«Психология» пәнінен лекциялар жинағы
I.дәрісбаян. Психологияға кіріспе
2.дәрісбаян. Қазіргі психология ғылымы және оның құрылысы мен зерттеу әдістері.
3.дәрісбаян. Психиканың дамуы және бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру.
4.дәрісбаян. Іс . әрекет.
5.дәрісбаян. Қарым.қатынас.
6.дәрісбаян. Ұжым.топтар.
7.дәрісбаян. Жеке адам.
8.тақырып. Темперамент.
9.тақырып.Мінез.
10.тақырып. Қабілет.
11.тақырып. Зейін.
12.тақырып. Түйсік және қабылдау.
13.тақырып. Ес.
14.тақырып. Ойлау мен Сөйлеу.
15.тақырып. Қиял.
16.тақырып. Сезім.Эмоция.
17.тақырып. Ерік
2.дәрісбаян. Қазіргі психология ғылымы және оның құрылысы мен зерттеу әдістері.
3.дәрісбаян. Психиканың дамуы және бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру.
4.дәрісбаян. Іс . әрекет.
5.дәрісбаян. Қарым.қатынас.
6.дәрісбаян. Ұжым.топтар.
7.дәрісбаян. Жеке адам.
8.тақырып. Темперамент.
9.тақырып.Мінез.
10.тақырып. Қабілет.
11.тақырып. Зейін.
12.тақырып. Түйсік және қабылдау.
13.тақырып. Ес.
14.тақырып. Ойлау мен Сөйлеу.
15.тақырып. Қиял.
16.тақырып. Сезім.Эмоция.
17.тақырып. Ерік
Адамның ішкі жан дүниесін, оның сырттай болмыспен өзара ықпалдастық байланыстарының жалпы заңдылықтарын зерттеумен арнайы ғылым – психология (грек.-psiche, logos-ғылым) айналысады.
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология жөнінде қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз психологияның пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ. кейінгі шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңінде өріс алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология жөнінде қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз психологияның пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ. кейінгі шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңінде өріс алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы, 1995
2. Алдамұратов Ә.Жалпы психология. – Алматы, «Білім», 1996.
3. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша – қазақша сөздік. –Алматы, «Мектеп», 1986
4. Жалпы психология. В.В.Богословскийдің редакциясымен. –Алматы, 1980.
5. Елеусізова С. Қарым – қатынас психологиясы. – Алматы, 1995.
6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О.Жантануға кіріспе. – Алматы, 2000
7. Жарықбаев Қ.Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. –А., 2000.
8. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы, 1996
9. Мұқанов М.Ақыл – ой өрісі. – Алматы, 1980
10. Тәжібаев. Т.Жалпы психология. – Алматы, 1998.
11. Сейталиев Қ. Жалпы психология. –Алматы, «Білім» баспасы 2007
12. Жұмасова К Психология. Алматы «Фолиант» баспасы 2010
13. Жарықбаев Қ. Жалпы психология.-Алматы. ТОО«Эверо» баспасы 2004
12. Намазбаева Ж.И Жалпы психология, Алматы. 2006
13. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
14. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности. –М., 1977
15. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология развития: учебное пособие. –М., 1986.
16. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
17. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
Қосымша әдебиеттер:
1. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
2. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. Алматы, 1964
3. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. Алматы, 1995.
4. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. Алматы, 1996.
5. Сәбет Бап-баба. Жалпы психология., Алматы, 2003
1. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы, 1995
2. Алдамұратов Ә.Жалпы психология. – Алматы, «Білім», 1996.
3. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша – қазақша сөздік. –Алматы, «Мектеп», 1986
4. Жалпы психология. В.В.Богословскийдің редакциясымен. –Алматы, 1980.
5. Елеусізова С. Қарым – қатынас психологиясы. – Алматы, 1995.
6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О.Жантануға кіріспе. – Алматы, 2000
7. Жарықбаев Қ.Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. –А., 2000.
8. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы, 1996
9. Мұқанов М.Ақыл – ой өрісі. – Алматы, 1980
10. Тәжібаев. Т.Жалпы психология. – Алматы, 1998.
11. Сейталиев Қ. Жалпы психология. –Алматы, «Білім» баспасы 2007
12. Жұмасова К Психология. Алматы «Фолиант» баспасы 2010
13. Жарықбаев Қ. Жалпы психология.-Алматы. ТОО«Эверо» баспасы 2004
12. Намазбаева Ж.И Жалпы психология, Алматы. 2006
13. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
14. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности. –М., 1977
15. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология развития: учебное пособие. –М., 1986.
16. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
17. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
Қосымша әдебиеттер:
1. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
2. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. Алматы, 1964
3. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. Алматы, 1995.
4. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. Алматы, 1996.
5. Сәбет Бап-баба. Жалпы психология., Алматы, 2003
Ф-ӘД-001026
Қ.А.ЯСАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Психология пәнінен ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Түркістан
Лекциялар жинағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға
міндетті білім стандартының _______________, жұмыс оқу жоспарының және
пәннің оқу бағдарламасының (20___ж.) негізінде дайындалған.
Лекциялар жинағын дайындағандар: п.ғ.к., доцент м.а. Искакова П.К.
Лекциялар жинағы кафедраның № _______ ____ 20___ж. мәжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., доцент: ____________ Ж.З.Торыбаева
Лекциялар жинағы факультеттің № __ хаттама ________20___ж. ОӘК-де
қарылып, бекітілді.
Оқу-әдістемілік кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент м.а.: _________
Ү.Мелдебекова
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
I-дәрісбаян. Психологияға кіріспе
1.1. Психология пәні.
1.2. Психологияның негізгі даму кезеңдері.
1.3. Ерте кездегі психологияның мән жайын қалай түсінгендігі туралы.
1.4. Психикалық құбылыстардың дамуы жайындағы теориялар мен принциптер.
1.5. Психиканы бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру. Ми және психика.
Психика және сана.
1.1. Психология ғылымының анықтамасы.
Адамныњ ішкі жан д‰ниесін, оныњ сырттай болмыспен µзара ыќпалдастыќ
байланыстарыныњ жалпы зањдылыќтарын зерттеумен арнайы ѓылым – психология
(грек.-psiche, logos-ѓылым) айналысады.
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология жөнінде
қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал тарихы өте
қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз психологияның
пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзінің
эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ. кейінгі
шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңінде өріс
алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы
ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан
жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының
кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы
ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға
соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы
түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қарсы
философия бағыттары - идеализм мен материализм - пайда болды. Идеалистер
психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз
бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика - туынды,
материяға тәуелді құбылыс.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани
бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның
көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Адам психикасы - рухи өмірдің көрінісі, сондықтан ол материалдық дүние
заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан
дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді
көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Тек ХҮІІІ ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір
есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл
жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі
түсінікті - рефлекс және сана - бірдей енгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан
мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс - материя және
рух - жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт
тағылымы "дуализм" (екі тарапты) атауын алды.
Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер қылаң бере
бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика
санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы
жүзеге келді. Мұндай түсінім кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттік (ішке үңілу) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі
шектеліп, психика объектив болмыс пен субъекттің өзінен де толығымен ара
байланысын үзді.
Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай
психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете
түсінуге болады. Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы
психологияның орны жантаным білімдерінің даму деңгейі мен сарап
(классификация) схемасынан келіп шығады. Қазіргі күнде академик Б.М.Кедров
ұсынған сарап әдісі қабылданған. Бұл әдіс ғылымдар арасындағы мазмұндық
жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негізделген. Ұсынылған схема -
шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтік және философиялық ғылымдар қонақтаған -
үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негізгі
Æàëïû ïñèõîëîãèÿíû ï¸íi ìåí ìiíäåòòåði.
тобының мұндай орналасуы олардың пәні мен әдістерінің психология пәні мен
әдістеріне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған міндеттерге орай
психология өз бағытын бұрыш шыңдарының біріне бұрып отырады. Психологияның
жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі - зерттеу объекті адам болған
барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп, байланыстыру.
Психологияның негізгі міндеті - психикалық іс-әрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенің адам миында
қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні,
психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екені белгілі,
сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың
адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін тануға
бағытталуы тиіс. Сонымен бірге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті барлық
уақытта адам өмірінің объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның
субъектив мезеттерімен де қатынаста болады. Осы байланыстардың түзілуі және
олардың қызметтес болуынан пси-хикалық құбылыстар адам іс-әрекетіне ықпал
жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерін
тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің объектив
жағдайларына тәуелдік заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің
мидағы бейнелену механизмдерін де айқындайды.
Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен маңызға ие.
Тарих, экономика, этнография, социология, өнертану, заң және т.б.
зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу
заңдылықтары жөніндегі білімдерді пайдаланбай, кейіп, сезім, психологиялық
климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері мен психологиялық
қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын
зерттемей, әлеумет-тік процестер мен құбылыстардың мәні толық ашылмайды.
Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді бағыттай алмайды,
керісінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау арқылы түсіну
мүмкін. Адам-ның психикалық іс-әрекеттерінің негізгі формалары қоғамдық -
тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлі объектив іс-әрекет жағдайында
өрісін тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тілді қолдануға байланысты
қалыптасады. Егер жануар қылық-әрекетінің қалыптасуы тіршіліктің
биологиялық жағдайларына түбегейлі тәуелді болса, адам қылығының қалыптасуы
қоғамдық тарих шарттарымен ажырамас байланыста.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский: "Адамды
жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет", - деген еді. Бұл
арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер педагогика
психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге сүйенбесе, онда
ол қарадүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып,
шын мәнінде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай жәрдем бере алмайды.
Қазіргі кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым
топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшін нендей білімді және оны
қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың
бәріне шешім табу, адамның әр жас деңгейіндегі психикалық даму
мүмкіндіктерін және олардың шекөл-шемдерін белгілеу педагогикалық
психологияның міндеті.
Психологияның аса қажеттігі педагогиканың тәрбие проблемаларына орай
байқалады. Тәрбиенің мақсаты - даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке
адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу
заңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабілет, қажеттілік, дүниетаным және т.б. -
зерттеуді қажет етеді. Дербес ғылым ретінде психология айма-ғында өзара
байланысы сырт көзге байқала бермейтін бірқанша ерекше білім салалары
ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен әлеуметтік психология. Бұлар,
сырттай қарағанға "сыйыспайтындай" болғанымен, бір ғылым саласынан, себебі
олардың түпкі де түбегейлі міндеті бір - психикалық құбылыстың мәнін
зерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объекті
жалғыз-ақ: ол - адам, оның психикалық процестері, қалыптары және
қасиеттері.
Психология салалары
Психологиялық білімдердің даму ерекшеліктері психологияның басқа
ғылымдарға тәуелді байланысынан ғана емес. Көп жағдайда олар қоғамдық
практиканың өрістеп жатқан қажеттерімен белгіленеді. Егер психология
алғашқы уақытта теориялық тарапы басымдау, дүниетанымдық пән болса, ол
қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып, өндірістегі,
мемлекеттік басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық, заң
мекемелеріндегі, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-
әрекеттің бір саласына айналуда.
Сонымен, осы заман психологиясы көп тармақты білімдер жүйесі ретінде
танылып, әртүрлі еңбек тәжірибесімен байланысуда. Әдетте, психология
салаларын жік-теудің негізгі принципі - психиканың іс-әрекетте даму
принципі. Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру негізіне
адамдардың әртүрлі еңбектік әрекет-тері алынады. Осыған орай психология
келесі салаларға бөлінеді.
Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тарап-тарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына
айналған білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология,
авиация психологиясы, ғарыштық психология және т.б. бар.
Педагогикалық психологияның қызметі - адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие
психологиясы, сондай-ақ мұғалім психологиясы, дамуы жетімсіз балаларды
оқыту-тәрбиелеу психологиясы.
Медициналық психология - дәрігер қызметі мен сырқат адам мінез-
құлығының психологиялық мәнін зерттейді. Ол психикалық құбылыстардың ми
физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы - нейропсихология: емдік
дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалын белгілеуші -
фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық әсерлерді
зерттейтін - психотерапия; психикалық алдын алу (профилактика) және
психогигиена тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқ жүйесін іске асыруға байланысты психикалық
мәселелерді қарастырады. Олда бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологиясы жене т.б.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін; қолбасшы
мен оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологиясының әдістерін және
т.б. зерттейді.
Аталған топ қатарына спорт, сауда, ғылым және өнер шығармашылық
психологиясы да кіреді.
Психология тармақтарын топтастыру негізіне дамудың психологиялық
қырлары да алынуы мүмкін. Бұл жағдайда психологияның даму принципі іске
асады. Осыған байланысты психология келесі салаларға бөлінеді:
Жас сатыларының психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық
процестері мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін (жеке даму) зерттейді
де келесі са-лаларды өз ішіне қамтиды: балалар психологиясы, жас
өспірімдер психологиясы, ересек адамдар психологиясы мен кәрілік
психологиясы (геронтология).
Дамуы қалыптан шыққандар психологиясы немесе арнайы психология:
олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер),
тифлопсихология (зағиптер).
Салыстырмалы психология - психикалық өмірдің филогенетикалық
(біртұтас даму) формаларын зерттейді.
Психология салаларын топтастырудың және бір жолы - қоғам мен жеке
адам арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай "Әлеуметтік
психология" атымен психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік
психология адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды жалпы психология
иелейтінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті - психологияның
әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен
бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де зерттейді.
Жалпы психология зерттеулерінің нәтижесі - психология ғылымының барша
салалары мен бөлімдерінің ірге тасы қызметін атқарады.
Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптері мен
маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі пәндік түсініктері
сипатталады. Барластыру қолайлығымен бұл түсініктер үш негізгі категориялар
төңірегінде топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен
психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшеліктері.
1.2. Психологияныњ негізгі даму кезењдеріне сєйкес оѓан берілген
аныќтамаларды ќарастырайыќ.
1-кезењ – психология жан жµніндегі ѓылым. Психологияѓа м±ндай аныќтама
б±дан екі мыњ жылдай б±рын берілген. Ежелгі адамзат жан бар деген ±ѓыммен
µзіне т‰сініксіз барша µмір ќ±былыстарын дєйектеуге тырысќан.
II-кезењ – психология сана жµніндегі ѓылым. XVII-ѓасырда жаратылыстану
ѓылымдарыныњ µркендеуімен пайда болды. Адам µзініњ ойлау, сезу жєне ниеттеу
ќабілеттерін сана категориясымен баламаластырѓан. Ал сананы зерттеудіњ
негізгі єдісі адамныњ µзін µзі баќылап (интроспекция), одан алѓан
деректерін баяндау болѓан.
III-кезењ – психология єрекет-ќылыќ жµніндегі ѓылым. XX ѓасырда пайда
болды. Психология б±л кезењде µз міндетіне эксперимент жасап, тікелей
наќты кµруге м‰мкін болѓандарды ѓана, яѓни адамныњ мінез єрекеттерін, ќылыќ-
ќимылдарын, сыртќы єсерге жауап ќозѓалыстарын зерттеуге алды, біраќ оларѓа
себепші болѓан мотивтерді ескеруді ќажет деп білмеді.
IV-кезењ – психология шынайы зањдылыќтарды, психика кµріністері мен
тетіктерін зерттеуші ѓылым ретінде танылды.
Психология - психиканыњ дамуы мен єрекетке келуі жєне оныњ кµрінісініњ
жеке-дара типологиялыќ ерекшеліктері жµніндегі, сонымен бірге адамныњ
ќоршаѓан ортамен µзара ыќпалдасты байланыстарыныњ жалпы зањдылыќтары туралы
ѓылым.
Ïñèõîëîãèÿíû äàìó êåçåäåði.
Психология пєні 1) іс-єрекет субъекті ретіндегі адам, 2) µзін µзі
реттеуіне ќажет т±лѓаныњ ж‰йелі µз сапалары; 3) адам психикасыныњ
ќалыптасуы мен єрекеттік ќызметке келу зањдылыќтары; 4) адамныњ болмысты
бейнелеу ќабілеттері жєне оны тануы; 5) соныњ нєтижесінде µзініњ сырттай
д‰ниемен µзара ыќпалдасты байланыстарын реттей алуы.
Психология нысаны: психиканыњ пайда болуы мен оныњ дамуы; психикалыќ іс-
єрекеттіњ нейрофизиологиялыќ негіздері; психиканыњ ењ жоѓары формасы – адам
санасы; сырттай болмыстыњ ішкі жан д‰ниелікке ауысу зањдылыќтары; адам
психикасыныњ єлеуметтік- тарихи жаѓдайларѓа тєуелділігі; психикалыќ єлем
бейнелерініњ ќалыптасуы мен сол бейнелердіњ адамныњ сырттай т±рмыстыќ,
тєжірибелік іс-єрекеттерінде кµрініп, іске асуы; биологиялыќ жєне
єлеуметтік жаѓдаяттардыњ адамныњ µзін µзі реттеуіндегі бірлігі; адам
психикасыныњ ќ±рылымы; т±лѓаныњ танымдыќ, еріктік жєне кµњіл-к‰й ‰дерістері
мен жеке-дара психологиялыќ ерекшеліктерініњ бейнелеу-реттеушілік мєні;
адамныњ єлеуметтік ортадаѓы ќылыќ - єрекетініњ психологиялыќ ерекшеліктері;
адамныњ наќты іс-єрекет т‰рлерініњ психологиясы.
1.3. Ерте кездегі психологияның мән жайын қалай түсінгендігі туралы.
ХІХ ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз
алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін қолданған,
бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды. ХІХ ғ.
аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар сананың осы
интроспекттік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша
психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне
байланыссыз жан толғаныстарымен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми
арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі: адам өзінің ішкі жан-күйін, се-
зімін, ой толғанысын өзі бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспекттік
аталған әдіс қолданылды. Мұндай бақылау, әлбетте, басты ғылыми талап-
обьективтілікке сай келмейді. Осының салдарынан ХХ ғ. басында, бір жағынан
- ғылыми объектив білімдер дамуына орай та-лаптардан, екіншіден -
әлеуметтік-экономикалық өркендеу сұраныстарынан интроспекттік психологияның
дағдарысы көрініс берді.
Адам әрекет-қылығын қадағалап, бақылау құрал-жабдықтарын дайындауды
қажет еткен капиталистік өндіріс әдістерінің дамуына байланысты практикалық
міндеттер алдында "сана психологиясы" өз дәрменсіздігін байқатты.
Осыдан ХХ ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық (поведение) еді. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш.
behavіour-қылық) аталып, психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының
үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж.Уотсон
психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық-
әрекетін зерттеу деп білді. Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда
- жан туралы ғылым, кейін - жансыз ғылым, ақырында - санасыз ғылымға
айналды. Психология пәнін осылай пайымдаудан оның келесі, және бір
дағдарысқа кезігуінің мәнін түсінеміз.
Психология пәнін (предмет) нақтылауда болған дағдарыстар себебі аталған
теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап
айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объектив дүние мен субъектив
болмыстың ара қатынасын идеалистік тұрғыдан шешті. Бихевиористер болса, сол
мәселені дөрекі материализм көзқарасымен түсіндірді. Олар үшін психикалық
құбылыс пен материалдық дүние арасында айырмашылық болмады. Осылай, қате
әдіснамалық бастаулар өз пәнін дұрыс анықтауда психологияның жолына кесе-
көлденең тұрып алды. Бұл тығырықтан шығудың жолын диалектикалық материализм
тапты. Диалектикалық материализм үшін барша дүниенің негізі жалғыз-ақ -
материя, ал психика, ойлау, сана одан туындағын екінші сатыдағы құбылыс.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана - екінші,
одан туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы түсінікке орай
материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық
дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей қарама-
қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой, сезімдер
т.б. - материалдық органның - мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі.
Ғылыми психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары
жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі осы категорияға орай
психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық
құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуінің түрлі формалары мен
деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін
анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсініктер, тұжырымдар
тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша тіршілік иесінің ішкі психикалық
өмірі болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз
жасайтын танымды бол-мыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай
психикалық акт - нақты болмыстың бір бөлшегі де және оның бейнесі де.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден - қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден - осының
негізінде адам қылығы мен қызмет - әрекетін реттестіру. Психиканы
диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру - әрқандай ішкі жан-күйлік
құбылыстардың өзімен өзі шек-телмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен
түбегейлі әрі тығыз байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі - заңдылықты сипатқа ие байланыстар
мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап - объектив заңдарды ашып
қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану жағдайларын көрсете
алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің объекті - психологиялық
деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу өздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді (механизм) ашып бере алмайды.
Осыдан психологияның міндеті - психологиялық деректер мен заңдылықтарды
аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап
білу. Ал енді сол механизмнің қандайда да психологиялық процесті орындайтын
нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
1.4. Психикалық құбылыстардың дамуы жайындағы теориялар мен принциптер.
Психика – б±л адамныњ ќоршаѓан ортамен белсенді µзара ќарым-ќатынас
єрекеттеріне негіз болушы болмыстыњ саналыќ (идеалды) µрнек ж‰йесіндегі
субъектив аќпардыњ (сигналдыњ) єлеуметтікпен шарттасќан бейнесі. Психика
адам мінез-ќ±лыѓы жєне іс-єрекеттеріне баѓыт-баѓдар беріп, реттеу ќызметін
атќарады.
Адам психикасы µз тіршілігіне арќау болѓан ќоѓамдыќ єдіс-тєсілдер
негізінде туындаѓан ерекше ќ±былыс – сана формасына енеді. Дегенмен, сана
психиканыњ барша мєн-маѓынасын ќамти алмайды. Онымен ќатар адамда
табиѓаттан берілген тума ќ±рылымдар (тума-бейсана іс-єрекеттері аймаѓы),
сондай-аќ µмір барысында ќабылданып, автоматтасќан даѓдылар (астар сана
аймаѓы) бар.
Психиканыњ негізгі кµріністері: саналыќ (психикалыќ) бейнелер
ќалыптасуына байланысты психикалыќ ‰дерістер жєне іс-єрекетті психикалыќ
т±рѓыдан реттеп барушы ‰дерістер.
Меншікті, µзіндік іс-єрекет – адам психикасыныњ ќалыптасуы мен ж‰зеге
келуініњ басты негізі.
Іс-єрекет – жалпы адамзаттыќ тєжірибе негізінде саналы белгіленген
маќсаттардыњ іске асуымен болатын болмысты мењгерудіњ адамдыќ єдіс-тєсілі.
Адам іс-єрекеті ќоѓамдыќ – тарихи ілгерілеудіњ ќозѓаушы к‰ші, сонымен бірге
ол жеке адамныњ психикалыќ даму ќ±ралы ретінде де ќызмет етеді. Адамныњ
заттасќан іс-єрекеті, оныњ ќоѓамдыќ-тарихи тєжірибесі т±лѓа санасыныњ
сезімдік жєне ±ѓым-теориялыќ аймаќтарыныњ басын біріктіреді.
Адам психикасыныњ ќалыптасу ‰дерісінде оныњ заттасќан нысандармен
болѓан сырттай єрекеттері ішкі аќыл-ес єрекеттеріне ауысады. Осыдан, яѓни
ой єрекеті ќабілетінен адам нысандар арасындаѓы єрт‰рлі ќатынастар жобасын
ќ±руѓа, µз єрекеттерініњ нєтижесін к‰ні ілгері барластыруѓа ‰йренеді. Б±дан
кµзіміз жететіні – психика мазм±ны жалпыланѓан ќатынастар, мєн жєне
маѓыналарды, яѓни бейнелік ќалыптан тыс ќ±рылымдарды да ќамтиды.
Психиканыњ ѓылыми т‰сініктемесі келесідей негіздемелерді с‰йеніш етеді:
1) психика материя дамуыныњ белгілі сатысында, яѓни жануарлар аѓзасыныњ
туындау кезењінде пайда болып, сол аѓзалардыњ икемдесу, бейімделу єрекет-
ќылыѓыныњ бейнелеу – реттеу тетігіне айналды. Жануарлардыњ эволюциялыќ
даму барысында олардыњ психикасы жетіліп барды. ¤з ќалыптасу жолында
психика екі: инстинкттік ќалыптасу жєне даралыќты даѓдылану – кезењдерін
басып µтті.
2) Адам психикасы, сана – психика дамуыныњ ењ жоѓары сатысы; оныњ пайда
болуы адамныњ ±жымдыќ ќарым-ќатынас жаѓдайындаѓы ењбектік іс-
єрекеттерімен тікелей байланысты.
3) Адам психикасы оныњ белсенді іс-єрекеттерініњ арќасында ќалыптасады.
Психика зањдылыќтары – сырттай заттармен болѓан µзара ыќпалды
ќатынастардыњ алѓашќыда психикалыќ бейнелерге ауысуы жєне кейін сол
психикалыќ бейнелердіњ µз реттеуімен басќарымды єрекеттерге µтуі
зањдылыќтары.
4) Психика ми ќызметімен жанамаласќан, біраќ ол µздігінен идеалды, яѓни
єлеуметтік - мєдени жаѓдаяттар нєтижесінде пайда болѓан саналыќ ќ±былыс.
5) Психикалыќ ќ±былыстар белгілі ќ±рылымѓа жєне ±йымдасу ж‰йесіне ие.
Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы
проблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы
көзқарас тіршіліктің туындауы жөніндегі мәселенің теориялық
ерекшеліктерімен сипатталады.
Тіршілік пайда болуының негізгі шарты - қоршаған ортамен тұрақты зат
алмасуға икемделген күрделі ақуызды (белокты) молекулалардың түзілуі.
Өздерінің тірлік қалпын сақтап қалу үшін олар қоршаған ортадан қорек
заттарды сіңіріп, сонымен бірге қалыпты өміріне зиянды қорытылған қорек
қалдықтарын сыртқа шығарып отырады. Ассимиляция және диссимиляция деп
аталған бұл екі процесс зат айналымының құрамды бөлектері болумен күрделі
ақуызды түзілімдердің негізгі жасау шарты болып табылады. Бұл өте күрделі
ақуызды молекулалар, каоцер-ваттар, пайдалы коректер мен оларды қорытуға
немесе өміріне қауіп туғызатын не зиянды әсерлерге жауап бергізетін ерекше
қасиеттерге ие.
Ïñèõèêàëûº º½áûëûñòàð ¸ëåìi.
Каоцерваттардың индиферент (қатысы жоқ) әсерлерді елемей, зат алмасу
процесіне себепші әсерлерді сезу қасиеті тітіркену деп аталады, ал бұл
тітіркену құбылысы органикалық емес материяның органикалық жағдайға
ауысқанында көрінеді. Бұдан шығатын қорытынды: әрқандай тірі организм
сыртқы тітіркендіргіштерге таңдамалы (белсенді) қатынас жасап, тірі
материяның өзіндік реттеу (саморегуляция) деп аталатын жаңа сапалық
қасиетін танытады. Тітіркену - бұл биологиялық бейнелеудің (отражение) ең
қарапайым формасы болумен, өсімдік және жануарлар эволюциясының барша
кезеңдеріндегі тірі организмдерге тән құбылыс, яғни бұл тірі организмнің
барша биологиялық мәнді әсерлерге жауап беру қабілеті.
Тіршілікке маңызды әсерлерге болған тітіркену процестері, тітіркенудің
жоғары маманданған
формаларының қалыптасуы биотикалық әсерлерден болған тітіркенудің
нәтижесі және олардың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыруы өсімдік дүниесі деп
аталған өмір кезеңінің сипатына айналады.
Мұндай өмір сүрудің енжар (пассив) формасынан тіршілік эволюциясының
келесі кезеңі - жәндік-жануарлар дүниесі - айрықша сипатқа ие. Бұл
кезеңдегі жалпы, ең қарапайым тіршіліктің даму барысында пайда болған
бейнелеудің бастапқы формасы - сезу (чувствительность) екені жөнінде
ғылымдық болжам бар (А.Н.Леонтьев). Бұл болжам бойынша, ең қарапайымдарынан
бастап әрбір тірі организге тән құбылыс - жануардың тек зат алмасуға
қатысты биологиялық әсерлерге жауап беріп қоймастан, биологиялық мәнсіз не
"бейтарап" әсерлерге де, егер олардың өмірлік қажеттілігі жөнінде хабар
түссе, жауап бере алуы. Мұндай алғаш биологиялық маңызсыз, ал соң өмір
қажеттілігіне айналған әсерлерді бақылау қабілеті - сезу деп аталады. Сезу
құбылысы психиканың туындауында объектив биологиялық белгі қызметін
атқарады.
Тіршілікке қажет әсерлер туралы хабар (сигналдар) тиісті мүшеге
түсуімен бейтарап тітіркендіргіштерді де қабылдай алатын сезу қасиеті өмір
(тіршілік) формасына түпкілікті өзгерістер енгізді. Ең бастысы, тіршілік
иесі қоршаған ортада бағдарлау қабілетіне ие болып, онда болып жатқан
әртүрлі өзгерістерге белсенді қатынас жасай отырып, өсімдіктерге тән емес,
әрекет-қылықтың (поведение) жеке-дара өзгермелі формаларын қалыптастыра
бастады.
Тітіркену, сезу процестері тек біржасушалылар өмірін қамтамасыз ете
алады, ал олардың көпжасушалылар деңгейіне көтерілуімен пайда болатын
тіршілікке бұлар жеткіліксіз.
Көпжасушалылар дәрежесіне өту - тіршілік жағдайын күрделендіріп
жіберді: қоршаған ортадағы бағыт-бағдар таңдаудың белсенділік ролі артып,
күрделі қозғалыстар мен қозудың жылдам жүрісін қамтамасыз ету қажеттілігі
туындайды. Бұл көп жасушалылардың дене құрылымының күрделенуіне,
тітіркенуді сезуге байланысты арнайы жасушалардың пайда болуына, бұлшық ет
қысқарту-тарту жасушаларының түзілуі мен торлы - тармақты (диффуздық)
сипатқа ие жүйке жүйесінің дамуына әкелді.
Мұндай жүйке көрінісін, мысалы, медуза, актиния және теңіз
жұлдызшаларында байқауға болады. Бұл даму кезеңіне тән құбылыс: торлы
жүйке жүйесіне орай қозу жүрісі бірқанша жылдамдасады. Бірақ, тіршілік
дамуында ұнамды із қалдырғанымен, диффуздық жүйке жүйесінің кемшілігі де
бар: қозу торлы жүйке тармақтарымен бүкіл дене бойлап теңдей таралады.
Сондықтан сырттан келген әсерді қабылдап, өңдеп және бейнелеп танитын
жетекші органның болмағанынан бұл деңгейдегі тіршілік иесінің әрекетқылығы
шектеулі болатыны табиғи фактор.
1.5. Психиканы бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру. Ми және
психика. Психика және сана.
Адам психикасы – мидыњ табиѓи µнімі емес, єлеуметтік жаѓдайлар туындысы.
Алайда, ол табиѓи, физиологиялыќ зат – мидыњ арќасында єрекетке келеді.
Психиканы ми єрекетінен ажыратып та болмайды, сонымен бірге оны б‰тіндей
нейрофизиологиялыќ ‰деріс деп те атау орынсыз. Психика мен физиологиялыќ
‰дерістердіњ µзара ќатынасы – идеалды д‰ние мен заттасќан болмыстыњ
ажыралмас байланысы.
Психика – ми ќызметініњ єлеуметтік жанамаланѓан µнімі.
Адам миыныњ ж±мыс ерекшелігі сырттан т‰сіп жатќан аќпараттыњ ерекше
тєсілмен тањба, белгілерге айналуынан кµрінеді. Адамныњ болмысты психикалыќ
бейнелеуі – б±л ќоѓамды- тарихи тєжірибеде ќалыптасќан сµздік белгі,
адамдыќ ±ѓымдармен жанама к‰йде берілген µрнек, бейне.
Психиканыњ негізгі жасау белгілері – оныњ ж‰йелілігі, бірт±тастыѓы,
бµлшекке т‰спейтіндігі.
Психика єрќилы к‰рделілік дењгейіндегі єрекет-ќылыќты ќамтамасыз етуші
кµп сатылы (бірінен бірі жоѓары) ќызметтік ж‰йелерден т±рады. Психика кµп
дењгейлі ѓана емес, ол сонымен бірге кµптеген ќасиет-сапаларѓа ие бола
т±рып, сан алуан ќызметтерді орындайды. Кµрінген ж‰йе µз ќ±рылымымен,
єрекеттік ќозѓалысымен, бірлікті (интегралды) к‰й-ќалпымен жєне ж‰йелі
ќасиеттерімен сипатталады.
Психикалыќ ж‰йе µзініњ ±йымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол ж‰йе
психикалыќ ‰дерістерге, психикалыќ ќалыптарѓа жєне психикалыќ ќасиеттерге
ажыралады.
Психикалыќ болмыс µте к‰рделі, дегенмен, оны келесідей шартты т‰рлерге
бµліп ќарастыруѓа болады: экзопсихика, эндопсихика жєне интропсихика.
Экзопсихика – психикалыќ д‰ниеніњ адам аѓзасынан тыс жатќан болмысты
бейнелеуші бір бµлігі.
Эндопсихика – психикалыќ болмыстыњ адам азѓысыныњ ќалпын бейнелеуші
ќ±рамы.
Интропсихика – ќ±рамды психиканыњ адам ойын, ерік к‰шін, ќиялын, ±йќыдаѓы
т‰стерін ќамтыѓан бµлшегі.
Психика ќоршаѓан д‰ние жµніндегі санаѓа келіп т‰скен аќпараттарды
біріктіру жєне оларѓа т‰сініктеме беру, оларды адамныњ ќажеттерімен
сєйкестендіру жєне адам єрекет ќылыѓыныњ бейімделу, болмысќа икемделу
‰дерісінде реттеу ќызметтерін атќарып бару ‰шін ќажет.
У.Джемс пікірінше, психиканыњ негізгі ќызметі: сырттай болмысты бейнелеу
негізінде жеке єрекет-ќылыќты басќару жєне ретке келтіру, сонымен бірге оны
адам ќажетіне сєйкестендіру.
Е.Ф.Ломов µз ењбектерінде жеке адам єрекет-ќылыѓы мен іс-єрекетіне
байланысты психиканыњ ‰ш т‰рлі ќызметін ажырат: танымдыќ, реттеушілік,
аќпарат алмасымен ќарым-ќатынасќа келу (коммуникативті). Адамныњ бейімделуі
мен шыѓармашыл єрекетке т‰суі осы ‰ш ќызметтіњ орындалуына тікелеу
тєуелді.
Психикалыќ процестерді топтастыру
Барша психикалыќ ќ±былыстар µзара байланыста, дегенмен дєст‰рлі
психология оларды ‰ш топќа бµліп ќарастырады: 1) психикалыќ ‰дерістер; 2)
психикалыќ ќалыптар; 3) т±лѓаныњ психикалыќ ќасиеттері. Психикалыќ
‰дерістер негізгі тірек ќ±былыстар ретінде ќарастырылады, ал психикалыќ
ќалыптар мен ќасиеттерді уаќытша єрі психикалыќ ‰дерістердіњ тектік
ауысулары деп білеміз. Барша психикалыќ ќ±былыстар µзара бірігумен бейнелеу-
реттеу іс-єрекеттерініњ бірт±тас сарынын ќ±райды.
Негізгі ‰ш психикалыќ ќ±былыс сипаттамасы тµмендегідей:
• Психикалыќ ‰дерістер – бейнелеу-реттеу іс – єрекеттерініњ жекеленген
т±тас ќозѓалысы. Психикалыќ ‰дерістіњ єр т‰рі µз бейнелеу нысанына, µз
реттеп бару ерекшелігі жєне меншікті зањдылыќтарына ие.
Психикалыќ ‰дерістер психикалыќ ќ±былыстардыњ бастау кµзі- осылар
негізінде психикалыќ µрнектер ќалыптасады. Субъектіњ бейнеленуші нысанмен
белсенді ќарым-ќатынасы, нысанды тануѓа жєне онымен єрекеттіњ байланысќа
т‰суге баѓытталѓан ерекше µту ж‰йесі осы психикалыќ ‰дерістерден кµрінеді.
Психикалыќ ‰дерістер т‰рі: 1) танымдыќ (т‰йсік, ќабылдау, ойлау, ќиял жєне
жад); 2) еріктік; 3) кµњіл-к‰йлік. Адамныњ психикалыќ іс-єрекеті – б±л
таным, ерік жєне кµњіл-к‰й ‰дерістерініњ бірігімі.
• Психикалыќ ќалыптар – іс – єрекет мазм±ны жєне сол мазм±нѓа болѓан адам
ќатынасында айќындалушы психиканыњ уаќытша µзіндік кµрінісі. Психикалыќ
ќалып - адам психикасы бейнелерініњ ‰здіксіз жањаланып, ауысып т±руымен
болады. Болмыспен араласу барысында адамныњ барша психикалыќ єлемі
салыстырмалы т±раќты бірігімде болып, оныњ наќты мезеттегі уаќытша кµњіл-
к‰йінен, ынта-ыќыласынан, яѓни психикалыќ ќалпынан байќалады.
Психикалыќ ќалып психикалыќ белсенділіктіњ жалпы ќызметтік дењгейінде
адамныњ наќты мезеттік іс-єрекетіне, баѓдары мен оныњ т±лѓалыќ
ерекшеліктеріне тєуелді кµрініс береді.
Психикалыќ ќалыптыњ барша т‰рлері тµмендегідей µзара топтасуымен
ажыралады:
• сеп т‰рткілік (мотивтік) - ќажеттіктерге байланысты ±станымдар, ниеттер,
ќызыѓулар, м‰дделер, ќ±марлыќтар.
• сана дайындыѓы ќалпы – зейінділік пен ж±мыс ќабілеттілігініњ єрќилы
дењгейлерінде кµрінеді;
• эмоционалдыќ – кµњіл-к‰йге байланысты т‰йсіну, кµњіл –к‰йге байланысты
сырттай ыќпал-єсерге жауап, кµњіл-к‰й шарпулары – стресс, аффект,
фрустрация;
• еріктік - адамныњ наќты мезеттегі іс-єрекетке деген ынталылыѓы,
±мтылысы, шешімділігі, табандылыѓы, µжеттігі т.б. Б±лар ќатарында
психиканыњ µзара сыбайлас т±лѓалыќ ќалыптары да болады: психопатия, мінез
асќынуы, невроздар жєне психикалыќ дамудыњ тоќырауы.
Психикалыќ ќасиеттері – психиканыњ єрбір жеке адамѓа тєн тектік
ерекшеліктері, т±лѓа бойына біткен психикалыќ ‰дерістердіњ іске асу
ерекшеліктері.
Т±лѓалыќ психика ќасиеттері: 1) темперамент, 2) т±лѓа баѓыт –баѓдары
(ќажеттер м‰дделер, д‰ниетаным жєне м±рат - маќсаттар); 3) мінез; 4)
ќабілеттер.
Сана – психиканыњ жоѓары формасы
Сананыњ пайда болуы жєне дамуы
Психика дамуы бірнеше кезењдерден µтеді.
I-кезењ. Ќарапайым сезімталдыќ – б±л сатыда тек µкілдерініњ инстинкттері,
яѓни белгілі орта жаѓдайларына бейімделудіњ тума формалары ќалыптасады.
II-кезењ. Заттай ќабылдау. Б±л кезењніњ нєтижесі – даѓдылар, яѓни тек
өкілінің жеке-дара тєжірибесімен игерілген єрекет-ќылыќтар формасы.
III-кезењ. Затаралыќ байланыстарды бейнелеу, яѓни интеллектуалды єрекет-
ќылыќ – заттар арасындаѓы байланыс – ќатынастарды бейнелеуші психикалыќ
єрекеттердіњ к‰рделі формасы.
Ќарапайым сезімдік сатыда тіршілік иесі сыртќы д‰ние заттарыныњ
жекеленген ќасиеттеріне ѓана назар аударады, ал оныњ єрекет-ќылыѓы тума
инстинкттерге (ќоректену, ќорѓану, кµбею жєне т.б.) байланысты келеді.
Заттай ќабылдау кезењінде болмысты бейнелеу заттарды т±тастай к‰йінде тану
жолымен іске асады, осыдан тек өкілі ‰йренуге бейімделіп, жеке-дара єрекет-
ќылыќ даѓдыларын ќалыптастыру ќабілеттерін ала бастайды.
‡шінші, интеллекттік кезењінде жан иесі затаралыќ байланыстарды
бейнелеуге, орта жаѓдайларын т±тастай тануѓа ќабілеттеніп, нєтижеде
кедергілерді айналып µту, алдаѓы єрекетке дайындыќ кµріп, оны орындаудыњ
жања жолдарын ойластыру дєрежесіне кµтеріледі. Біраќ аќыл-ес єрекеті
б±л кезењде биологиялыќ ќажеттер аймаѓынан шыќпай, кµрнекілік шењберінде
орындалып жатады.
Жануарлар психикасымен салыстырѓанда адам психикасы біршама жоѓары
дењгейлі (себебі Homo sapiens – аќылды адам). Адам санасы, аќыл-ойы
ќажеттіктен туындаѓан ењбек ‰дерісінде, ежелгі адамныњ ќиын тіршілік
жаѓдайларыныњ ш±ѓыл µзгерістерінде бірлікті єрекетке келуінен бірте-бірте
ќалыптасып барды. Сонымен, адамзаттыњ материалды, рухани мєдениеті – барша
адамдардыњ психикалыќ дамуымен байланысты ж‰зеге келген жетістіктерініњ
±жымдыќ формасы.
Ќоѓамныњ тарихи даму барысында адам µз мінез-ќ±лќы мен єрекет-ќылыѓыныњ
єдіс-тєсілдерін µзгертіп барады, µзініњ табиѓи нышандары мен ќызметтерін
аса жоѓары психикалыќ ќызметтерге ауыстырады. Енді тума ќалыптасќан
инстинкт не жаѓдай ‰йреткен ауыспалы даѓдылар анайы адамиласќан, ќоѓамдыќ-
тарихи шарттасќан ес, ойлау, ќабылдау (ќисынды ес, дерексіз – ќисынды
ойлау) формаларына µтеді. Адам б±дан былай тарихи даму ‰дерісінде
ќалыптасќан жанама ќ±ралдарды пайдаланып, сµйлеу рєміздерін ќолдану
ќызметтерін атќаратын дәрежеге жетті. Жоѓары психикалыќ ќызметтер бірлігі
адам санасыныњ пайда болып, орныѓуына арќау болды.
Жануарлар психикасымен салыстырѓанда адам психикасы келесідей
ерекшеліктерге ие:
• нєсілдік жєне табиѓи т‰рткі (эмпирикалыќ) жолдармен ќабылданѓан єрекет-
ќылыќ формаларымен ќатар адам ќоршаѓан ортада баѓдар тањдаудыњ т‰бегейлі
жања ќ±ралы – сµзбен ±рпаќтан ±рпаќќа берілетін адамзаттыќ тєжірибе
жоѓары біліммен ќаруланѓан адам психикасы єлеуметтік орта жаѓдайында,
єлеуметтік тєжірибені игеру барысында ќалыптасады єрі ‰здіксіз µрістеп,
молайып барады.
• адам санасы болмыстыњ мєнді тараптарын жєне зањдылыќты µзара
байланыстарын бейнелейді. Т±лѓа µзініњ тіршілігі проблемаларын ќоршаѓан
ортаныњ т‰рлі жаѓдайлары арасындаѓы т±раќты да зањды байланыстар мен
ќатынастарды аныќтау негізінде шешіп отырады.
• сана сипаттары: іс-єрекет маќсаттарыныњ т‰сінімділігі, болашаќ оќиѓаларды
±ѓымдыќ жобаѓа келтіру, жалпы адамзаттыњ т‰сініктер мен білімдер
ж‰йесіндегі µз єрекеттерініњ нєтижесін к‰ні ілгері байќастыра білу.
Сана арқасында адамѓа ѓана дарыѓан ќасиет – б±л оныњ µз єрекеттерініњ
нєтижесін алдын ала кµре біліп, жоспарлай алу жєне соларѓа сєйкестендіріп
єдіс, тєсілдер мен ќ±рал-жабдыќтарды тањдай білу ќабілеті. Т±лѓа µз іс-
єрекет, ќызметініњ баѓдарламасын алѓашќыда оймен жобалап, ќ±растырады. Б±л
іс-єрекет жаѓдайды тікелей ќабылдаумен шектелмей, оныњ даму зањдылыќтарын
білу негізінде орындалып жатады. Адам санасы алдаѓы оќиѓалардыњ зањдылыќты
ќалануын болжастырады, яѓни б‰гінгі болмыстыњ ертењгі болашаѓынан хабар
бере алады.
• жеке адам санасы ќоѓамдыќ санаѓа тєуелді. Ќоѓамдыќ сана төмендегідей
формаларда кµрінеді:
1) ѓылым - зањдасќан (канонды) білімдер, ±ѓымдар, т±жырымдар жєне
д‰ниетаным мен идеялыќ баѓыттар ж‰йесі ;
2) µнер – болмысты бейнелік µрнектермен рухани-тєжірибелік т±рѓыдан
игерудіњ арнайы т‰рі, адамзат тіршілігініњ єрт‰рлі ќырларыныњ
бейнеге келтірілген моделі;
3) єлеуметтік талап, µлшем – шектеулер – ќоѓамдыќ сана аймаѓы, наќты
ќоѓамныњ адамгершілік, идеологиялыќ, саяси жєне ќ±ќыќтыќ ќ±ндылыќтарыныњ
ж‰йесі;
4) адамдардыњ µз тіршілігініњ экзистенциалды проблемаларына (µмір мен µлім,
аќырет, жаќсылыќ пен жамандыќ, т.б.) болѓан ќатынастарын реттеуге
ќолданатын наным-сенімдері, рєміздері жєне єрекет-ќыймыл ‰лгілерініњ
жиынтыѓын бейнелеуші єлеуметтік-мєдени сана формасы.
Сенім – заттасќан д‰ние зерттеулері жєне ой ќисыны (логика)
негіздерімен дєлелденбейтін ерекше психикалыќ ќ±былыс.
Ќоѓамдыќ сананыњ барша формалары бірлікті идеология ќ±райды. Идеология –
б±л адамдардыњ болмысќа, бір-біріне, ќоѓам µміріне болѓан ќатынастарын
реттеуші тірек ќ±ндылыќтар мен негіздемелік ұғым, пікірлер ж‰йесі.
Сана µзіндік сана жєне µзіндік жауап єрекетке келу (саморефлексия)
ќабілеттерімен байланысты.
¤з тµњірегіндегі д‰ниені сезінумен адам µзін сол д‰ниеге байланыстыра
ќабылдайды.
¤зіндік сана – б±л адамныњ ќоршаѓан єлемге болѓан ќ±ндылыќты – мєнді
т±лѓалыќ ќатынастарыныњ ж‰йесі.
Адам психикасыныњ ерекшелігі ретінде сана бидоминанта тетіктері арќылы
іске асып отырады. Бидоминанта дегеніміз т±лѓаныњ кµп т‰рлі мендік
болмыстары (наќты мен, ќияли мен, µткендегі мен, болашаќтаѓы мен,
отбасындаѓы мен, ресми мен жєне т.б.) арасындаѓы ой ортаќтасу
ќабілеті, оныњ µзімен µзі ќатынасќа келуі. Осы т±лѓа бойындаѓы диалог
єлеуметтік µлшемдермен жанама к‰йге енеді. Адамныњ ішкі Мені -
интериоризацияланѓан ¤зге, яѓни µмір барысында т±лѓа бойына сіњген
єлеуметтік бастау.
Болмыс ќ±былыстары адамныњ тєжірибе, ќажеттеріне тєуелді оныњ санасында
µзіндік ќалау- тањдауѓа сєйкестендіріле бейнеленеді.
Ой, ойлауѓа ќараѓанда сана мєні кењірек. Ол психикалыќ іс-єрекеттердіњ
барша формаларын ќамтыѓан сыртќы д‰ниеніњ бірт±тас, бірігімді бейнесі. Оныњ
ќ±рамы єлемдік бейнелердіњ сезімдік формаларынан (т‰йсік, ќабылдау, елес),
рационалдыќ танымнан (д‰ниеніњ жалпылама – теориялыќ бейнесі), сонымен
бірге психикалыќ µзіндік реттеулердіњ кµњіл-к‰й, еріктік аймаќтарынан
т±рады.
Сана - болмыстыњ категориялыќ - ќ±ндылыќты бейнесі жєне жалпы
адамзаттыќ тєжірибені мењгерудіњ арќасында адамныњ µз єрекет-ќылыѓын
µзіндік реттеу білімдерінен ќ±ралѓан психика дамуындаѓы ењ жоѓары саты,
дењгей.
Сана ќызметі адамныњ ќоршаѓан ортамен ќатынас жасаудаѓы белсенділігі мен
єрекетшењдігі нєтижесінде ќалыптасќан µзара сыбайлас байланысты психикалыќ
бейнелердіњ ‰здіксіз аѓымы к‰йінде орындалып барады. Осыдан сана біршама
‰дерістік (процессуальные) жєне мазм±ндыќ ерекшеліктерге ие.
Сана ‰дерістік т±рѓыдан адамныњ µз тіршілігіне ќажет ќоршаѓан ортамен
байланыстар т‰зудегі белсенді ќозѓалѓыштыѓымен (динамика), заттыќ
баѓдарлылыѓымен жєне бейнелеудегі ќателіктерден саќтаушы µзіндік баѓалау
(саморефлексия) ќабілетімен сипатталады.
Жеке т±лѓаныњ тµњірегіндегілермен ыќпалдасты ара ќатынастарыныњ берік
т±раќтанѓан єдіс-тєсілдері т‰бегейлі бекіп, оныњ астар санасы мен жоѓары
санасын ќалыптастырады.
Мазм±ндыќ т±рѓыдан адам санасы єлеуметтік – тарихи ыќпалѓа тєуелді. Даму
(антропогенез) ‰дерісінде ќалыптаса отырып, сананыњ барша ќ±рылымдары
єлеуметтік –мєдени сипат алады.
Жеке адам санасы жєне оныњ ќ±рылымдары кіші балалыќ шаќтан сыртќы
єлеуметтік жанамаланѓан іс-єрекеттер ќ±рамын µз бойына сіњіре меншіктеумен
(интериоризация) ќалыптасып барады.
Психика дењгейлерініњ µзара байланысы
Адамныњ психикалыќ іс-єрекеті жєне оныњ психикасы бірдей уаќытта ‰ш µзара
байланысты дењгейде ќызмет етеді. М±ндай дењгейлер ѓылымда келесідей
аталѓан: бейсана, астар сана жєне ашыќ сана.
Психикалыќ іс-єрекеттіњ бейсана (бессознательный) дењгейі адамда, жалпы
жануарлар єлемінде тума инстинктті – рефлекторлы ќалыптасады. Б±л
дењгейдегі барша єрекет – ќылыќтар ой т‰сінімінде жоќ, ойластыруѓа
келмейтін биологиялыќ тетіктер арќылы басќарылып, реттеледі. Олардыњ бєрі
биологиялыќ ќажеттерден туындайтын єрекеттер, яѓни – организмніњ жєне тек
µкілініњ µз тіршілігін саќтауы, жалѓастыруы (ќоректену, ќорѓану, ±рпаќ
ќалдыру).
Алайда, адам єрекет-ќылыѓыныњ (генетикалыќ шартты) баѓдарламасы т‰птен
дербес емес, ол дамудыњ соњѓы кезењдерінде ќалыптасќан ми ќ±рылымдарыныњ
баќылауында болады. Дегенмен, кейбір сындарлы жаѓдайларда (адам басына
ќауіп-ќатер тµнгенде) бейсана психика µзінен µзі іске ќосылып, тіршілік
саќтау, ќорѓану єрекеттерін реттеп, басќарады. Тек µкілініњ (индивидтіњ)
б±л кµњіл-к‰й жєне бей-берекет (импульс) єрекеттері аймаѓы ми жарым
шарларыныњ таламус жєне гипоталамус бµліктерінде орналасќан.
Психикалыќ іс-єрекеттіњ астар сана (подсознательный) дењгейі - жеке
т±лѓаныњ тєжірибесінде жалпыланып, автоматтыќ к‰йге енген оныњ µз єрекет-
ќылыѓыныњ т±раќтанѓан формалары – ептіліктері, даѓдылары, єдеттері,
сезімдік кµрегендігі (интуиция). Тек µкілініњ м±ндай єрекет-ќылыќтарыныњ
негізі оныњ алѓашќы даму кезењдерінде ќалыптасќан. Б±лар ќатарына бас
миыныњ ќабыќ асты (лимбикалыќ) ж‰йесінде ќ±рылымдыќ орын тепкен импульстік-
кµњіл-к‰йлік (импульсивно-эмоциональные) єрекеттері аймаѓы да кіреді. Осы
психикалыќ аймаќта тек µкілініњ µзі сезбейтін ±мтылыстары, ниеттері,
ќ±марлыќтары мен ±станымдары ќалыптасады. Б±лардыњ бєрі т±лѓаныњ ырыќсыз
аймаѓы, адамныњ екінші табиѓаты немесе даѓдылы жеке ќылыќ-єрекеттерініњ
кµзі, бойѓа біткен мінез єдеттері.
Астар сана кµп дењгейлі ќ±рылым: тµменгі дењгейде ол – автоматтасќан
даѓдылар жєне олардыњ бірігімдері, ал жоѓары дењгейде б±л – сезім
кµрегендігі (интуиция).
Астар дењгейлі автоматизмдер – б±л орындалатын іс-єрекеттердіњ біртекті
жаѓдайларда бірыњѓай т±раќты ќайталанып отыратын кµріністері, яѓни
динамикалыќ стереотиптер. Б±л ±ѓым мєні – ќалыпты жаѓдайлардаѓы жауап
єрекеттердіњ ‰здік байланысты, шынжырлы тізбегі (кµлік ж‰ргізушініњ
єдетті ќызметі, отбасы, ошаќ ќасы міндеттерін орындау, ќолдаѓы ќ±рал-
саймандарды ойланып жатпастан пайдалана білу, сµйлеу мен ым-ишара
єдеттері). Б±лардыњ бєрі тек µкілініњ µз іс-єрекетін реттеуі ‰шін
ќолданатын дайын ќылыќ-єрекеттерініњ жиынтыќ топтамасы. Осы даѓдылы
єрекеттердіњ болуынан сана ж‰ктемесі жењілдеп, оныњ б±дан былайѓы
шыѓармашыл істермен айналысуына жол ашылады. Сана ‰здіксіз ќайталанып
отыратын біртекті єрекет, міндеттер шешуден ќ±тылады.
Астар санаѓа єрќилы психикалыќ бірігімдер де ысырыла, µтіп жатады. Олар
– орындалмай ќалѓан тілек, ниеттер; шектелген ±мтылыстар; єрќилы ќатерлер
мен к‰йзелістер; амбициялар мен єсіре талѓамдар (±ялшаќтыќ, жасќаншаќтыќ,
мансап ќ±марлыќ жєне т.б.). М±ндай бірігімдер т±лѓаныњ т±раќты єрекет-
ќылыќтарыныњ астар саналыќ баѓыт-баѓдарын ањдатады.
Астар сана – б±л бойѓа сіњген ќалыптар мен ±станымдар, жоѓары дењгейлі
адамгершілік ќасиеттер мен сапалар. Ашыќ сана м‰мкіндіктері єбден шектелген
шаќта астар сана єрекетке келеді (шектен тыс ашу, ыза, к‰тілмеген ќуаныш,
аса к‰шті психикалыќ ж‰ктеме, к‰йзеліс жаѓдайларында). Астар сананыњ аса
жоѓары аймаѓы – сезім кµрегендігі (интуиция), аян – б±л проблемді жаѓдайды
бірігімді ќабылдау, к‰тілмеген шешімдердіњ жарќылы, µткен тєжірибеніњ
суырып салма ќорытылуынан болатын алдаѓы оќиѓаныњ дамуын ырыќсыз жобалай
білу, яѓни кµрегендік.
Адам психикасыныњ санадан тыс аймаѓы – оныњ психикасыныњ т±њѓиыѓында
жатќан к‰нделікті т±рмыста белгісіз ќ±былыс. Ол кµбіне адамныњ эволюциялыќ
даму ‰дерісінде ќалыптасќан. Астар сана аймаѓына келесі ќ±былыстар енген:
т‰с кµру, кµрегендік, кµњіл шарпуы, гипноз, сенім, ќорќыныш, ќияли ‰рей,
µзінше пайда болѓан ќауіптер, негізсіз ќуаныш. Тек µкілініњ єрќилы
жаѓдайларда ќандай да єдіспен, ойланбастан жоспарсыз єрекет істеуге дайын
болуы да психиканыњ санадан тыс кµріністері.
Астар сана аймаѓы µте т±раќты, б±лжымас. Б±л дењгейдегі адам єрекет-
ќылыѓын тек ќана психотерапия жєне гипноз єдістерімен біршама басќаруѓа
болады. Ойлау аймаѓынан тыс ‰дерістер ашыќ санада µз жалѓасын табуы м‰мкін.
Керісінше, ашыќ санадаѓы психикалыќ єрекеттер астар санаѓа µтіп те жатады.
Психиканыњ санадан тыс аймаѓы µзіндік баѓамѓа келмейді, ырыќты баќылауѓа
т‰спейді. З.Фрейд пайымдауынша, бейсана аймаѓы ашыќ санамен сиыспайтын сеп-
т‰рткілік (мотивационный) ќуат. Єлеуметтік орта тыйымдары Фрейд пікірінше,
санаѓа шек ќояды, ж‰йкелік асќыну сєттеріндегі астар саналыќ тосын
ниеттерді басып отырады.
Дау-дамайлы ќалыптан ќ±тылу ‰шін адам ќорѓаныс єрекеттеріне µтеді, яѓни
психикалыќ ќалпын санадан ыѓыстырады, ауыстырады, жањалайды не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Психология пәнінен ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Түркістан
Лекциялар жинағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға
міндетті білім стандартының _______________, жұмыс оқу жоспарының және
пәннің оқу бағдарламасының (20___ж.) негізінде дайындалған.
Лекциялар жинағын дайындағандар: п.ғ.к., доцент м.а. Искакова П.К.
Лекциялар жинағы кафедраның № _______ ____ 20___ж. мәжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., доцент: ____________ Ж.З.Торыбаева
Лекциялар жинағы факультеттің № __ хаттама ________20___ж. ОӘК-де
қарылып, бекітілді.
Оқу-әдістемілік кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент м.а.: _________
Ү.Мелдебекова
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
I-дәрісбаян. Психологияға кіріспе
1.1. Психология пәні.
1.2. Психологияның негізгі даму кезеңдері.
1.3. Ерте кездегі психологияның мән жайын қалай түсінгендігі туралы.
1.4. Психикалық құбылыстардың дамуы жайындағы теориялар мен принциптер.
1.5. Психиканы бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру. Ми және психика.
Психика және сана.
1.1. Психология ғылымының анықтамасы.
Адамныњ ішкі жан д‰ниесін, оныњ сырттай болмыспен µзара ыќпалдастыќ
байланыстарыныњ жалпы зањдылыќтарын зерттеумен арнайы ѓылым – психология
(грек.-psiche, logos-ѓылым) айналысады.
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология жөнінде
қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал тарихы өте
қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз психологияның
пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзінің
эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ. кейінгі
шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңінде өріс
алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы
ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан
жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының
кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы
ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға
соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы
түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қарсы
философия бағыттары - идеализм мен материализм - пайда болды. Идеалистер
психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз
бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика - туынды,
материяға тәуелді құбылыс.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани
бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның
көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Адам психикасы - рухи өмірдің көрінісі, сондықтан ол материалдық дүние
заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан
дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді
көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Тек ХҮІІІ ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір
есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл
жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі
түсінікті - рефлекс және сана - бірдей енгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан
мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс - материя және
рух - жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт
тағылымы "дуализм" (екі тарапты) атауын алды.
Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер қылаң бере
бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика
санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы
жүзеге келді. Мұндай түсінім кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттік (ішке үңілу) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі
шектеліп, психика объектив болмыс пен субъекттің өзінен де толығымен ара
байланысын үзді.
Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай
психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете
түсінуге болады. Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы
психологияның орны жантаным білімдерінің даму деңгейі мен сарап
(классификация) схемасынан келіп шығады. Қазіргі күнде академик Б.М.Кедров
ұсынған сарап әдісі қабылданған. Бұл әдіс ғылымдар арасындағы мазмұндық
жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негізделген. Ұсынылған схема -
шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтік және философиялық ғылымдар қонақтаған -
үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негізгі
Æàëïû ïñèõîëîãèÿíû ï¸íi ìåí ìiíäåòòåði.
тобының мұндай орналасуы олардың пәні мен әдістерінің психология пәні мен
әдістеріне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған міндеттерге орай
психология өз бағытын бұрыш шыңдарының біріне бұрып отырады. Психологияның
жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі - зерттеу объекті адам болған
барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп, байланыстыру.
Психологияның негізгі міндеті - психикалық іс-әрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенің адам миында
қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні,
психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екені белгілі,
сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың
адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін тануға
бағытталуы тиіс. Сонымен бірге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті барлық
уақытта адам өмірінің объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның
субъектив мезеттерімен де қатынаста болады. Осы байланыстардың түзілуі және
олардың қызметтес болуынан пси-хикалық құбылыстар адам іс-әрекетіне ықпал
жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерін
тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің объектив
жағдайларына тәуелдік заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің
мидағы бейнелену механизмдерін де айқындайды.
Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен маңызға ие.
Тарих, экономика, этнография, социология, өнертану, заң және т.б.
зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу
заңдылықтары жөніндегі білімдерді пайдаланбай, кейіп, сезім, психологиялық
климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері мен психологиялық
қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын
зерттемей, әлеумет-тік процестер мен құбылыстардың мәні толық ашылмайды.
Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді бағыттай алмайды,
керісінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау арқылы түсіну
мүмкін. Адам-ның психикалық іс-әрекеттерінің негізгі формалары қоғамдық -
тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлі объектив іс-әрекет жағдайында
өрісін тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тілді қолдануға байланысты
қалыптасады. Егер жануар қылық-әрекетінің қалыптасуы тіршіліктің
биологиялық жағдайларына түбегейлі тәуелді болса, адам қылығының қалыптасуы
қоғамдық тарих шарттарымен ажырамас байланыста.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский: "Адамды
жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет", - деген еді. Бұл
арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер педагогика
психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге сүйенбесе, онда
ол қарадүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып,
шын мәнінде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай жәрдем бере алмайды.
Қазіргі кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым
топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшін нендей білімді және оны
қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың
бәріне шешім табу, адамның әр жас деңгейіндегі психикалық даму
мүмкіндіктерін және олардың шекөл-шемдерін белгілеу педагогикалық
психологияның міндеті.
Психологияның аса қажеттігі педагогиканың тәрбие проблемаларына орай
байқалады. Тәрбиенің мақсаты - даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке
адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу
заңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабілет, қажеттілік, дүниетаным және т.б. -
зерттеуді қажет етеді. Дербес ғылым ретінде психология айма-ғында өзара
байланысы сырт көзге байқала бермейтін бірқанша ерекше білім салалары
ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен әлеуметтік психология. Бұлар,
сырттай қарағанға "сыйыспайтындай" болғанымен, бір ғылым саласынан, себебі
олардың түпкі де түбегейлі міндеті бір - психикалық құбылыстың мәнін
зерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объекті
жалғыз-ақ: ол - адам, оның психикалық процестері, қалыптары және
қасиеттері.
Психология салалары
Психологиялық білімдердің даму ерекшеліктері психологияның басқа
ғылымдарға тәуелді байланысынан ғана емес. Көп жағдайда олар қоғамдық
практиканың өрістеп жатқан қажеттерімен белгіленеді. Егер психология
алғашқы уақытта теориялық тарапы басымдау, дүниетанымдық пән болса, ол
қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып, өндірістегі,
мемлекеттік басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық, заң
мекемелеріндегі, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-
әрекеттің бір саласына айналуда.
Сонымен, осы заман психологиясы көп тармақты білімдер жүйесі ретінде
танылып, әртүрлі еңбек тәжірибесімен байланысуда. Әдетте, психология
салаларын жік-теудің негізгі принципі - психиканың іс-әрекетте даму
принципі. Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру негізіне
адамдардың әртүрлі еңбектік әрекет-тері алынады. Осыған орай психология
келесі салаларға бөлінеді.
Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тарап-тарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына
айналған білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология,
авиация психологиясы, ғарыштық психология және т.б. бар.
Педагогикалық психологияның қызметі - адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие
психологиясы, сондай-ақ мұғалім психологиясы, дамуы жетімсіз балаларды
оқыту-тәрбиелеу психологиясы.
Медициналық психология - дәрігер қызметі мен сырқат адам мінез-
құлығының психологиялық мәнін зерттейді. Ол психикалық құбылыстардың ми
физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы - нейропсихология: емдік
дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалын белгілеуші -
фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық әсерлерді
зерттейтін - психотерапия; психикалық алдын алу (профилактика) және
психогигиена тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқ жүйесін іске асыруға байланысты психикалық
мәселелерді қарастырады. Олда бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологиясы жене т.б.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін; қолбасшы
мен оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологиясының әдістерін және
т.б. зерттейді.
Аталған топ қатарына спорт, сауда, ғылым және өнер шығармашылық
психологиясы да кіреді.
Психология тармақтарын топтастыру негізіне дамудың психологиялық
қырлары да алынуы мүмкін. Бұл жағдайда психологияның даму принципі іске
асады. Осыған байланысты психология келесі салаларға бөлінеді:
Жас сатыларының психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық
процестері мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін (жеке даму) зерттейді
де келесі са-лаларды өз ішіне қамтиды: балалар психологиясы, жас
өспірімдер психологиясы, ересек адамдар психологиясы мен кәрілік
психологиясы (геронтология).
Дамуы қалыптан шыққандар психологиясы немесе арнайы психология:
олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер),
тифлопсихология (зағиптер).
Салыстырмалы психология - психикалық өмірдің филогенетикалық
(біртұтас даму) формаларын зерттейді.
Психология салаларын топтастырудың және бір жолы - қоғам мен жеке
адам арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай "Әлеуметтік
психология" атымен психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік
психология адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды жалпы психология
иелейтінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті - психологияның
әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен
бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де зерттейді.
Жалпы психология зерттеулерінің нәтижесі - психология ғылымының барша
салалары мен бөлімдерінің ірге тасы қызметін атқарады.
Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптері мен
маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі пәндік түсініктері
сипатталады. Барластыру қолайлығымен бұл түсініктер үш негізгі категориялар
төңірегінде топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен
психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшеліктері.
1.2. Психологияныњ негізгі даму кезењдеріне сєйкес оѓан берілген
аныќтамаларды ќарастырайыќ.
1-кезењ – психология жан жµніндегі ѓылым. Психологияѓа м±ндай аныќтама
б±дан екі мыњ жылдай б±рын берілген. Ежелгі адамзат жан бар деген ±ѓыммен
µзіне т‰сініксіз барша µмір ќ±былыстарын дєйектеуге тырысќан.
II-кезењ – психология сана жµніндегі ѓылым. XVII-ѓасырда жаратылыстану
ѓылымдарыныњ µркендеуімен пайда болды. Адам µзініњ ойлау, сезу жєне ниеттеу
ќабілеттерін сана категориясымен баламаластырѓан. Ал сананы зерттеудіњ
негізгі єдісі адамныњ µзін µзі баќылап (интроспекция), одан алѓан
деректерін баяндау болѓан.
III-кезењ – психология єрекет-ќылыќ жµніндегі ѓылым. XX ѓасырда пайда
болды. Психология б±л кезењде µз міндетіне эксперимент жасап, тікелей
наќты кµруге м‰мкін болѓандарды ѓана, яѓни адамныњ мінез єрекеттерін, ќылыќ-
ќимылдарын, сыртќы єсерге жауап ќозѓалыстарын зерттеуге алды, біраќ оларѓа
себепші болѓан мотивтерді ескеруді ќажет деп білмеді.
IV-кезењ – психология шынайы зањдылыќтарды, психика кµріністері мен
тетіктерін зерттеуші ѓылым ретінде танылды.
Психология - психиканыњ дамуы мен єрекетке келуі жєне оныњ кµрінісініњ
жеке-дара типологиялыќ ерекшеліктері жµніндегі, сонымен бірге адамныњ
ќоршаѓан ортамен µзара ыќпалдасты байланыстарыныњ жалпы зањдылыќтары туралы
ѓылым.
Ïñèõîëîãèÿíû äàìó êåçåäåði.
Психология пєні 1) іс-єрекет субъекті ретіндегі адам, 2) µзін µзі
реттеуіне ќажет т±лѓаныњ ж‰йелі µз сапалары; 3) адам психикасыныњ
ќалыптасуы мен єрекеттік ќызметке келу зањдылыќтары; 4) адамныњ болмысты
бейнелеу ќабілеттері жєне оны тануы; 5) соныњ нєтижесінде µзініњ сырттай
д‰ниемен µзара ыќпалдасты байланыстарын реттей алуы.
Психология нысаны: психиканыњ пайда болуы мен оныњ дамуы; психикалыќ іс-
єрекеттіњ нейрофизиологиялыќ негіздері; психиканыњ ењ жоѓары формасы – адам
санасы; сырттай болмыстыњ ішкі жан д‰ниелікке ауысу зањдылыќтары; адам
психикасыныњ єлеуметтік- тарихи жаѓдайларѓа тєуелділігі; психикалыќ єлем
бейнелерініњ ќалыптасуы мен сол бейнелердіњ адамныњ сырттай т±рмыстыќ,
тєжірибелік іс-єрекеттерінде кµрініп, іске асуы; биологиялыќ жєне
єлеуметтік жаѓдаяттардыњ адамныњ µзін µзі реттеуіндегі бірлігі; адам
психикасыныњ ќ±рылымы; т±лѓаныњ танымдыќ, еріктік жєне кµњіл-к‰й ‰дерістері
мен жеке-дара психологиялыќ ерекшеліктерініњ бейнелеу-реттеушілік мєні;
адамныњ єлеуметтік ортадаѓы ќылыќ - єрекетініњ психологиялыќ ерекшеліктері;
адамныњ наќты іс-єрекет т‰рлерініњ психологиясы.
1.3. Ерте кездегі психологияның мән жайын қалай түсінгендігі туралы.
ХІХ ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз
алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін қолданған,
бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды. ХІХ ғ.
аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар сананың осы
интроспекттік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша
психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне
байланыссыз жан толғаныстарымен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми
арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі: адам өзінің ішкі жан-күйін, се-
зімін, ой толғанысын өзі бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспекттік
аталған әдіс қолданылды. Мұндай бақылау, әлбетте, басты ғылыми талап-
обьективтілікке сай келмейді. Осының салдарынан ХХ ғ. басында, бір жағынан
- ғылыми объектив білімдер дамуына орай та-лаптардан, екіншіден -
әлеуметтік-экономикалық өркендеу сұраныстарынан интроспекттік психологияның
дағдарысы көрініс берді.
Адам әрекет-қылығын қадағалап, бақылау құрал-жабдықтарын дайындауды
қажет еткен капиталистік өндіріс әдістерінің дамуына байланысты практикалық
міндеттер алдында "сана психологиясы" өз дәрменсіздігін байқатты.
Осыдан ХХ ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық (поведение) еді. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш.
behavіour-қылық) аталып, психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының
үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж.Уотсон
психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық-
әрекетін зерттеу деп білді. Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда
- жан туралы ғылым, кейін - жансыз ғылым, ақырында - санасыз ғылымға
айналды. Психология пәнін осылай пайымдаудан оның келесі, және бір
дағдарысқа кезігуінің мәнін түсінеміз.
Психология пәнін (предмет) нақтылауда болған дағдарыстар себебі аталған
теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап
айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объектив дүние мен субъектив
болмыстың ара қатынасын идеалистік тұрғыдан шешті. Бихевиористер болса, сол
мәселені дөрекі материализм көзқарасымен түсіндірді. Олар үшін психикалық
құбылыс пен материалдық дүние арасында айырмашылық болмады. Осылай, қате
әдіснамалық бастаулар өз пәнін дұрыс анықтауда психологияның жолына кесе-
көлденең тұрып алды. Бұл тығырықтан шығудың жолын диалектикалық материализм
тапты. Диалектикалық материализм үшін барша дүниенің негізі жалғыз-ақ -
материя, ал психика, ойлау, сана одан туындағын екінші сатыдағы құбылыс.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана - екінші,
одан туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы түсінікке орай
материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық
дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей қарама-
қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой, сезімдер
т.б. - материалдық органның - мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі.
Ғылыми психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары
жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі осы категорияға орай
психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық
құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуінің түрлі формалары мен
деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін
анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсініктер, тұжырымдар
тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша тіршілік иесінің ішкі психикалық
өмірі болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз
жасайтын танымды бол-мыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай
психикалық акт - нақты болмыстың бір бөлшегі де және оның бейнесі де.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден - қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден - осының
негізінде адам қылығы мен қызмет - әрекетін реттестіру. Психиканы
диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру - әрқандай ішкі жан-күйлік
құбылыстардың өзімен өзі шек-телмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен
түбегейлі әрі тығыз байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі - заңдылықты сипатқа ие байланыстар
мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап - объектив заңдарды ашып
қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану жағдайларын көрсете
алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің объекті - психологиялық
деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу өздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді (механизм) ашып бере алмайды.
Осыдан психологияның міндеті - психологиялық деректер мен заңдылықтарды
аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап
білу. Ал енді сол механизмнің қандайда да психологиялық процесті орындайтын
нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
1.4. Психикалық құбылыстардың дамуы жайындағы теориялар мен принциптер.
Психика – б±л адамныњ ќоршаѓан ортамен белсенді µзара ќарым-ќатынас
єрекеттеріне негіз болушы болмыстыњ саналыќ (идеалды) µрнек ж‰йесіндегі
субъектив аќпардыњ (сигналдыњ) єлеуметтікпен шарттасќан бейнесі. Психика
адам мінез-ќ±лыѓы жєне іс-єрекеттеріне баѓыт-баѓдар беріп, реттеу ќызметін
атќарады.
Адам психикасы µз тіршілігіне арќау болѓан ќоѓамдыќ єдіс-тєсілдер
негізінде туындаѓан ерекше ќ±былыс – сана формасына енеді. Дегенмен, сана
психиканыњ барша мєн-маѓынасын ќамти алмайды. Онымен ќатар адамда
табиѓаттан берілген тума ќ±рылымдар (тума-бейсана іс-єрекеттері аймаѓы),
сондай-аќ µмір барысында ќабылданып, автоматтасќан даѓдылар (астар сана
аймаѓы) бар.
Психиканыњ негізгі кµріністері: саналыќ (психикалыќ) бейнелер
ќалыптасуына байланысты психикалыќ ‰дерістер жєне іс-єрекетті психикалыќ
т±рѓыдан реттеп барушы ‰дерістер.
Меншікті, µзіндік іс-єрекет – адам психикасыныњ ќалыптасуы мен ж‰зеге
келуініњ басты негізі.
Іс-єрекет – жалпы адамзаттыќ тєжірибе негізінде саналы белгіленген
маќсаттардыњ іске асуымен болатын болмысты мењгерудіњ адамдыќ єдіс-тєсілі.
Адам іс-єрекеті ќоѓамдыќ – тарихи ілгерілеудіњ ќозѓаушы к‰ші, сонымен бірге
ол жеке адамныњ психикалыќ даму ќ±ралы ретінде де ќызмет етеді. Адамныњ
заттасќан іс-єрекеті, оныњ ќоѓамдыќ-тарихи тєжірибесі т±лѓа санасыныњ
сезімдік жєне ±ѓым-теориялыќ аймаќтарыныњ басын біріктіреді.
Адам психикасыныњ ќалыптасу ‰дерісінде оныњ заттасќан нысандармен
болѓан сырттай єрекеттері ішкі аќыл-ес єрекеттеріне ауысады. Осыдан, яѓни
ой єрекеті ќабілетінен адам нысандар арасындаѓы єрт‰рлі ќатынастар жобасын
ќ±руѓа, µз єрекеттерініњ нєтижесін к‰ні ілгері барластыруѓа ‰йренеді. Б±дан
кµзіміз жететіні – психика мазм±ны жалпыланѓан ќатынастар, мєн жєне
маѓыналарды, яѓни бейнелік ќалыптан тыс ќ±рылымдарды да ќамтиды.
Психиканыњ ѓылыми т‰сініктемесі келесідей негіздемелерді с‰йеніш етеді:
1) психика материя дамуыныњ белгілі сатысында, яѓни жануарлар аѓзасыныњ
туындау кезењінде пайда болып, сол аѓзалардыњ икемдесу, бейімделу єрекет-
ќылыѓыныњ бейнелеу – реттеу тетігіне айналды. Жануарлардыњ эволюциялыќ
даму барысында олардыњ психикасы жетіліп барды. ¤з ќалыптасу жолында
психика екі: инстинкттік ќалыптасу жєне даралыќты даѓдылану – кезењдерін
басып µтті.
2) Адам психикасы, сана – психика дамуыныњ ењ жоѓары сатысы; оныњ пайда
болуы адамныњ ±жымдыќ ќарым-ќатынас жаѓдайындаѓы ењбектік іс-
єрекеттерімен тікелей байланысты.
3) Адам психикасы оныњ белсенді іс-єрекеттерініњ арќасында ќалыптасады.
Психика зањдылыќтары – сырттай заттармен болѓан µзара ыќпалды
ќатынастардыњ алѓашќыда психикалыќ бейнелерге ауысуы жєне кейін сол
психикалыќ бейнелердіњ µз реттеуімен басќарымды єрекеттерге µтуі
зањдылыќтары.
4) Психика ми ќызметімен жанамаласќан, біраќ ол µздігінен идеалды, яѓни
єлеуметтік - мєдени жаѓдаяттар нєтижесінде пайда болѓан саналыќ ќ±былыс.
5) Психикалыќ ќ±былыстар белгілі ќ±рылымѓа жєне ±йымдасу ж‰йесіне ие.
Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы
проблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы
көзқарас тіршіліктің туындауы жөніндегі мәселенің теориялық
ерекшеліктерімен сипатталады.
Тіршілік пайда болуының негізгі шарты - қоршаған ортамен тұрақты зат
алмасуға икемделген күрделі ақуызды (белокты) молекулалардың түзілуі.
Өздерінің тірлік қалпын сақтап қалу үшін олар қоршаған ортадан қорек
заттарды сіңіріп, сонымен бірге қалыпты өміріне зиянды қорытылған қорек
қалдықтарын сыртқа шығарып отырады. Ассимиляция және диссимиляция деп
аталған бұл екі процесс зат айналымының құрамды бөлектері болумен күрделі
ақуызды түзілімдердің негізгі жасау шарты болып табылады. Бұл өте күрделі
ақуызды молекулалар, каоцер-ваттар, пайдалы коректер мен оларды қорытуға
немесе өміріне қауіп туғызатын не зиянды әсерлерге жауап бергізетін ерекше
қасиеттерге ие.
Ïñèõèêàëûº º½áûëûñòàð ¸ëåìi.
Каоцерваттардың индиферент (қатысы жоқ) әсерлерді елемей, зат алмасу
процесіне себепші әсерлерді сезу қасиеті тітіркену деп аталады, ал бұл
тітіркену құбылысы органикалық емес материяның органикалық жағдайға
ауысқанында көрінеді. Бұдан шығатын қорытынды: әрқандай тірі организм
сыртқы тітіркендіргіштерге таңдамалы (белсенді) қатынас жасап, тірі
материяның өзіндік реттеу (саморегуляция) деп аталатын жаңа сапалық
қасиетін танытады. Тітіркену - бұл биологиялық бейнелеудің (отражение) ең
қарапайым формасы болумен, өсімдік және жануарлар эволюциясының барша
кезеңдеріндегі тірі организмдерге тән құбылыс, яғни бұл тірі организмнің
барша биологиялық мәнді әсерлерге жауап беру қабілеті.
Тіршілікке маңызды әсерлерге болған тітіркену процестері, тітіркенудің
жоғары маманданған
формаларының қалыптасуы биотикалық әсерлерден болған тітіркенудің
нәтижесі және олардың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыруы өсімдік дүниесі деп
аталған өмір кезеңінің сипатына айналады.
Мұндай өмір сүрудің енжар (пассив) формасынан тіршілік эволюциясының
келесі кезеңі - жәндік-жануарлар дүниесі - айрықша сипатқа ие. Бұл
кезеңдегі жалпы, ең қарапайым тіршіліктің даму барысында пайда болған
бейнелеудің бастапқы формасы - сезу (чувствительность) екені жөнінде
ғылымдық болжам бар (А.Н.Леонтьев). Бұл болжам бойынша, ең қарапайымдарынан
бастап әрбір тірі организге тән құбылыс - жануардың тек зат алмасуға
қатысты биологиялық әсерлерге жауап беріп қоймастан, биологиялық мәнсіз не
"бейтарап" әсерлерге де, егер олардың өмірлік қажеттілігі жөнінде хабар
түссе, жауап бере алуы. Мұндай алғаш биологиялық маңызсыз, ал соң өмір
қажеттілігіне айналған әсерлерді бақылау қабілеті - сезу деп аталады. Сезу
құбылысы психиканың туындауында объектив биологиялық белгі қызметін
атқарады.
Тіршілікке қажет әсерлер туралы хабар (сигналдар) тиісті мүшеге
түсуімен бейтарап тітіркендіргіштерді де қабылдай алатын сезу қасиеті өмір
(тіршілік) формасына түпкілікті өзгерістер енгізді. Ең бастысы, тіршілік
иесі қоршаған ортада бағдарлау қабілетіне ие болып, онда болып жатқан
әртүрлі өзгерістерге белсенді қатынас жасай отырып, өсімдіктерге тән емес,
әрекет-қылықтың (поведение) жеке-дара өзгермелі формаларын қалыптастыра
бастады.
Тітіркену, сезу процестері тек біржасушалылар өмірін қамтамасыз ете
алады, ал олардың көпжасушалылар деңгейіне көтерілуімен пайда болатын
тіршілікке бұлар жеткіліксіз.
Көпжасушалылар дәрежесіне өту - тіршілік жағдайын күрделендіріп
жіберді: қоршаған ортадағы бағыт-бағдар таңдаудың белсенділік ролі артып,
күрделі қозғалыстар мен қозудың жылдам жүрісін қамтамасыз ету қажеттілігі
туындайды. Бұл көп жасушалылардың дене құрылымының күрделенуіне,
тітіркенуді сезуге байланысты арнайы жасушалардың пайда болуына, бұлшық ет
қысқарту-тарту жасушаларының түзілуі мен торлы - тармақты (диффуздық)
сипатқа ие жүйке жүйесінің дамуына әкелді.
Мұндай жүйке көрінісін, мысалы, медуза, актиния және теңіз
жұлдызшаларында байқауға болады. Бұл даму кезеңіне тән құбылыс: торлы
жүйке жүйесіне орай қозу жүрісі бірқанша жылдамдасады. Бірақ, тіршілік
дамуында ұнамды із қалдырғанымен, диффуздық жүйке жүйесінің кемшілігі де
бар: қозу торлы жүйке тармақтарымен бүкіл дене бойлап теңдей таралады.
Сондықтан сырттан келген әсерді қабылдап, өңдеп және бейнелеп танитын
жетекші органның болмағанынан бұл деңгейдегі тіршілік иесінің әрекетқылығы
шектеулі болатыны табиғи фактор.
1.5. Психиканы бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру. Ми және
психика. Психика және сана.
Адам психикасы – мидыњ табиѓи µнімі емес, єлеуметтік жаѓдайлар туындысы.
Алайда, ол табиѓи, физиологиялыќ зат – мидыњ арќасында єрекетке келеді.
Психиканы ми єрекетінен ажыратып та болмайды, сонымен бірге оны б‰тіндей
нейрофизиологиялыќ ‰деріс деп те атау орынсыз. Психика мен физиологиялыќ
‰дерістердіњ µзара ќатынасы – идеалды д‰ние мен заттасќан болмыстыњ
ажыралмас байланысы.
Психика – ми ќызметініњ єлеуметтік жанамаланѓан µнімі.
Адам миыныњ ж±мыс ерекшелігі сырттан т‰сіп жатќан аќпараттыњ ерекше
тєсілмен тањба, белгілерге айналуынан кµрінеді. Адамныњ болмысты психикалыќ
бейнелеуі – б±л ќоѓамды- тарихи тєжірибеде ќалыптасќан сµздік белгі,
адамдыќ ±ѓымдармен жанама к‰йде берілген µрнек, бейне.
Психиканыњ негізгі жасау белгілері – оныњ ж‰йелілігі, бірт±тастыѓы,
бµлшекке т‰спейтіндігі.
Психика єрќилы к‰рделілік дењгейіндегі єрекет-ќылыќты ќамтамасыз етуші
кµп сатылы (бірінен бірі жоѓары) ќызметтік ж‰йелерден т±рады. Психика кµп
дењгейлі ѓана емес, ол сонымен бірге кµптеген ќасиет-сапаларѓа ие бола
т±рып, сан алуан ќызметтерді орындайды. Кµрінген ж‰йе µз ќ±рылымымен,
єрекеттік ќозѓалысымен, бірлікті (интегралды) к‰й-ќалпымен жєне ж‰йелі
ќасиеттерімен сипатталады.
Психикалыќ ж‰йе µзініњ ±йымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол ж‰йе
психикалыќ ‰дерістерге, психикалыќ ќалыптарѓа жєне психикалыќ ќасиеттерге
ажыралады.
Психикалыќ болмыс µте к‰рделі, дегенмен, оны келесідей шартты т‰рлерге
бµліп ќарастыруѓа болады: экзопсихика, эндопсихика жєне интропсихика.
Экзопсихика – психикалыќ д‰ниеніњ адам аѓзасынан тыс жатќан болмысты
бейнелеуші бір бµлігі.
Эндопсихика – психикалыќ болмыстыњ адам азѓысыныњ ќалпын бейнелеуші
ќ±рамы.
Интропсихика – ќ±рамды психиканыњ адам ойын, ерік к‰шін, ќиялын, ±йќыдаѓы
т‰стерін ќамтыѓан бµлшегі.
Психика ќоршаѓан д‰ние жµніндегі санаѓа келіп т‰скен аќпараттарды
біріктіру жєне оларѓа т‰сініктеме беру, оларды адамныњ ќажеттерімен
сєйкестендіру жєне адам єрекет ќылыѓыныњ бейімделу, болмысќа икемделу
‰дерісінде реттеу ќызметтерін атќарып бару ‰шін ќажет.
У.Джемс пікірінше, психиканыњ негізгі ќызметі: сырттай болмысты бейнелеу
негізінде жеке єрекет-ќылыќты басќару жєне ретке келтіру, сонымен бірге оны
адам ќажетіне сєйкестендіру.
Е.Ф.Ломов µз ењбектерінде жеке адам єрекет-ќылыѓы мен іс-єрекетіне
байланысты психиканыњ ‰ш т‰рлі ќызметін ажырат: танымдыќ, реттеушілік,
аќпарат алмасымен ќарым-ќатынасќа келу (коммуникативті). Адамныњ бейімделуі
мен шыѓармашыл єрекетке т‰суі осы ‰ш ќызметтіњ орындалуына тікелеу
тєуелді.
Психикалыќ процестерді топтастыру
Барша психикалыќ ќ±былыстар µзара байланыста, дегенмен дєст‰рлі
психология оларды ‰ш топќа бµліп ќарастырады: 1) психикалыќ ‰дерістер; 2)
психикалыќ ќалыптар; 3) т±лѓаныњ психикалыќ ќасиеттері. Психикалыќ
‰дерістер негізгі тірек ќ±былыстар ретінде ќарастырылады, ал психикалыќ
ќалыптар мен ќасиеттерді уаќытша єрі психикалыќ ‰дерістердіњ тектік
ауысулары деп білеміз. Барша психикалыќ ќ±былыстар µзара бірігумен бейнелеу-
реттеу іс-єрекеттерініњ бірт±тас сарынын ќ±райды.
Негізгі ‰ш психикалыќ ќ±былыс сипаттамасы тµмендегідей:
• Психикалыќ ‰дерістер – бейнелеу-реттеу іс – єрекеттерініњ жекеленген
т±тас ќозѓалысы. Психикалыќ ‰дерістіњ єр т‰рі µз бейнелеу нысанына, µз
реттеп бару ерекшелігі жєне меншікті зањдылыќтарына ие.
Психикалыќ ‰дерістер психикалыќ ќ±былыстардыњ бастау кµзі- осылар
негізінде психикалыќ µрнектер ќалыптасады. Субъектіњ бейнеленуші нысанмен
белсенді ќарым-ќатынасы, нысанды тануѓа жєне онымен єрекеттіњ байланысќа
т‰суге баѓытталѓан ерекше µту ж‰йесі осы психикалыќ ‰дерістерден кµрінеді.
Психикалыќ ‰дерістер т‰рі: 1) танымдыќ (т‰йсік, ќабылдау, ойлау, ќиял жєне
жад); 2) еріктік; 3) кµњіл-к‰йлік. Адамныњ психикалыќ іс-єрекеті – б±л
таным, ерік жєне кµњіл-к‰й ‰дерістерініњ бірігімі.
• Психикалыќ ќалыптар – іс – єрекет мазм±ны жєне сол мазм±нѓа болѓан адам
ќатынасында айќындалушы психиканыњ уаќытша µзіндік кµрінісі. Психикалыќ
ќалып - адам психикасы бейнелерініњ ‰здіксіз жањаланып, ауысып т±руымен
болады. Болмыспен араласу барысында адамныњ барша психикалыќ єлемі
салыстырмалы т±раќты бірігімде болып, оныњ наќты мезеттегі уаќытша кµњіл-
к‰йінен, ынта-ыќыласынан, яѓни психикалыќ ќалпынан байќалады.
Психикалыќ ќалып психикалыќ белсенділіктіњ жалпы ќызметтік дењгейінде
адамныњ наќты мезеттік іс-єрекетіне, баѓдары мен оныњ т±лѓалыќ
ерекшеліктеріне тєуелді кµрініс береді.
Психикалыќ ќалыптыњ барша т‰рлері тµмендегідей µзара топтасуымен
ажыралады:
• сеп т‰рткілік (мотивтік) - ќажеттіктерге байланысты ±станымдар, ниеттер,
ќызыѓулар, м‰дделер, ќ±марлыќтар.
• сана дайындыѓы ќалпы – зейінділік пен ж±мыс ќабілеттілігініњ єрќилы
дењгейлерінде кµрінеді;
• эмоционалдыќ – кµњіл-к‰йге байланысты т‰йсіну, кµњіл –к‰йге байланысты
сырттай ыќпал-єсерге жауап, кµњіл-к‰й шарпулары – стресс, аффект,
фрустрация;
• еріктік - адамныњ наќты мезеттегі іс-єрекетке деген ынталылыѓы,
±мтылысы, шешімділігі, табандылыѓы, µжеттігі т.б. Б±лар ќатарында
психиканыњ µзара сыбайлас т±лѓалыќ ќалыптары да болады: психопатия, мінез
асќынуы, невроздар жєне психикалыќ дамудыњ тоќырауы.
Психикалыќ ќасиеттері – психиканыњ єрбір жеке адамѓа тєн тектік
ерекшеліктері, т±лѓа бойына біткен психикалыќ ‰дерістердіњ іске асу
ерекшеліктері.
Т±лѓалыќ психика ќасиеттері: 1) темперамент, 2) т±лѓа баѓыт –баѓдары
(ќажеттер м‰дделер, д‰ниетаным жєне м±рат - маќсаттар); 3) мінез; 4)
ќабілеттер.
Сана – психиканыњ жоѓары формасы
Сананыњ пайда болуы жєне дамуы
Психика дамуы бірнеше кезењдерден µтеді.
I-кезењ. Ќарапайым сезімталдыќ – б±л сатыда тек µкілдерініњ инстинкттері,
яѓни белгілі орта жаѓдайларына бейімделудіњ тума формалары ќалыптасады.
II-кезењ. Заттай ќабылдау. Б±л кезењніњ нєтижесі – даѓдылар, яѓни тек
өкілінің жеке-дара тєжірибесімен игерілген єрекет-ќылыќтар формасы.
III-кезењ. Затаралыќ байланыстарды бейнелеу, яѓни интеллектуалды єрекет-
ќылыќ – заттар арасындаѓы байланыс – ќатынастарды бейнелеуші психикалыќ
єрекеттердіњ к‰рделі формасы.
Ќарапайым сезімдік сатыда тіршілік иесі сыртќы д‰ние заттарыныњ
жекеленген ќасиеттеріне ѓана назар аударады, ал оныњ єрекет-ќылыѓы тума
инстинкттерге (ќоректену, ќорѓану, кµбею жєне т.б.) байланысты келеді.
Заттай ќабылдау кезењінде болмысты бейнелеу заттарды т±тастай к‰йінде тану
жолымен іске асады, осыдан тек өкілі ‰йренуге бейімделіп, жеке-дара єрекет-
ќылыќ даѓдыларын ќалыптастыру ќабілеттерін ала бастайды.
‡шінші, интеллекттік кезењінде жан иесі затаралыќ байланыстарды
бейнелеуге, орта жаѓдайларын т±тастай тануѓа ќабілеттеніп, нєтижеде
кедергілерді айналып µту, алдаѓы єрекетке дайындыќ кµріп, оны орындаудыњ
жања жолдарын ойластыру дєрежесіне кµтеріледі. Біраќ аќыл-ес єрекеті
б±л кезењде биологиялыќ ќажеттер аймаѓынан шыќпай, кµрнекілік шењберінде
орындалып жатады.
Жануарлар психикасымен салыстырѓанда адам психикасы біршама жоѓары
дењгейлі (себебі Homo sapiens – аќылды адам). Адам санасы, аќыл-ойы
ќажеттіктен туындаѓан ењбек ‰дерісінде, ежелгі адамныњ ќиын тіршілік
жаѓдайларыныњ ш±ѓыл µзгерістерінде бірлікті єрекетке келуінен бірте-бірте
ќалыптасып барды. Сонымен, адамзаттыњ материалды, рухани мєдениеті – барша
адамдардыњ психикалыќ дамуымен байланысты ж‰зеге келген жетістіктерініњ
±жымдыќ формасы.
Ќоѓамныњ тарихи даму барысында адам µз мінез-ќ±лќы мен єрекет-ќылыѓыныњ
єдіс-тєсілдерін µзгертіп барады, µзініњ табиѓи нышандары мен ќызметтерін
аса жоѓары психикалыќ ќызметтерге ауыстырады. Енді тума ќалыптасќан
инстинкт не жаѓдай ‰йреткен ауыспалы даѓдылар анайы адамиласќан, ќоѓамдыќ-
тарихи шарттасќан ес, ойлау, ќабылдау (ќисынды ес, дерексіз – ќисынды
ойлау) формаларына µтеді. Адам б±дан былай тарихи даму ‰дерісінде
ќалыптасќан жанама ќ±ралдарды пайдаланып, сµйлеу рєміздерін ќолдану
ќызметтерін атќаратын дәрежеге жетті. Жоѓары психикалыќ ќызметтер бірлігі
адам санасыныњ пайда болып, орныѓуына арќау болды.
Жануарлар психикасымен салыстырѓанда адам психикасы келесідей
ерекшеліктерге ие:
• нєсілдік жєне табиѓи т‰рткі (эмпирикалыќ) жолдармен ќабылданѓан єрекет-
ќылыќ формаларымен ќатар адам ќоршаѓан ортада баѓдар тањдаудыњ т‰бегейлі
жања ќ±ралы – сµзбен ±рпаќтан ±рпаќќа берілетін адамзаттыќ тєжірибе
жоѓары біліммен ќаруланѓан адам психикасы єлеуметтік орта жаѓдайында,
єлеуметтік тєжірибені игеру барысында ќалыптасады єрі ‰здіксіз µрістеп,
молайып барады.
• адам санасы болмыстыњ мєнді тараптарын жєне зањдылыќты µзара
байланыстарын бейнелейді. Т±лѓа µзініњ тіршілігі проблемаларын ќоршаѓан
ортаныњ т‰рлі жаѓдайлары арасындаѓы т±раќты да зањды байланыстар мен
ќатынастарды аныќтау негізінде шешіп отырады.
• сана сипаттары: іс-єрекет маќсаттарыныњ т‰сінімділігі, болашаќ оќиѓаларды
±ѓымдыќ жобаѓа келтіру, жалпы адамзаттыњ т‰сініктер мен білімдер
ж‰йесіндегі µз єрекеттерініњ нєтижесін к‰ні ілгері байќастыра білу.
Сана арқасында адамѓа ѓана дарыѓан ќасиет – б±л оныњ µз єрекеттерініњ
нєтижесін алдын ала кµре біліп, жоспарлай алу жєне соларѓа сєйкестендіріп
єдіс, тєсілдер мен ќ±рал-жабдыќтарды тањдай білу ќабілеті. Т±лѓа µз іс-
єрекет, ќызметініњ баѓдарламасын алѓашќыда оймен жобалап, ќ±растырады. Б±л
іс-єрекет жаѓдайды тікелей ќабылдаумен шектелмей, оныњ даму зањдылыќтарын
білу негізінде орындалып жатады. Адам санасы алдаѓы оќиѓалардыњ зањдылыќты
ќалануын болжастырады, яѓни б‰гінгі болмыстыњ ертењгі болашаѓынан хабар
бере алады.
• жеке адам санасы ќоѓамдыќ санаѓа тєуелді. Ќоѓамдыќ сана төмендегідей
формаларда кµрінеді:
1) ѓылым - зањдасќан (канонды) білімдер, ±ѓымдар, т±жырымдар жєне
д‰ниетаным мен идеялыќ баѓыттар ж‰йесі ;
2) µнер – болмысты бейнелік µрнектермен рухани-тєжірибелік т±рѓыдан
игерудіњ арнайы т‰рі, адамзат тіршілігініњ єрт‰рлі ќырларыныњ
бейнеге келтірілген моделі;
3) єлеуметтік талап, µлшем – шектеулер – ќоѓамдыќ сана аймаѓы, наќты
ќоѓамныњ адамгершілік, идеологиялыќ, саяси жєне ќ±ќыќтыќ ќ±ндылыќтарыныњ
ж‰йесі;
4) адамдардыњ µз тіршілігініњ экзистенциалды проблемаларына (µмір мен µлім,
аќырет, жаќсылыќ пен жамандыќ, т.б.) болѓан ќатынастарын реттеуге
ќолданатын наным-сенімдері, рєміздері жєне єрекет-ќыймыл ‰лгілерініњ
жиынтыѓын бейнелеуші єлеуметтік-мєдени сана формасы.
Сенім – заттасќан д‰ние зерттеулері жєне ой ќисыны (логика)
негіздерімен дєлелденбейтін ерекше психикалыќ ќ±былыс.
Ќоѓамдыќ сананыњ барша формалары бірлікті идеология ќ±райды. Идеология –
б±л адамдардыњ болмысќа, бір-біріне, ќоѓам µміріне болѓан ќатынастарын
реттеуші тірек ќ±ндылыќтар мен негіздемелік ұғым, пікірлер ж‰йесі.
Сана µзіндік сана жєне µзіндік жауап єрекетке келу (саморефлексия)
ќабілеттерімен байланысты.
¤з тµњірегіндегі д‰ниені сезінумен адам µзін сол д‰ниеге байланыстыра
ќабылдайды.
¤зіндік сана – б±л адамныњ ќоршаѓан єлемге болѓан ќ±ндылыќты – мєнді
т±лѓалыќ ќатынастарыныњ ж‰йесі.
Адам психикасыныњ ерекшелігі ретінде сана бидоминанта тетіктері арќылы
іске асып отырады. Бидоминанта дегеніміз т±лѓаныњ кµп т‰рлі мендік
болмыстары (наќты мен, ќияли мен, µткендегі мен, болашаќтаѓы мен,
отбасындаѓы мен, ресми мен жєне т.б.) арасындаѓы ой ортаќтасу
ќабілеті, оныњ µзімен µзі ќатынасќа келуі. Осы т±лѓа бойындаѓы диалог
єлеуметтік µлшемдермен жанама к‰йге енеді. Адамныњ ішкі Мені -
интериоризацияланѓан ¤зге, яѓни µмір барысында т±лѓа бойына сіњген
єлеуметтік бастау.
Болмыс ќ±былыстары адамныњ тєжірибе, ќажеттеріне тєуелді оныњ санасында
µзіндік ќалау- тањдауѓа сєйкестендіріле бейнеленеді.
Ой, ойлауѓа ќараѓанда сана мєні кењірек. Ол психикалыќ іс-єрекеттердіњ
барша формаларын ќамтыѓан сыртќы д‰ниеніњ бірт±тас, бірігімді бейнесі. Оныњ
ќ±рамы єлемдік бейнелердіњ сезімдік формаларынан (т‰йсік, ќабылдау, елес),
рационалдыќ танымнан (д‰ниеніњ жалпылама – теориялыќ бейнесі), сонымен
бірге психикалыќ µзіндік реттеулердіњ кµњіл-к‰й, еріктік аймаќтарынан
т±рады.
Сана - болмыстыњ категориялыќ - ќ±ндылыќты бейнесі жєне жалпы
адамзаттыќ тєжірибені мењгерудіњ арќасында адамныњ µз єрекет-ќылыѓын
µзіндік реттеу білімдерінен ќ±ралѓан психика дамуындаѓы ењ жоѓары саты,
дењгей.
Сана ќызметі адамныњ ќоршаѓан ортамен ќатынас жасаудаѓы белсенділігі мен
єрекетшењдігі нєтижесінде ќалыптасќан µзара сыбайлас байланысты психикалыќ
бейнелердіњ ‰здіксіз аѓымы к‰йінде орындалып барады. Осыдан сана біршама
‰дерістік (процессуальные) жєне мазм±ндыќ ерекшеліктерге ие.
Сана ‰дерістік т±рѓыдан адамныњ µз тіршілігіне ќажет ќоршаѓан ортамен
байланыстар т‰зудегі белсенді ќозѓалѓыштыѓымен (динамика), заттыќ
баѓдарлылыѓымен жєне бейнелеудегі ќателіктерден саќтаушы µзіндік баѓалау
(саморефлексия) ќабілетімен сипатталады.
Жеке т±лѓаныњ тµњірегіндегілермен ыќпалдасты ара ќатынастарыныњ берік
т±раќтанѓан єдіс-тєсілдері т‰бегейлі бекіп, оныњ астар санасы мен жоѓары
санасын ќалыптастырады.
Мазм±ндыќ т±рѓыдан адам санасы єлеуметтік – тарихи ыќпалѓа тєуелді. Даму
(антропогенез) ‰дерісінде ќалыптаса отырып, сананыњ барша ќ±рылымдары
єлеуметтік –мєдени сипат алады.
Жеке адам санасы жєне оныњ ќ±рылымдары кіші балалыќ шаќтан сыртќы
єлеуметтік жанамаланѓан іс-єрекеттер ќ±рамын µз бойына сіњіре меншіктеумен
(интериоризация) ќалыптасып барады.
Психика дењгейлерініњ µзара байланысы
Адамныњ психикалыќ іс-єрекеті жєне оныњ психикасы бірдей уаќытта ‰ш µзара
байланысты дењгейде ќызмет етеді. М±ндай дењгейлер ѓылымда келесідей
аталѓан: бейсана, астар сана жєне ашыќ сана.
Психикалыќ іс-єрекеттіњ бейсана (бессознательный) дењгейі адамда, жалпы
жануарлар єлемінде тума инстинктті – рефлекторлы ќалыптасады. Б±л
дењгейдегі барша єрекет – ќылыќтар ой т‰сінімінде жоќ, ойластыруѓа
келмейтін биологиялыќ тетіктер арќылы басќарылып, реттеледі. Олардыњ бєрі
биологиялыќ ќажеттерден туындайтын єрекеттер, яѓни – организмніњ жєне тек
µкілініњ µз тіршілігін саќтауы, жалѓастыруы (ќоректену, ќорѓану, ±рпаќ
ќалдыру).
Алайда, адам єрекет-ќылыѓыныњ (генетикалыќ шартты) баѓдарламасы т‰птен
дербес емес, ол дамудыњ соњѓы кезењдерінде ќалыптасќан ми ќ±рылымдарыныњ
баќылауында болады. Дегенмен, кейбір сындарлы жаѓдайларда (адам басына
ќауіп-ќатер тµнгенде) бейсана психика µзінен µзі іске ќосылып, тіршілік
саќтау, ќорѓану єрекеттерін реттеп, басќарады. Тек µкілініњ (индивидтіњ)
б±л кµњіл-к‰й жєне бей-берекет (импульс) єрекеттері аймаѓы ми жарым
шарларыныњ таламус жєне гипоталамус бµліктерінде орналасќан.
Психикалыќ іс-єрекеттіњ астар сана (подсознательный) дењгейі - жеке
т±лѓаныњ тєжірибесінде жалпыланып, автоматтыќ к‰йге енген оныњ µз єрекет-
ќылыѓыныњ т±раќтанѓан формалары – ептіліктері, даѓдылары, єдеттері,
сезімдік кµрегендігі (интуиция). Тек µкілініњ м±ндай єрекет-ќылыќтарыныњ
негізі оныњ алѓашќы даму кезењдерінде ќалыптасќан. Б±лар ќатарына бас
миыныњ ќабыќ асты (лимбикалыќ) ж‰йесінде ќ±рылымдыќ орын тепкен импульстік-
кµњіл-к‰йлік (импульсивно-эмоциональные) єрекеттері аймаѓы да кіреді. Осы
психикалыќ аймаќта тек µкілініњ µзі сезбейтін ±мтылыстары, ниеттері,
ќ±марлыќтары мен ±станымдары ќалыптасады. Б±лардыњ бєрі т±лѓаныњ ырыќсыз
аймаѓы, адамныњ екінші табиѓаты немесе даѓдылы жеке ќылыќ-єрекеттерініњ
кµзі, бойѓа біткен мінез єдеттері.
Астар сана кµп дењгейлі ќ±рылым: тµменгі дењгейде ол – автоматтасќан
даѓдылар жєне олардыњ бірігімдері, ал жоѓары дењгейде б±л – сезім
кµрегендігі (интуиция).
Астар дењгейлі автоматизмдер – б±л орындалатын іс-єрекеттердіњ біртекті
жаѓдайларда бірыњѓай т±раќты ќайталанып отыратын кµріністері, яѓни
динамикалыќ стереотиптер. Б±л ±ѓым мєні – ќалыпты жаѓдайлардаѓы жауап
єрекеттердіњ ‰здік байланысты, шынжырлы тізбегі (кµлік ж‰ргізушініњ
єдетті ќызметі, отбасы, ошаќ ќасы міндеттерін орындау, ќолдаѓы ќ±рал-
саймандарды ойланып жатпастан пайдалана білу, сµйлеу мен ым-ишара
єдеттері). Б±лардыњ бєрі тек µкілініњ µз іс-єрекетін реттеуі ‰шін
ќолданатын дайын ќылыќ-єрекеттерініњ жиынтыќ топтамасы. Осы даѓдылы
єрекеттердіњ болуынан сана ж‰ктемесі жењілдеп, оныњ б±дан былайѓы
шыѓармашыл істермен айналысуына жол ашылады. Сана ‰здіксіз ќайталанып
отыратын біртекті єрекет, міндеттер шешуден ќ±тылады.
Астар санаѓа єрќилы психикалыќ бірігімдер де ысырыла, µтіп жатады. Олар
– орындалмай ќалѓан тілек, ниеттер; шектелген ±мтылыстар; єрќилы ќатерлер
мен к‰йзелістер; амбициялар мен єсіре талѓамдар (±ялшаќтыќ, жасќаншаќтыќ,
мансап ќ±марлыќ жєне т.б.). М±ндай бірігімдер т±лѓаныњ т±раќты єрекет-
ќылыќтарыныњ астар саналыќ баѓыт-баѓдарын ањдатады.
Астар сана – б±л бойѓа сіњген ќалыптар мен ±станымдар, жоѓары дењгейлі
адамгершілік ќасиеттер мен сапалар. Ашыќ сана м‰мкіндіктері єбден шектелген
шаќта астар сана єрекетке келеді (шектен тыс ашу, ыза, к‰тілмеген ќуаныш,
аса к‰шті психикалыќ ж‰ктеме, к‰йзеліс жаѓдайларында). Астар сананыњ аса
жоѓары аймаѓы – сезім кµрегендігі (интуиция), аян – б±л проблемді жаѓдайды
бірігімді ќабылдау, к‰тілмеген шешімдердіњ жарќылы, µткен тєжірибеніњ
суырып салма ќорытылуынан болатын алдаѓы оќиѓаныњ дамуын ырыќсыз жобалай
білу, яѓни кµрегендік.
Адам психикасыныњ санадан тыс аймаѓы – оныњ психикасыныњ т±њѓиыѓында
жатќан к‰нделікті т±рмыста белгісіз ќ±былыс. Ол кµбіне адамныњ эволюциялыќ
даму ‰дерісінде ќалыптасќан. Астар сана аймаѓына келесі ќ±былыстар енген:
т‰с кµру, кµрегендік, кµњіл шарпуы, гипноз, сенім, ќорќыныш, ќияли ‰рей,
µзінше пайда болѓан ќауіптер, негізсіз ќуаныш. Тек µкілініњ єрќилы
жаѓдайларда ќандай да єдіспен, ойланбастан жоспарсыз єрекет істеуге дайын
болуы да психиканыњ санадан тыс кµріністері.
Астар сана аймаѓы µте т±раќты, б±лжымас. Б±л дењгейдегі адам єрекет-
ќылыѓын тек ќана психотерапия жєне гипноз єдістерімен біршама басќаруѓа
болады. Ойлау аймаѓынан тыс ‰дерістер ашыќ санада µз жалѓасын табуы м‰мкін.
Керісінше, ашыќ санадаѓы психикалыќ єрекеттер астар санаѓа µтіп те жатады.
Психиканыњ санадан тыс аймаѓы µзіндік баѓамѓа келмейді, ырыќты баќылауѓа
т‰спейді. З.Фрейд пайымдауынша, бейсана аймаѓы ашыќ санамен сиыспайтын сеп-
т‰рткілік (мотивационный) ќуат. Єлеуметтік орта тыйымдары Фрейд пікірінше,
санаѓа шек ќояды, ж‰йкелік асќыну сєттеріндегі астар саналыќ тосын
ниеттерді басып отырады.
Дау-дамайлы ќалыптан ќ±тылу ‰шін адам ќорѓаныс єрекеттеріне µтеді, яѓни
психикалыќ ќалпын санадан ыѓыстырады, ауыстырады, жањалайды не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz