебінің 2 ә
сыныбы.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде проблеманың теориялық негіздеріне шолу жасалды,
қазақтың көрнекі ағартушысы Абай Қунанбаевтың психологиялық-педагогикалық
көзқарастарының қалыптасу барысы анықталып, оларды жақсарту және жетілдіру
жолдары белгіленді.Алынған материалдар зерттеудің ғылыми апаратын және оның
болжамын жасауға негіз болды.
Екінші кезеңде Абай Қунанбаевтые мұралара арқылы бастауыш сынып
оқушыларының арасында тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Бұл
кезеңнің нәтижесінде жинақталған материалдар қорытылынды.
Үшінші кезеңде жинақталған материалдар талданды, алынған нәтижелер мен
қорытындылар, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдістеріне ендірілді.
І ТАРАУ. АБАЙ ТАҒЫЛЫМЫ – АЗАМАТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
1.1 Абай Құнанбайұлы еңбектерінің тәрбиелік мәні
Абай мұраларын зерттеу, жинақтау мектеп оқушыларына оқыту арқылы, Абай
тағылымымен беру, үйрету іс-азаматтық тағылым екендігі даусыз. Абай -
қайталанбас тұлғаның бірі. Оның ақындық өнері - қыры мен сыры мол дүние,
әдебиет сабағында көркемсөз шеберлерін талдаған кезде, Абай шығармаларын
салыстыра оқытуға басты назар аударғанымыз жөн. Абай өлеңдері арқылы
адамгершіліктің асыл қасиеті мен достыққа тән шумақтарын оқушылар жүрегіне
жеткізе білу нағыз шеберлікті қажет етеді. Абай шығармаларындағы шыншылдық,
әрбір өлеңінен байқалынады. Халықтың дәстүр мен әдеп-ғұрып, салт сана әрбір
өлең шумақтарында кездеседі. Абайдың “Қалың елім, қазағым қайран жұртым”,
“Сегіз аяқ” өлеңдерін оқушыларға түсіндіруді түпкі жолдармен іске асыруға
болады. Ақын өлеңдеріндегі әрбір шумақтар жақсы мен жаманды, ақылды мен
ақымақты, мақтаншақты, достықты білдіре отырып, жақсы болуға, білімге,
ғылымға, іскерлікке тәрбиелеуге басты назар аудартады. Бұл жағдайда көп,
ұстаздар біле бермейді. Ақынның әрбір өлеңін талдап оқу арқылы оқушыға
қажетті шумақтарды жеткізе білу – мұғалімнің шығармашылығының шеберлігін
қажет етеді. Абай тағылымына түсіне білуіміз қажет. Абай айтқан әрбір сөзде
үлкен мән жатыр. Өлең шумақтарындағы философиялық ойларды оқушыларға дұрыс
жеткізе білуіміз қажет. Абай - әдеби тілдің атасы екендігіне кәміл сенуге
болады. Абай шығармашылығындағы ойлы шумақтарды әдеби тілдің орынды
қолданғандығын өлеңді оқыған сайын білесіз. Оның қара өлеңдеріндегі
шығысқа тән терең ойларына да тән қаласың. Абай – сөз шебері әрі әдеби
тілдің атасы. Ұлы ақынның айтар ойы, армандаған мұраты қазақ халқының
ұғымыме үйлесіп жатыр. Қорыта айтқанда, дәстүрдің ұлы мен үні бола білу –
кез-келген ақынның қолынан келе бермейді. Абай өз дәуірінің үні бола білді.
Абайды ақын еткен оның шығармасы болса, Абайдың ұлылығын дүние жүзіне
белгілі еткен ұлы жазушы Мұхтар Әуезов болды. Оның “Абай жолы” эпопеясы,
Абай өмірінің тарихи кезеңін түгел қамтыды(1).
Қазақ әдебиетінің классигі – Абайдың шығармаларын мектепте оқытуда
ерекше назар аударуға тиісті бір мәселе бар: Ол- ақын мұрасына, олардың
тақырыбы мен көркемдік өрнектеріне, әлеуметтік мәселелерге талдау жасау мен
ғана шектелмей, суреттердің дүние, өмір қоғам туралы көзқарасын, яғни
дүниетанымын көрсететін ойларына да кең сипаттама берілуі керек-ау. Бұл
қазіргі уақытта аса жайлардың бірі.
Абай – білімді, философ ақын. Әуезов ақын шығармашылығының
қалыптасуына, дамуына үш мәдениеттің елеулі әсері болғанын атап көрсетеді.
Мұның біріншісі – қазақ халқының есте жоқ ерте заманнан жиып өсіріп келген
өз даналығы – халықтың ауызша әдебиет қоры. Екіншісі – араб, парсы, түрік
тіліндегі шығыстың рухани қазынасы. Үшіншісі – орыс халқының мәдениеті және
сол арқылы Европа мәдениет “Абайдың ақындық біліміндегі ең бір ірі жағы осы
айтқан үш қазынаның қайсысына барса да құр ғана үйренуші, еліктеуші боп
барған жоқ”, - деп жазды(1).
М.Әуезов: Қайдан алсын, нені алсын – баршасын да өзінің үлкен ойлы,
терең толғаулы ірі ақындық ерекшелігі арқылы үнемі ой елегінен өткізіп, өз
өнерімен мықтап қорытып, өзінің қайран жүрегінен шыққан бұйым табысы
етіп ала біледі(1).
Біздіңше М.Әуезов осы сөзінде Абайдың дүниетанымына байланысты
философиялық мәселені қозғап отыр.
Абай білім терең болғандықтан, оның шығармаларында дүние, өмір,
тіршіліктің мағынасы, адам және қоғам, болашақ туралы толғаған ойлары да
аса терең.
Данышпан ақын дүние құбылыстарын ұғыну мәселесінде ғылымға үлкен мән
берген. Ғылым адамның танымдық қызметінің ерекше түрі екенін терең
түсінген(2).
Абай өзі өмір сүрген қоғамның қайшылықтарын әлеуметтік
теңсіздіктердің, қазақ елінің экономикалық және мәдени жағынан арта
қалушылығының себептерін көре білді. Бақытқа жеткізетін жалғыз жол - өнер
мен білімді жоғары бағалау, халықты өнер білімге шақырып, “мыңмен жалғыз
алысып”, надандықпен күресті. Міне ойшыл ақынның кітап қырлары осындай.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер деткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім – дейді.
Абай атамыз, бізге өзінің жан озабын ақтарып, басқасын былай қойғанда,
осы біз жастар бұл төрт жолдың мойынға түсер салмағының қаншалықты
ауырлығын жете сезінуі деп айта аламыз ба?
Абайды қанша оқығанымен шөліңіз қанбай қуныға түседі екенсіз.
Төмендегі екі-ақ шумақ өлеңі оны оқыған жанды ауыр ойға қалдырады.
Мен боламын демеңдер,
Аяқты алшақ басқанға.
Екі көзің аларып,
Құр қарайсың аспанға.
Сөйткен адам жолығар,
Кешікпей-ақ тосқанға.
Кім мұны өтірік дей алады? Ешкімде. Айналамызға зер салсақ, мұндай
жандар республикамыздың кез-келген түкпірінен табылады.
Абай білімі терең болғандықтан, оның шығармаларында дүние, өмір
тіршіліктің мағынасы, адам және қоғам, болашақ туралы толғаған ойлары да
аса терең. Абайдың әдеби мұрасынан философиялық категориялардың алуан түрлі
көріністерін табуға болады. Абай дүниенің болмасын, оның болған және бола
беретіндігін, табиғаттың өмір сүру заңдылықтарын түсінген. Ол
құбылыстарының сырын, дүниенің бір қалыпта тұрмайтындығын, жаратылыстың
бар нәрсені бір түрден екінші түрге ауысып, өзгеріп жататындығын, мұның өзі
табиғи дамудың заңдылықтары екендігін таныған(4).
Абай өлеңдері – еңбек сүйгіштікке тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар.
Абай дүниеде өмір сүру де, оны білу де, тану да бәрі еңбекпен келетінін
түсінді. Адам өмірі үшін де ол еңбектің шешуші роль атқаратынын, еңбексіз
өмірдің адамды аздыратынын ескертеді.
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп.
Ауылдың жаны терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп, -
деп басталатын өлеңі табиғаттың түнгі көрінісін, махаббаты жарасқан екі
жастың тұлаған жүректері мен жылы құшағын ұштастыра бейнелейді. Абай
шығармаларының шалқар көзі дәуірінің қасіреті мол шырайсыз шындығында
жатыр. Ақын өмір теңізін кешіп жүріп, оның терең тұнығынан меруерттерді,
сынаптай таза мөлдір тұнығынан нәр татты(5).
Абай шығармаларының шырқау биігі мен шынарлы шықты, жер жүзілік
көркем өнер туындыларының ең жақсы үлгілері деңгейінен табылады. Абай есімі
адам баласы тарихында сирек кездесетін таланттар қатарында аталады.
Абай лирикасы - өмірдің шынайы жылуына толы күн нұрындай әсерлі
шығармалар, жан сергітер самал лебі есіп тұр. Ақын өлеңдері оқушысын күн
нұрына бөлеп, көк майсоға орағандай керемет ләззат береді. Ол кейде шексіз
қуаныш бесігінде тербетсе, кейде қайғы-қасіреттің қара түнегіне душар
етеді. Абай терең ойдың ақыны. Ол әрбір жүрек тебіренте тереңдете
толғайды. Кемеңгер ақын өлеңдерін сыдыртып оқып шығып, толық түсінік алдым
деу қиын. Әрбір өлең жолдарының өзіне үңіле, ойлана оқу ғана дегенге
жеткізеді. Оқыған сайын бұрын оқыған Абай сөздерінің жаңа сырын ашып
отырасың.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла, -
деген жолдардың өзінен-ақ ақын көп нәрсе аңғартқандай. Абай дүниенің
құбылысын терең түсінген ақын. Абай сөздері ойлы, сырлы (содан жиған
тергендерін ой-елегінен өткізе отырып, ақындық қуатты)(6).
1.2 Абайдың ұлттық тәрбие негіздері
Абайдың тәлім-тәрбиесі өзі өмір сүрген ортасы мен етене байланысты.
Оның бойындағы барлық асыл қасиеттер – даналық, данышпандық сол ұлтынан
берілген, сол ұлтынан сіңген қасиет. Сондықтан Абайды өзі туып, өзі өмір
сүрген ортадан, топырағынан бөле-жара қарауға болмайтыны сөзсіз. Біздің
пікірімізше Абайдың алғашқы мектебі туған халқының сол үлгі өнегесінің
барлық жақсылық жақтарынан нәр ала отырып, оның кемістігін басқа
халықтардан әсіресе, оқу-білім, ғылым мен техника жағынан асып түсіп
жатқанын ақыл тезіне салып, қатты міней отырып, оны түзелуге, өркениетті,
зиялы ел болуға шақырды. Осыған байланысты өзінің адам тәрбиесі туралы
ойларын дамытып, өрбітеді. Әрине туған халқында Абай олардың үлгі өнеге бар
еді “Тоғыз ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар” дейтін халқымыз, ердің құнын
бір-ақ сөзбен шешкен ғой. Олай болса, халықтың философиялық ой пікірлерін
ерте зерттеген Абай өз халқының даналығына ерте деп қойған. Содан жиған
тергендерін ой-елегінен өткізе отырып ақындық қуатты тезіне салады.
Сонымен Абай әбден ақыл-ойға толысып, өз арнасынан асып-төгілген кезде
“толық адам” болу үшін, төңірегін түгелдеп, маңайындағылардың көңілін ашу
үшін өз еркі өз қолынан шығып кеткен қазақтың билеушілерімен терезесі тең
болмаса да қатар жүруді ойлады.Ол үшін өзі бала кезінде үш ай оқыған орыс
тіліне қайта оралып, оны осы жер ортасына келгенде қолға алуға бекінді.
Бірақ оған әлі де болса мықтап деп қол алмайды. Бұл туралы 1933 жылы латын
әрпімен басылып шыққан Абай жинағына келген “Абайдың туысы мен өмірі” деген
өмірбаяндық талдауында М.О.Әуезов былай деп жазды(8). “Сондықтан алғашқы
рет орыстың тілін іздеп, оқу біліміне қарай көңіл болу осы кезден
басталатын сияқты бұл уақытқа шейін Абайдың барлық орысша оқуы үш-ақ айлық
сабақпен біткен. Әрине ол білімге кейінгі күндері Абайға азық болды деп
айтуға болмайды. Әрине Абай батыс пен шығыстың алдыңғы қатарлы ақыл-ой
иелерінен үйреніп, өз көзқарасын дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге сол
арқылы қазақ поэзиясы мен халқының ойлау жүйесіне жаңа бір әдеп, серпілік
әкелік, жаңалық кіргізгені оның алайда туған халқының төл мәдениеті мен
өнері, бай ауыз әдебиеті, халық педагогиканың үлгі, өнегесі мен
философиясы, оның адамгершілік, этикалық, эстетикалық талғамын
қалыптастыруда жетекші роль атқарған да ойлаймыз.
Шығыс мәдениеті қазақ үшін, оның ішінде Абай үшін таңсық емес еді. Ол
медреседе оқуы барысында онымен едәуір танысқанды. Сондықтан, батыс пен
шығысқа дем қойып үңілмей тұрғанның өзінде-ақ ол ақын болып, ойшыл болып
қалыптасқан, өзіндік бағыты мен бағдары бар, өзіне ғана тән айтар ойы бар
өз ортасынан озып шыққан ойшыл адам еді. Бұл жерде Батысқа дем қоюы ең
алдымен орыс тілін біліп, ғылымын оқуы, сол арқылы батыс ойшылдарымен
танысуы, өз ортасынан озып шығып, өз жауларынан басым түсу үшін керек
болса, кейін үздік ойларының тынысын кеңейте түсуге зор үлес қосты. Десек
те Абайдың тыныс тіршілігі ой жүйесі бүгінгідей өз жұртымен, өз ұлтына ғана
тән қасиет еді. Олай болса Абай үшін халық педагогикасының, ұлттық
тәрбиенің атқарған қызметі орасан зор Абай шығармаларынан туған халқының
жан дүниесі мен салт санасы әдет пен ғұрпына жат қылықтарымен бірге
ғасырлардан бері ұласып келе жатқан кертартпалық, керенаулықты да өлтіре
сылайды. Сөйтіп, халқын ілгері дамыған жұрттардың қатарына жетуге, өнер,
білім ғылымды меңгеруге шақырады Абайдың ақын парасат пен жүрек тәрбиесі
туралы пікірлері Әл-Фараби Дауын мен Баласағұн жүйелері мен байланысып
жатыр(7).
Әл-Фараби былай деп жазды “жақсы мінез-құлық пен ақын күйші болып,
екеуі біріккенде – бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады. Егер осы екеуі
жақсы мінез-құлық пен ақыл күші бірдей болып келсе, біз бойымыздан және
әрекетімізден адалдық пен жтілгендікті табамыз және осы екеуінің арқасында
біз ізгі игілікті және қайырылды, мінез құлқымыз мақтаулы болды”(5,6).
Абайдың 31-ші сөзінде “Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп
бар. Әуелі көкірегі байлаулы берік болмақ керек, екінші – сол нәрсені
естігенде ғибраттану керек, үшіншісі – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт
қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек, төртінші – ой кеселді нәрседен
қашық болу керек. Егер ой кез келіп қалса салынбау керек(7,8).
Абай мінезсіз адамдар ең әуелі өзінің ақылын тоздырады, содан бүкіл
тіршілігінің мәні мен сәніне өздері қиянат жасайды, - дейді. Адам мінезін
тәрбие арқылы жетілдіруге болады, - деген пікір айтылады. Абай:
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойыңа жұқпақ сырғанар.
Ынталы жүрек сүйген сөз,
Бар тамырда қуанар, - деп адам тәрбиесінің темір қазығын
жүрекпен байланыстырады(9).
а) Абай еңбек тәрбиесі туралы
Педагогикалық оқулықтарда және халықтың педагогикаларында еңбек тәлім
тәрбиенің ықпалды әсерімен және адамгершілік сананың қалыптастырудың
этикалық білімділікті, адамгершілік сананы қалыптастырудың сара жолы.
Абайдың айтуы бойынша “еңбегі бардың өнбегі бар”. Абай ақын адамгершілік
жоғары саналық еңбекке, еңбек тәрбиесіне негізделуін өзінің өлең
жырларының, мақаларын (қара сөздерінің) арқау етті: “Ақын бітпес дәулетке,
дәулет бітпес келбетке, жан-жақты болып жетілуі, тірелуі еңбекке” – деп
жырлауы соның айғағы(10).
Ұлы ағартушының бар үміті жастар еді. Жастарды еңбек етуге үйрету
содан керек. Абайша айтқанда еңбек сүйгіштік-адамгершілік қасиет. Сол
себепті адам болғысы келген жанның бәрі де адал еңбек істеулері керек. Тек
еңбек қана адамды, адам етуі. Материалдық молшылық жасайды, рухани қайрат
береді. “Адалдыққа, адамгершілікке, тырысушылық” – деп жазды. Абай биік
дәрежедегі сананы туғызды.
Сана – адамның адамшылығын ақыл-ойын және ғылымға деген қызығушылығын
еңбек етуге адалдық пен құрларлықты туғызады” – деп жазды.
Адамды сүю, адал еңбек ету, ерінбеуғ әр уақытта алға ұмтылу әрбір
шығармасының алдына арқау болып отырды.
Оны биік мақсат тұтты:
Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын көруге,
Көкірегінде болсын кез, - деу содан.
Халыққа білім берудегі, оны адамшылыққа, еңбек тәрбиелеуде ол
жастардың еңбекке тәрбиелеудің, еңбекке баулудың нәтижесі, жемісі деп
түсінуде. Ол жастарды олақ болма, шеберлікке үйрен. Еңбек ет, мал тап, деп
еңбек рахатын көруге шақырды. 1886 жылы жазған оысндай сендам жігіт елде
мол-ақ.
Бәрі де шаруаға келді олақ,
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзер,
Бар білгені қу борбай сымпыс шолақ-деп сынап мінеді.
“38-ші қара сөзінде күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар,
сонан қашпау керек. Ол: әуелі надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі –
залымдық. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы, білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік дүниеде күллі өмірдің дұшпаны. Абайдың мақсаты күн көрісте
біреуді біреу жемеу керек екенін, өнер иелеріне өнерлі, өнімді еңбек атқару
қажет екенін жастарға түсіндіруі болады. Абай өлеңдері еңбек сүйгіштікке
тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар. Абай дүниеде өмір сүруде, оны білуде,
тануда бәрі еңбекпен келетін нәрсеге екенін түсінді. Адам өмірі үшін де ол
еңбектің шешуші роль атқаратынын еңбексіз өмірдің адамды аздыратынын
ескертеді. Абайдың түсіндіруінше, еңбек адамның, ерік-жігерінің
тәртіптілігін реттейтін, бойдағы қайғы қасірет атаулыны жоятын теңдесі
жоқ шипа Абай адам бір іс-әрекетпен айналысқанда көңіл хаты жоғары болатыны
яғни адам еңбекпен, таза да адал, өнімді еңбек үстінде – одан ләззат алып,
отыратындығын, дұрыс көрсете білді. Абай ой еңбегіне тәрбиелеу мен және
еңбегін тәрбиелеу және отбасы тәрбиесінің, бала тәрбиесінің педагогиканың
негізі – еңбек тәрбиесі деген тұжырым жасайды.
ә) Абай адамгершілік тәрбиесі туралы
Халықтар достығының жолында күрескен, асыл сөздің зергері,
Қазақстанның қоғамдық және өміріндегі азаттықты аңсап алған бастаушы, аса
ірі тұлға, рухани көсем – ұлы Абай Құнанбаев болды. Ұлтымыздың рухын
ұялататын, басына бақ пен тұғырына дәулет қондырып, басына ақылды, жузырына
білімді азаматтарды алып, ынтымағы жарасып, ырысы тасыған, талаптысы
талпынып, шешені шенелген, дарындысы дараланып, ерлері еленген, аруын
аялайтын, саналысын саралайтын салауатты қоғамдық қалыптастыру бағытын
армандап, келешек ұрпақ үшін шыбын жанын қинап аз тер төккен жоқ. Әділдік
пен адамгершілік үшін, өнер мен білім үшін күрес, халықты қоғамдық еңбекке
үндеу, әйелдің қадір-қасиетін қастерлеу, поэзия мен жалпы көркем өнердің
қоғамдық әлеуметтік мәнін жоғары бағалау(9,10).
Абай шығармашылығындағы осындай өзекті де жанды идеялар сол дәуірдің
озық талап-тілектерін айқын танытады. Абзалы, мұндай киелі дана мен
даышпанды. Өмірге әкелген ел-тегін ел емес “Мен бір жұмбақ адаммын, оны да
ойла” – деп болашаққа ұрпаққа сөз тастаған. Абай қоғамындағы жаңалықтың
жаршысы бола білді. Абай өлеңдерінің көпшілігі жастарға арналған “көкірегі
сезімді, тілі оралымды” жастарға ұлы ақын-қайраткер әр кез жарқын үміт
тартқан. Оларға жақсы ой салып, жарастықты істерге бастарды өз міндеті деп
санаған. Қазақ деген халық барда Абай туралы проблема таусыла қоймас.
Өйткені Абай мұхит сынды. Ал мұхит суынынң таусылмайтыны белгілі ғой.
Көптеген Абай танушы әдебиетшілеріміз бен зерттеушілеріміз данышпандық
еңбектерін тек әдеби тұрғыдан ғана зерттер келді. Себебі, Абайды әркім өз
әлі мен түсінді, таниды ғой. Ұлы Абайдың әр сөзінің мағынасы аса терең
зерделі көңіл мен, қырағы көзбен жүйелі түрде зерттеуді талап етеді(11).
б) Абайдың тәлім-тәрбиелік қара сөздері
Қазақтың ұлы ақыны, кемеңгер ойшылы Абай Құнанбаев данышпандығын
бүкіл дүние жүзі мойындаған. Ал, Абайдың этикалық, философиялық мазмұндағы
қара сөздерінің тәлім-тәрбиелік мәні орасан зор. Бұған, әсіресе
педагогиканы оқыту барысында көзіміз анық жетеді. Өйткені педагогика
курстық әрбір бөлімнің мазмұны Абайдың қара сөздері арқылы толыға түседі.
Ол өлеңдерінде де қара сөздерінде де өмір шындығын, халықтың арманын,
болашақ қамын көздеген жазушы. Абайдың қара сөзге бет бұрып ойламаған
жерден ойға алған кездейсоқ емес, керекті заңды бетбұрыс еді. Көңіліндегі
көрікті ойдың өзін қашырмай халыққа жеткізу, өнеге қалдыру, ақыл айтыу, оны
терең толғайтып, қиялы қанаттанып, шабыт биігіне көтерілді(12).
Айтар сырларын, арман-ойларын түгел баяндап, тыңдаушысын тәнті етіп,
оқушысының сусынын әбден қандыру үшін тек поэзия аздық ететіндегі, прозаға
да бет бұрды. Ғылыми педагогика жеке адамдардың дамуына ықпал ететін
фонтарларға тұқым қуалаушылығы, әлеуметтік орта және тәрбиені жатқызады.
Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуында ойлаған фонторлардың әрқайсысының
алатын орны маңызды. Егер педагогиканың даму тарихына көз жіберсек, даму
мен қалыптасуға байланысты әр кезеңде түрлі теориялар мен пікірлер болғанын
көреміз.
XVIII ғасырда пайда болған префоризм ағылшын жоқтаушылар жеке адамның
дамуында тұқым қуалаушылықтың ролін асыра бағалайды. Адамның барлық
қасиеттері ана құрсағында жатқанда пайда болады,тәрбие арқылы адам
табиғатын өзгертуге болмайды. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы жайлы
Абайдың көз қарасы ғылыми педагогиканың тұжырымын мен сәйкес келеді.
“Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі ішсем,
жесем, ұйықтасам деген жан құмарлығы. Екіншісі – білсем екен, көрсем екен
деген жан құмарлығы. Тәннен жан артық, тәнді жанға бас ұрғыза керек еді”
(жетінші сөз) деп, адам жанып тәрбиелеу керектігін айтады.
“Абай ата-атадан туғанда есті болмайды естіп, көріп, ұстап, татып
ескере, дүниедегі жақсы жамнды таныды. Естіген есте сақтау, ғибрат алу
ғана есті етеді” (19 сөз) деп ақыл естің тәрбие арқылы жетілетінін ғылыми
тұрғыдан дәлелдейді(12).
“Адамның адамшылығы жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы жақсы ұстаздан
болады... (18 сөз) дей келе, Абай сүйекке біткен мінез сүйек пен бірге
келеді” дейтін теріс көзқарасы әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ
алып, өзін қоршаға жастарға байланысты тұжырымға келеді. Сондай-ақ
адамдардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне ерекше тоқталды. “Егер есті
адамдардың қатарында болғың келсе, күніне бір мәрте, болмаса жұмысында бар,
ең болмаса ойында бір мәрте өзіңнен-өзің есеп ал!” (15 сөз).
Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы тұқым қуалаушылыққа
байланысты дейтін идеялистік көз қарасқа қарама-қарсы Абай адам мінезінің
қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеп былай деді “Егер мен заң
қуаты қолында бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің
тілін кесер едім” (37 сөз).
Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі тәрбие екеніне осыдан
артық қандай дәлел керек. Абай адам мінезінің түрлерін жақсы, жаман деп
екіге бөледі. Жақсы мінез дерге адамгершілік, имандылық, әдептілік,
сыпайылық, беріктілік, еңбек сүйгіштікті жатқызса, сенгіштік, арсыздық,
мақтаншақтық, қулық, еріншектік, жауыздықты жаман мінез деп есептеледі.
Осыған байланысты “Құлық тәрбиесі” тарауын өткенде 12, 13, 15, 19, 21, 26,
28, 34, 35, 37, 38-ші қара сөздерін талдауға болады. Жастардың белгілі бір
өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын уағыздаған Абай өзінің 33-ші “Егер
мен керек болса, қол өнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұталмайды”, -
деп жастардың сегіз қырлы, бір сырлы болуын жақтайды.
“Адам баласының ең жаманы – талапсыз...” (44сөз) деп, еңбек етуді
насихаттайды.
Абайдың қара сөздері тек жалпы-прозалық жағынан ғана маңызды шығарма
емес, сонымен бірге, ол өзінің тілі, стилі жағынан да маңызды еңбектер.
Абайдың қарасөздерінің қалың көпшілікке тән стильдік ерекшеліктерінің
бірі-белгілі ойды қысқа, оның нақты етіп айтып беретін қасиет. Ол еш
уақытта егжей- тегжейлеп, айнала орап, өмір фактілерін қайдырмай жатпайды.
Айтар оймен тікелей бастап, етек- жеңі жинақы тіркестер арқылы түйіндейді.
Абай қара сөздеріндегі екінші бір стильдік ерекшелік, ол – нақыл
сөзділік. Тағы бір өзгешелігі, оның үгіт өсиетшілдік мазмұнына лайық
публицистикалық дидактизм. Абай шығармаларының негізгі стильдік
өзгешеліктері – оның идеялық мазмұнына өрістейтін жаңалықтар. Қысқасы
педагогиканы оқыту барысында ұлы Абайдың қара сөздерін қолдану оқушының
танымдық көзқарастарын қалыптастыруда, олардың адамдық тұлғасын жетілдіруге
маңызды құрал екені сөзсіз.
Ендеше, Абайды оқиық, Абайдан үйренейік.
1.3 Абай және халық педагогикасы
Абай қарапайым ұстаз емес, ұлы философ, ұлттық дәрежедегі ұстаз.
Бәрімізге мәлім, 9-класқа дейін Абайды тиіп-қашып оқытып, ой толыққанды
Абай шығармашылығы бозбала жеткіншектің, азаматтың ул-сапары алдында,
кәмілеттік құжат алар шағында, қолға алынды.
Абайды оқудың, Абайды түсінудің, Абай педагогикалық мұраларын өмірге
қолданудың амал тәсілдерін дәл осы кластан бастаса – нұр үстіне болып еді.
Бұған пәк мұғалім емес, мектептің педагогикалық (оқудың) ұжымы нақты
бағдарлама белгілеп, политехникалық оқудың әр буынына Абай сабағын енгізу
керек. Алғашқы таным алдымен өзіңді білу, тарихты түсінуден басталмай ма!
Осыған ұлы ұстаздың “Бір-екі сөз қазақтың қайдан шыққандағы тұр” тарихи
эссесін еркін, әдемі пайдалануға болады. Бұл шағын тарихи еңбекте этнос,
халық, мемлекет, намаз сырлары ашылып, шаруашылық жарантері, жойқын
басқыншылық соғыстар, исламизм, монголшылдық және халық психологиясы
халқында өте мазмұнды дәріс бар. Тарихшы ұстаздық бұл еңбегінде қазақтың
бағзы ел билеу тәртібі, әсіресе Қасым ханның қасқа жолы, Есімханның ескі
жолы, Әз-тәукенің жеті жарғысы және отаршыл Россияның қос жарма басқару
тәсілдерінің күрделі проблемалары терең тебірейіспен әңгімеленеді.
Абай – ұлы философ, әулие көрінген. Суреткердің 37-ғаңмасының 17
бабында:
Дүние – үлкен көл,
Заман – соққан жел.
Алдыңғы толқын – ағалар,
Артқы толқын – інілер,
Кезекпенен өленер
Баяғыдай көрінер, - деп айтқандай біз қазір өлі ара
кезеңінің табалдырығында тұрмыз, бүгінгі қазақтың да дәулеті біз баяғы төрт
түлік мал. Қазіргі жекеменшіліктің сан алуан түрлері қарыштап дамыған
шақта, дәулет молайып, оны жұмсаудың мәселеріне келгенде Абай
ескерткіштеріне деп қойған артық болмайды(1,13).
8-ші қара сөзінде: “Байлар, олар өздері де бір күн болса дәулет
қонып, дүниенің жарымы басында тұр... Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім
ұяты, ары жақыны – бәрі мал”, - деп дәріс бастамасында қатты мазасызданса
Абайша, егер өмір сүру мақсаты мал жинау тұрса, ел әкімдері мен
пысықтарының білімі мен ғылымға қолдары тимейді, деп отырады. Білімсіз,
тәжірибесіз, надандықпен ел басқару жабайылық пен феодализм құрамына құлау
деп түсінеді.
Жалпы, Абай дәулетті жек көрмейді. Ол еңбекпен, маңдай термен келген
байлықты мұрат тұтады. Өйткені білім, ілім, ғылым игеру үшін, әлеуметтік
өмірдің кетігіне қалану үшін – адал еңбек ету керек.
Абайдың қара сөздеріндегі еңбек туралы ой пікір, ұшқыр ұсынбаларын
педагогиканың ұжымдар тиімді пайдалана алады, деп ойлаймыз. Абай адамтану
әлемінде еңбек ролін биікке қояды.
Әйгілі “Ғылым таппай мақтанба” өлеңіндегі 5 асыл іс (талап, еңбек, ой,
қанағат, рахым) Абайдың өмір диалектикасын игерудегі 5 асқар алып
бағдарламасына айналды.
Абайдың еңбек туралы асыл сөздері қазіргі жастар құлағына жат
естілмейді, кеудеңде сәуле болса- дүние жарқырай түспек. Әйгілі 3-ші
ғұламаға құлақ түрсеңіз, өзіңізден - өзіңіз қысыласыз” пәмилә Ғалымға
белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған, әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз
тартады: әрбір қайратсыз қорқақ, мақтанғыш келеді, әрбір арсыз, жалқаудан
сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады. Қазақта
“елу жылда – ел жаңа, жүз жылда жер жаңа” десе, бұл сөз дүниеге келгелі
ғасыр болса да, оның талабы да, ел де, жер де, адам да жаңарып отыр.
Ұлағатты иелініп, нақты істің нәтижесіне жетудің уақыты жеткендей мұндай
сөзді айту, бір қарағанда тосын көрінгенімен өте заңды. Қазақтың тоғышар
мінезінің психикасын ашу жалпандыққа тосқауыл қою, ұлттық рухты өсірмейтін
кеселді кескілеутек шын зорлаудың қолынан келетін харекат емес пе?
Абай адал еңбекті сүйді, адам қазір адал еңбекті арам пайда
тапқыштыққа айырбастап алған жоқпыз ба? Күнінде партия кеңес қызметін де
болған, өмір базарын армансыз тойлаған ел ағасы бірде лекция оқыған
ағайындарға “Қазақтар, заманың туды, енді армансыз байыңдар” – деп жар
салды. Қазір көше базарда қарасаң сыңсыған қара көздердің санадай ұл-
қыздары бәрі сонда саудаға, мектеп оқушылары өте белсенділік көрсетуі бізді
қатты мазасыздандыруы тиіс. Тағы да Абайға жүгінеміз.
Тағы да сана сарайымызды ивгитдің атқорасындай Абай ұлағаты арқылы
тазалап алу керек. Бәз болған 3-ші қара сөзге армансыз “Мұның бәрі төрт
аяқты малды көбейткеннен бұны байлық деп түсіңіз басқа ойынның жоқтығынан,
өзге енін, сауда, өнер ғылым секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді.
Ол мал көбейсе малшыға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды
жайлап, жүйрікті байлап еді, малдан айырылғандар көбейтсе, қыстаулы болар
еді деп, әуелі де ісімізден қос сағындық. Әрбірден соң сыртымызға шықты,
жауластық, дауластық”.
Байлықта сірә алтын секілді. Байлыққа кіріп, қонысқа сіңіп алған соң
ырық бермейді екен. Араны ашыла түссе - арашы мен адамды қалғытады. Енді
қайттік, құдай беріп тұрғанда байлық пен дәулеттен неге қашпақсыз? Жо, жоқ,
ағайын. Абай – халық данышпанның бұған да жауабы әзір. Суреткердің 33-і
ғақмасын әрбір дәріхана – ғинарап маңдайшасына айтуын зерттеуге лайық:
“Егер де мал керек болса, қол өнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер
жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сақтап қол өнерлі қазақтың әулиесі
сол”.
Бұл қарасөз жоғары класс жетекшіліктерімен қазіргі қоғам өміріндегі
қастерлі пікірлерді дұрыс ажыратуға, әлеумет өміріндегі сорақылықтардың бет
пердесі жулуға көп көмектесуі “Сонау тоқырау заманын сынай бастасаң болды...
қой, сен ол қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болды ғой” – деп
тамаша істер еді. Шынында солай ма екен, әй қайдам, меніңше бүкіл бір
мезеттік молшылық алдау арқылы жасалған емес пе? Тарихын білген, елін
сүйген шәкіртіңе енді Абайша білім нәрін ұсынайық. Ұлы ақын заманында
болашаққа қалай үміт артса, қазір оның мақсат-мұратын озық оқу
тәжірибиесімен әбден ұштастыруға болады екен. Абай ақын ғақияларында жас
балаға тән қызығынан әрі көп азығын мол беруді қуаттайды. Міне сонда ғана
“баланың жақсысы қызық, жаманы күйік” болмақ. Оның ең біріншісі 13-ші
сөздегі “иман” әсіресе, қазақ марғасқалары Шәкәрім “Ахмет ұстаған иман,
сосын қайрат, ақыл, жүрек, адамгершілік қасиеттерін дамытуға ұсынады.
Абай осы айтқан кәлсафа категориясын шыға төрт айын діңгекке мықтап
байлайды. Нағыз сахабалық үлгісіндей 18-ші қара сөзінде “Тегінде адам
баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz