СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАЙЫНДАҒЫ Ы.МАМАНОВТЫҢ ҰСТАНЫМЫ

1 Қазіргі заман тіл білімі . дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан кең салалы, көп тармақты ілім
2 Сөздердің морфологиялық құрылымы
3 Грамматикалық құбылыстар

Қазіргі заман тіл білімі – дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан кең салалы, көп тармақты ілім. Оның кешегі кезеңіне көз жіберген жағдайда ғана тіл білімінің қазіргі күйін, сипатын толық түсінуге болады. Әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік мектептер, олардың ұстанған ұстанымдары сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек. Қай халықтың да өсіп өркендеген ғылымы мен ілім-білімінің көш басында сол халықтың ғылымына, әдеби-мәдени, қоғамдық-саяси өміріне еңбек сіңірген,оның іргелі теориялық тұжырымдарына елеулі үлес қосқан ардақты есімдердің тұрары сөзсіз. Сондай ғалымдарымыздың бірі – Ы.Е.Маманов – қазақ тіл білімінің морфология саласына қалам тартқан ғалым.
Ы.Е.Мамановтың қаламынан туған ірілі-уақты мақалалары, тезистері, көлемді еңбектерінің саны 70-тен асады. Көзі тірісінде жарық көрген еңбектерінен басқа ғалымның ҚР ҒА Тіл білімі институты қызметкерлерінің қолға алуымен 2007 жылы «Ы.Маманов. Қазақ тіл білімінің мәселелері» атты шығармалар жинағы жарық көргенін ерекше атап өткен жөн.

1 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тілі. Алматы, ОПБ, 1953. – 54 б.
2 Ысқақов А.Ы. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991. -24 б.
3 Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы. – Алматы, Ғылым, 1983. -36 б.
4 Маманов Ы.Е. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: «Арыс», 2007. - 488 б.
5 Гвоздев А.Н. Современный русский язык. Часть 1, 1961. – С. 118.
6 Виноградов В.В. Русский язык. 1944. – С. 25.
7 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, Мектеп, 1978. -51-52 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Д. АБДУЛХАК
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың ФҚФ - 111 тобының студенті

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент Жылқыбай Г.Қ.

СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАЙЫНДАҒЫ
Ы.МАМАНОВТЫҢ ҰСТАНЫМЫ

Мақалада сөздің морфологиялық құрылымы проблемасы жайындағы Ы.Маманов
ұстанымының ерекшелігі сөз болады.
В статье рассматриваются особенности принципа Ы.Маманова о проблемах
морфологической структуры слова.
This article deals with principles of linguist Y.Mamanov, about
morphological structure of word.

Қазіргі заман тіл білімі – дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан
кең салалы, көп тармақты ілім. Оның кешегі кезеңіне көз жіберген жағдайда
ғана тіл білімінің қазіргі күйін, сипатын толық түсінуге болады. Әр дәуірде
қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік мектептер, олардың ұстанған
ұстанымдары сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын не бар еді,
бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан артықшылығы
қандай деген тұрғыда қаралуы керек. Қай халықтың да өсіп өркендеген ғылымы
мен ілім-білімінің көш басында сол халықтың ғылымына, әдеби-мәдени,
қоғамдық-саяси өміріне еңбек сіңірген,оның іргелі теориялық тұжырымдарына
елеулі үлес қосқан ардақты есімдердің тұрары сөзсіз. Сондай
ғалымдарымыздың бірі – Ы.Е.Маманов – қазақ тіл білімінің морфология
саласына қалам тартқан ғалым.

Ы.Е.Мамановтың қаламынан туған ірілі-уақты мақалалары, тезистері,
көлемді еңбектерінің саны 70-тен асады. Көзі тірісінде жарық көрген
еңбектерінен басқа ғалымның ҚР ҒА Тіл білімі институты қызметкерлерінің
қолға алуымен 2007 жылы Ы.Маманов. Қазақ тіл білімінің мәселелері атты
шығармалар жинағы жарық көргенін ерекше атап өткен жөн. Ғылым, мәдениет,
өнер қайраткерлерінің творчестволық мұрасы санымен немесе көлемімен
өлшенбейді, мән-маңызымен, белгілі салада атқарған тарихи қызметімен, жалпы
дамуға тигізген әсер ықпалымен өлшенеді, бағаланатынын ескерсек, ғалым
қаламынан туындаған тіл білімінің морфология саласына арналған 70-тен
астам ғылыми мақаласының, көп жылдар бойы жоғары оқу орындарында дәріс
оқып, студенттерге арналған ғылыми-әдістемелік еңбектерінің морфология
теориясының дамуына тигізген әсері санымен емес құндылығы арқылы
бағаланған деуге болады.

Қазақ тіл білімінің мәселелеріне байланысты ғылыми еңбектерде,
монографияларда, шолу мақалаларда ғалымның құнды пікірлері ескеріліп,
талданып, 2002-ші жылғы Қазақ грамматикасының морфология бөлімінде
Ы.Мамановтың кейбір ғылыми тұжырымдары, пайымдаулары негізге алынған. Ғалым
тіл ғылымының қай саласына болмасын, өзіндік ой-пікірімен келіп, ғылымда
әбден қалыптасқан, даусыз мәселелерді қайталамай, үнемі мәселе етіп
қоятындай тілдік фактілерге ерекше назар аударып отырады. Сондай
мәселелердің бірі – сөздің морфологиялық құрылымы тақырыбы.
Сөздердің морфологиялық құрылымын қарастырғанымызда, алдымен, Сөз
дегеніміз не және ол қандай тұлғаларға бөлінеді?- деген мәселеге
тоқталмақпыз. Бұл жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер айтылып жүр.
Сөзге анықтама берудің әр түрлілігі қай ғалымның қандай тілді зерттеп, қай
тұрғыдан айтқан пікіріне байланысты әртүрлі болып келе береді. Сол сияқты
түркі тілдерін зерттеуші мамандар тарапынан сөзге берілген анықтамалардың
ішінде де айырмашылықтар кездесіп отырады.
Белгілі қазақ ғалымы Н.Сауранбаев: “Сөйлемдегі ойдың бөлшегі болатын
белгілі ұғымның дыбыстық көрінісін сөз дейміз” - деп, сөзді сөйлемдегі
белгілі бір ой бөлшегінің дыбыстық көрінісі ретінде таниды [1,54].
Ал А.Ысқақовта әр кезде жарық көрген еңбектерінде әр түрлі анықтама
беріледі: “Сөздер адамның сезімі арқылы қабылданған заттардың, олардың әр
алуан қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі; “Белгілі бір
ұғымның атауы (белгісі я таңбасы) ретінде қолданылатын дыбыстық комплексті
сөз дейміз”. Бұл анықтамаларда сөз жеке алынады да, заттар мен қасиет,
сапа, әрекет бейнесі екені немесе белгілі бір ұғым атауының дыбыстық
комплексі екені айтылады. Ғалымның бұлардан кейінгі еңбегінде былайша
түсіндіріледі: “Түбір морфема өздігінен жеке тұрып, семантикалық жағынан
да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады. Мұндай жағдайда түбір
морфеманың мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей болып шыға береді. Мысалы,
бас, тіл, жол, кел, жүр морфемаларын алсақ, олардың әрқайсысы әрі түбір
морфема, әрі сөз болады. А.Ысқақовтың соңғы шыққан оқулығында да осы
анықтама қайталанады [2, 24].
А.Ибатовтың кітабында да А.Ысқақовтың осы көзқарасымен сай келетін
анықтама берілген: “Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге
келмейтін түпкі негізі деп саналады да, ол сөздің негізгі лексикалық
мағынасын білдіреді. Сондықтан негізгі морфема сөздің құрамы мен
мағынасының негізгі ұйытқысы болып танылады. Негізгі морфема – мағынасы
жағынан да, қызметі жағынан де дербес қолданыла беретін тұлға, морфема...”
[3, 36 б.].
Тілші-ғалым Ы.Мамановтың сөз, морфема туралы пікірі жоғарыда айтылған
анықтамалардан басқаша. “Қазіргі қазақ тілі” еңбегі мен “Сөз, морфема,
қосымша туралы түсінік” атты мақаласында түбір сөз бен түбір морфеманың
өзіндік айырмашылықтарын ғылыми негізде сипаттап көрсетеді [4].
Белгілі лингвист ғалымдардың: Морфема тілде дербес қолданылмайтын,
тек сөз құрамында қолданылатын сөз бөлігі,- дейтін анықтамасының барлық
тілге бірдей ортақ қағида екендігін дәлелдейді. Морфемаға байланысты
берілген белгілі орыс тіл білімін зерттеуші ғалымдардың пікірлерін
Ы.Е.Мамановтың ізімен қарастырғанда, былай болып келеді: “Тілде морфемалар
дербес қолданылмайды, тек сөз құрамында қолданылады” [5,118]; “Сөз бен
морфеманың басты айырмашылығы – сөз құрамында дербес, еркін қолданылады, ал
морфемалар сөз құрамында өзінің орнын сақтайды [6,25].
Орыс тілі – флектив (жүйелі) тіл, ал қазақ тілі – аглютинативтік
(жалғамалы) тіл. Орыс тілінің сөздік құрамына енетін атауыш сөздер лексика-
грамматикалық формалар (словоформа), яғни орыс тіліндегі сөздер түбір сөз
және сөздің грамматикалық формалары деп екі топқа бөлінбейді.
Ы.Е.Мамановтың көрсетуінше, қазақ тіліндегі негізгі түбір сөздерді, орыс
тілінің үлгісімен механикалық түрде, морфемаға жатқызу дұрыс емес. Орыс
тілінде түбір сөз (корень) дербес сөз емес, ол - “сөз мұқылы” ғана. Орыс
тілінде сөз бөлшектеріне бөлінбейтін мужской род формасындағы зат есімдер
ғана. Олар грамматикалық формалармен түрленгенде, қазақ тіліндегі түбір
сөздер тәрізді өзінің бастапқы қалпын сақтайды. Бірақ бұлар зат есімнің
мужской родын білдіретін грамматикалық форма болып саналады. Ал, қазақ
тіліндегі түбір сөздер грамматикалық форма емес, олар сөз таптарының форма
тудырушы қосымшаларымен түрленгенде ғана грамматикалық формаға енеді
[4,22]. Өйткені, Ы.Е.Мамановтың дәлелдегеніндей, орыс тіліндегі сөздер
грамматикалық формаға енгенде ғана толық мағыналы дербес сөз болып, сол
тілдің сөздік құрамына ене алады. Қазақ тілінің сөздік құрамы жеке түбір
сөздерден тұрады. “Яғни, қазақ тіліндегі әрбір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.