Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипаты
КІРІСПЕ 3
1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ.ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ РУХАНИ СЕБЕПТЕРІ
1.1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ.ӘЛЕУМЕТТІК СЕБЕПТЕРІ 11
1.2 ҚАЗАҚ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ ..32
1.3 ҰЛТТЫҚ ФИЛОСОФИЯ МЕН АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ҮНДЕСТІКТЕР 48
2 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ КӨРІНІСТЕРІ
2.1 АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ТОЛҒАНЫСТАР 67
2.2 АБАЙДЫҢ "ҚАРА СӨЗДЕРІ" . АДАМ БОЛУ ЖӘНЕ ӨМІР КЕШУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҚАҒИДАСЫ 77
2.3 "ҚАРА СӨЗДЕРДЕГІ" АЛЛА МЕН АДАМ
БОЛМЫСЫНА ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ САРАПТАМА 91
2.4 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ СИПАТЫМЕН БАТЫС ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМІНЕ
САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ 101
ҚОРЫТЫНДЫ 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ.ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ РУХАНИ СЕБЕПТЕРІ
1.1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ.ӘЛЕУМЕТТІК СЕБЕПТЕРІ 11
1.2 ҚАЗАҚ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ ..32
1.3 ҰЛТТЫҚ ФИЛОСОФИЯ МЕН АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ҮНДЕСТІКТЕР 48
2 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ КӨРІНІСТЕРІ
2.1 АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ТОЛҒАНЫСТАР 67
2.2 АБАЙДЫҢ "ҚАРА СӨЗДЕРІ" . АДАМ БОЛУ ЖӘНЕ ӨМІР КЕШУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҚАҒИДАСЫ 77
2.3 "ҚАРА СӨЗДЕРДЕГІ" АЛЛА МЕН АДАМ
БОЛМЫСЫНА ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ САРАПТАМА 91
2.4 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ СИПАТЫМЕН БАТЫС ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМІНЕ
САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ 101
ҚОРЫТЫНДЫ 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
"Экзистенция" - өмір сүру, тіршілік ету, күн кешу деген түсініктердің баламасы. Адам дүниеге не үшін келді? Адам өмірінде қандай мән бар? Ол өз ғұмырын қандай мұрат-мақсаттарға арнауы қажет? Алдына қойған мақсаттарға жету жолында нендей құндылықтарды ұстанып, тұтынуы керек? Нендей қасиеттер адам табиғатына сай келмейді? Осы тектес сан алуан сауалдар экзистенциалдық ізденістерге негіз болады және соларға жауап іздеуге мәжбүр етеді. Белгілі философ ғалымдар Әбдімәлік Нысанбаев, Ғарифолла Есім рухани еркіндік алған алғашқы жылдардан бастап-ақ "Қазақ философиясы адам, адамгершілік философиясы, адамның өмір сүру философиясы, экзистенциалдық философия деген пікірлер айта бастады [1]. Соңғы он жылдағы дүниеге келген философиялық туындылар осы пікірлердің дұрыстығын дәлелдей түскендей.
1 Нысанбаев Ә., Есім Ғ. Халықтық дүниетаным // Егемен Қазақстан. - 1991. - 14 тамыз.
2 Байтенова Н.Ж. Основные этапы развития истории казахской философии // Вестник КазНУ. Серия философия, культурология, политология. - 2002. - №2 (18). - С. 63-67.
3 Абуов А.П. Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави. - Алматы: Институт философии и науки, 1997. - 196 с.
4 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 2002. - Т.2. - 336 б.
5 Назарбаев Н.Ә. Абай туралы сөз //Егемен Қазақстан. - 1995. - 10 тамыз.
6 Құнанбаев Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1968. - Т.2. - 250 б.
7 Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы - бірігу тарихы,тұтастану тарихы // Қазақ әдебиеті. - 1998. - 27 наурыз.
8 Кекілбаев Ә. Пайғамбардай пір тұтар ақыл-ой алыбы //Қазақ әдебиеті. - 1995. - 8 тамыз.
9 Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. - 184б.
10 Есім Ғарифолла. Хакім Абай: (даналық дүниетанымы) - Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1994. - 200 б.
11 Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. - Алматы: Білім, 1995. - 136 с.
12 Жоселин Перар, Маривонн Перро. Абай - экзистенциальный мыслитель // Абай. Наследники. На перепутье. - Алматы: Агенство "Аль-Халел", 1995. - 304 с.
13 Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар. - Алматы: Жазушы, 2003. - Т.1.- 296 б.
14 Cегізбаев О.А. Казахская философия ХV- начала ХХ века. – Алматы: Ғылым, 1996. – 472 с.
15 Молдабеков Ж.Ж. Абай және адамтану // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 184 б.
16 Абай. Энциклопедия. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясының" Бас редакциясы, "Атамұра" баспасы, 1995. - 720 б.
17 Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары. - Алматы: Ғылым, 1982. - 250 б.
18 Тарақты А. Ауызша тарихнама // Қазақ. - Алматы: Білім, 1994. - 176б.
19 Букейханов А. Абай (Ибрагим) Кунанбаев (некролог) // Семипалатинский листок. - 1907. - Вып. ІІІ.- С. 5.
20 Ғаббасов С. Тарих қазақ жайынан // Айқап. - 1915. - № 6. - 94-96 бб.
21 Мұхамедхан Қ. Бәріміздің Абайымыз / Көптомдық шығармалар жинағы. 2-том. - Алматы: Алаш, 2005. - Т.1. - 344 б.
22 Құнанбаев Т. Әкем Абай туралы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 56 б.
23 Потанин Г.Н. Русское богатство. - Санк-Петербург, 1896. - №10. - С.11.
24 Әбділдин Ж.М. Тағлым мен тағзым. - Алматы: Комплекс, 2003. – 176 б.
25 Әуезов М. Абай жолы. - Алматы, 1961. - Кітап 1. - 381б.
26 Әуезов М. Қазақ әдебиетінің тарихы: 20 томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1985. - Т. 16. - 395 б.
27 Досмұхаметұлы Х. Аламан. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 176 б.
28 Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов. - СПб., 1999. - Ч. II. - 450 с.
29 Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под редакцией профессора С.Д. Асфендиярова и профессор П.А. Кунте. - 2- е изд. - Алматы: Казахстан, 1997. - 383 с.
30 Из истории казахов / Сост.: А. Аккошкаров. - Алматы: Жалын, 1997. - 448 с
31 Молдабеков Ж.Ж., Алхаров О. Бақсылықтың ұғымдық және өмірлік шеңбері // ҚазҰУ хабаршысы. Философия, саясаттану, мәдениеттану сериясы. -2004. - №1 (21). - 14-17 бб.
32 Есим Гарифолла, Аюпов А. Тенгрианство как открытое мировоззрение // Вестник КазНУ. Серия философия, политология, культурология. 2003.- №2 (20). - С. 108-110.
33 Генерал – губернатер П.А. Колпаковскийдің 1987 жылғы есебі // ҚРОМА. 64 қор; 1- тізбе, 436- іс. - 9 п.
34 Алекторов А.Е. Материалы для изучения истории и быта киргизов. - Оренбург, 1892. - 86 с.
35 Казахи. Историко-этнографическое исследование / Ред. кол.: Козыбаев М.К., Аргынбаев Х.А., Муканов М.С. - Алматы: Казахстан, 1995. - 352 с.
36 Әуезов М. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеулер мен мақалалар. - Алматы: Санат, 1995. - 320 б .
37 Абай Құнанбаев. Өлеңдерінің толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1961. - 220 б.
38 Махамбет. Ай, Заман-ай, Заман-ай...: 2 томдық. - Алматы, 1991. - Т.1. - 384 б.
39 Дрэпер Дж. История умственного развития Европы. - Киев-Харьков, 1896. - 270 с.
40 Денеш Золтан. Этнос и аффект. - М.: 1977. - 33 б.
41 Уәлиханов Шоқан. Қазақ шежіресі // Таңдамалы. - 2- бас. - Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
42 Жұбанов А. Құрманғазы. - Алматы: Жалын, 1978. - 184 б.
43 Жансүгіров І. Поэмалар. - Алматы: Мектеп, 1983. - 260 б.
44 Аюпов Н.Г. Этика тенгрианства // Вестник КазНУ. Серия философия, политология, культурология. - 2004. - №2 (22). - С. 115-120.
45 Ахан Б. Билер дүниетанымындағы болмыс түсінігі // ҚазҰУ хабаршысы. Философия, саясаттану, мәдениеттану сериясы. - 2004. - №1 (21). - 22-23 бб.
46 Орынбеков М.С. История философской и общественной мысли Казахстана. - Алматы: Институт развития Казахстана, 1997. - 161 с.
47 Қасқабасов С. Қазақ тарихының тарихилығы. - Алматы, 1993. - 87 б.
48 Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Соч.: В 5 т. - Алма-Ата: Главная редакция КСЭ, 1985. - Т.4. - 461 с.
49 Анар. Книга моего деда Коркута / Международный клуб Абая. - Семей: Аманат, 2004. - 152 с.
50 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 1998. - Кітап 4. - 307 б.
51 Төреқұлұлы Н. Қазақтың 100 би-шешені. - Алматы: Қазақстан, 1995. - 384 б.
52 Қалдыбаев М. Алғы сөз // Төле би. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 6-7 бб.
53 Уәлиханов Шоқан. Сот реформасы жайында хат // Таңдамалы. - 2- бас. - Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
54 Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1954. - 251 б.
55 Есим Гарифолла. Казахская философия // Вестник КазНУ. Серия философия, политология, культурология. - 2004. - №1 (21). - С. 3-11.
56 Асан Қайғы. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық. - Алматы: Жазушы, 1989. -Т.1. - 384 б.
57 Халид Құрбанғали. Тауарих-хамса. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 300 б.
58 Мағауин М. Ғасырлар бедері. - Алматы: Жазушы, 1991. - 432б.
59 Шешендік шиырлары / Құрастырған Есқожин. - Алматы: Қайнар, 1993. - 240 б.
60 Әуезов М. Абай жолы. - Алматы: Жазушы, 1989. - Т.1. - 380 б.
61 Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: Жазушы, 1956. - 211б.
62 ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. - Алматы: ҚАЗиздат, 1933. - 170 б.
63 Құнанбаев А. 2 томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1977. -Т.1. - 180 б.
64 Мұқанов С. Халық мұрасы: Тарихтық-этнографиялық шолу. - Алматы: Жазушы, 2003. - 340 б.
65 Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. – 235 б.
66 Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. - Алматы: Санат, 1997. – 448 б.
67 Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы " Бас редакциясы, 1998. - 272 б.
68 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар). - Алматы: Ғылым, 1996. - Кітап 2. - 208 б.
69 Машанов А. Әл-Фараби және Абай. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 192 б.
70 Есім Ғарифолла. Адам-Зат. Философиялық эсселер мен новеллалар, зерттеулер. - Астана: Фолиант, 2002. - 312 б.
71 Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1973. - 395 б.
72 Касымжанов А.Х. Абу - Насыр аль-Фараби. - М.: Мысль, 1982. - 198 с.
73 Марғұлан Ә.Х. Шығармашылық сапардың басы. Мұхтар Әуезов - Совет әдебиетінің классигі. - Алматы: Ғылым, 1980. - 68 б.
74 Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1986. - 616 б.
75 Мишель Монтень. Опыты / Международный клуб Абая. – Семей: Аманат, 2004. - 152 с.
76 Кононов А.Н. Махмуд Кашгарий и его "Диуани лугат ат турк"// Советская тюркология. - М.: 1972. - №1. - С. 42.
77 Махмұд Қашғари. Түбі бір түркі тілі. - Алматы: Ана тілі, 1993. - 192 б.
78 Әбділдин Ж. Ұлы ойшыл // Қазақ әдебиеті. - 1995. - 8 тамыз.
79 Нысанбаев Ә. Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымы мен философиясы // Ақиқат. - 1994. - №2.- 5 б.
80 Пир-Вилаят-Инайят-хан. Пробуждение. Опыт суфиев / Пер. с анг. - М.: ИД «Гелиос», 2002. - 240 с.
81 Ясауи Қожа Ахмет. Диуани Хикмет. (Ақыл кітабы). - Алматы: Мұраттас, 1993 . - 262 б.
82 Танеева-Саламатшаева Л.З. Человек и природа в контексте суфийской поэзии // Человек и природа в духовной культуре Востока. - М.: ИВ РАН: Крафт, 2004. - 576 с.
83 Ахметов З. Жол жолға жалғасады // Абай журналы. - 1994. - №12. - 4 б.
84 Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.
85 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 2002. - Кітап 7. - 272 б.
86 Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы (әлеуметтік - философиялық талдау): Филос. ғыл. д-ры дис. автореф: 09.00.11. - Алматы, 2000. - 51 б.
87 Сүлеймен Бақырғани // Жұлдыз. - 1993. - №3.
88 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 2001. - Кітап 6. - 241 б.
89 Мукашев З.А. Опыт дисциплинарной философии. - Алматы: Әділет(Пресс), 1996. - 222 с.
90 Нұрышева Г.Ж. Адам өмірі мәні мәселесінің қазақ философиясындағы көрінісі: Филос. ғыл. д-ры дис. автореф: 09.00.13. - Алматы, 2002. - 54 б.
91 Алтынсарин И. Письмо А.А. Бобровникову от 6 июня 1861 г // Алтынсарин И. Cоч.: В 3-х т. - Алма-Ата: Наука КазССР, 1978. - Т.3. - 352 с.
92 Письмо А.Н. Майкова от 10 февраля 1863 г. // Валиханов Ч.Ч. В 5 т. -Алма-Ата: Главная редакция КСЭ, 1985. - Т.5. - 528 с.
93 Сүйіншәлиев Х.Ж. Абайдың қара сөздері. - Алматы: Жазушы, 1956. - 121 б.
94 Абай және қазіргі заман. - Алматы: Ғылым, 19984. - 332 б.
95 Мырзахметов М.М. Абайтану тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1994. - 192 б.
96 Мұхамедханов Қ. Абай мұрагерлері. - Алматы: Атамұра, 1995. - 208 б.
97 Бітібаева Қ. Абай шығармашылығын оқыту. - Алматы: Мектеп, 2003. - 203 б.
98 Кайкаус. Кабуснама / Өзбек тілінен аударған Т. Айнабеков. – Алматы: Жазушы, 2005. – 160 б.
99 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: Кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
100 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. - Алматы: Санат, 1997. - 464 б.
101 Есим Гарифолла. Казахская философия. Пирамида в степи, или философия любви.- Алматы: Қазақ университеті, 2005. - 54 с.
102 Философия және мәдениеттану / Құрастырған Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабеков және т.б. - Алматы: Жеті Жарғы, 1998. - 272 б.
103 Айтқазин Т. Абай мен Шәкәрім философиясындағы адам мұраты // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. - 184 б.
104 Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Адамға қарай бет бұрсақ. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. - 160 б.
105 Көкбай мен Тұрағұлдың естелігі // Лениншіл жас. - 1991. - 12 қыркүйек.
106 Негимұлы С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. - Алматы: Ғылым, 1991. - 204 б.
107 Мырзахметов М. Абай және Шығыс. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 208 б.
108 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 1998. - Кітап 5. - 307 б.
109 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. - Алматы: Ғылым, 1987. - 368 б.
110 Есім Ғарифолла. Алла болмысы және оны тану // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. - 184 б.
111 Левек П. Эллинистический мир. - М.: Наука,1989. - 252 с.
112 E. Mounier. Jntroduetion aux existentialismes. - Paris, 1947. - 361 p.
113 Хайдеггер М. Кант и проблема метафизики. - М.: Логос, 1997. - 176 с.
114 Кант И. Бүкіләлемдік азаматтық тұрғыдағы жалпылама тарих идеясы. Мәңгілік бейбітішілік жөнінде / Кіріспе мақала мен ескертулерді дайындап құрастырған С.Ф. Ударцев. - Алматы: Жеті Жарғы, 2003. - 164 б.
115 Есім Ғарифолла. Абай туралы философиялық трактат. - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 83 б.
116 Қодар Ә. Фридрих Ницше. Батыс философиясының антологиясы. -Алматы: Фонд Сорос Казахстан, 2002. - 464 б.
117 Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндейская цивилизация. Философия, наука, религия. - М.: Наука, 1980. - 333 с.
118 С. Чаттерджи и Д. Датта. Введение в индийскую философию. - М.: Наука, 1955. - 470 с.
119 S.Аurobindo. The foundations of Indian culture Pondicherry. Пондичери, 1955. - 470 p.
120 Радхакришнан C. Индийская философия: В 2 т. - М.: Наука, 1993. - Т.1. - 501 с.
121 Сартр Ж.-П. Экзистенциализм - это гуманизм // В кн.: Сумерки богов. - М.: Прогресс, 1989. - 530 с.
122 Философия тарихы. Ж. Алтай, А. Касабек, Қ. Мұхамбетәлі. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 288 б.
123 Толстых В.И. Сократ и мы. - 2- е изд. - М.: Политиздат, 1986. - 384 с.
124 Григорьян Б.Т. Философия о сущности человека. - М.: Политиздат, 1973. - 319 с.
125 Блинников Л.В. Великие философы. - М.: Логос, 1997. - 432 с.
126 Баткин Л.М. Итальянские гуманисты. Стиль жизни, стиль мышления. - М.: - 1978. - 320 с.
127 Антология мировой философии. - М.: 1969. - Т.1. Ч.1. - 590 с.
128 Аристотель. Этика. - СПб., 1998, - 270 с .
129 Гейне Г. К истории религии и философии в Германии // Соч.: В 10 т. - М.: 1957.- Т.7. - 557 с.
130 Долгов К.М. От Киркегора до Камю. - М.: Искусство, 1990. - 399 с.
131 Кьеркегор С. Наслаждение и долг. - СПб., 1994. - 372 с.
132 Сәбит М., Кьеркегор С. Батыс философиясының антологиясы. - Алматы: Фонд Сорос - Казахстан, 2002. - 464 б.
133 Шестов П. Умозрение и откровение. - Париж, 1960. - 327 с.
134 Әлеуметтік философия. (Хрестоматия). - Алматы: Ғылым, 1996. - 196 б.
135 Sartre l. - Р. La mort dans e'ame. - Paris, 1949. -510 p.
136 Киссель М.А. Философская эволюция Ж.- П.Сартра. - Л.: Лениниздат, 1976. - 238 с.
137 Сахарова Т.А. Проблема человека в концепциях французских экзистенциалистов // Современный экзистенциализм. - М.: Мысль, 1966. - 597 с.
138 Честертон Г.К. Вечный человек. - М.: Политиздат, 1991. - 544 с.
139 Буржуазная философия ХХ века. - М.: Политиздат, 1974. - 355 с.
140 Камю А. Миф о Сизифе; Бунтарь. - Минск: Поппури, 1998. - 544 с.
141 Айталы А. Ұлттану. - 2 - басылым. - Алматы: Арыс, 2003. – 226 б.
142 Қасабек. А. Тарихи-философиялық таным. - Алматы: КазҰУ, 2001. - 264 б.
143 Семенов Н.С. Философские традиции Востока. - Минск: ЕГУ, 2004. - 304 с.
144 Әбділдин Ж. Ұлы ойшыл // Қазақ әдебиеті. - 1995. - 8 тамыз.
2 Байтенова Н.Ж. Основные этапы развития истории казахской философии // Вестник КазНУ. Серия философия, культурология, политология. - 2002. - №2 (18). - С. 63-67.
3 Абуов А.П. Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави. - Алматы: Институт философии и науки, 1997. - 196 с.
4 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 2002. - Т.2. - 336 б.
5 Назарбаев Н.Ә. Абай туралы сөз //Егемен Қазақстан. - 1995. - 10 тамыз.
6 Құнанбаев Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1968. - Т.2. - 250 б.
7 Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы - бірігу тарихы,тұтастану тарихы // Қазақ әдебиеті. - 1998. - 27 наурыз.
8 Кекілбаев Ә. Пайғамбардай пір тұтар ақыл-ой алыбы //Қазақ әдебиеті. - 1995. - 8 тамыз.
9 Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. - 184б.
10 Есім Ғарифолла. Хакім Абай: (даналық дүниетанымы) - Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1994. - 200 б.
11 Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. - Алматы: Білім, 1995. - 136 с.
12 Жоселин Перар, Маривонн Перро. Абай - экзистенциальный мыслитель // Абай. Наследники. На перепутье. - Алматы: Агенство "Аль-Халел", 1995. - 304 с.
13 Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар. - Алматы: Жазушы, 2003. - Т.1.- 296 б.
14 Cегізбаев О.А. Казахская философия ХV- начала ХХ века. – Алматы: Ғылым, 1996. – 472 с.
15 Молдабеков Ж.Ж. Абай және адамтану // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 184 б.
16 Абай. Энциклопедия. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясының" Бас редакциясы, "Атамұра" баспасы, 1995. - 720 б.
17 Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары. - Алматы: Ғылым, 1982. - 250 б.
18 Тарақты А. Ауызша тарихнама // Қазақ. - Алматы: Білім, 1994. - 176б.
19 Букейханов А. Абай (Ибрагим) Кунанбаев (некролог) // Семипалатинский листок. - 1907. - Вып. ІІІ.- С. 5.
20 Ғаббасов С. Тарих қазақ жайынан // Айқап. - 1915. - № 6. - 94-96 бб.
21 Мұхамедхан Қ. Бәріміздің Абайымыз / Көптомдық шығармалар жинағы. 2-том. - Алматы: Алаш, 2005. - Т.1. - 344 б.
22 Құнанбаев Т. Әкем Абай туралы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 56 б.
23 Потанин Г.Н. Русское богатство. - Санк-Петербург, 1896. - №10. - С.11.
24 Әбділдин Ж.М. Тағлым мен тағзым. - Алматы: Комплекс, 2003. – 176 б.
25 Әуезов М. Абай жолы. - Алматы, 1961. - Кітап 1. - 381б.
26 Әуезов М. Қазақ әдебиетінің тарихы: 20 томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1985. - Т. 16. - 395 б.
27 Досмұхаметұлы Х. Аламан. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 176 б.
28 Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов. - СПб., 1999. - Ч. II. - 450 с.
29 Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под редакцией профессора С.Д. Асфендиярова и профессор П.А. Кунте. - 2- е изд. - Алматы: Казахстан, 1997. - 383 с.
30 Из истории казахов / Сост.: А. Аккошкаров. - Алматы: Жалын, 1997. - 448 с
31 Молдабеков Ж.Ж., Алхаров О. Бақсылықтың ұғымдық және өмірлік шеңбері // ҚазҰУ хабаршысы. Философия, саясаттану, мәдениеттану сериясы. -2004. - №1 (21). - 14-17 бб.
32 Есим Гарифолла, Аюпов А. Тенгрианство как открытое мировоззрение // Вестник КазНУ. Серия философия, политология, культурология. 2003.- №2 (20). - С. 108-110.
33 Генерал – губернатер П.А. Колпаковскийдің 1987 жылғы есебі // ҚРОМА. 64 қор; 1- тізбе, 436- іс. - 9 п.
34 Алекторов А.Е. Материалы для изучения истории и быта киргизов. - Оренбург, 1892. - 86 с.
35 Казахи. Историко-этнографическое исследование / Ред. кол.: Козыбаев М.К., Аргынбаев Х.А., Муканов М.С. - Алматы: Казахстан, 1995. - 352 с.
36 Әуезов М. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеулер мен мақалалар. - Алматы: Санат, 1995. - 320 б .
37 Абай Құнанбаев. Өлеңдерінің толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1961. - 220 б.
38 Махамбет. Ай, Заман-ай, Заман-ай...: 2 томдық. - Алматы, 1991. - Т.1. - 384 б.
39 Дрэпер Дж. История умственного развития Европы. - Киев-Харьков, 1896. - 270 с.
40 Денеш Золтан. Этнос и аффект. - М.: 1977. - 33 б.
41 Уәлиханов Шоқан. Қазақ шежіресі // Таңдамалы. - 2- бас. - Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
42 Жұбанов А. Құрманғазы. - Алматы: Жалын, 1978. - 184 б.
43 Жансүгіров І. Поэмалар. - Алматы: Мектеп, 1983. - 260 б.
44 Аюпов Н.Г. Этика тенгрианства // Вестник КазНУ. Серия философия, политология, культурология. - 2004. - №2 (22). - С. 115-120.
45 Ахан Б. Билер дүниетанымындағы болмыс түсінігі // ҚазҰУ хабаршысы. Философия, саясаттану, мәдениеттану сериясы. - 2004. - №1 (21). - 22-23 бб.
46 Орынбеков М.С. История философской и общественной мысли Казахстана. - Алматы: Институт развития Казахстана, 1997. - 161 с.
47 Қасқабасов С. Қазақ тарихының тарихилығы. - Алматы, 1993. - 87 б.
48 Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Соч.: В 5 т. - Алма-Ата: Главная редакция КСЭ, 1985. - Т.4. - 461 с.
49 Анар. Книга моего деда Коркута / Международный клуб Абая. - Семей: Аманат, 2004. - 152 с.
50 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 1998. - Кітап 4. - 307 б.
51 Төреқұлұлы Н. Қазақтың 100 би-шешені. - Алматы: Қазақстан, 1995. - 384 б.
52 Қалдыбаев М. Алғы сөз // Төле би. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 6-7 бб.
53 Уәлиханов Шоқан. Сот реформасы жайында хат // Таңдамалы. - 2- бас. - Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
54 Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1954. - 251 б.
55 Есим Гарифолла. Казахская философия // Вестник КазНУ. Серия философия, политология, культурология. - 2004. - №1 (21). - С. 3-11.
56 Асан Қайғы. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық. - Алматы: Жазушы, 1989. -Т.1. - 384 б.
57 Халид Құрбанғали. Тауарих-хамса. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 300 б.
58 Мағауин М. Ғасырлар бедері. - Алматы: Жазушы, 1991. - 432б.
59 Шешендік шиырлары / Құрастырған Есқожин. - Алматы: Қайнар, 1993. - 240 б.
60 Әуезов М. Абай жолы. - Алматы: Жазушы, 1989. - Т.1. - 380 б.
61 Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: Жазушы, 1956. - 211б.
62 ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. - Алматы: ҚАЗиздат, 1933. - 170 б.
63 Құнанбаев А. 2 томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1977. -Т.1. - 180 б.
64 Мұқанов С. Халық мұрасы: Тарихтық-этнографиялық шолу. - Алматы: Жазушы, 2003. - 340 б.
65 Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. – 235 б.
66 Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. - Алматы: Санат, 1997. – 448 б.
67 Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы " Бас редакциясы, 1998. - 272 б.
68 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар). - Алматы: Ғылым, 1996. - Кітап 2. - 208 б.
69 Машанов А. Әл-Фараби және Абай. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 192 б.
70 Есім Ғарифолла. Адам-Зат. Философиялық эсселер мен новеллалар, зерттеулер. - Астана: Фолиант, 2002. - 312 б.
71 Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1973. - 395 б.
72 Касымжанов А.Х. Абу - Насыр аль-Фараби. - М.: Мысль, 1982. - 198 с.
73 Марғұлан Ә.Х. Шығармашылық сапардың басы. Мұхтар Әуезов - Совет әдебиетінің классигі. - Алматы: Ғылым, 1980. - 68 б.
74 Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. - Алматы: Жазушы, 1986. - 616 б.
75 Мишель Монтень. Опыты / Международный клуб Абая. – Семей: Аманат, 2004. - 152 с.
76 Кононов А.Н. Махмуд Кашгарий и его "Диуани лугат ат турк"// Советская тюркология. - М.: 1972. - №1. - С. 42.
77 Махмұд Қашғари. Түбі бір түркі тілі. - Алматы: Ана тілі, 1993. - 192 б.
78 Әбділдин Ж. Ұлы ойшыл // Қазақ әдебиеті. - 1995. - 8 тамыз.
79 Нысанбаев Ә. Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымы мен философиясы // Ақиқат. - 1994. - №2.- 5 б.
80 Пир-Вилаят-Инайят-хан. Пробуждение. Опыт суфиев / Пер. с анг. - М.: ИД «Гелиос», 2002. - 240 с.
81 Ясауи Қожа Ахмет. Диуани Хикмет. (Ақыл кітабы). - Алматы: Мұраттас, 1993 . - 262 б.
82 Танеева-Саламатшаева Л.З. Человек и природа в контексте суфийской поэзии // Человек и природа в духовной культуре Востока. - М.: ИВ РАН: Крафт, 2004. - 576 с.
83 Ахметов З. Жол жолға жалғасады // Абай журналы. - 1994. - №12. - 4 б.
84 Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.
85 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 2002. - Кітап 7. - 272 б.
86 Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы (әлеуметтік - философиялық талдау): Филос. ғыл. д-ры дис. автореф: 09.00.11. - Алматы, 2000. - 51 б.
87 Сүлеймен Бақырғани // Жұлдыз. - 1993. - №3.
88 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 2001. - Кітап 6. - 241 б.
89 Мукашев З.А. Опыт дисциплинарной философии. - Алматы: Әділет(Пресс), 1996. - 222 с.
90 Нұрышева Г.Ж. Адам өмірі мәні мәселесінің қазақ философиясындағы көрінісі: Филос. ғыл. д-ры дис. автореф: 09.00.13. - Алматы, 2002. - 54 б.
91 Алтынсарин И. Письмо А.А. Бобровникову от 6 июня 1861 г // Алтынсарин И. Cоч.: В 3-х т. - Алма-Ата: Наука КазССР, 1978. - Т.3. - 352 с.
92 Письмо А.Н. Майкова от 10 февраля 1863 г. // Валиханов Ч.Ч. В 5 т. -Алма-Ата: Главная редакция КСЭ, 1985. - Т.5. - 528 с.
93 Сүйіншәлиев Х.Ж. Абайдың қара сөздері. - Алматы: Жазушы, 1956. - 121 б.
94 Абай және қазіргі заман. - Алматы: Ғылым, 19984. - 332 б.
95 Мырзахметов М.М. Абайтану тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1994. - 192 б.
96 Мұхамедханов Қ. Абай мұрагерлері. - Алматы: Атамұра, 1995. - 208 б.
97 Бітібаева Қ. Абай шығармашылығын оқыту. - Алматы: Мектеп, 2003. - 203 б.
98 Кайкаус. Кабуснама / Өзбек тілінен аударған Т. Айнабеков. – Алматы: Жазушы, 2005. – 160 б.
99 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: Кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
100 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. - Алматы: Санат, 1997. - 464 б.
101 Есим Гарифолла. Казахская философия. Пирамида в степи, или философия любви.- Алматы: Қазақ университеті, 2005. - 54 с.
102 Философия және мәдениеттану / Құрастырған Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабеков және т.б. - Алматы: Жеті Жарғы, 1998. - 272 б.
103 Айтқазин Т. Абай мен Шәкәрім философиясындағы адам мұраты // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. - 184 б.
104 Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Адамға қарай бет бұрсақ. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. - 160 б.
105 Көкбай мен Тұрағұлдың естелігі // Лениншіл жас. - 1991. - 12 қыркүйек.
106 Негимұлы С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. - Алматы: Ғылым, 1991. - 204 б.
107 Мырзахметов М. Абай және Шығыс. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 208 б.
108 Есім Ғарифолла. Сана болмысы. - Алматы: Ғылым, 1998. - Кітап 5. - 307 б.
109 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. - Алматы: Ғылым, 1987. - 368 б.
110 Есім Ғарифолла. Алла болмысы және оны тану // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. - 184 б.
111 Левек П. Эллинистический мир. - М.: Наука,1989. - 252 с.
112 E. Mounier. Jntroduetion aux existentialismes. - Paris, 1947. - 361 p.
113 Хайдеггер М. Кант и проблема метафизики. - М.: Логос, 1997. - 176 с.
114 Кант И. Бүкіләлемдік азаматтық тұрғыдағы жалпылама тарих идеясы. Мәңгілік бейбітішілік жөнінде / Кіріспе мақала мен ескертулерді дайындап құрастырған С.Ф. Ударцев. - Алматы: Жеті Жарғы, 2003. - 164 б.
115 Есім Ғарифолла. Абай туралы философиялық трактат. - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 83 б.
116 Қодар Ә. Фридрих Ницше. Батыс философиясының антологиясы. -Алматы: Фонд Сорос Казахстан, 2002. - 464 б.
117 Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндейская цивилизация. Философия, наука, религия. - М.: Наука, 1980. - 333 с.
118 С. Чаттерджи и Д. Датта. Введение в индийскую философию. - М.: Наука, 1955. - 470 с.
119 S.Аurobindo. The foundations of Indian culture Pondicherry. Пондичери, 1955. - 470 p.
120 Радхакришнан C. Индийская философия: В 2 т. - М.: Наука, 1993. - Т.1. - 501 с.
121 Сартр Ж.-П. Экзистенциализм - это гуманизм // В кн.: Сумерки богов. - М.: Прогресс, 1989. - 530 с.
122 Философия тарихы. Ж. Алтай, А. Касабек, Қ. Мұхамбетәлі. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 288 б.
123 Толстых В.И. Сократ и мы. - 2- е изд. - М.: Политиздат, 1986. - 384 с.
124 Григорьян Б.Т. Философия о сущности человека. - М.: Политиздат, 1973. - 319 с.
125 Блинников Л.В. Великие философы. - М.: Логос, 1997. - 432 с.
126 Баткин Л.М. Итальянские гуманисты. Стиль жизни, стиль мышления. - М.: - 1978. - 320 с.
127 Антология мировой философии. - М.: 1969. - Т.1. Ч.1. - 590 с.
128 Аристотель. Этика. - СПб., 1998, - 270 с .
129 Гейне Г. К истории религии и философии в Германии // Соч.: В 10 т. - М.: 1957.- Т.7. - 557 с.
130 Долгов К.М. От Киркегора до Камю. - М.: Искусство, 1990. - 399 с.
131 Кьеркегор С. Наслаждение и долг. - СПб., 1994. - 372 с.
132 Сәбит М., Кьеркегор С. Батыс философиясының антологиясы. - Алматы: Фонд Сорос - Казахстан, 2002. - 464 б.
133 Шестов П. Умозрение и откровение. - Париж, 1960. - 327 с.
134 Әлеуметтік философия. (Хрестоматия). - Алматы: Ғылым, 1996. - 196 б.
135 Sartre l. - Р. La mort dans e'ame. - Paris, 1949. -510 p.
136 Киссель М.А. Философская эволюция Ж.- П.Сартра. - Л.: Лениниздат, 1976. - 238 с.
137 Сахарова Т.А. Проблема человека в концепциях французских экзистенциалистов // Современный экзистенциализм. - М.: Мысль, 1966. - 597 с.
138 Честертон Г.К. Вечный человек. - М.: Политиздат, 1991. - 544 с.
139 Буржуазная философия ХХ века. - М.: Политиздат, 1974. - 355 с.
140 Камю А. Миф о Сизифе; Бунтарь. - Минск: Поппури, 1998. - 544 с.
141 Айталы А. Ұлттану. - 2 - басылым. - Алматы: Арыс, 2003. – 226 б.
142 Қасабек. А. Тарихи-философиялық таным. - Алматы: КазҰУ, 2001. - 264 б.
143 Семенов Н.С. Философские традиции Востока. - Минск: ЕГУ, 2004. - 304 с.
144 Әбділдин Ж. Ұлы ойшыл // Қазақ әдебиеті. - 1995. - 8 тамыз.
Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипаты
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ РУХАНИ
СЕБЕПТЕРІ
1.1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК СЕБЕПТЕРІ 11
1.2 ҚАЗАҚ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ ..32
1.3 ҰЛТТЫҚ ФИЛОСОФИЯ МЕН АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
ҮНДЕСТІКТЕР 48
2 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ КӨРІНІСТЕРІ
2.1 АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
ТОЛҒАНЫСТАР 67
2.2 АБАЙДЫҢ "ҚАРА СӨЗДЕРІ" - АДАМ БОЛУ
ЖӘНЕ ӨМІР КЕШУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҚАҒИДАСЫ 77
2.3 "ҚАРА СӨЗДЕРДЕГІ" АЛЛА МЕН АДАМ
БОЛМЫСЫНА ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ САРАПТАМА 91
2.4 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫМЕН БАТЫС ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМІНЕ
САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ 101
ҚОРЫТЫНДЫ 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 123
КІРІСПЕ
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. "ЭКЗИСТЕНЦИЯ" - ӨМІР СҮРУ, ТІРШІЛІК ЕТУ,
КҮН КЕШУ ДЕГЕН ТҮСІНІКТЕРДІҢ БАЛАМАСЫ. АДАМ ДҮНИЕГЕ НЕ ҮШІН КЕЛДІ? АДАМ
ӨМІРІНДЕ ҚАНДАЙ МӘН БАР? ОЛ ӨЗ ҒҰМЫРЫН ҚАНДАЙ МҰРАТ-МАҚСАТТАРҒА АРНАУЫ
ҚАЖЕТ? АЛДЫНА ҚОЙҒАН МАҚСАТТАРҒА ЖЕТУ ЖОЛЫНДА НЕНДЕЙ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҰСТАНЫП,
ТҰТЫНУЫ КЕРЕК? НЕНДЕЙ ҚАСИЕТТЕР АДАМ ТАБИҒАТЫНА САЙ КЕЛМЕЙДІ? ОСЫ ТЕКТЕС
САН АЛУАН САУАЛДАР ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ІЗДЕНІСТЕРГЕ НЕГІЗ БОЛАДЫ ЖӘНЕ СОЛАРҒА
ЖАУАП ІЗДЕУГЕ МӘЖБҮР ЕТЕДІ. БЕЛГІЛІ ФИЛОСОФ ҒАЛЫМДАР ӘБДІМӘЛІК НЫСАНБАЕВ,
ҒАРИФОЛЛА ЕСІМ РУХАНИ ЕРКІНДІК АЛҒАН АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРДАН БАСТАП-АҚ "ҚАЗАҚ
ФИЛОСОФИЯСЫ АДАМ, АДАМГЕРШІЛІК ФИЛОСОФИЯСЫ, АДАМНЫҢ ӨМІР СҮРУ ФИЛОСОФИЯСЫ,
ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ФИЛОСОФИЯ ДЕГЕН ПІКІРЛЕР АЙТА БАСТАДЫ [1]. СОҢҒЫ ОН ЖЫЛДАҒЫ
ДҮНИЕГЕ КЕЛГЕН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТУЫНДЫЛАР ОСЫ ПІКІРЛЕРДІҢ ДҰРЫСТЫҒЫН ДӘЛЕЛДЕЙ
ТҮСКЕНДЕЙ.
"Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда
ХХ ғасырда пайда болды, ал қазақ философиясына келсек, ол басынан бастап,
экзистенциалдық сипатта болды деген тұжырым жасауға болады. Өмірдің мәні
мен мазмұны, өмір мен өлім, мәңгілік мәселелері қазақ философиясының ерекше
Қорқыт ата, Абай, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев философиялық жүйелерінің
ұйытқысы болды" [2, 66 б.].
Қазақ дүниетанымы, дүние түсінігі адам өмірінің мағынасын, мәнін,
тіршілік ету тәсілін айқындайтын өмір, өлім, намыс, ар-ұят, махаббат,
ізгілік, адалдық, даналық, тағдыр, обал, тәубе, шүкірлік, сабырлық,
қанағат, рахым, білім, өнеге секілді экзистенциалдық сарындағы ұғымдарға
толы. Және де олар жалпылама моральдық-этикалық ойлар ретінде атүсті
каралмайды, сонау Қорқыттан Абайға дейінгі аралықтағы қазақ философиясының
тарихына тұғыр болып, өшпес із қалдырған, қазақтың ұлттық табиғатына,
этникалық санасына еніп, рухани қайсарлығын байытып, ерекше менталитет
құраған темір қазық, алтын діңгек іспеттес аталы түсініктер ретінде
бағаланады.
Тағы бір айта кететін жайт, кейде кәсіби философтар қауымының алқасында
экзистенциалдық философия жайынан әңгіме қозғалғанда, бұл философия тек XX
ғасырға және де Еуропаға ғана тән рухани кұбылыс деп тану белең алған.
Еуропацентрлік аурудан толық айыға алмай жүрген кейбір ғалымдарымыз
экзистенциалдық философия өкілдері Къеркегор, Хайдеггер, Ясперс, Сартр,
Камю, Аббаньяно ғана деген пайымдаудан да арыла алмай жүр. Шын мәнінде,
экзистенциалдық сұрақтар адамзат тарихында өзінің адами табиғатын түсіне
бастаған жай тұлғалардан бастап, Конфуций, Гаутама, Сократ, Платон,
Аристотель, Фараби, Кант, Толстой, Абай секілді ғұлама ойшылдардың бәрін
мазалап келгені сөзсіз.
Сондықтан Еуропаның XX ғасырдағы экзистенциализмі Батыс өркениетінің
кезекті бір дағдарысының туындысы ретінде ғана қаралуы қажет. Және де бұл
философия пессимистік сарынға жүгініп, сарыуайымға жол берген көзқарастар
жиынтығы. Оның басты ұғымдарын келтірер болсақ, олар: үрей, қорқыныш,
жаттану, күйзеліс, өлім, өмір, сенім, қайғы, азап, күншілдік, бақталастық,
әділетсіздік, қатыгездік, бақытсыздық. Осындай сезімдер жайлаған мағынасыз
өмірден кұтылудың жалғыз жолы - өлім. Адамның шын табиғаты, тек қана бір
сәтте өлім аузында тұрған мезетте ғана айқындалады. Оған дейінгі бүкіл өмір
жалған, жалған императивтерге мойынсұнып келеңсіз өмір кешу. Сондықтан бұл
экзистенциализм толығымен пессимистік, сарыуайым сарындағы, адамды қоршаған
дүниені ешбір мәні жоқ, абсурдқа айналдыратын дүниетаным түрі.
Экзистенциалдық сипаттағы қазақ философиясы мүлде өзгеше. Өзінің өсіп-
өркендеу, даму сатыларында небір қиямет-қайым сәттерде белгілі халық
жазушысы Әбіш Кекілбаев сөзімен айтқанда, қылпып жатқан қылыштың жүзін
алақанымен сипап жүріп дәйім қыл көпірдің үстінде күн кешуге тура келген
қазақ зердесінен бір мезгілде имандылықты, жауапкершілікті,
сүйіспеншілікті, қайырымдылықты, қонақжайлылықты шығармай өмірге деген
құштарлық қасиетін тік ұстап өткен халық.
Ұлттық философия сонау Анарыс, Фарабилерден бастау алып, ежелгі шығыс
және грек дүниетаным жүйелерінен саналы түрде адами және әлеуметтік-
этикалық сипаттағы "мәңгілік" мәселелерді өзіне арқау ете отырып, ойлау,
саралау, талдау тақырыбына, объектісіне айналдырғаны даусыз.
Анарыстың грек білім беру жүйесін отандастарына танытып, скифтерді ең
өркениетті ел қатарына қосу арманы, Фарабидің адам өмірінің мақсаты-бақытқа
жету, ал қайырымды қала дегеніміз шынайы бақыт туралы нақты білімі бар және
оған жету жолдарын айқын білетін, соған сәйкес іс-әрекет жасайтын адамдар
қоғамдастығы деген пікірі, Баласағұнның адам өмірінің мақсаты-кісілік
деңгейден көріну деген қағидасы, қазақ ойшылдарының тебіренісі оптимистік
шеңберде, яғни, адамның адами табиғатына шексіз сенім білдірген идея
аясында орын тебетінін көрсетеді.
Тағы бір ой алыбы Қожа Ахмет Ясауидың пайымдауынша, адамның басты
мақсаты - кемел адам (Әл Нисан Әл Кәмил) деңгейіне жету болып табылады.
Белгілі Ясауитанушы профессор А. Абуов өзінің Ясауи дүниетанымына арналған
еңбегінде былай дейді: "Ясауи сопылығына тән нәрсе - адам өзіне ең жоғарғы
сатылық мақсат қояды, ол мақсат құдаймен толық тұтасу, осы жолдарда ол
құдайды неғұрлым шын сүйген сайын, соғұрлым оған жақындай түседі. Ол
ұнатпайтын қасиеттерден арыла түседі" [3, 93 б.]. Яғни, адами келбетін
сақтап, өзін-өзі кемелдей түсу үшін нәпсілік, надандық, күнәһарлық
пиғылдарын тыйып, Алла жолына түсу кажет. Дін ислам тарихында ондай
муслимдердің болғанына дәлел ретінде Ясауи, пайғамбарымыз бен Мансүр Әл
Халладж есімдерін келтіреді. Ясауидың өзі де осы кемел адамдар қатарына
жатары сөзсіз.
Ясауидің "Даналық кітабына" өзек болған кемел адам ілімі Абай
шығармашылығында көп талданатын толық адам идеясымен жалғасты. Екі
данышпанның көп ой-тұжырымдары бірімен-бірі іліктесіп, сабақтасып, үндесіп
жатады. Дегенмен, Абай дүниетанымындағы экзистенциалдық сауалдар қазіргі
күн кешіп жатқан өткінші заман секілді қиын-қыстау кезеңде, халқының
болашағын ойлап аһ ұрған, дүние құбылыстарын поэтикалық санамен өлшейтін
өте сергек те сезімтал дана тұлғаның жүрек жарды тыныстары еді. Абай
жанының күйзелісі, жалғыздығы, оның сөзін, терең, тұңғиық дүниетанымдық
саптауларын түсінетін шәкірттерінің аздығы өзінше бөлек бір әңгіме.
"Қара сөздерінің" бірінші сөзіндегі: "Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік
пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір біраз өмірімізді өткіздік, алыстық,
жұлыстық, айтыстық, тартыстық - әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер
ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық, қылып жүрген ісіміздің бәрінің
баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған
өмірімізді қайтып, не қылып өткіземіз?" [4, 89 б.] деген экзистенциалдық
сұрақ Абай дүниетанымын жаңа ой елегінен өткізуге ұмтылдырады.
Ішкі жан дүниесінің тебіренісін, өз ұлтынан бүгіп калмаған Абайды кейде
уайымшыл, діншіл Абай деп те айтып жатады. Бірақ "үмітін үзбек
-қайратсыздық", "қары қалың қыстан соң, көгі қалың, суы мол жаз келеді",-
деп жырлаған ақынды болашаққа сенбеді деу жаңсақтық.
Хакім кешегіден де бүгінімізге қажет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Абай
мерейтойында сөйлеген сөзінде осы жайтты нықтап-нықтап айтқан болатын.
"Абайды мұқият оқыған адам оның көзқарастары күні бүгінгі нарық
экономикасымен де тікелей үндес екенін айқын аңғарар еді: Абай әлемі бізді
жеті түнде адастырмас темір қазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-
бұрысын сараптай аламыз. Өйткені жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың
жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, көштің басын
баяғыда-ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда біреудің уақыты
жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ. Өз халқын
"жұрт болсын, өссін, өнсін" дейтін әрбір азамат әуелі Абайды оқысын. Абайға
құлақ ассын" [5]. Абайды оқып, данаға кұлақ ассақ экзистенциалдық ой-
тұжырымдардың ең шүйлісін, оның кара сөздерінен, өлеңдерінен кездестіреміз.
Әр заманда момынның жоғын жоқтап, мұңын тыңдап, жағдайын жасауға
тырысқан халық перзенттері ғаделет, рахым, қайрат, қажыр иелері болған.
Абай сөздерінде ондай кісілерге тән қасиеттер мыналар: махаббат, шапағат,
нысап, мархама, таза пиғыл, мағрифат, көкірегі-көңілі тірілік, имандылық,
мұсылмандық, еңбекқорлық, адалдық, ұяттылық, бауырмалдық, мейірімділік,
сезімталдық, ақылдылық. Адамшылық, адам табиғатына сай болу үш ғашықтықтан
туады. Бірінші, дүниені, адамның өзін жаратқан Аллаға ғашықтық. Ғылым
алланың бір сипаты болғандықтан, ғылымға ғашықтық. Алланың жолы хақиқат
жолы болғандықтан, хақиқатқа, растыққа ғашықтық. Ал егер мал, мақтан,
қадір, сый, құрмет, алланың ықрарымен, адамды өзі іздеп тапса, ол адамды
бұзбайды, керісінше адамдыққа көрік береді.
Пендешіліктен туатын жағымсыз қасиеттер де көп болмаса, аз емес. Ондай
қасиеттер бойын жайлаған адамдарды Абай жарым адам, жарым мұсылман деп
атайды. Олар: надандық, еріншектік, зұлымдық, қиянатшылдық, ұятсыздық,
арсыздық, менмендік, күндестік, мақтаншақтық, мансапқорлық, тәкаппарлық,
жігерсіздік, талапсыздық, салғырттық, жеңілдік, әсемпаздық, ашуланшақтық,
қапашылдық, маскүнемдік, тамыршылдық, қанағатсыздық. Бұл сүйкімсіз
қасиеттердің бәрін Абай бір деңгейде қоймайды. Олардың біразы бірін-бірі
тудырып, адамды азғындатып жатады. Жалғыз қазақ емес, жалпы адамға тән
қасиеттер ретінде, хакім үшеуін атайды. "Күллі адам баласын қор қылатын үш
нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі - надандық, екінші - еріншектік,
үшінші - залымдық деп білерсің [6, 212 б.]. Қалғандары да тек қазақ
табиғатына байланып, меншіктеніп, қалған сипаттар емес. "Қазақ тарихында
қазақ ұялатын ештеңе жоқ" [7], - дейді Н. Назарбаев. Әрине солай.
Бірақ, Абай өмір сүрген дәуір ерекше кезең, қазір басымызға түсіп
отырғандай, өтпелі кезең. Ол кезде қазақ өз тағдырын өзі айқындаудан
айырылып, өзін өзі ұғыну, кабілетінен ажырап, әрі-сәрі болып болашағын
болжай алмай рухани жұтаңдыққа кезіккен кезең болды. Абайды халықтан
ажыратып қарауға болмайды, ол да сол заманның перзенті. Соның бәрін көрді,
білді, сезді, жазды. Жазғанда жай жазған жоқ, жан айқайымен, тебірене,
төгіле, таусыла жазды. Халқын, елін елең еткізу үшін ащы тілмен, аямай,
жағымсыз жағдайын, қылығын бетке басып жазды. Сондықтан да халқымыздың
ділін, яғни, менталитетін, дінін, тілін сөз қылғанда, тағылым іздегенде
Абайдан алшақ кету қиын. Қазақ бүгін өз табиғатын сонау Абай арқылы түсініп
отыр.
Сонымен Абай философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір
сүру тәсілі, тіршілік ету ерекшеліктері, діні, ділі, білімі, мінез-
құлқы, мұрат-мақсаты және де басқа тылсым сырлары сарапқа салынып жатса,
мұндай дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани
тәуелсіздігіміздің бір көрінісі дер едік.
Диссертация тақырыбының зерттелу дәрежесі. Қазақстанда абайтану жолында
қалам тартпаған философтар кемде-кем. Оның бірінші себебі "Абай -
пайғамбардай пір тұтарлық ақыл-ой алыбы. Ондай құбылыстың құпиясына күллі
болмыстың қыр-сырына түгел үңіліп барып түсінуге болады" [8]. Екінші себеп,
ұлттық философияның ұлы тұлғаларының қайсыбірін болса да зерттегенде Абай
дүниетанымын, шығармашылығын оралып өту қиын. Өйткені, Абай қазақ
топырағындағы қалыптасқан ойшылдық үрдістің үлгісі, қазақ табиғатын,
болмысын шынайы түсінудің әдістемелік кілті.
Ендеше, егемендік келгелі бері жарық көрген туындылар мыңдап саналады.
Дегенмен, олардың арасында мерейтойларға байланысты науқанды сипатта
жазылғандары да, арнайы жазылған байсалды, бағдарламалы, концептуалдық
еңбектер де кездеседі.
Абайдың рухани қазынасын салиқалы, концептуалдық тұрғыдан зерттеген
еңбектер қатарына Ә. Нысанбаев, М. Орынбеков, Ж. Молдабеков, Ғарифолла
Есім, Г. Барлыбаева, Т. Айтқазин "Абайдың дүниетанымы мен философиясы" [9],
Ғарифолла Есім "Хакім Абай" [10], М. Орынбеков, "Философские воззрения
Абая" [11] шығармаларын жатқызар едік.
Жалпы адам мәселесін ғылыми талдауға әдістемелік негіз беретін жұмыстар
қатарында белгілі ғалымдарымыз Ж. Алтаев, Ғ. Ақмамбектов, А. Абуов, А.
Қасабек, С. Бөлекбаев, Н. Байтенова, Б. Нұржанов, Т. Ғабитов, Қ.
Ғабдуллина, Ж. Бекбосынова, Н. Шаханова, К. Бегалинова, Б. Қазыханова, Д.
Кішібеков, З. Мұқашев, С. Кенжебаев, А. Наурызбаева, Ә. Қасымжанова, С.
Таңқаев, М. Сәбит, Р. Әбсаттаров, Т. Әбжанов, Ѓ. Телебаев, Қ. Рахматуллин
туындылары бар.
Соңғы жылдары адамның өмір сүруі, өмір және өлім, әлеуметтік
жауапкершілік мәселелеріне байланысты Н. Сейтахметов, Г. Соловьева,
С. Колчигин, А. Қапышев, А. Камалиденова, А. Артемьевтың еңбектері
жарық көрді.
Ұлттық философияның көптеген мәселелерін ұлттық тілде, жаңаша санамен
қарастыру қажеттілігіне байланысты қомақты да терең диссертациялық
зерттеулер пайда болды. Олардың қатарында Қ. Бейсенов, А. Тайжанов,
Т. Рысқалиев, Т. Айтқазин, Н. Мұсаева, С. Нұрмұратов, Ш.
Рысбековалардың жұмыстары бар.
Біздің басылымдарда жарық көрген жұмыстар арасында қазақ тарихындағы ұлы
тұлғалардың мирастарына байланысты экзистенциализм ұғымын қолданған
жағдайды үш рет қана кездестірдік. Біреуі, "Абай экзистенциалдық ойшыл"
деген атпен хакімнің 150 жылдың мерейтойында басылған мақала. Авторлары -
француз философтары Жоселин Перар және Маривонн Перро [12, 139-141 бб.].
Қалған екеуі ғалым Г. Нұрышеваның қаламынан шыққан. "Махамбет ақынның
экзистенциализмі", "Мақсат және еркіндік: Мағжан ақынның экзистенциализмі"
- деген мақалалар.
Абай шығармашылығын қай тақырып бойынша зерттесек те белгілі аға буын
әдебиетші - ғалымдарымыз М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов,
Ә. Марғұлан, Ә. Қоңыратбаев, М. Ғабдуллин, Х. Сүйіншәлиев, Ж. Ысмаилов,
М. Мырзахметов, М. Сильченко, Қ. Жұмалиев, С. Қасқабасов, С. Қирабаев, З.
Ахметов, Қ. Мұхамедхановтардың қаламынан шыққан сүбелі ойларды есте сақтау
қажет.
Әрине, экзистенциалдық уайым мен қайғы, өмірдің мәнсіздігі, оның
алдындағы жеке адамның шарасыздығы, сол шарасыздықтан туған үрей мен
қорқыныш белгілі батыс ойшылдарының шығармаларында терең талдауын тапқан
мәселелер. Бірақ олардың еңбектерімен Абай таныс болған жоқ, олар Абайдан
кейін өмір сүрген ғалым, жазушылар болғандықтан батыстық пессимистік сарын
оған бейтаныс дүние. Сол себептен оларды Абаймен тек қана салыстырмалы,
компаративистік түрде зерттеуге ғана негіз бар.
Бүгінгі таңда қазақ философиясының немесе Абай дүниетанымының
экзистенциалдық сипаты деген нақты тақырып ғылыми ізденіс объектісіне
айнала қойған жоқ. Дегенмен, ғылыми ізденіс көп жағдайда белгілі ғылым
қайраткерлерінің бағдарламалық сілтемелеріне сүйеніп туатынына байланысты,
Ә. Нысанбаев, Ғарифолла Есім, А. Қасабек, М. Орынбеков сынды белгілі
тұлғалардың пайымдауларын негіз ете отырып, алғашқы қадамдардың бірін
жасауға талпыныс білдірдім.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты - Абай
дүниетанымының экзистенциалдық сипатын оның поэзиясындағы кездесетін
толғаныстары мен "Қара сөздеріндегі" адам болмысының тылсым құпиясына
берілген сараптамасына сүйене отырып зерттеу.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
- Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипатын сол кезеңдегі қазақ
қоғамының саяси, әлеуметтік, рухани дағдарысының сыншыл санадағы бейнесі
ретінде қарастыру;
- Қазақ рухани мәдениетінің басты бағыттарының және қазақ фольклорының
алтын қазынасының Абайдың дүниетанымының ерекшелігіне тигізген әсерін
талдау;
- Ұлттық философияның басты өкілдерінің шығармалары мен Абай туындылары
арасындағы экзистенциалдық үндестіктер мәселесін зерттеу;
- Абай поэзиясындағы экзистенциалдық толғаныстарға философиялық анықтама
беру;
- "Қара сөздердегі" адам болмысы, адам және табиғат, адам мен қоғам
қатынасы, адам және Алла мәселелеріне экзистенциалдық түсініктер
тұрғысынан сараптама жасау.
Зерттеу нысаны. Абай дүниетанымы және оның экзистенциалдық сипаты.
Зерттеу пәні - Қазақ дүниетанымының ерекшеліктері негізінде туған Абай
дүниетанымының экзистенциалдық сипатын оның поэзиясымен “Қара сөздеріне”
сүйене отырып, жүйелі түрде талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - Абай философиясын белгілі бір қоғам
қайшылықтарының айнасы ретінде қарастыру І. Қабылов, Ғ. Тоқжанов секілді
ғалымдарға, кейініректе Қ. Бейсенбиев сынды зерттеушіге де тән. Бірақ
замана талабына сай бұл мәселе сыңаржақ идеология тұрғысынан қаралып Абайға
бір жақты баға беріліп отырды. Енді, егеменді Қазақстан жағдайында Абайдың
дүниетанымын жан-жақты және тарихи шындық тарапынан қарастыруға мүмкіншілік
туып отыр.
- Дәстүрлі қазақ мәдениетінің біртуар өкілдері Қорқыт, Асан Қайғы,
Шалкиіз, Шал ақын, Жиренше шешен, Бұқар жырау, Төле, Қазыбек, Әйтеке билер
мұраларымен Абай дүниетанымын экзистенциалдық үндестік тұрғысынан зерттеу:
- Бүкіл қазақ философиясының өзегі болып табылатын мәселелер - Адам және
адамгершілік, адамдық және кісілік, даралық және имандылық, бақытқа және
мұратқа жету жолдары - Фарабиге де, Баласағұнға да, Ясауиге де, Қашғариға
да, Абайға да тән. Бірақ Абай дүниетанымы осы мәселелердің бәріне ерекше
экзистенциалдық үнділік, бүкіладамзаттық мән берген рефлексия. Осы себептен
олардың арасындағы сабақтастық, іліктілік, үндестік жағын ашу;
- Абай поэзиясын, оның "Қара сөздерге" дейін жазылған өлеңдері мен
поэмаларын философиялық мәні, маңызы бар шығармалар санатында қарастыру
ғылымда әлі орын алған жоқ. Бұл жұмыстағы ақын поэзиясын экзистенциалдық
көзқарас тұрғысынан зерттеу алғашқы қадамдардың бірі. Сол себептен зерттеу
деңгейі қай дәрежеде өтпесін, бұл жасалынатын белгілі бір қадам;
- Абай "Қара сөздері" философиялық туынды деген тұжырым қалыптаса
бастағанына ондаған жыл өтті. Классикалық неміс философиясының категориялық
аппаратын бұл еңбектен толық шығара алмай, шаршап, менсінбеушілікпен
қарағандар да болды. Бірақ зерделі зерттеушілер "Қара сөздердің"
мазмұнындағы диалектикалық ойлау жүйесін де, таным теориясын да, ақиқат
мәселелерін де, табиғат және қоғам даму заңдылықтарын да аттап өте алған
жоқ. Дегенмен, "Қара сөздерге" экзистенциалдық сараптама жасала қойған жоқ
болатын. Ал, Абай және Батыс экзистенциализмдеріне компаративистік әдіс
тұрғысынан талдау, жасау алғаш рет қолға алынып отыр.
Қорғауға алынған негізгі тұжырымдамалар:
- Абай сынды біртуар ойшыл өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің қалыптасуына
ықпалын тигізген маңызды мәселелерімен, қоғам өміріндегі әлеуметтік қарама-
қайшылықтардан тыс қала алмады. Оның дүниетанымындағы экзистенциалдық
сарындар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы дәстүрлі қазақ қоғамының
тұрмысындағы күрделі өзгерістерден, өзіне дейінгі қазақ философиясындағы
адам мәселесін қарастыру ерекшеліктерін танып-білуден халқының болашаққа
тартпайтын іс-әрекеттеріне күйзеліп, қамығудан туды.
- Абай Құнанбаевтың дүниетанымының қалыптасуына дәстүрлі қазақ
мәдениетінің белгілі өкілдері Қорқыт, Асан Қайғы, Шалкиіз, Төле билердің
шығыс мәдениетінің философиялық мәндегі поэзиясының, Батыс және орыс
философиясының ықпалы айтарлықтай болды. Абай оқығанының бәрін сыншыл ойдың
елегінен өткізе отырып, өзіндік ойлау формасын қалыптас-тырды. Адам
болмысын, ұлт табиғатын өмір мәндік түсініктер тұрғысынан сараптап, бірегей
дүниетаным жүйесін құрды.
- Абай дүниетанымын айқындауда оның поэзиясы ерекше орын алды. Ойшыл
табиғатпен адам сезімдерінің үндестігін заңдылық ретінде ашып, қоршаған
дүние суретін адамның ішкі жан дүниесімен байланыстыра білді. Ол өз
қоғамының қыры мен сырын, қазақ болмысын, ұлт табиғатын қоғам мүшелерінің
мінез-құлығы, ментальдық қасиеттері арқылы ашты. Абайдың гуманистігі мен
ойлауының экзистенциалдық ерекшелігі жеке тұлға өмірін қайталанбайтын,
қайтып келмейтін, баға жетпес құндылық есебінде қабылдауы болып табылды.
- Абай шығармашылығында оның "Қара сөздері" ойшылдың өзіндік санасының
қайталанбас айғағы. Өсиетнама түрінде жазылған бұл туынды әлем философия
тарихында сирек кездескен құбылыс. Мұндағы басты мәселе – "толық адамды"
тәрбиелеу жолы. "Толық адам" Абай түсінігінде жоғары құлықты, рухани бай,
дүниедегі парызы мен Алла алдындағы қарызын толық түсінетін, адамилық,
кісілік қасиеттерге ұмтылған, Алланы сүйетін, адамзатты сүйетін,
әділеттілікті сүйетін, хақ жолында тұрған азамат. Абай "Қара сөздері"
хакімді экзистенциалдық сипаттағы ойшыл деп тануға да басты негіз.
- Әлемдік философия тарихы дегеніміз – толассыз ұдайы жүріп жатқан
идеялар алмасуы. Осы процесте бір-біріне ұқсайтын да, ұқсамайтын да
философиялық жүйелер туындайды. Сократтан бастау алған адам, өмір сүруінің
мәнін, мақсатын зерттейтін экзистенциалдық сипаттағы жүйелердің ішінде Абай
философиясы өзіндік даралығымен айқындалды. Оның бұл қасиеті Сократ,
Кьеркегор сынды экзистенциалист философтармен рухани, салыстырмалы сұхбат
формасында айшықталды.
Зерттеудің тәсілі мен әдістемелік негіздері. Аталған жаңалықтар мен
қорғауға алынып отырған тұжырымдар философия ғылымында бұрыннан қалыптасқан
әдістемелік принциптер - нақты тарихилық, объективтілік, жан-жақты
қарастыру, тарихи және логикалық, герменевтикалық әдістер тұрғысынан
талданады. Және де зерттеу барысында қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымы
мен философиясының ой кешу үрдістерінің ерекшеліктерін ескере отырып,
салыстырмалы түрде қарастыру қажеттілігі туды.
Қазақ философиясының, оның ішінде Абайдың ой-толғауларын зерттеуде соңғы
жетпіс жылда әр алуан идеологиялық өзгерістер болғандықтан жаңа егемендік,
елдік тұрғыдан дүниеге келген көзқарасты тұғыр ете отырып, сараптау мүмкін
болды.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік мәні. Абай шығармашылығын
жаңаша ой елегінен өткізіп, бұрын онша мән бермей жүрген бояулары мен
қыртыстарын, ішкі дүниесінің құпия сырларын, күймегі мен сүймегін ашуға
тырысудың өзінде теориялық мән бар. Себебі, әр ұрпақтың өз Абайы бар.
Алдына қойған мақсаттарына сай Абай жаңа қырынан ашыла береді. Қиын-қыстау,
өтпелі кезеңде Абай бізге өзінің экзистенциалдық толғаныстарымен қымбат.
Бұл жағын зерттеп, ашып қоғамға ұсыну- философтардың теориядағы міндеті.
Зерттеу барысында жасалған тұжырымдар қазақ табиғаты ұлттық намыс,
мақтаныш, менталитет, ұлттық үйлестік, бірлік, әлеуметтік таным, тарихи
сана, тарихи жады, адам және қоғам, адам және дін, дәстүрлі мәдениет,
этнотәрбие түсініктерін Абай мирасы негізінде анықтап қабылдауға себін
тигізбекші. Ендеше философия, мәдениеттану, әлеуметтану, әдептану,
қазақтану, дінтану, педагогика, психология пәндерін оқытуда пайдаға асуы
мүмкін.
Кейбір жоғары және арнайы оқу орындарында енгізілген Абайтану,
Фарабитану, Ясауитану, Қорқыттану атты оқу курстарын өткізуде де
қажеттілігі бар.
Зерттелу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінде орындалды. Диссертацияның өзекті қағидалары және
нәтижелері Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің,
Қазақ ұлттық университетінің, Ұлттық ғылым академиясының философия және
саясаттану институтының ғылыми конференцияларында баяндалды. Еңбекке
байланысты 8 мақала жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімге
біріктірілген жеті бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипатының тарихи-Әлеуметтік жӘне
рухани себептері
1.1 Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипатының тарихи -әлеуметтік
себептері
Абай дүниетанымының экзистенциалдық ерекшелігі туралы сөз қозғалғанда,
Абай заманында қалыптасып үлгерген қазақ халқының бодандық құрсауындағы хал-
ахуалына сараптама жасамай өтуге болмайды. Өйткені, Абай өз заманының
перзенті, оның үстіне үш жыл болса да болыстық қызмет атқарған азамат.
Патша үкіметінің отарлау саясатының жымысқы бір көрінісі - "бас басына би
болған қиқымдар", яғни елді бөлшек-бөлшек етіп, тұтастықтан айырып, бір-
біріне қарсы қойып, "шелтірейтіп орысың шенді шекпен" кигізіп жауластырып
қойған болыс-билердің қарапайым халыққа жасайтын зорлық-зомбылық іс-
әрекеті. Абай амалсыз партия-партия боп бөлініп билікке таласқан байлардың
сияздарына қатысуға мәжбүр болды, осы таластан жәбір шеккен момын елдің мұң-
мұқтажына куә болды. "Улы сия, ащы тіл, долы қолмен" елдегі "сабырсыз,
арсыз, еріншек, пысықтарды, бойы бұлғаң қуларды" әшкерелеуге тырысты.
"Түзетпек едім заманды, өзімді тым-ақ зор тұтып..."[13, 132 б.], деп
жырлаған ұлы ақынның экзистенциалдық дүниетанымы қараңғылық пен надандыққа
қарсы тұрып "мыңмен жалғыз алысқан" жанның көңіл- күйі, жүрек қағысы, жан
сыры.
"Жүрегім менің қырық жамау" деп, кейбір мезеттерде түңіліп, күйініп,
мұңын шағып, қуанышын да, қайғысын да елінен, болашақ ұрпақтан жасырмай
жайып салатын ақын қасиеті экзистенциалдық толғаныстардың ұшан-теңізін
қалдырды. Сондықтан да Абай дүниетанымы, көңіл-күйі, замана, қоғам, оның
мүшелерінің көңіл-күйі, солардың ішкі жан дүниесінің айнасындай сипатта.
Яғни, заман арқылы Абайды, Абай арқылы заманды ашуға талап жасауымызға
үлкен негіз бар.
"Абай дүниетанымын түсіну үшін, оның идеяларын атап қою аз. Ең алдымен,
Абай дүниетанымында бейнеленген сол тарихи кезеңнен нақты тіршілік, тұрмыс
жағдайларының ерекшеліктерін тереңінен танып – білуіміз қажет" [14, 322-323
бб.].
Абай өз заманына дейінгі дала ғұламаларының даналық қазынасын толық
меңгерген, бүкіл көшпенділер дүниетанымын, олардың болмысын, ақыл-ойын,
парасатын дүниеге таратып, адамзат санасының дамуына үлкен үлес қосқан
біртуар, дара дана. Абай шығармашылығы көшпелілер мәдениетінің әлемдік
рухани қазынаға қосқан ұлы үлесі десек қателеспейміз. Өйткені Абайдың
ғұмыры мен шығармашылығы көшпелі өмір мен отырықшы өмірдің арасындағы
тіршіліктің, танымның, мәдениеттің, салт-сананың, заң мен дәстүрдің, билік
пен қоғамдық қайшылықтың, тұрмыстың, көзқарастың нағыз арбасқан, таразыға
түсіп тайталасқан тұсының дәл және толық көрінісі болып табылады.
Шығармаларындағы зор тоғыс пен толғаныстарды сөз қылмағанның өзінде,
оның жеке басының тарихы ірі-ірі рухани және күнделікті өмір трагедияларына
толы болды.
Абай өзінің тіршілігіндегі арпалыстары арқылы еркін елінің шексіз
жайлаудан айырылып, қатты отарлық бұғауға түсіп, ежелгі дәстүрлі көшпелі
өмірдің бодандықта булығатынына, тұншыға бастайтынына көзі жете бастады.
Оған, әсіресе, өз ұлтының жан бостандығының тұншыққаны қатты әсер етті.
Профессор Ж. Молдабеков, Абай даналығының тағы бір себебіне оның ішкі
жан дүниесінің жаңару бағытындағы ұмтылысына да меңзейді. "Көңілі құлазыған
көпті көрген Абай "соқтықпалы соқпақсыз жерде" ерте есейді. Сор заманның
зор қыспағында және арпалысы мол мақсатта тез ширады. Абай ұлылығы – оның
тұлғалық даралығында, өмірге деген рухани-әлеуметтік жауапкершілігінде,
адам болмысында үлкен қозғалыс тудырар өнерінде. Ал ұлылық жаңару
жетістігінде екені мәлім. Әйтсе де жаңару ұмтылыс серпілісінен басталатынын
ескерген абзал. Онсыз тарихтың да, тұлғаның да тағылымын түсіну екі –
талай" [15, 108 б.].
Абай көшпелі дәуірдің соңғы, жаңа Низамның алғашқы ұлы тұлғасы.
Сондықтан да оның шығармаларындағы жан күйзелісі қазақ халқының қасіреті
мен тығырыққа тірелген рухани дүниесінің айнасына айналды. Көшпелі қоғамның
ұлы катарсисі ақынның экзистенциалдық дүниетанымына өзек болды.
Абай өміріне әсер еткен түбегейлі өзгерістер 1822 жылдан басталған еді.
"Патша әкімшілігіне өлкені отаршылдық тұрғыда игеру үшін қазақ даласына
басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу және басқа да шараларды жүзеге асыру
арқылы Қазақстанды түгел дерлік бағындыру қажет болды" [16, 26 б.].
1822 жылы Ресей патшалығы "Сібір қазақтарын басқарудың уақытша
ережелері" деген заң шығарған. Осы заң бойынша қазақ даласында хандық
дәстүр-билік жойылып, оның орнына аға сұлтандық билік орнады. Аға сұлтандар
тек қана хандар, төрелер тұқымынан белгіленуге тиіс еді. Бұл кезде Тобықты
елінің ауқымы кеңейіп, оған Қарқаралы округі де қарайтын. Осы округке аға
сұлтан болып Құнанбай сайланады. Сайлау кезінде айтыс-тартыс көп болған.
Бірақ Құнанбайдың аға сұлтан болып сайлануына оның ел алдындағы ықпал-
абыройы, беделі, жеке басының шешендік, ақылдылық, ділмарлық қасиеттері
себеп болды. Халық "қарадан сайланған хан" деп Құнанбайдың атақ,
даңқын бұрынғыдан да асқақтатып көтеріп кетеді.
Мұхтар Әуезов "Абай жолында" Құнанбай өмірінің барлық кезеңдерін
тәптіштеп суреттеуді мақсат етпейді.
Ұрымтал тұсында, Тобықты елінің ахуал-тіршілігін білдірерде, Абайдың
өскен ортасын, әлеуметтік ұясын танытарда, әсіресе, Абайдың ой-санасы,
қайраткерлік мінез-машығы қалыптасу, қатаю, өріс табу жолында әкесі
Құнанбайдың қайталанбас қарымды колтаңбасы көрініс береді.
Тарихи дәуірмен зерделесек, эпопеядағы Құнанбай өмірі мен іс-әрекеті,
негізінен алғанда, 1822 жылғы далалық реформа мен 1868 жылғы Жаңа Низамға
дейінгі мерзімді қамтиды. Яғни, М. Әуезов Құнанбай ғұмырын қазақ сахарасы
отарлануының өлке-өлкеге бөлінген, билік-басқару жүйесінің іргесі түбегейлі
шайқалған, елдік қасиеттер жоғалып, өзгеге жем бола бастаған бір дәуіріне
теліп, Құнанбайды сол өліара дәуірдегі кесек тұлғаның трагедиясы ретінде,
ал Абайды Ресей отарлауының жаңа, ең ауыр, ақырғы дәуірінің құрбаны ретінде
суреттейді. Бұл күнде жеке басқа табынушылықтың қанды балақ жылдарында
жүрек түкпіріндегі сырын ақтара алмай, аса сақтықпен еңбек еткен Мұхтардың
өз романы арқылы айтпақ болған астарлы ой-байламын дәл шешіп, тап баса
жіліктеп беремін деу бос әурешілік.
Ұлы романистің шығармашылық лабораториясына терең бойлап, орнықты пікір-
байлам айтқан белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметов былай дейді: "Биограф
(Мұхтар Әуезов) Абай өмірбаянының алғашқы нұсқасын жазғанда, оның арғы ата-
бабалары Ырғызбай, Өскенбай, Құнанбай жайлы ел әңгімелері мен деректерді
молырақ қамтыса, соңына олар жөніндегі деректерді барынша ықшамдап,
Құнанбай мен оның заманына көбірек аялдайды. Өйткені, Құнанбайды
білмейінше, оның дәуірі мен өмірін тереңірек танымайынша, Абайды білу қиын
болмақ деп қарайды" [17, 20 б.].
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми
кітапханасы қорындағы № 1913 - істе, Абай өмірбаянын жазған қолжазбасының
ертеректегі бір нұсқасында, Әуезовтің өзі де бұл туралы тура жазады:
"...Абайдың өз әкесі Құнанбай, оның әкесі Өскенбай, үшінші атасы Ырғызбай
болсын - барлығы да ру ішінде үстемдік жүргізген адамдар. Осылардың
нәсілінен шыққан Абайдың қоғамдық орны, тіршілігі, өмірлік әрекеттері де
сол ата-салтымен, ескі сарынмен қалыптасады. Сондықтан болашақ ақын Абайдың
өмір жайын анық түсіну үшін, әуелі, мәлім болған дәрежеде бұның алдындағы
буындардың да жай-күйін айта кету шарт..." Ендеше, ең ірі абайтанушылар
Абай даналығын ата даналығының жалғасы, салдары деп есептейді. Оны "Асыл
тұяқтан" деген халық сөзі де растайды.
Бұл жерде айта кететін тағы бір жайт, қазақ табиғатының этнобиологиялық
тұтастыққа, қандастыққа ұмтылу қасиеті ұлт бірлігінің нақты, тұрақты
шарттарының бірегейі болды. "Ұлы дала, қуаң табиғат, көшпелі өмір-салт
маңдайға жазылған соң, сол жазмышқа көндігудің бірден-бір кепілі" адамдар
бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі қажет.
Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер "адамның күні- адаммен"
деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да әрбір көшпелі
қазақ туыстық-қатынастық жүйені тарата білуді өмір сүрудің нормасы,
моральдық-этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай
сақталуына жеті аталық үрдіс ұйтқы болып отырған" [18, 37 б.].
Әке мен бала арасындағы сабақтастық өмірдің өзі тудырған ортақ
мақсаткерлік көзқарас, дүниетаным, іс-әрекет бірлігін Ә. Бөкейханов пен С.
Ғаббасовтың Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген ғұмырбаяндық зерттеу
мақалаларындағы пайымдаулар мен ой-нұсқалар айғақтай түседі.
"Дед Абая Ускембай стяжал в родной степи славу справедливого бия: к нему
обращались киргизы отдаленных родов, предлагая разрешить их споры. Отец
Абая Кунанбай имел огромное влияние и на киргиз чужих родов, что
подтвердилось избранием Кунанбая в старшие султаны Каркаралинского округа,
когда должности их была монополизирована родовитыми султанами. Кунанбай под
конец жизни первым съездил в Мекку и вернувшись оттуда, удалился от мирских
дел, что еще больше сделало популярным имя Кунанбая" [19]. Ал, Ғаббасов
болса, өзінің көлемді мақаласында татарша тіл өрнегімен былайша баяндайды:
"Марқұм Құнанбай мырза өте ақылды, сабырлы, халық сүюші, ғылым мағрифатқа
құмар, Қарқара атырауында бастап, хаж етуші, биік дана бір зат еді. Баласы
марқұм Абай Құнанбай мырзаның кім екенін жұртқа білдірді. Ибрагим мырза,
яғни Абайды білмеген жұрт жоқ. Абай мырза өте дана, өте шағыр философ бір
адам. Лакин жұрт қадірін тірі шағында білмесе де осы күні әркім оны
сағынады.
Өлгеніне бірнеше жыл болған Құнанбай мырза мен Абай марқұмды жұрт жадына
қадірлі ақсақал Шаһкарім мырза Құдайберді баласы да түсіреді" [20].
1895 жылдың қаңтар айында жастай солып дүниеден өткен аяулы ұлы
Әбдірахманға қатты күйзеліп, қасірет күйін кешкен Абай "Кешегі өткен ер
Әбіш" деп басталатын ондаған өлең жырларын арнайды. Соның бірінде ұлы ақын
әкесі Құнанбайды, Әбіштің атасын "Ескендір, Темір, Шыңғыстай, Мұсылманда
атақты" деп дәріптейді. Қорытынды пікірі мынадай: "Ол сыйпатты қазақтан,
дүниеге ешкім келмепті. Өлмейтін атақ қалдырып, дүниеге көңіл бөлмепті"
[13, 162 б.]. Ендеше, Құнанбай әке мен бала Абай арасы, өмірлік мұрат-
міндет пен тағдыр сабақтастығы бірнеше ұрпақ буынын үрейлендіре,
тітіркендіре оқытатындай алшақтықта, алыс қашықтықта емес демекпіз.
Құнанбай мырза қазақ халқы отарлануының Ресей империясы жоспарлауындағы
1822-1868 жылдарды қамтитын реформалау кезеңінде қайрат көрсете еңбектеніп,
қоғамды басқару жүйесін ұлттық болмыспен берік ұштастыруға әрекеттеніп
бағып, әлі келгенше "дүлей қара дауылға" қарсы тұрған болса, ұлы Абай 1868
жылдың Низамынан кейін отарлау саясатының сұрқиялықтарымен әкімшілік жолмен
де, адамшылық жолмен де, философияшыл ақындық қалам қуатымен де алысып-
арпалысып бағады. Абай шығармашылығының дені осы мәселелерге жауап іздейді.
Шыншыл аяулы халық перзенті Ғабит Мүсіреповтің "Құнанбайдың кесек түлғасын
әлі де асқақтата сомдай түсу керек еді" деген сын пікірін қоштай отырып,
исі қазақ тарихында Құнанбай қажы орнын анықтай түсуіміз қажет. Құнанбайды
Абай арқылы ғана емес, қазақ шежіресіндегі белгілі би-шешен ретінде де
зерттей түсуіміз қажет.
Заманында хатқа түсірген адамдар болмағандықтан, Құнанбайдың көп тапқыр
сөз, терең ойлары, кесім-шешімдері сақталмаған. Бірақ анық Құнанбай айтты
деген сөздер де баршылық. "Арымнан - жаным садақа, жанымнан - малым
садақа", "Жарлы кісі жаманат, жамалар да қуанар", "Адамның не нәрсе қасиеті
болса, сол нәрседен міні де туады", "Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі:
құлақпен естіген өтірік, көзбен көрген шын" - деген сөздер Құнанбай
даналығының куәсі.
Құнанбай қажы жақсылық әдеттерді, қасиеттерді өз балаларынан күтті. Өзі
оқымаса да білім-ғылымға өте үлкен үміт артқан Құнанбай өз балаларын да,
өзге жастарды да оқытуға тырысқан. Бұл туралы мынадай дерек бар. "Кіші
тобықты болысын билеуші старшын Өскенбаев биылғы 3 январьда жазған
рапортында өзі басқарып отырған болыс қырғыздарының ортақ игілігі мен
пайдасын көздеп, балаларды орысша және азияша сауаттандырып, оқыту үшін
училище құрмаққа рұқсатсұрай отырып, бұган азияша тәржімасында білетінорыс
мұғалімін жіберуді сұрайды [21, 331 б.]. Әрине, Тобықтының ездерімен
жауласқан, жөнге салуға тырысқан әке мен бала әрекеттерін жатжерлік
отаршыларға қарсы ұрысқа, бітіспес айқасқа, теліп-балау қиын болар.
Бірақ тарихтан белгілі нәрсе, кешенді мақсаттағы отарлау саясаты ең
алдымен бодандықтағы елдің төл ел басқару жүйелерін, заң-құқықтарын түп-
тамырымен талқандауға тырысады. Одан соң әккі құрылған әкімшілік-қоғамдық
жүйе басына кімді үкілеп тағайындаса да сол басқару тәсілі империя құзырына
құлдық ұра қызмет ете береді. Қазақ жәмиғаты тарихнамасындағы хандық, билік
елбасқару жүйелерін құрдымга жіберіп, әуелі округ, болысқа бөлшектеген.
Содан соң әбден әлсіреген, өзара арпалысқан елді тұтастай империя қарауына
қаратқан Ресейдің қараниет отарлау саясатын өмірде дәлелденген нақты тарихи
шындық десек қателеспейміз. Ондай қараниет ойлардың жарықшақтары еліміз
егемендік алған кезінде, XX ғасырдың соңында да, Солженицын, Жириновский
сықылды сәуегейлердің шығармаларынан қылаң беретінін ескерсек, бұл саясат
актуалдылығын әлі де жоғалтқан жоқ дер едік.
1822 жылғы "Сібір қырғыздары туралы устав", 1867 жылғы "Жетісу және
Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже", 1868 жылғы "Орынбор және
Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарындағы далалық облыстарды басқару
туралы уақытша ереже", 1886 жылғы "Түркістан өлкесін басқару жөніндегі
ереже", міне Құнанбай мен Абай елден ерекше, жете зерттеп-таныған осындай
ереже-қағидалар далаға өлшеусіз зиян-кесапатын әкеліп жатты. Сондықтан
Құнанбайдың көп әрекеттері, кесім шешімдері Ата заңынан тая бастаған,
отарлық саясат азғындаған руластарын адамгершілікке, құдайшылыққа қайтару
жолы деп де түсінуге болады. Сондықтан Құнанбай Ресейдің отарлау
саясатының бір кезеңіне қарсы қайыспас күрескер боп танылса, Абай
отарлаудың нағыз ушыққан дәуірінде әкеден өзгеше қасиет-қайратымен әркез
іс басынан табылды. Яғни, Абай әке іс-мұратын заңды жалғастырушы мұрагері
болып табылады.
Әрине, Абайдың сыншыл санасы әкесінің мінезіндегі кейбір кемшіліктерді
де байқамай қалған жоқ. "Әкесі қажының қайтпайтын қатты суық мінезін сөгіп
отырушы еді. Қорықпақ пен сүймек, от пен су секілді бір жерде жиылмайды,
адам сүйген адамның ақылын ұғып, сонан баһыра алады,қорқытып, ұрсып айтқан
ақыл дарымайды деп" – еске алады, Абайдың ұлы Тұрағыл өзінің әкесі туралы
естеліктерінде [22, 16 б.].
Бұл жолда Абай болыс болып та, би болып та, ойшыл-күрескер болып та
санадағы төңкеріс майданына, халық өміріндегі мешеулік көріністерге бел
шеше қарсы шығудан тайынбады.
Сондықтан Құнанбай мен Абай арасындағы қарым-қатынасты таптық көзқарас,
ескі мен жаңаның, күн мен түнектің бір-бірімен күресі емес, әке мен балаға
ортақ мақсат-мұрат отарлаудың сойыл-сойқандарына, елді елдіктен бездірген
кертартпа мерездіктерге бітіспес ұрыс жариялау деп түсіну орынды.
Сонымен, Мұхтар Әуезовтей ғұлама суреткердің тоталитарлық қоғам
кезеңінде шарасыздан бұрмаланғанын еске ала отырып, поляк зерттеушісі
Адольф Янущкевичтің биік бағасын, мейлінше зор марапатын көкейге тоқи
жүруіміз қажет. Халиолланы орысша, Абайды мұсылманша оқытып жүргенде, соңғы
баласына сопы Аллаяр сықылды ақындарды көп оқытып, өзі де тыңдай жүреді.
Сол кезде "Абайдан Ысқақ артық болады" - дегендерге: "Не күтсеңдер де осы
жаман қарадан күтесіңдер ғой," - деп жауап береді екен. Әке балаға сыншы
деген осы. Абайдың Халиолла (Халел) туысының өмірі Шоқан Уәлиханов өміріне
өте ұқсас. Алғашында Семейде оқып, одан соң Омбыда Шоқан оқыған Кадет
корпусын бітіріп корнет атағын алып шығады. Кейін Мәскеудегі император
Павел атындағы атты әскер мектебін бітіріп, 1877-78 жылдардағы орыс-түрік
соғысына қатысады. Омбыда қызмет істеп жүріп науқастанып қайтыс болады.
Шоқанның досы Г.Н. Потанин Халиолла туралы мынадай мәлімет қалдырған:
"Қырғыздың бір сұлтаны корнет Өскенбаев Тургенев, Лермонтов, Толстой
шығармаларын ойша аударып, өзінің жерлестеріне мазмұнын түсіндіретін" [23].
Сөз жоқ, Абай мен Халел ғылым, білім, дүние, әсіресе әдебиет, мәдениет
туралы көп пікірталас өткізіп, Абайдың болашақта рухани ізденуіне туысының
да ықпалы болғаны айқын.
Дегенмен, Абайдың жас кезінде Қаратай шешенмен, Жанқұтты шешенмен,
әкесі Құнанбай бимен сөзжарыстары болашақ даналыққа генетикалық негіз
болғанын, оның жастайынан халық даналығын жете игергенін көрсетеді.
"... Құнанбай өзінің 12 жасар баласы Абайды Бөже, Сүйіндік, Байсал,
Қаратай сияқты билердің жиналған кеңесіне шақыртып, арнайы қарастырады.
Яғни, әкесі Абайдың зеректігін, ақыл – парасатын о бастан-ақ білген. Бұл
Құнанбайдың адам танығыштық ерекше қасиетін білдіреді" [24, 79 б.] деп
-көрсетеді академик Ж. Әбділдин.
Қаратай бір күні Абайдың құрбылас жас жігіттермен жиналып отырған жеріне
келіп, олардың заманын жамандап, өз заманын мақтай бастайды. Сонда Абай
оның сөздеріне ұзақ жауап бере келіп, соңында: Сіздің заманыңызда көрші
елдің арасында бір қол кісі болып, жиналып алып түн қатып жүрмесе, жалғыз-
жарым кісі қатынаса алмаушы еді, ұрлық, барымта, бұзықтық көп болғандықтан
"әні алып кетті, міні алып кетті" деп, кемпір-шал, қатын-қалаш, жас бала
тыныштықпен асын іше алмаушы еді. Сол заман да жақсы ма?- дегенде, Қаратай
жеңілмес үшін "Менің заманым пайғамбарға жақын" деп уәж айтады. Оған Абай:
"Алатаудың басы күнге жақын, бірақ басында мәңгілік қар жатады. Сайында не
түрлі өсімдік, неше алуан жеміс шығады. Рахым - жақсылыққа алыс жер, алыс
заман жоқ. Қайда болса да жетеді. Сіз пайғамбарға әкесінен жақын емессіз,
ол кәпір болған", - деп ұтып кетеді.
Енді бірде Жанқұтты шешен Құнанбайдың үйінде қонақ боп отырғанда, Абай
келіп сәлем береді. Абайдың тапқырлығын, өлең шығаратын ақындығын естіп
жүрген шешен жас жігітті қасына отырғызып, күтпеген жерден: "Шырағым, дүние
неге сүйенеді?" - деп сұрайды. Абай: "Дүние үмітке сүйенеді" - дейді.
- Көздің көрмесі бар ма? - Көз қабағын көрмейді.
- Шам шырағының түспесі бола ма? - Шам шырағы табанына түспейді.
- Болат пышақтың кеспесі бола ма? - Болат пышақ өз сабын өзі кеспейді.
- Тамағына тартпайтын мақлұқат бола ма?
- Өз тамағына тартпайтын мақлұқат болмайды.
Өте риза болған шешен оған енді осы жауаптарын қара өлең
түрінде жұптап беруін сұрайды.
Абай бөгелместен:
Сіз сұңқар, самғай ұшқан қиядағы,
Талпынған мен балапан ұядағы.
Өрнекті өлең сөзбен жауап берсем,
Дүниенің жалғыз үміт тиянағы.
Көз көруі жетпейді қабағына,
Шам жарығы түспейді табанына,
Өз сабын болат пышақ өзі кеспес,
Мақлұқат тартпай қоймас тамағына.
Біраздан соң Абай: - Би аға, сізден сұрақ сұрауға бола ма?-дейді. Рұқсат
алған соң, би аға, арзан не, қымбат не, дауасыз не?-деп сұрақ қояды.
Жанқұтты Ботантайұлы сонда: - Шырағым, арзан өтірік, қымбат - шындық,
дауасыз - кәрілік емес пе, жанарыңның оты бар екен - ақындығың шығар,
маңдайың жазық екен ойлылығың шығар, халқыңның қалаулы азаматы бол деп
батасын береді.
Абайдың ерекше дарындығын Әуезов эпопеясындағы диалогтан да көреміз.
Құнанбай бір жолы баласына былай дейді:- "Орайы келгенде айтармын деп жүр
едім, сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Соны тыңда!
Абай: - Айтыңыз, әке! - деп Құнанбайдың жүзіне тура қарады да тосып
қалды:
- Ең әуелі, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды
арзан ұстайсың, бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды
шашасың, жайдақсың. Жайдақ суды ит те, құс та жалайды.
Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ.
Ішінде жатқан сыр ұшағы жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басыңа ел
үйірілмейді.
Үшінші орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Мұсылман жат
санайтынын ескермейсің!- деді. Баласының басындағы басқалықты күнәттарды
танып, тауып айтты. Абай:
- Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі дұрыс деп
айтам.
Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар, жалғыз жарымға
ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрі -
жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын.
Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз.
Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған, бертін келе ел түйе
сияқты болды. Ал, қазір ел бұрынғы көр байлықтан, нашар момындықтан
сейіліп, көзін ашып келеді. Енді ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда,
жауын-шашында, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсеп,
жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады.
Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы
өнер-білім. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан
алатын болсам, ондай жер жатым бола ма?" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ РУХАНИ
СЕБЕПТЕРІ
1.1 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК СЕБЕПТЕРІ 11
1.2 ҚАЗАҚ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ ..32
1.3 ҰЛТТЫҚ ФИЛОСОФИЯ МЕН АБАЙ
ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
ҮНДЕСТІКТЕР 48
2 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫНЫҢ КӨРІНІСТЕРІ
2.1 АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
ТОЛҒАНЫСТАР 67
2.2 АБАЙДЫҢ "ҚАРА СӨЗДЕРІ" - АДАМ БОЛУ
ЖӘНЕ ӨМІР КЕШУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҚАҒИДАСЫ 77
2.3 "ҚАРА СӨЗДЕРДЕГІ" АЛЛА МЕН АДАМ
БОЛМЫСЫНА ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ САРАПТАМА 91
2.4 АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ
СИПАТЫМЕН БАТЫС ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМІНЕ
САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ 101
ҚОРЫТЫНДЫ 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 123
КІРІСПЕ
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. "ЭКЗИСТЕНЦИЯ" - ӨМІР СҮРУ, ТІРШІЛІК ЕТУ,
КҮН КЕШУ ДЕГЕН ТҮСІНІКТЕРДІҢ БАЛАМАСЫ. АДАМ ДҮНИЕГЕ НЕ ҮШІН КЕЛДІ? АДАМ
ӨМІРІНДЕ ҚАНДАЙ МӘН БАР? ОЛ ӨЗ ҒҰМЫРЫН ҚАНДАЙ МҰРАТ-МАҚСАТТАРҒА АРНАУЫ
ҚАЖЕТ? АЛДЫНА ҚОЙҒАН МАҚСАТТАРҒА ЖЕТУ ЖОЛЫНДА НЕНДЕЙ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҰСТАНЫП,
ТҰТЫНУЫ КЕРЕК? НЕНДЕЙ ҚАСИЕТТЕР АДАМ ТАБИҒАТЫНА САЙ КЕЛМЕЙДІ? ОСЫ ТЕКТЕС
САН АЛУАН САУАЛДАР ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ІЗДЕНІСТЕРГЕ НЕГІЗ БОЛАДЫ ЖӘНЕ СОЛАРҒА
ЖАУАП ІЗДЕУГЕ МӘЖБҮР ЕТЕДІ. БЕЛГІЛІ ФИЛОСОФ ҒАЛЫМДАР ӘБДІМӘЛІК НЫСАНБАЕВ,
ҒАРИФОЛЛА ЕСІМ РУХАНИ ЕРКІНДІК АЛҒАН АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРДАН БАСТАП-АҚ "ҚАЗАҚ
ФИЛОСОФИЯСЫ АДАМ, АДАМГЕРШІЛІК ФИЛОСОФИЯСЫ, АДАМНЫҢ ӨМІР СҮРУ ФИЛОСОФИЯСЫ,
ЭКЗИСТЕНЦИАЛДЫҚ ФИЛОСОФИЯ ДЕГЕН ПІКІРЛЕР АЙТА БАСТАДЫ [1]. СОҢҒЫ ОН ЖЫЛДАҒЫ
ДҮНИЕГЕ КЕЛГЕН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТУЫНДЫЛАР ОСЫ ПІКІРЛЕРДІҢ ДҰРЫСТЫҒЫН ДӘЛЕЛДЕЙ
ТҮСКЕНДЕЙ.
"Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда
ХХ ғасырда пайда болды, ал қазақ философиясына келсек, ол басынан бастап,
экзистенциалдық сипатта болды деген тұжырым жасауға болады. Өмірдің мәні
мен мазмұны, өмір мен өлім, мәңгілік мәселелері қазақ философиясының ерекше
Қорқыт ата, Абай, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев философиялық жүйелерінің
ұйытқысы болды" [2, 66 б.].
Қазақ дүниетанымы, дүние түсінігі адам өмірінің мағынасын, мәнін,
тіршілік ету тәсілін айқындайтын өмір, өлім, намыс, ар-ұят, махаббат,
ізгілік, адалдық, даналық, тағдыр, обал, тәубе, шүкірлік, сабырлық,
қанағат, рахым, білім, өнеге секілді экзистенциалдық сарындағы ұғымдарға
толы. Және де олар жалпылама моральдық-этикалық ойлар ретінде атүсті
каралмайды, сонау Қорқыттан Абайға дейінгі аралықтағы қазақ философиясының
тарихына тұғыр болып, өшпес із қалдырған, қазақтың ұлттық табиғатына,
этникалық санасына еніп, рухани қайсарлығын байытып, ерекше менталитет
құраған темір қазық, алтын діңгек іспеттес аталы түсініктер ретінде
бағаланады.
Тағы бір айта кететін жайт, кейде кәсіби философтар қауымының алқасында
экзистенциалдық философия жайынан әңгіме қозғалғанда, бұл философия тек XX
ғасырға және де Еуропаға ғана тән рухани кұбылыс деп тану белең алған.
Еуропацентрлік аурудан толық айыға алмай жүрген кейбір ғалымдарымыз
экзистенциалдық философия өкілдері Къеркегор, Хайдеггер, Ясперс, Сартр,
Камю, Аббаньяно ғана деген пайымдаудан да арыла алмай жүр. Шын мәнінде,
экзистенциалдық сұрақтар адамзат тарихында өзінің адами табиғатын түсіне
бастаған жай тұлғалардан бастап, Конфуций, Гаутама, Сократ, Платон,
Аристотель, Фараби, Кант, Толстой, Абай секілді ғұлама ойшылдардың бәрін
мазалап келгені сөзсіз.
Сондықтан Еуропаның XX ғасырдағы экзистенциализмі Батыс өркениетінің
кезекті бір дағдарысының туындысы ретінде ғана қаралуы қажет. Және де бұл
философия пессимистік сарынға жүгініп, сарыуайымға жол берген көзқарастар
жиынтығы. Оның басты ұғымдарын келтірер болсақ, олар: үрей, қорқыныш,
жаттану, күйзеліс, өлім, өмір, сенім, қайғы, азап, күншілдік, бақталастық,
әділетсіздік, қатыгездік, бақытсыздық. Осындай сезімдер жайлаған мағынасыз
өмірден кұтылудың жалғыз жолы - өлім. Адамның шын табиғаты, тек қана бір
сәтте өлім аузында тұрған мезетте ғана айқындалады. Оған дейінгі бүкіл өмір
жалған, жалған императивтерге мойынсұнып келеңсіз өмір кешу. Сондықтан бұл
экзистенциализм толығымен пессимистік, сарыуайым сарындағы, адамды қоршаған
дүниені ешбір мәні жоқ, абсурдқа айналдыратын дүниетаным түрі.
Экзистенциалдық сипаттағы қазақ философиясы мүлде өзгеше. Өзінің өсіп-
өркендеу, даму сатыларында небір қиямет-қайым сәттерде белгілі халық
жазушысы Әбіш Кекілбаев сөзімен айтқанда, қылпып жатқан қылыштың жүзін
алақанымен сипап жүріп дәйім қыл көпірдің үстінде күн кешуге тура келген
қазақ зердесінен бір мезгілде имандылықты, жауапкершілікті,
сүйіспеншілікті, қайырымдылықты, қонақжайлылықты шығармай өмірге деген
құштарлық қасиетін тік ұстап өткен халық.
Ұлттық философия сонау Анарыс, Фарабилерден бастау алып, ежелгі шығыс
және грек дүниетаным жүйелерінен саналы түрде адами және әлеуметтік-
этикалық сипаттағы "мәңгілік" мәселелерді өзіне арқау ете отырып, ойлау,
саралау, талдау тақырыбына, объектісіне айналдырғаны даусыз.
Анарыстың грек білім беру жүйесін отандастарына танытып, скифтерді ең
өркениетті ел қатарына қосу арманы, Фарабидің адам өмірінің мақсаты-бақытқа
жету, ал қайырымды қала дегеніміз шынайы бақыт туралы нақты білімі бар және
оған жету жолдарын айқын білетін, соған сәйкес іс-әрекет жасайтын адамдар
қоғамдастығы деген пікірі, Баласағұнның адам өмірінің мақсаты-кісілік
деңгейден көріну деген қағидасы, қазақ ойшылдарының тебіренісі оптимистік
шеңберде, яғни, адамның адами табиғатына шексіз сенім білдірген идея
аясында орын тебетінін көрсетеді.
Тағы бір ой алыбы Қожа Ахмет Ясауидың пайымдауынша, адамның басты
мақсаты - кемел адам (Әл Нисан Әл Кәмил) деңгейіне жету болып табылады.
Белгілі Ясауитанушы профессор А. Абуов өзінің Ясауи дүниетанымына арналған
еңбегінде былай дейді: "Ясауи сопылығына тән нәрсе - адам өзіне ең жоғарғы
сатылық мақсат қояды, ол мақсат құдаймен толық тұтасу, осы жолдарда ол
құдайды неғұрлым шын сүйген сайын, соғұрлым оған жақындай түседі. Ол
ұнатпайтын қасиеттерден арыла түседі" [3, 93 б.]. Яғни, адами келбетін
сақтап, өзін-өзі кемелдей түсу үшін нәпсілік, надандық, күнәһарлық
пиғылдарын тыйып, Алла жолына түсу кажет. Дін ислам тарихында ондай
муслимдердің болғанына дәлел ретінде Ясауи, пайғамбарымыз бен Мансүр Әл
Халладж есімдерін келтіреді. Ясауидың өзі де осы кемел адамдар қатарына
жатары сөзсіз.
Ясауидің "Даналық кітабына" өзек болған кемел адам ілімі Абай
шығармашылығында көп талданатын толық адам идеясымен жалғасты. Екі
данышпанның көп ой-тұжырымдары бірімен-бірі іліктесіп, сабақтасып, үндесіп
жатады. Дегенмен, Абай дүниетанымындағы экзистенциалдық сауалдар қазіргі
күн кешіп жатқан өткінші заман секілді қиын-қыстау кезеңде, халқының
болашағын ойлап аһ ұрған, дүние құбылыстарын поэтикалық санамен өлшейтін
өте сергек те сезімтал дана тұлғаның жүрек жарды тыныстары еді. Абай
жанының күйзелісі, жалғыздығы, оның сөзін, терең, тұңғиық дүниетанымдық
саптауларын түсінетін шәкірттерінің аздығы өзінше бөлек бір әңгіме.
"Қара сөздерінің" бірінші сөзіндегі: "Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік
пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір біраз өмірімізді өткіздік, алыстық,
жұлыстық, айтыстық, тартыстық - әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер
ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық, қылып жүрген ісіміздің бәрінің
баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған
өмірімізді қайтып, не қылып өткіземіз?" [4, 89 б.] деген экзистенциалдық
сұрақ Абай дүниетанымын жаңа ой елегінен өткізуге ұмтылдырады.
Ішкі жан дүниесінің тебіренісін, өз ұлтынан бүгіп калмаған Абайды кейде
уайымшыл, діншіл Абай деп те айтып жатады. Бірақ "үмітін үзбек
-қайратсыздық", "қары қалың қыстан соң, көгі қалың, суы мол жаз келеді",-
деп жырлаған ақынды болашаққа сенбеді деу жаңсақтық.
Хакім кешегіден де бүгінімізге қажет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Абай
мерейтойында сөйлеген сөзінде осы жайтты нықтап-нықтап айтқан болатын.
"Абайды мұқият оқыған адам оның көзқарастары күні бүгінгі нарық
экономикасымен де тікелей үндес екенін айқын аңғарар еді: Абай әлемі бізді
жеті түнде адастырмас темір қазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-
бұрысын сараптай аламыз. Өйткені жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың
жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, көштің басын
баяғыда-ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда біреудің уақыты
жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ. Өз халқын
"жұрт болсын, өссін, өнсін" дейтін әрбір азамат әуелі Абайды оқысын. Абайға
құлақ ассын" [5]. Абайды оқып, данаға кұлақ ассақ экзистенциалдық ой-
тұжырымдардың ең шүйлісін, оның кара сөздерінен, өлеңдерінен кездестіреміз.
Әр заманда момынның жоғын жоқтап, мұңын тыңдап, жағдайын жасауға
тырысқан халық перзенттері ғаделет, рахым, қайрат, қажыр иелері болған.
Абай сөздерінде ондай кісілерге тән қасиеттер мыналар: махаббат, шапағат,
нысап, мархама, таза пиғыл, мағрифат, көкірегі-көңілі тірілік, имандылық,
мұсылмандық, еңбекқорлық, адалдық, ұяттылық, бауырмалдық, мейірімділік,
сезімталдық, ақылдылық. Адамшылық, адам табиғатына сай болу үш ғашықтықтан
туады. Бірінші, дүниені, адамның өзін жаратқан Аллаға ғашықтық. Ғылым
алланың бір сипаты болғандықтан, ғылымға ғашықтық. Алланың жолы хақиқат
жолы болғандықтан, хақиқатқа, растыққа ғашықтық. Ал егер мал, мақтан,
қадір, сый, құрмет, алланың ықрарымен, адамды өзі іздеп тапса, ол адамды
бұзбайды, керісінше адамдыққа көрік береді.
Пендешіліктен туатын жағымсыз қасиеттер де көп болмаса, аз емес. Ондай
қасиеттер бойын жайлаған адамдарды Абай жарым адам, жарым мұсылман деп
атайды. Олар: надандық, еріншектік, зұлымдық, қиянатшылдық, ұятсыздық,
арсыздық, менмендік, күндестік, мақтаншақтық, мансапқорлық, тәкаппарлық,
жігерсіздік, талапсыздық, салғырттық, жеңілдік, әсемпаздық, ашуланшақтық,
қапашылдық, маскүнемдік, тамыршылдық, қанағатсыздық. Бұл сүйкімсіз
қасиеттердің бәрін Абай бір деңгейде қоймайды. Олардың біразы бірін-бірі
тудырып, адамды азғындатып жатады. Жалғыз қазақ емес, жалпы адамға тән
қасиеттер ретінде, хакім үшеуін атайды. "Күллі адам баласын қор қылатын үш
нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі - надандық, екінші - еріншектік,
үшінші - залымдық деп білерсің [6, 212 б.]. Қалғандары да тек қазақ
табиғатына байланып, меншіктеніп, қалған сипаттар емес. "Қазақ тарихында
қазақ ұялатын ештеңе жоқ" [7], - дейді Н. Назарбаев. Әрине солай.
Бірақ, Абай өмір сүрген дәуір ерекше кезең, қазір басымызға түсіп
отырғандай, өтпелі кезең. Ол кезде қазақ өз тағдырын өзі айқындаудан
айырылып, өзін өзі ұғыну, кабілетінен ажырап, әрі-сәрі болып болашағын
болжай алмай рухани жұтаңдыққа кезіккен кезең болды. Абайды халықтан
ажыратып қарауға болмайды, ол да сол заманның перзенті. Соның бәрін көрді,
білді, сезді, жазды. Жазғанда жай жазған жоқ, жан айқайымен, тебірене,
төгіле, таусыла жазды. Халқын, елін елең еткізу үшін ащы тілмен, аямай,
жағымсыз жағдайын, қылығын бетке басып жазды. Сондықтан да халқымыздың
ділін, яғни, менталитетін, дінін, тілін сөз қылғанда, тағылым іздегенде
Абайдан алшақ кету қиын. Қазақ бүгін өз табиғатын сонау Абай арқылы түсініп
отыр.
Сонымен Абай философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір
сүру тәсілі, тіршілік ету ерекшеліктері, діні, ділі, білімі, мінез-
құлқы, мұрат-мақсаты және де басқа тылсым сырлары сарапқа салынып жатса,
мұндай дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани
тәуелсіздігіміздің бір көрінісі дер едік.
Диссертация тақырыбының зерттелу дәрежесі. Қазақстанда абайтану жолында
қалам тартпаған философтар кемде-кем. Оның бірінші себебі "Абай -
пайғамбардай пір тұтарлық ақыл-ой алыбы. Ондай құбылыстың құпиясына күллі
болмыстың қыр-сырына түгел үңіліп барып түсінуге болады" [8]. Екінші себеп,
ұлттық философияның ұлы тұлғаларының қайсыбірін болса да зерттегенде Абай
дүниетанымын, шығармашылығын оралып өту қиын. Өйткені, Абай қазақ
топырағындағы қалыптасқан ойшылдық үрдістің үлгісі, қазақ табиғатын,
болмысын шынайы түсінудің әдістемелік кілті.
Ендеше, егемендік келгелі бері жарық көрген туындылар мыңдап саналады.
Дегенмен, олардың арасында мерейтойларға байланысты науқанды сипатта
жазылғандары да, арнайы жазылған байсалды, бағдарламалы, концептуалдық
еңбектер де кездеседі.
Абайдың рухани қазынасын салиқалы, концептуалдық тұрғыдан зерттеген
еңбектер қатарына Ә. Нысанбаев, М. Орынбеков, Ж. Молдабеков, Ғарифолла
Есім, Г. Барлыбаева, Т. Айтқазин "Абайдың дүниетанымы мен философиясы" [9],
Ғарифолла Есім "Хакім Абай" [10], М. Орынбеков, "Философские воззрения
Абая" [11] шығармаларын жатқызар едік.
Жалпы адам мәселесін ғылыми талдауға әдістемелік негіз беретін жұмыстар
қатарында белгілі ғалымдарымыз Ж. Алтаев, Ғ. Ақмамбектов, А. Абуов, А.
Қасабек, С. Бөлекбаев, Н. Байтенова, Б. Нұржанов, Т. Ғабитов, Қ.
Ғабдуллина, Ж. Бекбосынова, Н. Шаханова, К. Бегалинова, Б. Қазыханова, Д.
Кішібеков, З. Мұқашев, С. Кенжебаев, А. Наурызбаева, Ә. Қасымжанова, С.
Таңқаев, М. Сәбит, Р. Әбсаттаров, Т. Әбжанов, Ѓ. Телебаев, Қ. Рахматуллин
туындылары бар.
Соңғы жылдары адамның өмір сүруі, өмір және өлім, әлеуметтік
жауапкершілік мәселелеріне байланысты Н. Сейтахметов, Г. Соловьева,
С. Колчигин, А. Қапышев, А. Камалиденова, А. Артемьевтың еңбектері
жарық көрді.
Ұлттық философияның көптеген мәселелерін ұлттық тілде, жаңаша санамен
қарастыру қажеттілігіне байланысты қомақты да терең диссертациялық
зерттеулер пайда болды. Олардың қатарында Қ. Бейсенов, А. Тайжанов,
Т. Рысқалиев, Т. Айтқазин, Н. Мұсаева, С. Нұрмұратов, Ш.
Рысбековалардың жұмыстары бар.
Біздің басылымдарда жарық көрген жұмыстар арасында қазақ тарихындағы ұлы
тұлғалардың мирастарына байланысты экзистенциализм ұғымын қолданған
жағдайды үш рет қана кездестірдік. Біреуі, "Абай экзистенциалдық ойшыл"
деген атпен хакімнің 150 жылдың мерейтойында басылған мақала. Авторлары -
француз философтары Жоселин Перар және Маривонн Перро [12, 139-141 бб.].
Қалған екеуі ғалым Г. Нұрышеваның қаламынан шыққан. "Махамбет ақынның
экзистенциализмі", "Мақсат және еркіндік: Мағжан ақынның экзистенциализмі"
- деген мақалалар.
Абай шығармашылығын қай тақырып бойынша зерттесек те белгілі аға буын
әдебиетші - ғалымдарымыз М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов,
Ә. Марғұлан, Ә. Қоңыратбаев, М. Ғабдуллин, Х. Сүйіншәлиев, Ж. Ысмаилов,
М. Мырзахметов, М. Сильченко, Қ. Жұмалиев, С. Қасқабасов, С. Қирабаев, З.
Ахметов, Қ. Мұхамедхановтардың қаламынан шыққан сүбелі ойларды есте сақтау
қажет.
Әрине, экзистенциалдық уайым мен қайғы, өмірдің мәнсіздігі, оның
алдындағы жеке адамның шарасыздығы, сол шарасыздықтан туған үрей мен
қорқыныш белгілі батыс ойшылдарының шығармаларында терең талдауын тапқан
мәселелер. Бірақ олардың еңбектерімен Абай таныс болған жоқ, олар Абайдан
кейін өмір сүрген ғалым, жазушылар болғандықтан батыстық пессимистік сарын
оған бейтаныс дүние. Сол себептен оларды Абаймен тек қана салыстырмалы,
компаративистік түрде зерттеуге ғана негіз бар.
Бүгінгі таңда қазақ философиясының немесе Абай дүниетанымының
экзистенциалдық сипаты деген нақты тақырып ғылыми ізденіс объектісіне
айнала қойған жоқ. Дегенмен, ғылыми ізденіс көп жағдайда белгілі ғылым
қайраткерлерінің бағдарламалық сілтемелеріне сүйеніп туатынына байланысты,
Ә. Нысанбаев, Ғарифолла Есім, А. Қасабек, М. Орынбеков сынды белгілі
тұлғалардың пайымдауларын негіз ете отырып, алғашқы қадамдардың бірін
жасауға талпыныс білдірдім.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты - Абай
дүниетанымының экзистенциалдық сипатын оның поэзиясындағы кездесетін
толғаныстары мен "Қара сөздеріндегі" адам болмысының тылсым құпиясына
берілген сараптамасына сүйене отырып зерттеу.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
- Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипатын сол кезеңдегі қазақ
қоғамының саяси, әлеуметтік, рухани дағдарысының сыншыл санадағы бейнесі
ретінде қарастыру;
- Қазақ рухани мәдениетінің басты бағыттарының және қазақ фольклорының
алтын қазынасының Абайдың дүниетанымының ерекшелігіне тигізген әсерін
талдау;
- Ұлттық философияның басты өкілдерінің шығармалары мен Абай туындылары
арасындағы экзистенциалдық үндестіктер мәселесін зерттеу;
- Абай поэзиясындағы экзистенциалдық толғаныстарға философиялық анықтама
беру;
- "Қара сөздердегі" адам болмысы, адам және табиғат, адам мен қоғам
қатынасы, адам және Алла мәселелеріне экзистенциалдық түсініктер
тұрғысынан сараптама жасау.
Зерттеу нысаны. Абай дүниетанымы және оның экзистенциалдық сипаты.
Зерттеу пәні - Қазақ дүниетанымының ерекшеліктері негізінде туған Абай
дүниетанымының экзистенциалдық сипатын оның поэзиясымен “Қара сөздеріне”
сүйене отырып, жүйелі түрде талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - Абай философиясын белгілі бір қоғам
қайшылықтарының айнасы ретінде қарастыру І. Қабылов, Ғ. Тоқжанов секілді
ғалымдарға, кейініректе Қ. Бейсенбиев сынды зерттеушіге де тән. Бірақ
замана талабына сай бұл мәселе сыңаржақ идеология тұрғысынан қаралып Абайға
бір жақты баға беріліп отырды. Енді, егеменді Қазақстан жағдайында Абайдың
дүниетанымын жан-жақты және тарихи шындық тарапынан қарастыруға мүмкіншілік
туып отыр.
- Дәстүрлі қазақ мәдениетінің біртуар өкілдері Қорқыт, Асан Қайғы,
Шалкиіз, Шал ақын, Жиренше шешен, Бұқар жырау, Төле, Қазыбек, Әйтеке билер
мұраларымен Абай дүниетанымын экзистенциалдық үндестік тұрғысынан зерттеу:
- Бүкіл қазақ философиясының өзегі болып табылатын мәселелер - Адам және
адамгершілік, адамдық және кісілік, даралық және имандылық, бақытқа және
мұратқа жету жолдары - Фарабиге де, Баласағұнға да, Ясауиге де, Қашғариға
да, Абайға да тән. Бірақ Абай дүниетанымы осы мәселелердің бәріне ерекше
экзистенциалдық үнділік, бүкіладамзаттық мән берген рефлексия. Осы себептен
олардың арасындағы сабақтастық, іліктілік, үндестік жағын ашу;
- Абай поэзиясын, оның "Қара сөздерге" дейін жазылған өлеңдері мен
поэмаларын философиялық мәні, маңызы бар шығармалар санатында қарастыру
ғылымда әлі орын алған жоқ. Бұл жұмыстағы ақын поэзиясын экзистенциалдық
көзқарас тұрғысынан зерттеу алғашқы қадамдардың бірі. Сол себептен зерттеу
деңгейі қай дәрежеде өтпесін, бұл жасалынатын белгілі бір қадам;
- Абай "Қара сөздері" философиялық туынды деген тұжырым қалыптаса
бастағанына ондаған жыл өтті. Классикалық неміс философиясының категориялық
аппаратын бұл еңбектен толық шығара алмай, шаршап, менсінбеушілікпен
қарағандар да болды. Бірақ зерделі зерттеушілер "Қара сөздердің"
мазмұнындағы диалектикалық ойлау жүйесін де, таным теориясын да, ақиқат
мәселелерін де, табиғат және қоғам даму заңдылықтарын да аттап өте алған
жоқ. Дегенмен, "Қара сөздерге" экзистенциалдық сараптама жасала қойған жоқ
болатын. Ал, Абай және Батыс экзистенциализмдеріне компаративистік әдіс
тұрғысынан талдау, жасау алғаш рет қолға алынып отыр.
Қорғауға алынған негізгі тұжырымдамалар:
- Абай сынды біртуар ойшыл өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің қалыптасуына
ықпалын тигізген маңызды мәселелерімен, қоғам өміріндегі әлеуметтік қарама-
қайшылықтардан тыс қала алмады. Оның дүниетанымындағы экзистенциалдық
сарындар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы дәстүрлі қазақ қоғамының
тұрмысындағы күрделі өзгерістерден, өзіне дейінгі қазақ философиясындағы
адам мәселесін қарастыру ерекшеліктерін танып-білуден халқының болашаққа
тартпайтын іс-әрекеттеріне күйзеліп, қамығудан туды.
- Абай Құнанбаевтың дүниетанымының қалыптасуына дәстүрлі қазақ
мәдениетінің белгілі өкілдері Қорқыт, Асан Қайғы, Шалкиіз, Төле билердің
шығыс мәдениетінің философиялық мәндегі поэзиясының, Батыс және орыс
философиясының ықпалы айтарлықтай болды. Абай оқығанының бәрін сыншыл ойдың
елегінен өткізе отырып, өзіндік ойлау формасын қалыптас-тырды. Адам
болмысын, ұлт табиғатын өмір мәндік түсініктер тұрғысынан сараптап, бірегей
дүниетаным жүйесін құрды.
- Абай дүниетанымын айқындауда оның поэзиясы ерекше орын алды. Ойшыл
табиғатпен адам сезімдерінің үндестігін заңдылық ретінде ашып, қоршаған
дүние суретін адамның ішкі жан дүниесімен байланыстыра білді. Ол өз
қоғамының қыры мен сырын, қазақ болмысын, ұлт табиғатын қоғам мүшелерінің
мінез-құлығы, ментальдық қасиеттері арқылы ашты. Абайдың гуманистігі мен
ойлауының экзистенциалдық ерекшелігі жеке тұлға өмірін қайталанбайтын,
қайтып келмейтін, баға жетпес құндылық есебінде қабылдауы болып табылды.
- Абай шығармашылығында оның "Қара сөздері" ойшылдың өзіндік санасының
қайталанбас айғағы. Өсиетнама түрінде жазылған бұл туынды әлем философия
тарихында сирек кездескен құбылыс. Мұндағы басты мәселе – "толық адамды"
тәрбиелеу жолы. "Толық адам" Абай түсінігінде жоғары құлықты, рухани бай,
дүниедегі парызы мен Алла алдындағы қарызын толық түсінетін, адамилық,
кісілік қасиеттерге ұмтылған, Алланы сүйетін, адамзатты сүйетін,
әділеттілікті сүйетін, хақ жолында тұрған азамат. Абай "Қара сөздері"
хакімді экзистенциалдық сипаттағы ойшыл деп тануға да басты негіз.
- Әлемдік философия тарихы дегеніміз – толассыз ұдайы жүріп жатқан
идеялар алмасуы. Осы процесте бір-біріне ұқсайтын да, ұқсамайтын да
философиялық жүйелер туындайды. Сократтан бастау алған адам, өмір сүруінің
мәнін, мақсатын зерттейтін экзистенциалдық сипаттағы жүйелердің ішінде Абай
философиясы өзіндік даралығымен айқындалды. Оның бұл қасиеті Сократ,
Кьеркегор сынды экзистенциалист философтармен рухани, салыстырмалы сұхбат
формасында айшықталды.
Зерттеудің тәсілі мен әдістемелік негіздері. Аталған жаңалықтар мен
қорғауға алынып отырған тұжырымдар философия ғылымында бұрыннан қалыптасқан
әдістемелік принциптер - нақты тарихилық, объективтілік, жан-жақты
қарастыру, тарихи және логикалық, герменевтикалық әдістер тұрғысынан
талданады. Және де зерттеу барысында қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымы
мен философиясының ой кешу үрдістерінің ерекшеліктерін ескере отырып,
салыстырмалы түрде қарастыру қажеттілігі туды.
Қазақ философиясының, оның ішінде Абайдың ой-толғауларын зерттеуде соңғы
жетпіс жылда әр алуан идеологиялық өзгерістер болғандықтан жаңа егемендік,
елдік тұрғыдан дүниеге келген көзқарасты тұғыр ете отырып, сараптау мүмкін
болды.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік мәні. Абай шығармашылығын
жаңаша ой елегінен өткізіп, бұрын онша мән бермей жүрген бояулары мен
қыртыстарын, ішкі дүниесінің құпия сырларын, күймегі мен сүймегін ашуға
тырысудың өзінде теориялық мән бар. Себебі, әр ұрпақтың өз Абайы бар.
Алдына қойған мақсаттарына сай Абай жаңа қырынан ашыла береді. Қиын-қыстау,
өтпелі кезеңде Абай бізге өзінің экзистенциалдық толғаныстарымен қымбат.
Бұл жағын зерттеп, ашып қоғамға ұсыну- философтардың теориядағы міндеті.
Зерттеу барысында жасалған тұжырымдар қазақ табиғаты ұлттық намыс,
мақтаныш, менталитет, ұлттық үйлестік, бірлік, әлеуметтік таным, тарихи
сана, тарихи жады, адам және қоғам, адам және дін, дәстүрлі мәдениет,
этнотәрбие түсініктерін Абай мирасы негізінде анықтап қабылдауға себін
тигізбекші. Ендеше философия, мәдениеттану, әлеуметтану, әдептану,
қазақтану, дінтану, педагогика, психология пәндерін оқытуда пайдаға асуы
мүмкін.
Кейбір жоғары және арнайы оқу орындарында енгізілген Абайтану,
Фарабитану, Ясауитану, Қорқыттану атты оқу курстарын өткізуде де
қажеттілігі бар.
Зерттелу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінде орындалды. Диссертацияның өзекті қағидалары және
нәтижелері Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің,
Қазақ ұлттық университетінің, Ұлттық ғылым академиясының философия және
саясаттану институтының ғылыми конференцияларында баяндалды. Еңбекке
байланысты 8 мақала жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімге
біріктірілген жеті бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипатының тарихи-Әлеуметтік жӘне
рухани себептері
1.1 Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипатының тарихи -әлеуметтік
себептері
Абай дүниетанымының экзистенциалдық ерекшелігі туралы сөз қозғалғанда,
Абай заманында қалыптасып үлгерген қазақ халқының бодандық құрсауындағы хал-
ахуалына сараптама жасамай өтуге болмайды. Өйткені, Абай өз заманының
перзенті, оның үстіне үш жыл болса да болыстық қызмет атқарған азамат.
Патша үкіметінің отарлау саясатының жымысқы бір көрінісі - "бас басына би
болған қиқымдар", яғни елді бөлшек-бөлшек етіп, тұтастықтан айырып, бір-
біріне қарсы қойып, "шелтірейтіп орысың шенді шекпен" кигізіп жауластырып
қойған болыс-билердің қарапайым халыққа жасайтын зорлық-зомбылық іс-
әрекеті. Абай амалсыз партия-партия боп бөлініп билікке таласқан байлардың
сияздарына қатысуға мәжбүр болды, осы таластан жәбір шеккен момын елдің мұң-
мұқтажына куә болды. "Улы сия, ащы тіл, долы қолмен" елдегі "сабырсыз,
арсыз, еріншек, пысықтарды, бойы бұлғаң қуларды" әшкерелеуге тырысты.
"Түзетпек едім заманды, өзімді тым-ақ зор тұтып..."[13, 132 б.], деп
жырлаған ұлы ақынның экзистенциалдық дүниетанымы қараңғылық пен надандыққа
қарсы тұрып "мыңмен жалғыз алысқан" жанның көңіл- күйі, жүрек қағысы, жан
сыры.
"Жүрегім менің қырық жамау" деп, кейбір мезеттерде түңіліп, күйініп,
мұңын шағып, қуанышын да, қайғысын да елінен, болашақ ұрпақтан жасырмай
жайып салатын ақын қасиеті экзистенциалдық толғаныстардың ұшан-теңізін
қалдырды. Сондықтан да Абай дүниетанымы, көңіл-күйі, замана, қоғам, оның
мүшелерінің көңіл-күйі, солардың ішкі жан дүниесінің айнасындай сипатта.
Яғни, заман арқылы Абайды, Абай арқылы заманды ашуға талап жасауымызға
үлкен негіз бар.
"Абай дүниетанымын түсіну үшін, оның идеяларын атап қою аз. Ең алдымен,
Абай дүниетанымында бейнеленген сол тарихи кезеңнен нақты тіршілік, тұрмыс
жағдайларының ерекшеліктерін тереңінен танып – білуіміз қажет" [14, 322-323
бб.].
Абай өз заманына дейінгі дала ғұламаларының даналық қазынасын толық
меңгерген, бүкіл көшпенділер дүниетанымын, олардың болмысын, ақыл-ойын,
парасатын дүниеге таратып, адамзат санасының дамуына үлкен үлес қосқан
біртуар, дара дана. Абай шығармашылығы көшпелілер мәдениетінің әлемдік
рухани қазынаға қосқан ұлы үлесі десек қателеспейміз. Өйткені Абайдың
ғұмыры мен шығармашылығы көшпелі өмір мен отырықшы өмірдің арасындағы
тіршіліктің, танымның, мәдениеттің, салт-сананың, заң мен дәстүрдің, билік
пен қоғамдық қайшылықтың, тұрмыстың, көзқарастың нағыз арбасқан, таразыға
түсіп тайталасқан тұсының дәл және толық көрінісі болып табылады.
Шығармаларындағы зор тоғыс пен толғаныстарды сөз қылмағанның өзінде,
оның жеке басының тарихы ірі-ірі рухани және күнделікті өмір трагедияларына
толы болды.
Абай өзінің тіршілігіндегі арпалыстары арқылы еркін елінің шексіз
жайлаудан айырылып, қатты отарлық бұғауға түсіп, ежелгі дәстүрлі көшпелі
өмірдің бодандықта булығатынына, тұншыға бастайтынына көзі жете бастады.
Оған, әсіресе, өз ұлтының жан бостандығының тұншыққаны қатты әсер етті.
Профессор Ж. Молдабеков, Абай даналығының тағы бір себебіне оның ішкі
жан дүниесінің жаңару бағытындағы ұмтылысына да меңзейді. "Көңілі құлазыған
көпті көрген Абай "соқтықпалы соқпақсыз жерде" ерте есейді. Сор заманның
зор қыспағында және арпалысы мол мақсатта тез ширады. Абай ұлылығы – оның
тұлғалық даралығында, өмірге деген рухани-әлеуметтік жауапкершілігінде,
адам болмысында үлкен қозғалыс тудырар өнерінде. Ал ұлылық жаңару
жетістігінде екені мәлім. Әйтсе де жаңару ұмтылыс серпілісінен басталатынын
ескерген абзал. Онсыз тарихтың да, тұлғаның да тағылымын түсіну екі –
талай" [15, 108 б.].
Абай көшпелі дәуірдің соңғы, жаңа Низамның алғашқы ұлы тұлғасы.
Сондықтан да оның шығармаларындағы жан күйзелісі қазақ халқының қасіреті
мен тығырыққа тірелген рухани дүниесінің айнасына айналды. Көшпелі қоғамның
ұлы катарсисі ақынның экзистенциалдық дүниетанымына өзек болды.
Абай өміріне әсер еткен түбегейлі өзгерістер 1822 жылдан басталған еді.
"Патша әкімшілігіне өлкені отаршылдық тұрғыда игеру үшін қазақ даласына
басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу және басқа да шараларды жүзеге асыру
арқылы Қазақстанды түгел дерлік бағындыру қажет болды" [16, 26 б.].
1822 жылы Ресей патшалығы "Сібір қазақтарын басқарудың уақытша
ережелері" деген заң шығарған. Осы заң бойынша қазақ даласында хандық
дәстүр-билік жойылып, оның орнына аға сұлтандық билік орнады. Аға сұлтандар
тек қана хандар, төрелер тұқымынан белгіленуге тиіс еді. Бұл кезде Тобықты
елінің ауқымы кеңейіп, оған Қарқаралы округі де қарайтын. Осы округке аға
сұлтан болып Құнанбай сайланады. Сайлау кезінде айтыс-тартыс көп болған.
Бірақ Құнанбайдың аға сұлтан болып сайлануына оның ел алдындағы ықпал-
абыройы, беделі, жеке басының шешендік, ақылдылық, ділмарлық қасиеттері
себеп болды. Халық "қарадан сайланған хан" деп Құнанбайдың атақ,
даңқын бұрынғыдан да асқақтатып көтеріп кетеді.
Мұхтар Әуезов "Абай жолында" Құнанбай өмірінің барлық кезеңдерін
тәптіштеп суреттеуді мақсат етпейді.
Ұрымтал тұсында, Тобықты елінің ахуал-тіршілігін білдірерде, Абайдың
өскен ортасын, әлеуметтік ұясын танытарда, әсіресе, Абайдың ой-санасы,
қайраткерлік мінез-машығы қалыптасу, қатаю, өріс табу жолында әкесі
Құнанбайдың қайталанбас қарымды колтаңбасы көрініс береді.
Тарихи дәуірмен зерделесек, эпопеядағы Құнанбай өмірі мен іс-әрекеті,
негізінен алғанда, 1822 жылғы далалық реформа мен 1868 жылғы Жаңа Низамға
дейінгі мерзімді қамтиды. Яғни, М. Әуезов Құнанбай ғұмырын қазақ сахарасы
отарлануының өлке-өлкеге бөлінген, билік-басқару жүйесінің іргесі түбегейлі
шайқалған, елдік қасиеттер жоғалып, өзгеге жем бола бастаған бір дәуіріне
теліп, Құнанбайды сол өліара дәуірдегі кесек тұлғаның трагедиясы ретінде,
ал Абайды Ресей отарлауының жаңа, ең ауыр, ақырғы дәуірінің құрбаны ретінде
суреттейді. Бұл күнде жеке басқа табынушылықтың қанды балақ жылдарында
жүрек түкпіріндегі сырын ақтара алмай, аса сақтықпен еңбек еткен Мұхтардың
өз романы арқылы айтпақ болған астарлы ой-байламын дәл шешіп, тап баса
жіліктеп беремін деу бос әурешілік.
Ұлы романистің шығармашылық лабораториясына терең бойлап, орнықты пікір-
байлам айтқан белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметов былай дейді: "Биограф
(Мұхтар Әуезов) Абай өмірбаянының алғашқы нұсқасын жазғанда, оның арғы ата-
бабалары Ырғызбай, Өскенбай, Құнанбай жайлы ел әңгімелері мен деректерді
молырақ қамтыса, соңына олар жөніндегі деректерді барынша ықшамдап,
Құнанбай мен оның заманына көбірек аялдайды. Өйткені, Құнанбайды
білмейінше, оның дәуірі мен өмірін тереңірек танымайынша, Абайды білу қиын
болмақ деп қарайды" [17, 20 б.].
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми
кітапханасы қорындағы № 1913 - істе, Абай өмірбаянын жазған қолжазбасының
ертеректегі бір нұсқасында, Әуезовтің өзі де бұл туралы тура жазады:
"...Абайдың өз әкесі Құнанбай, оның әкесі Өскенбай, үшінші атасы Ырғызбай
болсын - барлығы да ру ішінде үстемдік жүргізген адамдар. Осылардың
нәсілінен шыққан Абайдың қоғамдық орны, тіршілігі, өмірлік әрекеттері де
сол ата-салтымен, ескі сарынмен қалыптасады. Сондықтан болашақ ақын Абайдың
өмір жайын анық түсіну үшін, әуелі, мәлім болған дәрежеде бұның алдындағы
буындардың да жай-күйін айта кету шарт..." Ендеше, ең ірі абайтанушылар
Абай даналығын ата даналығының жалғасы, салдары деп есептейді. Оны "Асыл
тұяқтан" деген халық сөзі де растайды.
Бұл жерде айта кететін тағы бір жайт, қазақ табиғатының этнобиологиялық
тұтастыққа, қандастыққа ұмтылу қасиеті ұлт бірлігінің нақты, тұрақты
шарттарының бірегейі болды. "Ұлы дала, қуаң табиғат, көшпелі өмір-салт
маңдайға жазылған соң, сол жазмышқа көндігудің бірден-бір кепілі" адамдар
бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі қажет.
Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер "адамның күні- адаммен"
деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да әрбір көшпелі
қазақ туыстық-қатынастық жүйені тарата білуді өмір сүрудің нормасы,
моральдық-этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай
сақталуына жеті аталық үрдіс ұйтқы болып отырған" [18, 37 б.].
Әке мен бала арасындағы сабақтастық өмірдің өзі тудырған ортақ
мақсаткерлік көзқарас, дүниетаным, іс-әрекет бірлігін Ә. Бөкейханов пен С.
Ғаббасовтың Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген ғұмырбаяндық зерттеу
мақалаларындағы пайымдаулар мен ой-нұсқалар айғақтай түседі.
"Дед Абая Ускембай стяжал в родной степи славу справедливого бия: к нему
обращались киргизы отдаленных родов, предлагая разрешить их споры. Отец
Абая Кунанбай имел огромное влияние и на киргиз чужих родов, что
подтвердилось избранием Кунанбая в старшие султаны Каркаралинского округа,
когда должности их была монополизирована родовитыми султанами. Кунанбай под
конец жизни первым съездил в Мекку и вернувшись оттуда, удалился от мирских
дел, что еще больше сделало популярным имя Кунанбая" [19]. Ал, Ғаббасов
болса, өзінің көлемді мақаласында татарша тіл өрнегімен былайша баяндайды:
"Марқұм Құнанбай мырза өте ақылды, сабырлы, халық сүюші, ғылым мағрифатқа
құмар, Қарқара атырауында бастап, хаж етуші, биік дана бір зат еді. Баласы
марқұм Абай Құнанбай мырзаның кім екенін жұртқа білдірді. Ибрагим мырза,
яғни Абайды білмеген жұрт жоқ. Абай мырза өте дана, өте шағыр философ бір
адам. Лакин жұрт қадірін тірі шағында білмесе де осы күні әркім оны
сағынады.
Өлгеніне бірнеше жыл болған Құнанбай мырза мен Абай марқұмды жұрт жадына
қадірлі ақсақал Шаһкарім мырза Құдайберді баласы да түсіреді" [20].
1895 жылдың қаңтар айында жастай солып дүниеден өткен аяулы ұлы
Әбдірахманға қатты күйзеліп, қасірет күйін кешкен Абай "Кешегі өткен ер
Әбіш" деп басталатын ондаған өлең жырларын арнайды. Соның бірінде ұлы ақын
әкесі Құнанбайды, Әбіштің атасын "Ескендір, Темір, Шыңғыстай, Мұсылманда
атақты" деп дәріптейді. Қорытынды пікірі мынадай: "Ол сыйпатты қазақтан,
дүниеге ешкім келмепті. Өлмейтін атақ қалдырып, дүниеге көңіл бөлмепті"
[13, 162 б.]. Ендеше, Құнанбай әке мен бала Абай арасы, өмірлік мұрат-
міндет пен тағдыр сабақтастығы бірнеше ұрпақ буынын үрейлендіре,
тітіркендіре оқытатындай алшақтықта, алыс қашықтықта емес демекпіз.
Құнанбай мырза қазақ халқы отарлануының Ресей империясы жоспарлауындағы
1822-1868 жылдарды қамтитын реформалау кезеңінде қайрат көрсете еңбектеніп,
қоғамды басқару жүйесін ұлттық болмыспен берік ұштастыруға әрекеттеніп
бағып, әлі келгенше "дүлей қара дауылға" қарсы тұрған болса, ұлы Абай 1868
жылдың Низамынан кейін отарлау саясатының сұрқиялықтарымен әкімшілік жолмен
де, адамшылық жолмен де, философияшыл ақындық қалам қуатымен де алысып-
арпалысып бағады. Абай шығармашылығының дені осы мәселелерге жауап іздейді.
Шыншыл аяулы халық перзенті Ғабит Мүсіреповтің "Құнанбайдың кесек түлғасын
әлі де асқақтата сомдай түсу керек еді" деген сын пікірін қоштай отырып,
исі қазақ тарихында Құнанбай қажы орнын анықтай түсуіміз қажет. Құнанбайды
Абай арқылы ғана емес, қазақ шежіресіндегі белгілі би-шешен ретінде де
зерттей түсуіміз қажет.
Заманында хатқа түсірген адамдар болмағандықтан, Құнанбайдың көп тапқыр
сөз, терең ойлары, кесім-шешімдері сақталмаған. Бірақ анық Құнанбай айтты
деген сөздер де баршылық. "Арымнан - жаным садақа, жанымнан - малым
садақа", "Жарлы кісі жаманат, жамалар да қуанар", "Адамның не нәрсе қасиеті
болса, сол нәрседен міні де туады", "Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі:
құлақпен естіген өтірік, көзбен көрген шын" - деген сөздер Құнанбай
даналығының куәсі.
Құнанбай қажы жақсылық әдеттерді, қасиеттерді өз балаларынан күтті. Өзі
оқымаса да білім-ғылымға өте үлкен үміт артқан Құнанбай өз балаларын да,
өзге жастарды да оқытуға тырысқан. Бұл туралы мынадай дерек бар. "Кіші
тобықты болысын билеуші старшын Өскенбаев биылғы 3 январьда жазған
рапортында өзі басқарып отырған болыс қырғыздарының ортақ игілігі мен
пайдасын көздеп, балаларды орысша және азияша сауаттандырып, оқыту үшін
училище құрмаққа рұқсатсұрай отырып, бұган азияша тәржімасында білетінорыс
мұғалімін жіберуді сұрайды [21, 331 б.]. Әрине, Тобықтының ездерімен
жауласқан, жөнге салуға тырысқан әке мен бала әрекеттерін жатжерлік
отаршыларға қарсы ұрысқа, бітіспес айқасқа, теліп-балау қиын болар.
Бірақ тарихтан белгілі нәрсе, кешенді мақсаттағы отарлау саясаты ең
алдымен бодандықтағы елдің төл ел басқару жүйелерін, заң-құқықтарын түп-
тамырымен талқандауға тырысады. Одан соң әккі құрылған әкімшілік-қоғамдық
жүйе басына кімді үкілеп тағайындаса да сол басқару тәсілі империя құзырына
құлдық ұра қызмет ете береді. Қазақ жәмиғаты тарихнамасындағы хандық, билік
елбасқару жүйелерін құрдымга жіберіп, әуелі округ, болысқа бөлшектеген.
Содан соң әбден әлсіреген, өзара арпалысқан елді тұтастай империя қарауына
қаратқан Ресейдің қараниет отарлау саясатын өмірде дәлелденген нақты тарихи
шындық десек қателеспейміз. Ондай қараниет ойлардың жарықшақтары еліміз
егемендік алған кезінде, XX ғасырдың соңында да, Солженицын, Жириновский
сықылды сәуегейлердің шығармаларынан қылаң беретінін ескерсек, бұл саясат
актуалдылығын әлі де жоғалтқан жоқ дер едік.
1822 жылғы "Сібір қырғыздары туралы устав", 1867 жылғы "Жетісу және
Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже", 1868 жылғы "Орынбор және
Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарындағы далалық облыстарды басқару
туралы уақытша ереже", 1886 жылғы "Түркістан өлкесін басқару жөніндегі
ереже", міне Құнанбай мен Абай елден ерекше, жете зерттеп-таныған осындай
ереже-қағидалар далаға өлшеусіз зиян-кесапатын әкеліп жатты. Сондықтан
Құнанбайдың көп әрекеттері, кесім шешімдері Ата заңынан тая бастаған,
отарлық саясат азғындаған руластарын адамгершілікке, құдайшылыққа қайтару
жолы деп де түсінуге болады. Сондықтан Құнанбай Ресейдің отарлау
саясатының бір кезеңіне қарсы қайыспас күрескер боп танылса, Абай
отарлаудың нағыз ушыққан дәуірінде әкеден өзгеше қасиет-қайратымен әркез
іс басынан табылды. Яғни, Абай әке іс-мұратын заңды жалғастырушы мұрагері
болып табылады.
Әрине, Абайдың сыншыл санасы әкесінің мінезіндегі кейбір кемшіліктерді
де байқамай қалған жоқ. "Әкесі қажының қайтпайтын қатты суық мінезін сөгіп
отырушы еді. Қорықпақ пен сүймек, от пен су секілді бір жерде жиылмайды,
адам сүйген адамның ақылын ұғып, сонан баһыра алады,қорқытып, ұрсып айтқан
ақыл дарымайды деп" – еске алады, Абайдың ұлы Тұрағыл өзінің әкесі туралы
естеліктерінде [22, 16 б.].
Бұл жолда Абай болыс болып та, би болып та, ойшыл-күрескер болып та
санадағы төңкеріс майданына, халық өміріндегі мешеулік көріністерге бел
шеше қарсы шығудан тайынбады.
Сондықтан Құнанбай мен Абай арасындағы қарым-қатынасты таптық көзқарас,
ескі мен жаңаның, күн мен түнектің бір-бірімен күресі емес, әке мен балаға
ортақ мақсат-мұрат отарлаудың сойыл-сойқандарына, елді елдіктен бездірген
кертартпа мерездіктерге бітіспес ұрыс жариялау деп түсіну орынды.
Сонымен, Мұхтар Әуезовтей ғұлама суреткердің тоталитарлық қоғам
кезеңінде шарасыздан бұрмаланғанын еске ала отырып, поляк зерттеушісі
Адольф Янущкевичтің биік бағасын, мейлінше зор марапатын көкейге тоқи
жүруіміз қажет. Халиолланы орысша, Абайды мұсылманша оқытып жүргенде, соңғы
баласына сопы Аллаяр сықылды ақындарды көп оқытып, өзі де тыңдай жүреді.
Сол кезде "Абайдан Ысқақ артық болады" - дегендерге: "Не күтсеңдер де осы
жаман қарадан күтесіңдер ғой," - деп жауап береді екен. Әке балаға сыншы
деген осы. Абайдың Халиолла (Халел) туысының өмірі Шоқан Уәлиханов өміріне
өте ұқсас. Алғашында Семейде оқып, одан соң Омбыда Шоқан оқыған Кадет
корпусын бітіріп корнет атағын алып шығады. Кейін Мәскеудегі император
Павел атындағы атты әскер мектебін бітіріп, 1877-78 жылдардағы орыс-түрік
соғысына қатысады. Омбыда қызмет істеп жүріп науқастанып қайтыс болады.
Шоқанның досы Г.Н. Потанин Халиолла туралы мынадай мәлімет қалдырған:
"Қырғыздың бір сұлтаны корнет Өскенбаев Тургенев, Лермонтов, Толстой
шығармаларын ойша аударып, өзінің жерлестеріне мазмұнын түсіндіретін" [23].
Сөз жоқ, Абай мен Халел ғылым, білім, дүние, әсіресе әдебиет, мәдениет
туралы көп пікірталас өткізіп, Абайдың болашақта рухани ізденуіне туысының
да ықпалы болғаны айқын.
Дегенмен, Абайдың жас кезінде Қаратай шешенмен, Жанқұтты шешенмен,
әкесі Құнанбай бимен сөзжарыстары болашақ даналыққа генетикалық негіз
болғанын, оның жастайынан халық даналығын жете игергенін көрсетеді.
"... Құнанбай өзінің 12 жасар баласы Абайды Бөже, Сүйіндік, Байсал,
Қаратай сияқты билердің жиналған кеңесіне шақыртып, арнайы қарастырады.
Яғни, әкесі Абайдың зеректігін, ақыл – парасатын о бастан-ақ білген. Бұл
Құнанбайдың адам танығыштық ерекше қасиетін білдіреді" [24, 79 б.] деп
-көрсетеді академик Ж. Әбділдин.
Қаратай бір күні Абайдың құрбылас жас жігіттермен жиналып отырған жеріне
келіп, олардың заманын жамандап, өз заманын мақтай бастайды. Сонда Абай
оның сөздеріне ұзақ жауап бере келіп, соңында: Сіздің заманыңызда көрші
елдің арасында бір қол кісі болып, жиналып алып түн қатып жүрмесе, жалғыз-
жарым кісі қатынаса алмаушы еді, ұрлық, барымта, бұзықтық көп болғандықтан
"әні алып кетті, міні алып кетті" деп, кемпір-шал, қатын-қалаш, жас бала
тыныштықпен асын іше алмаушы еді. Сол заман да жақсы ма?- дегенде, Қаратай
жеңілмес үшін "Менің заманым пайғамбарға жақын" деп уәж айтады. Оған Абай:
"Алатаудың басы күнге жақын, бірақ басында мәңгілік қар жатады. Сайында не
түрлі өсімдік, неше алуан жеміс шығады. Рахым - жақсылыққа алыс жер, алыс
заман жоқ. Қайда болса да жетеді. Сіз пайғамбарға әкесінен жақын емессіз,
ол кәпір болған", - деп ұтып кетеді.
Енді бірде Жанқұтты шешен Құнанбайдың үйінде қонақ боп отырғанда, Абай
келіп сәлем береді. Абайдың тапқырлығын, өлең шығаратын ақындығын естіп
жүрген шешен жас жігітті қасына отырғызып, күтпеген жерден: "Шырағым, дүние
неге сүйенеді?" - деп сұрайды. Абай: "Дүние үмітке сүйенеді" - дейді.
- Көздің көрмесі бар ма? - Көз қабағын көрмейді.
- Шам шырағының түспесі бола ма? - Шам шырағы табанына түспейді.
- Болат пышақтың кеспесі бола ма? - Болат пышақ өз сабын өзі кеспейді.
- Тамағына тартпайтын мақлұқат бола ма?
- Өз тамағына тартпайтын мақлұқат болмайды.
Өте риза болған шешен оған енді осы жауаптарын қара өлең
түрінде жұптап беруін сұрайды.
Абай бөгелместен:
Сіз сұңқар, самғай ұшқан қиядағы,
Талпынған мен балапан ұядағы.
Өрнекті өлең сөзбен жауап берсем,
Дүниенің жалғыз үміт тиянағы.
Көз көруі жетпейді қабағына,
Шам жарығы түспейді табанына,
Өз сабын болат пышақ өзі кеспес,
Мақлұқат тартпай қоймас тамағына.
Біраздан соң Абай: - Би аға, сізден сұрақ сұрауға бола ма?-дейді. Рұқсат
алған соң, би аға, арзан не, қымбат не, дауасыз не?-деп сұрақ қояды.
Жанқұтты Ботантайұлы сонда: - Шырағым, арзан өтірік, қымбат - шындық,
дауасыз - кәрілік емес пе, жанарыңның оты бар екен - ақындығың шығар,
маңдайың жазық екен ойлылығың шығар, халқыңның қалаулы азаматы бол деп
батасын береді.
Абайдың ерекше дарындығын Әуезов эпопеясындағы диалогтан да көреміз.
Құнанбай бір жолы баласына былай дейді:- "Орайы келгенде айтармын деп жүр
едім, сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Соны тыңда!
Абай: - Айтыңыз, әке! - деп Құнанбайдың жүзіне тура қарады да тосып
қалды:
- Ең әуелі, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды
арзан ұстайсың, бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды
шашасың, жайдақсың. Жайдақ суды ит те, құс та жалайды.
Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ.
Ішінде жатқан сыр ұшағы жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басыңа ел
үйірілмейді.
Үшінші орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Мұсылман жат
санайтынын ескермейсің!- деді. Баласының басындағы басқалықты күнәттарды
танып, тауып айтты. Абай:
- Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі дұрыс деп
айтам.
Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар, жалғыз жарымға
ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрі -
жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын.
Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз.
Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған, бертін келе ел түйе
сияқты болды. Ал, қазір ел бұрынғы көр байлықтан, нашар момындықтан
сейіліп, көзін ашып келеді. Енді ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда,
жауын-шашында, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсеп,
жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады.
Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы
өнер-білім. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан
алатын болсам, ондай жер жатым бола ма?" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz