Бастауыш сынып математика сабақтарында дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... 3
І БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... 6
1.1 Дарындылықты дамыту мәселесінің психологиялық.педагогикалық
әдебиеттердегі талдануы ... ... ...6
1.2 Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... .25
2.1 Дарынды балалармен оқу.тәрбие үдерісін жүргізудегі бастауыш сынып мұғалімі жұмысының өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... 25
2.2 Дарынды балалармен математика сабақтарында жүргізілетін
жұмыстар ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған әдебиеттері
І БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... 6
1.1 Дарындылықты дамыту мәселесінің психологиялық.педагогикалық
әдебиеттердегі талдануы ... ... ...6
1.2 Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... .25
2.1 Дарынды балалармен оқу.тәрбие үдерісін жүргізудегі бастауыш сынып мұғалімі жұмысының өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... 25
2.2 Дарынды балалармен математика сабақтарында жүргізілетін
жұмыстар ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған әдебиеттері
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңына мемлекеттік білім саясаты әр баланың және қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамытуды өзекті мәселелер қатарына енгізілген.
Сондықтан күнделікті толассыз тасқындаған ақпаратпен қарқынды өсіп отырған ғылымның әр саласындағы мағлұматтардың арасынан жеткілікті және қажетті мөлшердегі деректерді іріктеп алып, дарындылықты дамытуға арналған мейлінше үйлесімді білім мазмұнының нұсқасын қоғамымыз дамуының бүгінгі талаптарына сәйкес қайта құру маңызды міндет [1].
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру, оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдеріс”. Осы үдерісте дарынды балалар жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Сондықтан күнделікті толассыз тасқындаған ақпаратпен қарқынды өсіп отырған ғылымның әр саласындағы мағлұматтардың арасынан жеткілікті және қажетті мөлшердегі деректерді іріктеп алып, дарындылықты дамытуға арналған мейлінше үйлесімді білім мазмұнының нұсқасын қоғамымыз дамуының бүгінгі талаптарына сәйкес қайта құру маңызды міндет [1].
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру, оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдеріс”. Осы үдерісте дарынды балалар жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
1 ҚР Білім туралы Заңы. – Астана. 2004.
2 Матюшкин А.М. Концепция творческой одаренности. //Вопросы психологии, 1988, №4.
3 Выготский Л.Б. и др. Умственные способности как компонент интеллектуальной активности. –Москва. 1979.
4 Елеупаева Ж.К. Оқушылардың дарындылығын дамыту мәселесі. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008, №3.
5 Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. –Алматы. 2007.
6 Одаренные дети: Перев.с англ. /Общ. Ред. Бурменский Г.В., Слуцкого В.М. -Москва. 1991.
7 Әбиев Ж. жаңа адамды қалыптастыру. –Алматы. 1988.
8 Белова Е.С. Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать. Пособие для воспитателей и родителей. -Москва. 1998.
9 Тәжібаев Т. Абай Құнанбаевтың философиялық, психологиялық және педагогикалық көзқарастары. –Алматы. 1957.
10 Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы. 1989.
11 Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. -Москва. 1997.
12 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителей. –Алматы. 1998.
13 Батдыева З.М. Педагогическая поддержка одаренных детей: Автореферат дисс. Канд. Пед. Наук. –Карачаевск. 2003.
14 Назарбаев Н.Ә. «Дарынды балардға арналған мектептерді дамыту және мемлекеттік қолдау көрсету туралы» қаулысы. 1996. –Алматы.
15 Жолдасбеков А.А., Бектібаева З.Ш. Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктері туралы. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008, №6.
16 Жексенбаева. Ұ. Қазақстандағы дарынды балаларға білім беруді ақпараттану мәселелері. // Білім.
17 Савенков А.И. Одаренные дети: методики диагностики и стратегии обучения. //Директор школы. 2000. №3.
18 Яковлева Е.Л. Психологические условия развития творческого потенциала у детей школьного возраста. //Вопросы психологии. 1994.№5.
19 Доровский А.И. Дидактические основы развития одаренности учащихся. –Москва. 1998.
20 Мұханмедина Ж.С. Ойы жүйріктер ойланады. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008. №11.
21 Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. –Москва. 1999.
22 Жолтаева Г. Бастауыш сынып оқушыларының ойлауын диагностикалау жайлы. //Бастауыш мектеп. -Алматы. 2004. №10.
23 Бабаева Ю.Д. Идеи Л.С.Выготского о динамическом подходе к изучению одаренности и перстивы их развития. // Культурно-историческая психология развития. /Под. ред. Петуховой И.А. –Москва. 2001.
24 Концепция выявления, поддержки и развития одаренности детей в Республике Казахстан. // Информ.-метод. Сб. РНПЦ «Дарын» -Алматы. 1999.
25 Лебедева В.П., Лейтес Н.С. Матюшкин А.М. и др. Учителю об одаренных детях (пособие для детей). / Под. ред. Лебедевой В.П., панова В.И. –Москва. 1997.
26 Назарбаев Н.Ә. Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек. //»Егемен Қазақстан. 31.05.2000.
27 Бұл да сонда.
28 Матюшкин А.М., Сиск Д.А. Одаренные и талантливые дети. //Вопросы психологии. 1989. №6.
29 Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. - Алматы 2000.
30 Халықова М.С. Білім сапасын арттыру мақсатында мұғалімдердің зерттеу жұмыстарын жобалау. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008. №11.
31 Кударова Н.А. дарынды балалармен жұмыс істеудегі оқу-тәрбие үрдісінің рөлі. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2007. №7.
32 Қайыңбаев Ж.Т. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. – Алматы. 2003.
33 Лысенкова С. Н. Оқуға жеңіл болғанда. //Педагогикалық ізденіс. –Алматы. 1990.
34 Жазықбаева Ұ.П., Тажиева Ж.А. Жаңа адамды жаңашыл ұстаз тәрбиелейді. Шымкент. 2001.
35 Оспанов Т.Қ. және т.б. Математика. Жалпы білім беретін мектептің 1-4 сыныбына арналған оқулық. – Алматы. 1997.
36 Ахметов С. Бастауыш сыныптарды білім берудің тиімділігін арттыру жолдары. -Алматы. 1994.
37 Қожаева С.К. Оқу-тәрбие үдерісіндегі ізгілік қасиеттерінің жүйелік негіздері және оларды қалыптастыру жолдары. –Тараз. 2000.
38 Құрманалина Ш.Х., Сәрсенбаева С.Ш., ¤міртаева Р.Қ. Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар. - Алматы. 1997.
39 Әлдібаева Т.Ә. Математика курсын оқытуды ізгілендірудегі мазмұнды есептердің мүмкіндіктері. - Алматы. 1999.
40 Оспанов Т.Қ., ¤теева Қ.Ә., Қайыңбаев Ж.Т., Ерешева Қ.Ә. Математиканы оқыту әдістемесі. 4-сынып. – Алматы. 1997.
41 Выготский Л.С. Педагогическая психология. –Москва. 1989.
42 Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. -Москва. 1986.
43 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы. 1978.
2 Матюшкин А.М. Концепция творческой одаренности. //Вопросы психологии, 1988, №4.
3 Выготский Л.Б. и др. Умственные способности как компонент интеллектуальной активности. –Москва. 1979.
4 Елеупаева Ж.К. Оқушылардың дарындылығын дамыту мәселесі. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008, №3.
5 Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. –Алматы. 2007.
6 Одаренные дети: Перев.с англ. /Общ. Ред. Бурменский Г.В., Слуцкого В.М. -Москва. 1991.
7 Әбиев Ж. жаңа адамды қалыптастыру. –Алматы. 1988.
8 Белова Е.С. Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать. Пособие для воспитателей и родителей. -Москва. 1998.
9 Тәжібаев Т. Абай Құнанбаевтың философиялық, психологиялық және педагогикалық көзқарастары. –Алматы. 1957.
10 Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы. 1989.
11 Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. -Москва. 1997.
12 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителей. –Алматы. 1998.
13 Батдыева З.М. Педагогическая поддержка одаренных детей: Автореферат дисс. Канд. Пед. Наук. –Карачаевск. 2003.
14 Назарбаев Н.Ә. «Дарынды балардға арналған мектептерді дамыту және мемлекеттік қолдау көрсету туралы» қаулысы. 1996. –Алматы.
15 Жолдасбеков А.А., Бектібаева З.Ш. Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктері туралы. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008, №6.
16 Жексенбаева. Ұ. Қазақстандағы дарынды балаларға білім беруді ақпараттану мәселелері. // Білім.
17 Савенков А.И. Одаренные дети: методики диагностики и стратегии обучения. //Директор школы. 2000. №3.
18 Яковлева Е.Л. Психологические условия развития творческого потенциала у детей школьного возраста. //Вопросы психологии. 1994.№5.
19 Доровский А.И. Дидактические основы развития одаренности учащихся. –Москва. 1998.
20 Мұханмедина Ж.С. Ойы жүйріктер ойланады. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008. №11.
21 Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. –Москва. 1999.
22 Жолтаева Г. Бастауыш сынып оқушыларының ойлауын диагностикалау жайлы. //Бастауыш мектеп. -Алматы. 2004. №10.
23 Бабаева Ю.Д. Идеи Л.С.Выготского о динамическом подходе к изучению одаренности и перстивы их развития. // Культурно-историческая психология развития. /Под. ред. Петуховой И.А. –Москва. 2001.
24 Концепция выявления, поддержки и развития одаренности детей в Республике Казахстан. // Информ.-метод. Сб. РНПЦ «Дарын» -Алматы. 1999.
25 Лебедева В.П., Лейтес Н.С. Матюшкин А.М. и др. Учителю об одаренных детях (пособие для детей). / Под. ред. Лебедевой В.П., панова В.И. –Москва. 1997.
26 Назарбаев Н.Ә. Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек. //»Егемен Қазақстан. 31.05.2000.
27 Бұл да сонда.
28 Матюшкин А.М., Сиск Д.А. Одаренные и талантливые дети. //Вопросы психологии. 1989. №6.
29 Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. - Алматы 2000.
30 Халықова М.С. Білім сапасын арттыру мақсатында мұғалімдердің зерттеу жұмыстарын жобалау. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2008. №11.
31 Кударова Н.А. дарынды балалармен жұмыс істеудегі оқу-тәрбие үрдісінің рөлі. //Бастауыш мектеп. –Алматы. 2007. №7.
32 Қайыңбаев Ж.Т. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. – Алматы. 2003.
33 Лысенкова С. Н. Оқуға жеңіл болғанда. //Педагогикалық ізденіс. –Алматы. 1990.
34 Жазықбаева Ұ.П., Тажиева Ж.А. Жаңа адамды жаңашыл ұстаз тәрбиелейді. Шымкент. 2001.
35 Оспанов Т.Қ. және т.б. Математика. Жалпы білім беретін мектептің 1-4 сыныбына арналған оқулық. – Алматы. 1997.
36 Ахметов С. Бастауыш сыныптарды білім берудің тиімділігін арттыру жолдары. -Алматы. 1994.
37 Қожаева С.К. Оқу-тәрбие үдерісіндегі ізгілік қасиеттерінің жүйелік негіздері және оларды қалыптастыру жолдары. –Тараз. 2000.
38 Құрманалина Ш.Х., Сәрсенбаева С.Ш., ¤міртаева Р.Қ. Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар. - Алматы. 1997.
39 Әлдібаева Т.Ә. Математика курсын оқытуды ізгілендірудегі мазмұнды есептердің мүмкіндіктері. - Алматы. 1999.
40 Оспанов Т.Қ., ¤теева Қ.Ә., Қайыңбаев Ж.Т., Ерешева Қ.Ә. Математиканы оқыту әдістемесі. 4-сынып. – Алматы. 1997.
41 Выготский Л.С. Педагогическая психология. –Москва. 1989.
42 Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. -Москва. 1986.
43 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы. 1978.
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАУЫШ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы: БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС
ЖҮРГІЗУДЕГІ МҰҒАЛІМНІҢ ҚЫЗМЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к., доц. Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы
Дәулетбекова Б.
С.Қожагелдиева Орындаған: ППМ-515 тобының
____ _____________2009 ж.
Хаттама №__________ студенті Ташимбетова К.
______________2009 ж. 050102- Бастауыш оқыту педагогикасы
мен әдістемесі
ТҮРКІСТАН, 2009 ж.
М А З М Ұ Н Ы:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... 6
1.1 Дарындылықты дамыту мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі
талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 6
1.2 Балалардың дарындылығын пайымдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .14
ІІ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП
МҰҒАЛІМІ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... .25
2.1 Дарынды балалармен оқу-тәрбие үдерісін жүргізудегі бастауыш сынып
мұғалімі жұмысының өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Дарынды балалармен математика сабақтарында жүргізілетін
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған
әдебиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...52
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына мемлекеттік білім
саясаты әр баланың және қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамытуды өзекті мәселелер қатарына енгізілген.
Сондықтан күнделікті толассыз тасқындаған ақпаратпен қарқынды өсіп
отырған ғылымның әр саласындағы мағлұматтардың арасынан жеткілікті және
қажетті мөлшердегі деректерді іріктеп алып, дарындылықты дамытуға
арналған мейлінше үйлесімді білім мазмұнының нұсқасын қоғамымыз дамуының
бүгінгі талаптарына сәйкес қайта құру маңызды міндет [1].
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдеріс”. Осы үдерісте дарынды
балалар жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделді. Балалар
дарындылығын ертерек айқындауға байланысты жүргізілген зерттеу тәжірибесі
дарынды балаларды қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998-жылы 24-наурызда Республикалық ғылыми –
практикалық “Дарын” орталығы құрылды.
Осыған орай “Қазақстан Республикасында дарынды балаларды анықтау,
қолдау мен дамыту тұжырымдамасы” нормативті – құқықтық құжаттар жинағы,
ғылыми - әдістемелік материалдар мектеп мұғалімдеріне, ата – аналарға,
“Дарын” орталығының аймақтық жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу – басты парызымыз.
Дарындылық жайында сөз болғанда әр түрлі мәселелер туындайды. Кейбір
ғалымдар (Д.Хебб, Г.Айзенк) дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып,
оны белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді [2]. Ф.Галтон
мен Э.Мейман жоғары қабілетінің тұқым қуалаушылыққа байланысты екенін
тұжырымдады.
Дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындаған шақты
психологтер (В.Штерн, Дистерверг, А.Бэн, В.Вундет, Д,Милль, Т.Спенсер,
Т.Циген) ой-өріс дарындылығын диагностикалық үшін негізгі функцияларды
(ақыл-ой, зейін, ерік, қабылдау, есте ұстау) зерттеу керектігін айтады [3].
Ж.Локк, Д.Дьюи, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци адамды тәрбие
арқылы дарындылыққа жеткізуге болатындығы туралы ғылыми еңбектерінде
жариялады .
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің
қалыптасуына ат салысқан көрнекті қайраткерлер Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың педагогикалық мұраларында білім
беру үдерісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыру
мәселесін ескеру керектігін баса айтылған [4].
Әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қаланған қабілетті
дамытуға болатыны жөніндегі негізді қолдай отырып, американ ғалымы
У.Ушби қабілет ең алдымен балалық шақтан қалыптасқан ақыл-сана
(интеллектуал) әрекеттер бағдарламасына байланысты екенін дәлелдеді.
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие мен білім
беруде, олардың өзіне тән жеке дербес ерекшеліктерін, яғни дарындылықтарын
байқауда және оны жан-жақты дамытуда келелі жұмыстар жасалуда. Осы тұрғыдан
қарастыра келе білім беруді ұлттық сипатта дарындылық қабілетін ашу,
тәрбиелеу негізге алынуда.
Мұғалімнің оқу–тәрбие үдерісін ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі мен
дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмысты жүйелі ұйымдастыру бүгінгі таңның
өзекті мәселесі болып отыр.
Сондықтан математика сабақтарында дарынды балаларды оқыту мен
мұғалімнің міндеті жайлы мәселелер диплом жұмысының тақырыбын
“Математика сабақтарында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың
ерекшелігі мен мұғалім рөлі” деп таңдауымызға негіз болды.
Тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу мақсаты мен
міндеттерін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаты:
Математика сабақтарында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстарды
ұйымдастыру мен басқарудағы мұғалімнің рөлін анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1.Дарындылықты дамыту мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі талдауын зерттеу;
2.Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктерін анықтау;
3.Дарынды балалармен оқу-тәрбие үдерісін жүргізудегі бастауыш сынып
мұғалімі жұмысының өзіндік ерекшелігін айқындау;
4.Дарынды балалармен математика сабақтарында жүргізілетін жұмыстарды
ұйымдастыру.
Зерттеу нысаны: Математика сабақтарындағы дарынды балалармен
жүргізілетін жұмыстар.
Зерттеу пәні: Мұғалімнің математика сабақтарында дарынды балалармен
жүргізілетін жұмыстардың мазмұны, дидактикалық құралдары.
Зерттеу әдістері: теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен
жаңашыл педагогтардың тәжірибелері зерделеу және баспасөзде жарық көрген
ғылыми еңбектерді жинақтау, сұрыптау, талдау, әңгімелесу және т.б.
Зерттеу кезеңдері : дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, әр тарау
2 бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 ДАРЫНДЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ ТАЛДАНУЫ
Қазіргі жаһандану заманында еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы,
индустрияның қарыштап өсуі, мәдени дамудың әлемдік деңгейіне көтерілуге бет
бұру кезеңінде ұлттық мәдени-тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына
сіңірген шәкірттерге қоғамның сұранысы өсіп тұрған шақта дарынды балалардың
интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруын қамтамасыз етудің
маңыздылығы артуда.
Оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана
отырып, оқушылардың интеллектуалдық, шығармашылық қабілетін арттыруға
бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру кезек күттірмейтін міндеттердің бірі
болып табылады. Бүгінгі таңда жаңа талап, жаңа заманға сай оқушыларға тәлім-
тәрбие мен білім берудің басым бағыттарында дарындылықты айқындау, ақыл-ой,
интеллектуалдық шығармашылығын дамытуға баса назар аударылуда.
Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектуалдық, шығармашылық
мәселесіне педагогтар, психологтар, әдіскерлердіңкөптеген еңбектері
арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтар
оқушылардың өзіндік ой-тұжырымын жасау оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер дарындылық мәселелеріне көңіл бөлінген.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде
маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар
тереңінде жатыр. Адамның психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар,
оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының
еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің
озық ойлы педагогтерінің еңбекутерінде кездеседі.
Ерте дәуірде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып
білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекеленген
адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы
құдіреті күшті құдайдың жаратқаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақын
туындылары өзінің өнерлілігі мен білімімен емес, құдайдың құдіретінен, оның
белгілеуінен (поэт творит не от искусства и знания, а божественного
предопределения и одержимости) деген болатын. Бұл пікірді Демокритте
қолдаған.
ХІҮ ғасыр ойшылдары қабілеттілік, дарындылық тек өнер адамдарына ғана
тән деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға, ғалымдарға
қатысты дарындылық қабілетін жат санаған. Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға
әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркем өнер туындысының
интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігін де айтады. Грек
философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны дамытуда білім
мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды. Ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне
негізделген тәрбие теориясында айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда
танып-білуін қамтамасыз етуі мен қоғамға, адамдарға дұрыс қарым-қатынасын
қалыптастырылуын қарастырады. Бұл идеялар Платон, Аристотель, Гераклит,
Гиппократ, Демокрит, Плутарх, Квинтиллан еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Сократ оқыту барысында шәкірттердің іс-әрекетін арнайы басқарып
отыруды қажеттілігімен қоса, оның дарындылықты тану мақсатында арнайы оқыту
әдісін –эвристикалық әңгімелесудіалғашқылардың бірі болып қолданды. Сократ
шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай, белсенділіктің көрсеткіші ретінде
–сұрақ қоюды ұсынды. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындап, сұрақ қою
арқылы ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай
білуге үйретті. Ол өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде “маған көмекке
әрдайым мейірімді перім-гений келеді” деген екен.
Ұлы ойшыл Плутарх жеке тұлғаның дарындылығын танып білуге,
қабілеттілікті ашуға үлкен мәне бере: Көптеген табиғи талант дарынсыз
ұстаздарының кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи құбылысына
терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып құртып тынады -деп атап
көрсетті.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен
испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта
өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп
есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы
қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып
табылады. Бұл зерттеулер саралау психологияның негізін қалады деуге болады.
Х.Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты дегенмен,
оның дамуына тәрбие мен еңбек қаже. Ол таланттылық мәселесімен айналысатан
мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің
қабілеттерінен дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ
мұндай жұмысты ақылы мен білімі жоғары ұлы адамдар жүргізуі керек деп
есептеді.
Оқушылардың жеке қабілеттерін, дарындылығын, ақыл-ойын дамыту мәселесі
туралы құнды пікірлер Ф.Бэкон, М.Монтень, Д.Локк, Д.Дьюи, Я.А.Коменский,
Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци, И.Кант еңбектерінде айтылды. ХҮІ ғасырда өмір
сүрген француз ғалым М.Монтень оқытудағы дарындылықты тану қабілеттерін
дамытудың маңыздылығын ерекше атап көрсетті. Тәрбиеші баланы бастан-ақ
оның бойындағы қабілеттерді еркін көрсете білуін, түрлі заттардың дәмі мен
олардың ерекшеліктерін ажыратуда өзбетінше әрекет етуін, кейде оған жол
көрсетіп, керісінше, өзіне іздетіп отыруын қалаймын. Монтень оқытушының
басшылық рөлінің маңыздылығында айтты. Ол: Оқушы мұғалімнен алған
білімін түгел сүзгіден өткізіп, өзбетінше талдау жасау қажет. Соның
нәтижесінде оның білуге құштарлығы дами түсетіні сөзсіз-деп жазған
болатын.
Дарындылықты, ақыл-ой қабілетін дамытудағы оқу әдістемесінің негізін
лағашқылардың бірі болып қалаған ұлы педагог Я.А.Коменскийдің ХІІ ғасырда
жазған Ұлы дидактика атты кітабында Заттың не құбылыстың түп тамырына
жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу
қажет, - деп ерекше атап өтті [5].
Джон Локк өзінің Адамның ақыл-ой тәжірибесі философиялық еңбегінде
төмендегідей пікір айтады: адамда туа біткен ой-пікірлер болмайды, олар
тәжірибе негізінде пайда болады; адамның сәби кезіндегі ақыл-ойы Таза
тақтай секілді; сезімде жоқ нәрсе, ақыл-ойда да болуы мүмкін емес.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсаты жөнінде пікір айтып, баланың шығармашылық
тұлғасын көрсету керектігін негіздейді. Ол оқудағы белсенділік,
өзбеттілік, дербестік ұстанымын көрсетіп беріп, таланттың, дарындылықтың
көзін ашуды міндеттейді. Руссо баланың өзбетінше білім танымдық,
шығармашылық әрекет идеясына үлкен мән берді. Руссо дидактикасында оқыту
үрдісінде ең бірінші орынға танымдық қабілеттілікті, белсенділікпен
өзбеттілік принциптерінің маңыздылығына тоқталады.
Американдық психолог, педагог Джон Дьюи дарындылық пен қабілеттілікті
жоғары қояды және оқу әрекетінің маңыздылығын айта келе, негізгі
дидактикалық мақсат білімді, материалды түсіну есем, ол өздерінің
тәжірибесі негізінде оқыту, дара қабілеттерінің дамуына жағдай жасау қажет
деген пікір айтты.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырда дарындылық пен интеллектуалдық қабілет туралы және
қайнар көзін іздеуде И.Г.Пестолоцци еңбектерінің маңызы зор. Пестолоцци
Көзбен қабылдау әліппесі деген еңбегінде баланың сезім тәжірибесіне
сүйенеді. Ол интеллектуалдық ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы- танымдық
белсенділікті дамытуға қажетті оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін
жасайды. Адамның әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті, - деп жазды Пестолоцци, -
бұл оның бақылаулары нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі.
Пестолоцци сияқты Дистерверт те оқытудың негізі ақыл-ой мен қабілетті
дамыту деп көрсетті.
ХІХ ғасырда орыс революционер демократтары дүниені танып білуге,
баланың жан-жақты дамуына мүмкіндік тудыратын ақыл-ой тәрбиесіне,
интеллектуалдық қабілетіне көңіл бөлді [6].
К.Д.Ушинский ақыл-ой дегенің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі
дегенін ескерсек, ақыл-ойды қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі
туралы қарастыра келіп, өз еңбектерінде оқушының оқу үдерісінде оқыл-ойды
дамыту мен тәрбиелеудегі ең негізгі дидактикалық шарт –мұғалім мен оқушының
оқу барысындағы еңбегінің дұрыс болуы мен жүйелі жинақталуында екендігін
айтып өтті.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі –Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған. Араб сөзі бостиандығының негізін қалаушышылар
(әл-Хорезми, Фердауси, әл-Фараби, Ибн Сина Беруни және т.б.) философия,
логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен
бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған.
Әл-Фараби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық мәселелермен
қатар, адам қабілеттілігіне білім беруде түлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану
жолдарына көңіл бөледі [7].
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Әлбетте,
дарындылықтың тұқым қуалайтындығы ұрпақтан ұрпаққа берілетіні сөзсіз.
Ф.Гальтон әлемге әйгілі, дарынды тұлғалар өмірнамаларын таладй
оытрып, дарындылықтың тұқым қуалаушылыққа байланысты екенін тұжырымдады.
Ф.гальтоннан кейін неміс педагогы және психологы Э.Мейман дарындылық
мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның негізінде
дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі. Сонымен қатар туа біткен
дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға тырысты.
Осы идеяны жалғастыра отырып, ХХ ғ. Котс әлемдік өтпес даңққа бөленген
әйгілі неміс композиторы Иоганн Себастьян Бахтың арғы атасы В.Бахтың ерекше
қабілеті болғанын айтады. Ал Абайдың ұлы тұлғаны дүниеге әкелген Құнанбайды
дарын емес деп кім айтады? Осыны негізге ала отырып Канада ғалымы Д.Хебб
“генотиптік интеллект” деген ұғым енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын
интеллект сыртқы ортамен қарым-қатынас орната отырып, “фенотиптік
интеллектіні” құрайды. Соңғысының деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісінен
анықталады. Д.Хеббтің ойынша ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің
арасындағы қатынас 8:2. Мұнда 8 – тұқым қуалаушылық, 2-сыртқы орта. Осылай
ол мынадай қорытындыға келеді: ой-өріс (интеллект)–бұл мәдени-әлеуметтік
орта мен индивидтің тәжірибесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжірибені
ассимиляциялап (жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80%-і генотиптік
құрылымға байланысты.
Д.Хеббтің және басқа да гендік дарындылықты жинақтаушылардың
тұжырымдары практик-ғалымдар мен білім қызметкерлері тарапынан қатты сынға
алынды. Олардың бірінші қарсылығы, “қатып қалған интеллектіні” жоққа
шығарудан басталады. Сегіз бен он алты жас арасындағы сынақтан өткен
оқушылардың 50%-і ғылымның әр түрлі саласынан әр дәрежеде ой-өріс деңгейін
көрсете білген. Сонда оқушы 8 жыл ішінде тұрақсыз интеллектуалды
дарындылығын танытқан.
Белгілі ағылшын психологы Г.Айзенк дарындылық жайындағы көзқарасын
былай тұжырымдайды: “Термометрді алғаш ойлап тапқан ғалымды жылу құбылысы,
оның өлшем бірліктері туралы мәлімет өте мардымсыз болды. Түбінде жылулық
теориясы термометр және басқа да құралдармен өлшеулер жүргізу арқылы дамыды
емес пе. Сөйтіп Г.Айзенк дарындылық туралы түбегейлі тұрақты қорытынды
шығаруға асықпаған жөн деп тұжырымдады ойын [8].
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда дарындылық
мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А.Бэн, В.Вундт, Д.Милль,
Г.Спенсер, Т.Циген сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау
үшін бес негізгі функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: ой,
зейін, ерік, қабылдау және есте ұстау ерекшелігін есепке алуда осы
қасиеттерге баса назар аудару керек.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында неміс психологы В.Штерн адамның жеке
басы ерекшелігін зерттеп, жеке адам дарындылығы психологияның негізін
қалады. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: Ақыл-
ой қабілеттілігі -өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын,
жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой қабілеттілігі.
Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әртүрлі салада, әртүрлі
жағдайларда тез бейімділе алатын адамды айтуға болады.
ХІХ ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере бастады.
Ағартушы Ы.Алтынсарин: Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала
алса, оны дамытып өз көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана
өркениетке жетелейтін озық білім, -дейді.
Қазақ ағартушылары дарындылықты туа бітетін қасиет екендігін мойындай
келе, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің, еңбектің, қоршаған
ортаның зор ықпалының бар екендігін айтады.
Ш.Уәлиханов шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: Қырғыз-қайсақтар табиғатының ақыл-
ой жүйріктілігімен, таңқаларлық көңілшектігімен ерекшеленеді.
Абай Құнанбаев адамды қоршаған орта –табиғаттың бір бөлігі дей келе,
табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы –туылғаннан бастап білуге,
түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді.
Ұлы ойшыл адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекеті кезінде қалыптасады
деп тұжырымдайды: Кей қасиет тура бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы
қалыптасады.
Абай жетінші қара сөзінде баланың ақыл-ой қабілеттілік туралы
мынадай пікір айтады: жас бала анадан туғанда 2 түрлі мінезбен туады.
Біреуі –ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар –тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, таппайды. Біреуі
білсем екен деп, не көрсе соған талпынып, жалт-жұлт еткен болса, оған
қызығып, аузына салып дәмін тартып қарап, тамағына, бетіне басып қарап,
сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал
шуласа да тұра жүгіріп, ол немене? бұл не?, деп көз көрген, құлағы
естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрін жан құмары, білсем
екен, көрсем екен, үйренсем екен дегені [9].
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің
қалыптасуына ат салысқан көрнектіқайраткерлер Ж.аймауытов, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың педагогикалық мұраларында білім
беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін
ескеру керектігі баса айтылған.
М.Дулатов: Туысыңда қанша зеректік болса да –ғылымсыз, тәрбиесіз
кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатында не нәрсеге шеберлік
барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге айнытпай сала білсе, жақсы
жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі,
оқығанда –көріп тұрғандай боласың ....
Ш.Құдайбердиевте насихат атты өлеңінде өмірдің тұтқасы өнер мен
білімде, өнерлі озады, білімді ғаламды билейді, ғылым таусылмас кен, оны
жас күніңде үйрен деп насихаттайды.
Ж.Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен,
қабілеттерімен келеді. Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді
дамытатын –оқыту мен тәрбие. Неғұрлым баланың қабілеті мен талантын
дамытуға көңіл бөлсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани дамуы
туралы айта келе, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше
түрге бөліп қарайды. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін интеллектуалдық
қабілеттілікпен тығыз байланыстьа қарастырады [10].
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде мұндай мысалдар көп. Тарихта халыққа
басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып, таңдаулы шығармалар мен қызметтер
ұсынған дарынды адамдардың өміріне бір сәт көңіл бөлсек., дарындылығымен
жас кезінен көзге түскен.
Германияның любектік төрт жасар дарынды баласы Кристиан Гейнрих
Хейнекеннің дарындылығы жұртты таң қалдырды. Ұстазы Кристиан Фон Шенах
жазған “Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті, саясаты мен өлімі”
деген кітабы дарындлы бала туралы жазылған алғашқы кітап болды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Гейнрих суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып атайтын болды. Ол үш жасқа келгенде ертегілерді
өзі оқып, математиканың 4 амалын мен есеп шығара алады, көп ұзамай сәби
француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам
латын мәтелін білетін болған. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылады. Дарынды
баланы Дания королі қонаққа шақырады. Сол дарынды бала төрт жастан төрт ай
асқанда қайтыс болған. Сол сияқты Дюрер үш жасында өз портретін салған,
жеті жасар Моцарт төрт соната жазған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бір
жасында үлкен концерт қоюға қатысқан. Тоғыз жасар Гете неміс, латын грек
тілдерінде өлең хазатын болған. Қазіргі математиканың негізін салушы Гаусс
үш жарым жасында әкесінің салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның қатесін
шығарыпты. Сөйтіп әкесінің 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседі. Ол
алгебралық есептер мен сандар теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте
танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17
жастың арасында ашыпты. Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасында 18
жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14 жасында
оған ғылыми атақ беріледі [11].
Дарынды балалар Қытай тарихында да жиі кездесіп отырған. “Ертедегі
Қытайда дарынды балаларды, “Шэнь тон”, яғни киелі бала деп атаған. Киелі
балаларға байланысты ең ертедегі жазбалар Чуньцю Чжанго дәуірінде (б.д.б.
770 – б.д.б. 221) кездеседі. Үш патшалық дәуіріндей атақты қолбасшы ЦаоЦао-
өз перзенті Цао Чуннің тапқырлығына таң қалады. 5 жасар бала сыйға тартқан
пілдің салмағын өлшейтін таразы таба алмай тарығып жатқанда, “Алдымен пілді
қайыққа салыңдар, онан соң орнына тас салып, оны бөліп өлшесеңдер тілдің
салмағы шығады” дейді. Сөйтіп Цао Чуннің тіл өлшеген әңгімесі ауыздан
ауызға тарап, жұрт 5 жасар баланың талантына таң қалады.
Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері бар.
Мәселен, Д.Байрон, Ч.Дарвин, В.Скотт бала күндерінде түк білмейтін болған
екен. Олардың көпшілігі өз уақытын бос өткізген. Олар өлең жазып, сурет
салып, көбелек ұстап, коллекция жинаумен айналысқан [12].
Қазақ халқының да біртуар ұлдарын аса қабілетті, дарын иесі деп айтуға
болады. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Ш.Уәлиханов та аз ғұмырының ішінде
адамзаттық ғылымға баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет, тіл, география
публицистика мен жазушының өнерде өзін жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан
жөнінде С.Мұқанов былай деп жазды: “Аз өмірінде осынша тығыз, зұлымдықпен
арпалыса жүріп, атқарып үлгерген еңбегінде қисап жоқ... Шоқанды ... 27 жасында
өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарын қобға болады.
Шоқан да солар сияқты: шын мағынасында данышпан, шын мағынасында дарын
иесі. Атақты күйші Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында байқалған.
Бұл ұлы тұлғаларды өзге адамдардан ерекшелендіріп тұрған дарындылық
емес пе?
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан,
бұл феноменнің негізінде адамға іс--әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде
жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік
байқатады- сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық
құралда ойнайды, мүсін салады. Бірақ бұл қабілеттілікті қалыптастырып,
жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла
бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере
алмайды.
Қабілеттілік –адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшаңдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар,
әркімнің қолынан жаңаны жасау мүмкіншілігі, оның белгілі істерді үлгеруге
бейімделген психикалық қасиетінің ерекшелігі.
1.2 БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ПАЙЫМДАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі”. Осы үдерісте
дарынды балалар мен жастардың жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделді. Балалар
дайындаған ертерек айқындауға байланысты жүргізілген зерттеу тәжірибесі
дарынды балаларды қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24 наурызда Республикалық ғылыми –
практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата – аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесі – басты парызымыз.
Адами ойлау, ізденімпаз- табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл
қабілет барлық адам бойынан табылары сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі
бір түірн ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті.
Дегенмен, табиғат оны бәріне бірдей етіп бөліп бермейді, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарытпай тарататыны да анық. Қазірге
дейін ғылым мен тәжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар.
Біреулері кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап,
дамыту керек. Ал қарсы көзқарастағылар дарындылық бұл сирек құбылыс, жалпы
адамдардың өте аз тобына ғана тән. Сондақтан дарынды балаларды іздеу алтын
түйірін іздегенмен тең дейді. Бұл көзқарастар тұқым қуалаушылық пен
тәрбиенің дарындылықтың дамуындағы талқылаудың жауабы. Біз дарынды деп –
белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа қабілетінен ерекшеленетін айтып
жүрміз айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы ерекшеліктің
одапн әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық ерекше
қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Көптеген ғалымдар дарындылықты
генетикалық нәрсе деп қарастырып оны белгілі бір даму сатысының соңғы
нәтижесі деп түсіндіреді. Канада ғалымы Д.Хебб Генотивтік интеллект деген
ұғымды енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын интелект сыртқы орта мен қарым-
*қатынас орната отырып, Фенотифтік интелектіні құрайды. Д.Хеббтің ойынша,
ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас 82. Мұнда
8-тұқым қуалаушылық, 2 – сыртқы орта. Осылай ол мынадай қорытындыға
келеді: ой-өріс (интеллект) – бұл мәдени - әлеуметтік орта мен индивидтің
тәжірибесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжірибені ассимиляциялап
(жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80%-і генотиптік құрылымға байланысты
[13].
Педагогикалық энциклопедияда дарындылық туралы анықтама берген.
Дарындылық дегеніміз –адамдардың қабілеттіліктерін жете жақсы дамуының
жоғарғы сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы
жетістіктерге жете алады. Дарындылық –сапалы қабілеттердің өзіндік
бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады. Көптеген ғалымдардың ойынша
дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді деді. Оларды
бірдей негізде сәтті іс-әрекетте топтастыруға әрекет қалыптасады:
• нышандардың іс-әрекеттік негізде қабілеттілік қалыптасады;
• әдейленген дарындылық – сапалы өзіндік қабілеттіктердің бірлесуінде
іс-әрекет сәттілігі құрылады;
• жалпы дарындылық – қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-әрекеттер;
• іс-әрекеттер сәттігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан
айыратын ерекшеліктері.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау – ежелден келе жатқан дәстүр.
Дарынды балалар ел боашағына, оның интелектік (ақыл-ой) қуатына баға жетпес
резерві, қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан ұлы держава болуы үшін бізге
күш–қуаты, қажыр–қайраты мол, ақылды да ойлы, дарынды жастар керек деген
[14].
Осы мақсатпен Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға
арналған мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24-наурызда Республикалық
ғылыми – практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарындылықты анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата–аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Оңтүстік Қазақстан облыстық педагог кадрлардың біліктілігін арттыру
және қайта даярлау институты - өзіне тән сенімді соқпағы айқындалған, сара
әрі даралығымен нәтижелерге жетіп жүрген мекемелердің үлкен ордасы білім
берудің жан-жақты даму барысындағы өзекті мәселе-дарынды және талантты
балалармен жұмыс істеу болып отыр. Облысымызда үздіксіз білім беру
институты тарапынан қабілеті жоғары балалар аймағында барлық оқу-
әдістемелік қызметті жүргізу үшін - дарындылықты анықтау, дамыту және
ұйымдастыру –ғылыми-практикалық, әдістемелік кабинеті өз жұмысын бастаған.
Кабинет жұмысының мазмұндық моделі республикалық Дарын орталығының
негізгі Ережелері мен Жарғысы негізінде түзілген. Бұл кабинет ғылыми
жоспарлауды көп қырлы бағытта қамтиды.
Кабинеттің негізгі атқаратын жұмыстары дарын мектептеріне
әдістемелік көмек беру мен қатар, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша
танымдық мотивациясы жоғары балаларды анықтау, оқыту және дамыту, ал
негізгі бағыты – мұғалімнің кәсіптік –тұлғалық, креативтік, сонымен қатар,
зерттеу мәдениетін дамыту болып табылады. Осыған байланысты елімізде
дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттар ашылуда. Облысымызда он үш
(13) дарынды балалармен жұмыс жүргізетін білім беру мекемелері жұмыс
істейді.
Айта кететін болсақ, жақын маңда Кентау қаласында аймақтық Дарын
мектеп-интернаты, ал Түркістан қаласында Нұртас Оңдасынов атындағы
Түркістан аймақтық дарынды балалар үшін арнайы мектеп жұыс істейді. Бірақ
осы аталған мектептерге мектептік орта жас немесе жасөспірім- 6-7 сыныптан
бастап оқушыларды қабылдайды. Ал, бастауыш сыныптан бастап тек қана
Республика көлемінде дарынды балаларға арналған тек қана А.Жұбанов және
К.Байсейітова атындағы музыкалық мектеп-интернаттарды айтуға болады.
Қазіргі кезде балалардың дарындылығын арттыру мен оны қалыптастыруда
алдын-ала пайымдау - педагогика ілімінде өзекті мәселенің бірі [15].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, балалардың дарындылық қасиеттерін
анықтауға төмендегідей әртүрлі оқыту әдістерін кешенді түрде қолдану негіз
болады:
-балаларды бақылау әдістерінің түрлері;
-арнайы психологиялық тренингтер;
-балалардың мінез-құлқын бағалау арқылы тексеру;
-арнайы бағдарламалар бойынша сынамалы сабақтар жүргізу;
-шығармашылық қызметінің өнімділігін бағалау;
-интеллектуалдық іс-шараларды ұйымдастыру (пәндік олимпиадалар,
конференциялар, жарыстар, байқаулар және т.б.).
Дегенмен,жеке зерттеушілердің пікірінше балалардың дарындылығын
анықтауға қаншалықты кешенді түрде қарағанмен қателеспеу мүмкін емес.Баланы
дарынды деп бағалау өзіндік мақсатқа айналмауы тиіс.Баланың дарындылығын
анықтау оларды оқыту және тәрбиелеу міндеттеріне ,сондай-ақ психологиялық
көмек арқылы жүзеге асырылуы қажет.Басқаша айтқанда,баланың дарындылығын
пайымдау оның нәтижесіне емес,даму үрдісіне бағытталуы тиіс.
Мұндай міндетті шешу тек қана психологиялық сынауға байланысты емес
,сонымен бірге педагогтардың көмегімен жүзеге асырылатын балалардың
дарындылығының дамуын пайымдаумен де тікелей байланысты.
Оқушылардың дарындылығын пайымдау үрдісі неғұрлым сапалы және тиімді
нәтижеге жету үшін педагогтарға арнайы құрастырылған оқыту әдістерін
қолдану қажет.Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай әдістер ең алдымен баланың
танымдық және тұлғалық даму деңгейін айқындауға бағытталуы тиіс.Бұл
міндетті төмендегідей шкала бойынша анықтау ұсынылады:
-төменднгідей-егер жеке ерекшелік мүлдем байқалмаса;
-орташадан төмендегідей-егер жеке ерекшелік сирек байқалса;
-орташадан жоғары деңгей-егер жеке ерекшелік жиі байқалса;
-жоғары деңгей-егер жеке ерекшелік үнемі байқалып отырса;
Педагог баланың дарындылық қасиетін оның белгілі бір қызмет түрінде
жиі байқауы мүмкін.Жеке зерттеушілер (С.А.Леднева )осыған байланысты
баланың төмендегідей сипаттамаларына көңіл бөлуді ұсынады:
Тұлғалық сфера:
-жұмысты орындауға деген жоғаоы деңгейдегі талпыныс;
-белгілі бір қызмет барысында жаңа шығармашылық жұмыстарды
орындауға ұмтылу;
-белгілі бір қызмет түрінде жаңа жобаны өздігінше жүзеге асыруға
ұмтылу;
Танымдық сфера
-жаңа біліммен және біліктілікпен қарулануға деген белсенді
ұмтылыс;
-алынған ақпаратты талдауға,жинақтауға,қорытындылауға және өз
қызметінде пайдалана отырып нәтиже швғаруға деген қабілеттілік;
-алға қойылған мәселенің қайталанбас шешімін таба білуге деген
қабілеттілік.
Қарым-қатынас сферасы:
-өз көзқарасың басқаның пікірімен сәйкес келмесе де дәлелдеуге
талпыну;
-белгілі бір қызмет түрінде басқа балалармен сайысуға деген
ұмтылыс;
-өз қызметінде және белгілі бір қызмет барысында балаларды өз
қарамағына топтастыруға деген ұмтылыс;
Педагогикалық көзқарас бойынша балалардың интеллектуалдық
қабілетінің сипаты маңызды қызуғушылық танытып отырады.Оқытушылар бұл
ерекшеліктерді әр сабақта байқағанымен олардың барлық қабілеттерін толық
пайымдауы мүмкін емес. Бұл тұрғыда психологтар олардың ішіндегі
негізгілерін атап көрсетеді (есте сақтау, ойлау, қиялдау,т.б.) [16].
Жадыда сақтау: баланың берілген ақпаратты ұзақ уақыт есте сақтай білу
қабілеті.
Зейін - бала санасының белгілі бір обьектіге шүйлігіп,оның айрықша
айқын бейнелеуін қамтамсыз етуі.
Анализ және синтездеуге деген қабілеттілік:баланың берілген ақпаратты
тез арада талдап және керісінше бірнеше бөлімді жинақтап өз тұжырымын айта
білуге қабілеттілігі.
Ойдың өнімділігі:баланың алдына қойған мәселелері бойынша бірнеше
шешімдер таба білуге қабілеттілігі және өз қызметінің нәтижесі бойынша ең
жоғарғы деңгейге жетуге деген
талпынысы.
Ой ерекшклігі: баланың жаңа қайталанбас идеялар таба білуге
қабілеттілігі.
Кез келген баланы оқыту мен дамытудың әдістері мен формалары оның
мүмкіншіліктері мен қажеттіліктері сәйкес кез келген жагдайда ғана нәтиже
береді. Дарынды балалардың қажеттіліктері мен мүмкіншіліктері өздерімен
бірге оқитын құрбыларынан ерекшеленгендіктен оларды дифференциалды түрде
оқыту қажеттілігі туады. Қазақстандағы қазіргі білім беру реформалары
балалардың дарындылығын қалыптастыруды дамыту мәселесін шешуге бағытталған
білім беру мекемелерін көбейтуге үлкен көңіл бөліп отыр.
Балалардың дарындылығын қалыптастыру жұмыстарынын негізгі бағыттарын
төмендегідей формада сипаттауға болады: А) мектепке дейінгі балалардың
қабілеттіліктерінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайтын жалпы білім
беретін мекемелерінің жүйе; Б) дарынды балаларды жеке оқытуға жағдай
жасайтын жалпы білім беретін мектептер жүйесі; В) дарынды балалармен жұмыс
жасауға бағдарланған мектептер жүйесі(лицейлер гимназиялар жане т.б.) және
орта білім беру үдерісінде оларды дамыту мүмкіншіліктерін қамтамасыз ету.
Жалпы білім беру мектептеріндегі дарынды балаларды оқытудың
негізгі түрлерін қарастырайық.
А.И.Савенков атап өткендей, дарындылар үшін арнайы мектептер
мен сыныптарды құрғанмен,олардың көпшілігі жаппай, қалыпты,
мектептерде білім алады [17]. Сондықтанда қазіргі жағдайда жалпы білім беру
мектептерінде дарынды балаларды оқыту жеке және дифференциалды принциптер
негізінде қалыптасуы талап етіледі. Біздің көзқарасымыз бойынша жеке және
дифференциалды принциптер негізінде оқыту үдерісін ұйымдастыру барысындағы
педагогикалық ұжымның жұмысы төмендегідей аспектілердің қамтуы тиіс:
-жасөспірімдер мен балалардың оқуға деген психологиялық
дайындығының деңгейін талдау;
-ойлау қабілеті жоғары деңгейдегі балаларды таңдау;
-дарынды балаларды оқу жағдайына бейімделуін қамтамасыз ететін
педагогикалық шарттарды қамтамасыз ету;
-оқушы мен оқытушы арасындағы қарым-қатынасты дамыту;
-оқушылардың даму деңгейі мен жеке ерекшеліктері негізінде оқу-
тәрбие үдерісін үлгілеу;
-оқушылардың өзіндік қалыптасуына және шығармашылық қызметінің
дамуына педагогикалық және психологиялық құралдар арқылы талдау жасау;
-баланың қабілеттілік қорын толық ашуына тежеу болатын
психологиялық кедергілерді жою;
-оқушылардың өзіндік және шығармашылық қызметінің дамуына ықпал
жасайтын психологиялық-педагогикалық құралдарды дайындау.
Мұндай алдын ала дайындық жұмыстары жаппай білім беру
мекемелері жағдайында дарынды балаларды оқытуды ұйымдастыру түрлерін
таңдауға мүмкіндік береді.
Педагогикада дарындылық түсінігі екі негізгі тәжірибелік
мәселемен тығыз байланысты;
-әр баланың интеллектуалдық-шығармашылық қорын дамытуға бағытталған
жұмыстар;
-дарынды балаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу [18].
Жаппай орта білім беру мекемелері жағдайларында оқытудың отандық
ғылымдар ұсынған әдістемелік үлгілеріне негізделген және оқытушылардың
ойлау қабілетін дамытудың психологиялық механизмі тұрғысында құрылған
бірінші бағыт қолданылады. Олардың негізгілеріне тоқталып өтейік:
1.Еркін үлгі-оқыту үдерісінде баланың ішкі ұмтылысына барынша көңіл
бөлу ескеріледі.Бала өз уақытын еркін жоспарлайды және оқыту құралын өз
еркімен таңдайды.Оқытушы тарапынан қатаң педагогикалық ықпал болмайды.
2. Диалогикалық үлгі-балаларды оқытудың түрі мен мазмұнын олардың
адамзаттық танымның мәдени негізін түсінуге бағытталып өзгерту болып
табылады.
3. Тұлғалық үлгі - оқушылардың танымдық, эмоционалдық, адамгершілік
және эстетикалық мүмкіншілік қорын дамытуға бағытталған.
4. Дамытуға бағытталған үлгі - төменгі сынып оқушыларының
теориялық ойлау қабілеттерін дамытуға негізделген [20].
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің, танымның ең жоғарғы формасы. Ой толық
сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі.
Дарынды балалар өзге балалардан ойының кеңдігі, арамдылығы, ұшқырлығы,
дербестігі, логикалық жүйелілігі, сыншылдығы сапалары айқындалады. Тіл мен
ойдың бір-бірімен байланыста болатынын халқымыздың: “Ішімдегінің бәрі
тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде” деген мақалы дәлелдей түседі”.
Ойы кең дарынды бала еркін ойлайды. Мәселені түрліше әдістермен
шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Дарынды
балалардың ойын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие үдерісінің маңызы зор.
Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы күрделі дамудан өтеді. Осы кезеңде
дарынды балалардың ойлауын дамыту үшін мұғалім мынадай шаралар жүргізуге
болады:
➢ Балаларды белгілі ережелер жөнінде өз бетінше қорытынды жасай алуға
үйрету үшін сабақта эвристикалық әдісті жиі пайдаланып отыру қажет.
➢ Баланың сөйлеу қабілетін дамыту, оның ойлауын дамытуға үлкен әсерін
тигізеді.
➢ Ойлау қабылдау мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушыны
сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына жағдай жасау керек.
➢ Дарынды бала кеңінен ойлайтын болғандықтан бір мәселені бірнеше
жолдармен шешуге бағыттап отыру керек.
➢ Баланың логикалық ойын, шығармашылық ойын дамыта алатындай
мүмкіндіктерді пайдалану керек.
Дарынды оқушылардың ой-өрісі мен ойлау қабілетін дамыту үшін олардан
ойланып-толғануды қажет ететін проблемалық ситуация тудыру қажет. Сол
ситуацияға оқушы өзін қатыстыра отырып немесе терең ойланудың нәтижесінде
шешімін табады. Сұрақ қою оны дәл тұжырымдау, мәселені “ойда ұстай білу”
сұрақты талдай білу және жинақтау, шығару тәсілі мен амалдың орталық
түйінін табу. Жорамал жасау т.б. ойлау үдерісінде мәселелерді шешу үшін аса
қажетті жағдайлар болып табылады.
Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида
уақытша байланыстардың тез жасалып, оңай өзгеруі) байланысты болып келеді.
Олай болса, нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық деп
атайды. Ал Н.Ожеговтың сөздігінде дарындылық “табиғаттан берілетін ерекше
қабілет” деп түсіндіріледі [21]. Адами ойлау, ізденімпаздық – табиғаттың
адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да
сөзсіз. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал біреулерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Дарынды балалар жеке тұлғаның ерекшелігінде зейіннің алатын орны зор.
Зейін туралы орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский былай дейді: “Зейін
адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыс
есігі болып табылады, егер ол есікке ілімнің бірде-бір сөзі с оқпай өтсе,
онда баланың санасында еш нәрсе қалмайды. Демек, зейін – адам санасының
белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылыс.
Бала әрекетінің кез –келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі
болуы қиын. Дарынды балаларда ырықты зейін басым болады. Оқу жұмысында
үйреншікті зейіннің маңызы зор. Бұл зейін түрі құбылыстар мен заттардың,
мазмұндық материалдық санада тез бейнеленуін, сөйтіп қабылдау үдерісінің
тез, оңай болуын қамтамасыз етеді. Үйреншікті зейін көпшілік жағдайда
оқушының өз зейінін өзі басқарумен көрінеді.
Оқу материалын меңгеру тиісті объектіге зейін аудару, түйсіну,
қабылдау және ол қабылдағандарды еске сақтау үдерісстері арқылы жүзеге
асырылады. Мұғалім оқушы зейінін өзіне бағындырмаса, оның сөзі оқушы
көкейіне қонбайды, қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда зейінсіз
өткенсабақ, өзінің мақсатына жете де алмайды. Бастауыш сынып оқушыларының
үйке жүйесі әлі де болса қатая қоймағандығын ескеру қажет. Олардың шаршап
кетпеуін қадағалау, орынсыз жалықтырмау, ауыр жеңілдегі әртүрлі пәндерді
күнделікті сабақ кестесіне талапқа сай орналастыру сияқты мәселелер зейін
тәрбиесінің басты шарттарының бірегейлері. Дарынды балалардың байқағыштығын
арттыру – оның ой-өрісінің жоғары болуына септігін тигізеді. Зейінді күшті
және тұрақты ететін құбылыстың бірі – ерік. Сондықтан зейін тәрбиесін ерік
тәрбиесімен ұштастыру керек.
Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді
жеңе білуден көрінетін, қимыл – қозғалыстарды, ерік-амалдары, немесе ерік
деп атайды. Яғни, ерік адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Адам
өз қажеттіліктерін өтеу барысына қимыл-қозғалысқа түседі. Ол қозғалыстарды
екіге бөлуге болады: бірі-ерікті қозғалыстар, екіншісі – еріксіз
қозғалыстар. Ерікті қозғалыс мақсатқа бағытталған қозғалыстар, яғни күрделі
шартты рефлекстер. Ал еріксіз қозғалыстар мақсат қойылмайтын қозғалыстар,
яғни көздің жұмылуы, жөтелу, шашалу, түшкіру т.с.с. Еріксіз қозғалыстар
тумалық қасиет болса, ерікті қозғалыстар өмірде жүре-бара қалыптасады.
Ерікті қозғалыстарды орындау дегеніміз - еріктің ең қарапайым түрде сыртқа
шығуы. Оқушылардың дарындылық дәрежесінің артуы білімдер мен ептілік
дағдыларын игеруге тікелей тәуелді болады. Дарынды балаларға тән қасиеттер:
зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу, мақсатқа
жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте, оқуда шаршап шалдығуды
білмейді, басқа балалармен салыстырғанда интеллектілік деңгейі анағұрлым
жоғары. Сол себептен де дарынды оқушыларды дамытуда олардың ерік-күшіне
де көңіл бөлінуі керек. Нағыз ерік - саналы тәртіп бар жерде ғана көрініп
отырады [22].
Дарынды балалар айнала қоршаған дүниені танып-юілуге күш-жігерін
жұмсайды. Қоршаған дүние тиісті бір объектіге зейінін аудару, түйсіну,
қабылдау арқылы санасында бейнеленеді. Белгілі бір объектіге зейінін
аударады. Оны түйсіну нәтижесінде ол туралы мәлімет алады. Демек,
қабылдайды да. Дарынды балалардың қабылдау ерекшелікетеріне көңіл бөлу
керек.
Қабылдау – зат пен құбылыстың барлық қасиеттерінің біздің миымызды
толық бейнеленуі. Қабылдау үдерісінде жеке элементтер бірігіп бейнеленетін
заттарға біртұтас құрылымдық сипат беріледі. Қабылдау – түйсіктердегідей
бір ғана анамезатордың қызметі емес, бірнеше анализатордың өзара байланысып
жұмыс істеуінен болады. Кейбір оқушылар қабылдау кезінде заттың өзіне,
жеке тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударады. Ал дарынды оқушылар сол
заттың мән-мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты етіп түсіндіре
алады. Кейбір оқушылар затты тұтастай қабылодай алмайды, немесе нәрсенің
жеке жақтарын қабылдай алады да, оның тұтас зат екенін ұмытады. Мәселен,
оқушы кружканың суретін салғанда тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді,
ал үйдің суретін салғанда есік, терезесі еденінен төбесіне дейінгі жерді
алып жатады. Дарынды балалардың қабылдау санасында мұндай қателіктер
кездесе бермейді. Баланың белсенді қабылдауын дамыту керек. Байқаудың
белсенді жүріп отыруына “Сезім мен қызығу” жақсы әсер етеді. Бала бұрын
қабьылдаған заттар мен құбылыстарының бейнесін санасында қайтадан
бейнелетеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАУЫШ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы: БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС
ЖҮРГІЗУДЕГІ МҰҒАЛІМНІҢ ҚЫЗМЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к., доц. Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы
Дәулетбекова Б.
С.Қожагелдиева Орындаған: ППМ-515 тобының
____ _____________2009 ж.
Хаттама №__________ студенті Ташимбетова К.
______________2009 ж. 050102- Бастауыш оқыту педагогикасы
мен әдістемесі
ТҮРКІСТАН, 2009 ж.
М А З М Ұ Н Ы:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... 6
1.1 Дарындылықты дамыту мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі
талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 6
1.2 Балалардың дарындылығын пайымдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .14
ІІ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП
МҰҒАЛІМІ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... .25
2.1 Дарынды балалармен оқу-тәрбие үдерісін жүргізудегі бастауыш сынып
мұғалімі жұмысының өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Дарынды балалармен математика сабақтарында жүргізілетін
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған
әдебиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...52
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына мемлекеттік білім
саясаты әр баланың және қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамытуды өзекті мәселелер қатарына енгізілген.
Сондықтан күнделікті толассыз тасқындаған ақпаратпен қарқынды өсіп
отырған ғылымның әр саласындағы мағлұматтардың арасынан жеткілікті және
қажетті мөлшердегі деректерді іріктеп алып, дарындылықты дамытуға
арналған мейлінше үйлесімді білім мазмұнының нұсқасын қоғамымыз дамуының
бүгінгі талаптарына сәйкес қайта құру маңызды міндет [1].
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдеріс”. Осы үдерісте дарынды
балалар жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделді. Балалар
дарындылығын ертерек айқындауға байланысты жүргізілген зерттеу тәжірибесі
дарынды балаларды қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998-жылы 24-наурызда Республикалық ғылыми –
практикалық “Дарын” орталығы құрылды.
Осыған орай “Қазақстан Республикасында дарынды балаларды анықтау,
қолдау мен дамыту тұжырымдамасы” нормативті – құқықтық құжаттар жинағы,
ғылыми - әдістемелік материалдар мектеп мұғалімдеріне, ата – аналарға,
“Дарын” орталығының аймақтық жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу – басты парызымыз.
Дарындылық жайында сөз болғанда әр түрлі мәселелер туындайды. Кейбір
ғалымдар (Д.Хебб, Г.Айзенк) дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып,
оны белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді [2]. Ф.Галтон
мен Э.Мейман жоғары қабілетінің тұқым қуалаушылыққа байланысты екенін
тұжырымдады.
Дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындаған шақты
психологтер (В.Штерн, Дистерверг, А.Бэн, В.Вундет, Д,Милль, Т.Спенсер,
Т.Циген) ой-өріс дарындылығын диагностикалық үшін негізгі функцияларды
(ақыл-ой, зейін, ерік, қабылдау, есте ұстау) зерттеу керектігін айтады [3].
Ж.Локк, Д.Дьюи, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци адамды тәрбие
арқылы дарындылыққа жеткізуге болатындығы туралы ғылыми еңбектерінде
жариялады .
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің
қалыптасуына ат салысқан көрнекті қайраткерлер Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың педагогикалық мұраларында білім
беру үдерісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыру
мәселесін ескеру керектігін баса айтылған [4].
Әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қаланған қабілетті
дамытуға болатыны жөніндегі негізді қолдай отырып, американ ғалымы
У.Ушби қабілет ең алдымен балалық шақтан қалыптасқан ақыл-сана
(интеллектуал) әрекеттер бағдарламасына байланысты екенін дәлелдеді.
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие мен білім
беруде, олардың өзіне тән жеке дербес ерекшеліктерін, яғни дарындылықтарын
байқауда және оны жан-жақты дамытуда келелі жұмыстар жасалуда. Осы тұрғыдан
қарастыра келе білім беруді ұлттық сипатта дарындылық қабілетін ашу,
тәрбиелеу негізге алынуда.
Мұғалімнің оқу–тәрбие үдерісін ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі мен
дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмысты жүйелі ұйымдастыру бүгінгі таңның
өзекті мәселесі болып отыр.
Сондықтан математика сабақтарында дарынды балаларды оқыту мен
мұғалімнің міндеті жайлы мәселелер диплом жұмысының тақырыбын
“Математика сабақтарында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың
ерекшелігі мен мұғалім рөлі” деп таңдауымызға негіз болды.
Тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу мақсаты мен
міндеттерін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаты:
Математика сабақтарында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстарды
ұйымдастыру мен басқарудағы мұғалімнің рөлін анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1.Дарындылықты дамыту мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі талдауын зерттеу;
2.Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктерін анықтау;
3.Дарынды балалармен оқу-тәрбие үдерісін жүргізудегі бастауыш сынып
мұғалімі жұмысының өзіндік ерекшелігін айқындау;
4.Дарынды балалармен математика сабақтарында жүргізілетін жұмыстарды
ұйымдастыру.
Зерттеу нысаны: Математика сабақтарындағы дарынды балалармен
жүргізілетін жұмыстар.
Зерттеу пәні: Мұғалімнің математика сабақтарында дарынды балалармен
жүргізілетін жұмыстардың мазмұны, дидактикалық құралдары.
Зерттеу әдістері: теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен
жаңашыл педагогтардың тәжірибелері зерделеу және баспасөзде жарық көрген
ғылыми еңбектерді жинақтау, сұрыптау, талдау, әңгімелесу және т.б.
Зерттеу кезеңдері : дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, әр тарау
2 бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 ДАРЫНДЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ ТАЛДАНУЫ
Қазіргі жаһандану заманында еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы,
индустрияның қарыштап өсуі, мәдени дамудың әлемдік деңгейіне көтерілуге бет
бұру кезеңінде ұлттық мәдени-тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына
сіңірген шәкірттерге қоғамның сұранысы өсіп тұрған шақта дарынды балалардың
интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруын қамтамасыз етудің
маңыздылығы артуда.
Оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана
отырып, оқушылардың интеллектуалдық, шығармашылық қабілетін арттыруға
бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру кезек күттірмейтін міндеттердің бірі
болып табылады. Бүгінгі таңда жаңа талап, жаңа заманға сай оқушыларға тәлім-
тәрбие мен білім берудің басым бағыттарында дарындылықты айқындау, ақыл-ой,
интеллектуалдық шығармашылығын дамытуға баса назар аударылуда.
Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектуалдық, шығармашылық
мәселесіне педагогтар, психологтар, әдіскерлердіңкөптеген еңбектері
арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтар
оқушылардың өзіндік ой-тұжырымын жасау оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер дарындылық мәселелеріне көңіл бөлінген.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде
маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар
тереңінде жатыр. Адамның психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар,
оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының
еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің
озық ойлы педагогтерінің еңбекутерінде кездеседі.
Ерте дәуірде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып
білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекеленген
адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы
құдіреті күшті құдайдың жаратқаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақын
туындылары өзінің өнерлілігі мен білімімен емес, құдайдың құдіретінен, оның
белгілеуінен (поэт творит не от искусства и знания, а божественного
предопределения и одержимости) деген болатын. Бұл пікірді Демокритте
қолдаған.
ХІҮ ғасыр ойшылдары қабілеттілік, дарындылық тек өнер адамдарына ғана
тән деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға, ғалымдарға
қатысты дарындылық қабілетін жат санаған. Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға
әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркем өнер туындысының
интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігін де айтады. Грек
философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны дамытуда білім
мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды. Ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне
негізделген тәрбие теориясында айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда
танып-білуін қамтамасыз етуі мен қоғамға, адамдарға дұрыс қарым-қатынасын
қалыптастырылуын қарастырады. Бұл идеялар Платон, Аристотель, Гераклит,
Гиппократ, Демокрит, Плутарх, Квинтиллан еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Сократ оқыту барысында шәкірттердің іс-әрекетін арнайы басқарып
отыруды қажеттілігімен қоса, оның дарындылықты тану мақсатында арнайы оқыту
әдісін –эвристикалық әңгімелесудіалғашқылардың бірі болып қолданды. Сократ
шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай, белсенділіктің көрсеткіші ретінде
–сұрақ қоюды ұсынды. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындап, сұрақ қою
арқылы ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай
білуге үйретті. Ол өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде “маған көмекке
әрдайым мейірімді перім-гений келеді” деген екен.
Ұлы ойшыл Плутарх жеке тұлғаның дарындылығын танып білуге,
қабілеттілікті ашуға үлкен мәне бере: Көптеген табиғи талант дарынсыз
ұстаздарының кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи құбылысына
терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып құртып тынады -деп атап
көрсетті.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен
испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта
өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп
есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы
қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып
табылады. Бұл зерттеулер саралау психологияның негізін қалады деуге болады.
Х.Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты дегенмен,
оның дамуына тәрбие мен еңбек қаже. Ол таланттылық мәселесімен айналысатан
мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің
қабілеттерінен дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ
мұндай жұмысты ақылы мен білімі жоғары ұлы адамдар жүргізуі керек деп
есептеді.
Оқушылардың жеке қабілеттерін, дарындылығын, ақыл-ойын дамыту мәселесі
туралы құнды пікірлер Ф.Бэкон, М.Монтень, Д.Локк, Д.Дьюи, Я.А.Коменский,
Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци, И.Кант еңбектерінде айтылды. ХҮІ ғасырда өмір
сүрген француз ғалым М.Монтень оқытудағы дарындылықты тану қабілеттерін
дамытудың маңыздылығын ерекше атап көрсетті. Тәрбиеші баланы бастан-ақ
оның бойындағы қабілеттерді еркін көрсете білуін, түрлі заттардың дәмі мен
олардың ерекшеліктерін ажыратуда өзбетінше әрекет етуін, кейде оған жол
көрсетіп, керісінше, өзіне іздетіп отыруын қалаймын. Монтень оқытушының
басшылық рөлінің маңыздылығында айтты. Ол: Оқушы мұғалімнен алған
білімін түгел сүзгіден өткізіп, өзбетінше талдау жасау қажет. Соның
нәтижесінде оның білуге құштарлығы дами түсетіні сөзсіз-деп жазған
болатын.
Дарындылықты, ақыл-ой қабілетін дамытудағы оқу әдістемесінің негізін
лағашқылардың бірі болып қалаған ұлы педагог Я.А.Коменскийдің ХІІ ғасырда
жазған Ұлы дидактика атты кітабында Заттың не құбылыстың түп тамырына
жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу
қажет, - деп ерекше атап өтті [5].
Джон Локк өзінің Адамның ақыл-ой тәжірибесі философиялық еңбегінде
төмендегідей пікір айтады: адамда туа біткен ой-пікірлер болмайды, олар
тәжірибе негізінде пайда болады; адамның сәби кезіндегі ақыл-ойы Таза
тақтай секілді; сезімде жоқ нәрсе, ақыл-ойда да болуы мүмкін емес.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсаты жөнінде пікір айтып, баланың шығармашылық
тұлғасын көрсету керектігін негіздейді. Ол оқудағы белсенділік,
өзбеттілік, дербестік ұстанымын көрсетіп беріп, таланттың, дарындылықтың
көзін ашуды міндеттейді. Руссо баланың өзбетінше білім танымдық,
шығармашылық әрекет идеясына үлкен мән берді. Руссо дидактикасында оқыту
үрдісінде ең бірінші орынға танымдық қабілеттілікті, белсенділікпен
өзбеттілік принциптерінің маңыздылығына тоқталады.
Американдық психолог, педагог Джон Дьюи дарындылық пен қабілеттілікті
жоғары қояды және оқу әрекетінің маңыздылығын айта келе, негізгі
дидактикалық мақсат білімді, материалды түсіну есем, ол өздерінің
тәжірибесі негізінде оқыту, дара қабілеттерінің дамуына жағдай жасау қажет
деген пікір айтты.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырда дарындылық пен интеллектуалдық қабілет туралы және
қайнар көзін іздеуде И.Г.Пестолоцци еңбектерінің маңызы зор. Пестолоцци
Көзбен қабылдау әліппесі деген еңбегінде баланың сезім тәжірибесіне
сүйенеді. Ол интеллектуалдық ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы- танымдық
белсенділікті дамытуға қажетті оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін
жасайды. Адамның әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті, - деп жазды Пестолоцци, -
бұл оның бақылаулары нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі.
Пестолоцци сияқты Дистерверт те оқытудың негізі ақыл-ой мен қабілетті
дамыту деп көрсетті.
ХІХ ғасырда орыс революционер демократтары дүниені танып білуге,
баланың жан-жақты дамуына мүмкіндік тудыратын ақыл-ой тәрбиесіне,
интеллектуалдық қабілетіне көңіл бөлді [6].
К.Д.Ушинский ақыл-ой дегенің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі
дегенін ескерсек, ақыл-ойды қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі
туралы қарастыра келіп, өз еңбектерінде оқушының оқу үдерісінде оқыл-ойды
дамыту мен тәрбиелеудегі ең негізгі дидактикалық шарт –мұғалім мен оқушының
оқу барысындағы еңбегінің дұрыс болуы мен жүйелі жинақталуында екендігін
айтып өтті.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі –Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған. Араб сөзі бостиандығының негізін қалаушышылар
(әл-Хорезми, Фердауси, әл-Фараби, Ибн Сина Беруни және т.б.) философия,
логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен
бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған.
Әл-Фараби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық мәселелермен
қатар, адам қабілеттілігіне білім беруде түлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану
жолдарына көңіл бөледі [7].
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Әлбетте,
дарындылықтың тұқым қуалайтындығы ұрпақтан ұрпаққа берілетіні сөзсіз.
Ф.Гальтон әлемге әйгілі, дарынды тұлғалар өмірнамаларын таладй
оытрып, дарындылықтың тұқым қуалаушылыққа байланысты екенін тұжырымдады.
Ф.гальтоннан кейін неміс педагогы және психологы Э.Мейман дарындылық
мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның негізінде
дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі. Сонымен қатар туа біткен
дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға тырысты.
Осы идеяны жалғастыра отырып, ХХ ғ. Котс әлемдік өтпес даңққа бөленген
әйгілі неміс композиторы Иоганн Себастьян Бахтың арғы атасы В.Бахтың ерекше
қабілеті болғанын айтады. Ал Абайдың ұлы тұлғаны дүниеге әкелген Құнанбайды
дарын емес деп кім айтады? Осыны негізге ала отырып Канада ғалымы Д.Хебб
“генотиптік интеллект” деген ұғым енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын
интеллект сыртқы ортамен қарым-қатынас орната отырып, “фенотиптік
интеллектіні” құрайды. Соңғысының деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісінен
анықталады. Д.Хеббтің ойынша ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің
арасындағы қатынас 8:2. Мұнда 8 – тұқым қуалаушылық, 2-сыртқы орта. Осылай
ол мынадай қорытындыға келеді: ой-өріс (интеллект)–бұл мәдени-әлеуметтік
орта мен индивидтің тәжірибесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжірибені
ассимиляциялап (жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80%-і генотиптік
құрылымға байланысты.
Д.Хеббтің және басқа да гендік дарындылықты жинақтаушылардың
тұжырымдары практик-ғалымдар мен білім қызметкерлері тарапынан қатты сынға
алынды. Олардың бірінші қарсылығы, “қатып қалған интеллектіні” жоққа
шығарудан басталады. Сегіз бен он алты жас арасындағы сынақтан өткен
оқушылардың 50%-і ғылымның әр түрлі саласынан әр дәрежеде ой-өріс деңгейін
көрсете білген. Сонда оқушы 8 жыл ішінде тұрақсыз интеллектуалды
дарындылығын танытқан.
Белгілі ағылшын психологы Г.Айзенк дарындылық жайындағы көзқарасын
былай тұжырымдайды: “Термометрді алғаш ойлап тапқан ғалымды жылу құбылысы,
оның өлшем бірліктері туралы мәлімет өте мардымсыз болды. Түбінде жылулық
теориясы термометр және басқа да құралдармен өлшеулер жүргізу арқылы дамыды
емес пе. Сөйтіп Г.Айзенк дарындылық туралы түбегейлі тұрақты қорытынды
шығаруға асықпаған жөн деп тұжырымдады ойын [8].
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда дарындылық
мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А.Бэн, В.Вундт, Д.Милль,
Г.Спенсер, Т.Циген сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау
үшін бес негізгі функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: ой,
зейін, ерік, қабылдау және есте ұстау ерекшелігін есепке алуда осы
қасиеттерге баса назар аудару керек.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында неміс психологы В.Штерн адамның жеке
басы ерекшелігін зерттеп, жеке адам дарындылығы психологияның негізін
қалады. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: Ақыл-
ой қабілеттілігі -өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын,
жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой қабілеттілігі.
Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әртүрлі салада, әртүрлі
жағдайларда тез бейімділе алатын адамды айтуға болады.
ХІХ ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере бастады.
Ағартушы Ы.Алтынсарин: Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала
алса, оны дамытып өз көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана
өркениетке жетелейтін озық білім, -дейді.
Қазақ ағартушылары дарындылықты туа бітетін қасиет екендігін мойындай
келе, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің, еңбектің, қоршаған
ортаның зор ықпалының бар екендігін айтады.
Ш.Уәлиханов шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: Қырғыз-қайсақтар табиғатының ақыл-
ой жүйріктілігімен, таңқаларлық көңілшектігімен ерекшеленеді.
Абай Құнанбаев адамды қоршаған орта –табиғаттың бір бөлігі дей келе,
табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы –туылғаннан бастап білуге,
түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді.
Ұлы ойшыл адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекеті кезінде қалыптасады
деп тұжырымдайды: Кей қасиет тура бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы
қалыптасады.
Абай жетінші қара сөзінде баланың ақыл-ой қабілеттілік туралы
мынадай пікір айтады: жас бала анадан туғанда 2 түрлі мінезбен туады.
Біреуі –ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар –тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, таппайды. Біреуі
білсем екен деп, не көрсе соған талпынып, жалт-жұлт еткен болса, оған
қызығып, аузына салып дәмін тартып қарап, тамағына, бетіне басып қарап,
сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал
шуласа да тұра жүгіріп, ол немене? бұл не?, деп көз көрген, құлағы
естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрін жан құмары, білсем
екен, көрсем екен, үйренсем екен дегені [9].
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің
қалыптасуына ат салысқан көрнектіқайраткерлер Ж.аймауытов, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың педагогикалық мұраларында білім
беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін
ескеру керектігі баса айтылған.
М.Дулатов: Туысыңда қанша зеректік болса да –ғылымсыз, тәрбиесіз
кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатында не нәрсеге шеберлік
барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге айнытпай сала білсе, жақсы
жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі,
оқығанда –көріп тұрғандай боласың ....
Ш.Құдайбердиевте насихат атты өлеңінде өмірдің тұтқасы өнер мен
білімде, өнерлі озады, білімді ғаламды билейді, ғылым таусылмас кен, оны
жас күніңде үйрен деп насихаттайды.
Ж.Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен,
қабілеттерімен келеді. Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді
дамытатын –оқыту мен тәрбие. Неғұрлым баланың қабілеті мен талантын
дамытуға көңіл бөлсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани дамуы
туралы айта келе, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше
түрге бөліп қарайды. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін интеллектуалдық
қабілеттілікпен тығыз байланыстьа қарастырады [10].
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде мұндай мысалдар көп. Тарихта халыққа
басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып, таңдаулы шығармалар мен қызметтер
ұсынған дарынды адамдардың өміріне бір сәт көңіл бөлсек., дарындылығымен
жас кезінен көзге түскен.
Германияның любектік төрт жасар дарынды баласы Кристиан Гейнрих
Хейнекеннің дарындылығы жұртты таң қалдырды. Ұстазы Кристиан Фон Шенах
жазған “Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті, саясаты мен өлімі”
деген кітабы дарындлы бала туралы жазылған алғашқы кітап болды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Гейнрих суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып атайтын болды. Ол үш жасқа келгенде ертегілерді
өзі оқып, математиканың 4 амалын мен есеп шығара алады, көп ұзамай сәби
француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам
латын мәтелін білетін болған. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылады. Дарынды
баланы Дания королі қонаққа шақырады. Сол дарынды бала төрт жастан төрт ай
асқанда қайтыс болған. Сол сияқты Дюрер үш жасында өз портретін салған,
жеті жасар Моцарт төрт соната жазған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бір
жасында үлкен концерт қоюға қатысқан. Тоғыз жасар Гете неміс, латын грек
тілдерінде өлең хазатын болған. Қазіргі математиканың негізін салушы Гаусс
үш жарым жасында әкесінің салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның қатесін
шығарыпты. Сөйтіп әкесінің 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседі. Ол
алгебралық есептер мен сандар теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте
танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17
жастың арасында ашыпты. Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасында 18
жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14 жасында
оған ғылыми атақ беріледі [11].
Дарынды балалар Қытай тарихында да жиі кездесіп отырған. “Ертедегі
Қытайда дарынды балаларды, “Шэнь тон”, яғни киелі бала деп атаған. Киелі
балаларға байланысты ең ертедегі жазбалар Чуньцю Чжанго дәуірінде (б.д.б.
770 – б.д.б. 221) кездеседі. Үш патшалық дәуіріндей атақты қолбасшы ЦаоЦао-
өз перзенті Цао Чуннің тапқырлығына таң қалады. 5 жасар бала сыйға тартқан
пілдің салмағын өлшейтін таразы таба алмай тарығып жатқанда, “Алдымен пілді
қайыққа салыңдар, онан соң орнына тас салып, оны бөліп өлшесеңдер тілдің
салмағы шығады” дейді. Сөйтіп Цао Чуннің тіл өлшеген әңгімесі ауыздан
ауызға тарап, жұрт 5 жасар баланың талантына таң қалады.
Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері бар.
Мәселен, Д.Байрон, Ч.Дарвин, В.Скотт бала күндерінде түк білмейтін болған
екен. Олардың көпшілігі өз уақытын бос өткізген. Олар өлең жазып, сурет
салып, көбелек ұстап, коллекция жинаумен айналысқан [12].
Қазақ халқының да біртуар ұлдарын аса қабілетті, дарын иесі деп айтуға
болады. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Ш.Уәлиханов та аз ғұмырының ішінде
адамзаттық ғылымға баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет, тіл, география
публицистика мен жазушының өнерде өзін жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан
жөнінде С.Мұқанов былай деп жазды: “Аз өмірінде осынша тығыз, зұлымдықпен
арпалыса жүріп, атқарып үлгерген еңбегінде қисап жоқ... Шоқанды ... 27 жасында
өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарын қобға болады.
Шоқан да солар сияқты: шын мағынасында данышпан, шын мағынасында дарын
иесі. Атақты күйші Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында байқалған.
Бұл ұлы тұлғаларды өзге адамдардан ерекшелендіріп тұрған дарындылық
емес пе?
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан,
бұл феноменнің негізінде адамға іс--әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде
жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік
байқатады- сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық
құралда ойнайды, мүсін салады. Бірақ бұл қабілеттілікті қалыптастырып,
жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла
бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере
алмайды.
Қабілеттілік –адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшаңдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар,
әркімнің қолынан жаңаны жасау мүмкіншілігі, оның белгілі істерді үлгеруге
бейімделген психикалық қасиетінің ерекшелігі.
1.2 БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ПАЙЫМДАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі”. Осы үдерісте
дарынды балалар мен жастардың жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделді. Балалар
дайындаған ертерек айқындауға байланысты жүргізілген зерттеу тәжірибесі
дарынды балаларды қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24 наурызда Республикалық ғылыми –
практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата – аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесі – басты парызымыз.
Адами ойлау, ізденімпаз- табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл
қабілет барлық адам бойынан табылары сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі
бір түірн ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті.
Дегенмен, табиғат оны бәріне бірдей етіп бөліп бермейді, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарытпай тарататыны да анық. Қазірге
дейін ғылым мен тәжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар.
Біреулері кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап,
дамыту керек. Ал қарсы көзқарастағылар дарындылық бұл сирек құбылыс, жалпы
адамдардың өте аз тобына ғана тән. Сондақтан дарынды балаларды іздеу алтын
түйірін іздегенмен тең дейді. Бұл көзқарастар тұқым қуалаушылық пен
тәрбиенің дарындылықтың дамуындағы талқылаудың жауабы. Біз дарынды деп –
белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа қабілетінен ерекшеленетін айтып
жүрміз айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы ерекшеліктің
одапн әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық ерекше
қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Көптеген ғалымдар дарындылықты
генетикалық нәрсе деп қарастырып оны белгілі бір даму сатысының соңғы
нәтижесі деп түсіндіреді. Канада ғалымы Д.Хебб Генотивтік интеллект деген
ұғымды енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын интелект сыртқы орта мен қарым-
*қатынас орната отырып, Фенотифтік интелектіні құрайды. Д.Хеббтің ойынша,
ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас 82. Мұнда
8-тұқым қуалаушылық, 2 – сыртқы орта. Осылай ол мынадай қорытындыға
келеді: ой-өріс (интеллект) – бұл мәдени - әлеуметтік орта мен индивидтің
тәжірибесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжірибені ассимиляциялап
(жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80%-і генотиптік құрылымға байланысты
[13].
Педагогикалық энциклопедияда дарындылық туралы анықтама берген.
Дарындылық дегеніміз –адамдардың қабілеттіліктерін жете жақсы дамуының
жоғарғы сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы
жетістіктерге жете алады. Дарындылық –сапалы қабілеттердің өзіндік
бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады. Көптеген ғалымдардың ойынша
дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді деді. Оларды
бірдей негізде сәтті іс-әрекетте топтастыруға әрекет қалыптасады:
• нышандардың іс-әрекеттік негізде қабілеттілік қалыптасады;
• әдейленген дарындылық – сапалы өзіндік қабілеттіктердің бірлесуінде
іс-әрекет сәттілігі құрылады;
• жалпы дарындылық – қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-әрекеттер;
• іс-әрекеттер сәттігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан
айыратын ерекшеліктері.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау – ежелден келе жатқан дәстүр.
Дарынды балалар ел боашағына, оның интелектік (ақыл-ой) қуатына баға жетпес
резерві, қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан ұлы держава болуы үшін бізге
күш–қуаты, қажыр–қайраты мол, ақылды да ойлы, дарынды жастар керек деген
[14].
Осы мақсатпен Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға
арналған мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24-наурызда Республикалық
ғылыми – практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарындылықты анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата–аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Оңтүстік Қазақстан облыстық педагог кадрлардың біліктілігін арттыру
және қайта даярлау институты - өзіне тән сенімді соқпағы айқындалған, сара
әрі даралығымен нәтижелерге жетіп жүрген мекемелердің үлкен ордасы білім
берудің жан-жақты даму барысындағы өзекті мәселе-дарынды және талантты
балалармен жұмыс істеу болып отыр. Облысымызда үздіксіз білім беру
институты тарапынан қабілеті жоғары балалар аймағында барлық оқу-
әдістемелік қызметті жүргізу үшін - дарындылықты анықтау, дамыту және
ұйымдастыру –ғылыми-практикалық, әдістемелік кабинеті өз жұмысын бастаған.
Кабинет жұмысының мазмұндық моделі республикалық Дарын орталығының
негізгі Ережелері мен Жарғысы негізінде түзілген. Бұл кабинет ғылыми
жоспарлауды көп қырлы бағытта қамтиды.
Кабинеттің негізгі атқаратын жұмыстары дарын мектептеріне
әдістемелік көмек беру мен қатар, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша
танымдық мотивациясы жоғары балаларды анықтау, оқыту және дамыту, ал
негізгі бағыты – мұғалімнің кәсіптік –тұлғалық, креативтік, сонымен қатар,
зерттеу мәдениетін дамыту болып табылады. Осыған байланысты елімізде
дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттар ашылуда. Облысымызда он үш
(13) дарынды балалармен жұмыс жүргізетін білім беру мекемелері жұмыс
істейді.
Айта кететін болсақ, жақын маңда Кентау қаласында аймақтық Дарын
мектеп-интернаты, ал Түркістан қаласында Нұртас Оңдасынов атындағы
Түркістан аймақтық дарынды балалар үшін арнайы мектеп жұыс істейді. Бірақ
осы аталған мектептерге мектептік орта жас немесе жасөспірім- 6-7 сыныптан
бастап оқушыларды қабылдайды. Ал, бастауыш сыныптан бастап тек қана
Республика көлемінде дарынды балаларға арналған тек қана А.Жұбанов және
К.Байсейітова атындағы музыкалық мектеп-интернаттарды айтуға болады.
Қазіргі кезде балалардың дарындылығын арттыру мен оны қалыптастыруда
алдын-ала пайымдау - педагогика ілімінде өзекті мәселенің бірі [15].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, балалардың дарындылық қасиеттерін
анықтауға төмендегідей әртүрлі оқыту әдістерін кешенді түрде қолдану негіз
болады:
-балаларды бақылау әдістерінің түрлері;
-арнайы психологиялық тренингтер;
-балалардың мінез-құлқын бағалау арқылы тексеру;
-арнайы бағдарламалар бойынша сынамалы сабақтар жүргізу;
-шығармашылық қызметінің өнімділігін бағалау;
-интеллектуалдық іс-шараларды ұйымдастыру (пәндік олимпиадалар,
конференциялар, жарыстар, байқаулар және т.б.).
Дегенмен,жеке зерттеушілердің пікірінше балалардың дарындылығын
анықтауға қаншалықты кешенді түрде қарағанмен қателеспеу мүмкін емес.Баланы
дарынды деп бағалау өзіндік мақсатқа айналмауы тиіс.Баланың дарындылығын
анықтау оларды оқыту және тәрбиелеу міндеттеріне ,сондай-ақ психологиялық
көмек арқылы жүзеге асырылуы қажет.Басқаша айтқанда,баланың дарындылығын
пайымдау оның нәтижесіне емес,даму үрдісіне бағытталуы тиіс.
Мұндай міндетті шешу тек қана психологиялық сынауға байланысты емес
,сонымен бірге педагогтардың көмегімен жүзеге асырылатын балалардың
дарындылығының дамуын пайымдаумен де тікелей байланысты.
Оқушылардың дарындылығын пайымдау үрдісі неғұрлым сапалы және тиімді
нәтижеге жету үшін педагогтарға арнайы құрастырылған оқыту әдістерін
қолдану қажет.Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай әдістер ең алдымен баланың
танымдық және тұлғалық даму деңгейін айқындауға бағытталуы тиіс.Бұл
міндетті төмендегідей шкала бойынша анықтау ұсынылады:
-төменднгідей-егер жеке ерекшелік мүлдем байқалмаса;
-орташадан төмендегідей-егер жеке ерекшелік сирек байқалса;
-орташадан жоғары деңгей-егер жеке ерекшелік жиі байқалса;
-жоғары деңгей-егер жеке ерекшелік үнемі байқалып отырса;
Педагог баланың дарындылық қасиетін оның белгілі бір қызмет түрінде
жиі байқауы мүмкін.Жеке зерттеушілер (С.А.Леднева )осыған байланысты
баланың төмендегідей сипаттамаларына көңіл бөлуді ұсынады:
Тұлғалық сфера:
-жұмысты орындауға деген жоғаоы деңгейдегі талпыныс;
-белгілі бір қызмет барысында жаңа шығармашылық жұмыстарды
орындауға ұмтылу;
-белгілі бір қызмет түрінде жаңа жобаны өздігінше жүзеге асыруға
ұмтылу;
Танымдық сфера
-жаңа біліммен және біліктілікпен қарулануға деген белсенді
ұмтылыс;
-алынған ақпаратты талдауға,жинақтауға,қорытындылауға және өз
қызметінде пайдалана отырып нәтиже швғаруға деген қабілеттілік;
-алға қойылған мәселенің қайталанбас шешімін таба білуге деген
қабілеттілік.
Қарым-қатынас сферасы:
-өз көзқарасың басқаның пікірімен сәйкес келмесе де дәлелдеуге
талпыну;
-белгілі бір қызмет түрінде басқа балалармен сайысуға деген
ұмтылыс;
-өз қызметінде және белгілі бір қызмет барысында балаларды өз
қарамағына топтастыруға деген ұмтылыс;
Педагогикалық көзқарас бойынша балалардың интеллектуалдық
қабілетінің сипаты маңызды қызуғушылық танытып отырады.Оқытушылар бұл
ерекшеліктерді әр сабақта байқағанымен олардың барлық қабілеттерін толық
пайымдауы мүмкін емес. Бұл тұрғыда психологтар олардың ішіндегі
негізгілерін атап көрсетеді (есте сақтау, ойлау, қиялдау,т.б.) [16].
Жадыда сақтау: баланың берілген ақпаратты ұзақ уақыт есте сақтай білу
қабілеті.
Зейін - бала санасының белгілі бір обьектіге шүйлігіп,оның айрықша
айқын бейнелеуін қамтамсыз етуі.
Анализ және синтездеуге деген қабілеттілік:баланың берілген ақпаратты
тез арада талдап және керісінше бірнеше бөлімді жинақтап өз тұжырымын айта
білуге қабілеттілігі.
Ойдың өнімділігі:баланың алдына қойған мәселелері бойынша бірнеше
шешімдер таба білуге қабілеттілігі және өз қызметінің нәтижесі бойынша ең
жоғарғы деңгейге жетуге деген
талпынысы.
Ой ерекшклігі: баланың жаңа қайталанбас идеялар таба білуге
қабілеттілігі.
Кез келген баланы оқыту мен дамытудың әдістері мен формалары оның
мүмкіншіліктері мен қажеттіліктері сәйкес кез келген жагдайда ғана нәтиже
береді. Дарынды балалардың қажеттіліктері мен мүмкіншіліктері өздерімен
бірге оқитын құрбыларынан ерекшеленгендіктен оларды дифференциалды түрде
оқыту қажеттілігі туады. Қазақстандағы қазіргі білім беру реформалары
балалардың дарындылығын қалыптастыруды дамыту мәселесін шешуге бағытталған
білім беру мекемелерін көбейтуге үлкен көңіл бөліп отыр.
Балалардың дарындылығын қалыптастыру жұмыстарынын негізгі бағыттарын
төмендегідей формада сипаттауға болады: А) мектепке дейінгі балалардың
қабілеттіліктерінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайтын жалпы білім
беретін мекемелерінің жүйе; Б) дарынды балаларды жеке оқытуға жағдай
жасайтын жалпы білім беретін мектептер жүйесі; В) дарынды балалармен жұмыс
жасауға бағдарланған мектептер жүйесі(лицейлер гимназиялар жане т.б.) және
орта білім беру үдерісінде оларды дамыту мүмкіншіліктерін қамтамасыз ету.
Жалпы білім беру мектептеріндегі дарынды балаларды оқытудың
негізгі түрлерін қарастырайық.
А.И.Савенков атап өткендей, дарындылар үшін арнайы мектептер
мен сыныптарды құрғанмен,олардың көпшілігі жаппай, қалыпты,
мектептерде білім алады [17]. Сондықтанда қазіргі жағдайда жалпы білім беру
мектептерінде дарынды балаларды оқыту жеке және дифференциалды принциптер
негізінде қалыптасуы талап етіледі. Біздің көзқарасымыз бойынша жеке және
дифференциалды принциптер негізінде оқыту үдерісін ұйымдастыру барысындағы
педагогикалық ұжымның жұмысы төмендегідей аспектілердің қамтуы тиіс:
-жасөспірімдер мен балалардың оқуға деген психологиялық
дайындығының деңгейін талдау;
-ойлау қабілеті жоғары деңгейдегі балаларды таңдау;
-дарынды балаларды оқу жағдайына бейімделуін қамтамасыз ететін
педагогикалық шарттарды қамтамасыз ету;
-оқушы мен оқытушы арасындағы қарым-қатынасты дамыту;
-оқушылардың даму деңгейі мен жеке ерекшеліктері негізінде оқу-
тәрбие үдерісін үлгілеу;
-оқушылардың өзіндік қалыптасуына және шығармашылық қызметінің
дамуына педагогикалық және психологиялық құралдар арқылы талдау жасау;
-баланың қабілеттілік қорын толық ашуына тежеу болатын
психологиялық кедергілерді жою;
-оқушылардың өзіндік және шығармашылық қызметінің дамуына ықпал
жасайтын психологиялық-педагогикалық құралдарды дайындау.
Мұндай алдын ала дайындық жұмыстары жаппай білім беру
мекемелері жағдайында дарынды балаларды оқытуды ұйымдастыру түрлерін
таңдауға мүмкіндік береді.
Педагогикада дарындылық түсінігі екі негізгі тәжірибелік
мәселемен тығыз байланысты;
-әр баланың интеллектуалдық-шығармашылық қорын дамытуға бағытталған
жұмыстар;
-дарынды балаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу [18].
Жаппай орта білім беру мекемелері жағдайларында оқытудың отандық
ғылымдар ұсынған әдістемелік үлгілеріне негізделген және оқытушылардың
ойлау қабілетін дамытудың психологиялық механизмі тұрғысында құрылған
бірінші бағыт қолданылады. Олардың негізгілеріне тоқталып өтейік:
1.Еркін үлгі-оқыту үдерісінде баланың ішкі ұмтылысына барынша көңіл
бөлу ескеріледі.Бала өз уақытын еркін жоспарлайды және оқыту құралын өз
еркімен таңдайды.Оқытушы тарапынан қатаң педагогикалық ықпал болмайды.
2. Диалогикалық үлгі-балаларды оқытудың түрі мен мазмұнын олардың
адамзаттық танымның мәдени негізін түсінуге бағытталып өзгерту болып
табылады.
3. Тұлғалық үлгі - оқушылардың танымдық, эмоционалдық, адамгершілік
және эстетикалық мүмкіншілік қорын дамытуға бағытталған.
4. Дамытуға бағытталған үлгі - төменгі сынып оқушыларының
теориялық ойлау қабілеттерін дамытуға негізделген [20].
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің, танымның ең жоғарғы формасы. Ой толық
сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі.
Дарынды балалар өзге балалардан ойының кеңдігі, арамдылығы, ұшқырлығы,
дербестігі, логикалық жүйелілігі, сыншылдығы сапалары айқындалады. Тіл мен
ойдың бір-бірімен байланыста болатынын халқымыздың: “Ішімдегінің бәрі
тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде” деген мақалы дәлелдей түседі”.
Ойы кең дарынды бала еркін ойлайды. Мәселені түрліше әдістермен
шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Дарынды
балалардың ойын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие үдерісінің маңызы зор.
Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы күрделі дамудан өтеді. Осы кезеңде
дарынды балалардың ойлауын дамыту үшін мұғалім мынадай шаралар жүргізуге
болады:
➢ Балаларды белгілі ережелер жөнінде өз бетінше қорытынды жасай алуға
үйрету үшін сабақта эвристикалық әдісті жиі пайдаланып отыру қажет.
➢ Баланың сөйлеу қабілетін дамыту, оның ойлауын дамытуға үлкен әсерін
тигізеді.
➢ Ойлау қабылдау мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушыны
сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына жағдай жасау керек.
➢ Дарынды бала кеңінен ойлайтын болғандықтан бір мәселені бірнеше
жолдармен шешуге бағыттап отыру керек.
➢ Баланың логикалық ойын, шығармашылық ойын дамыта алатындай
мүмкіндіктерді пайдалану керек.
Дарынды оқушылардың ой-өрісі мен ойлау қабілетін дамыту үшін олардан
ойланып-толғануды қажет ететін проблемалық ситуация тудыру қажет. Сол
ситуацияға оқушы өзін қатыстыра отырып немесе терең ойланудың нәтижесінде
шешімін табады. Сұрақ қою оны дәл тұжырымдау, мәселені “ойда ұстай білу”
сұрақты талдай білу және жинақтау, шығару тәсілі мен амалдың орталық
түйінін табу. Жорамал жасау т.б. ойлау үдерісінде мәселелерді шешу үшін аса
қажетті жағдайлар болып табылады.
Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида
уақытша байланыстардың тез жасалып, оңай өзгеруі) байланысты болып келеді.
Олай болса, нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық деп
атайды. Ал Н.Ожеговтың сөздігінде дарындылық “табиғаттан берілетін ерекше
қабілет” деп түсіндіріледі [21]. Адами ойлау, ізденімпаздық – табиғаттың
адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да
сөзсіз. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал біреулерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Дарынды балалар жеке тұлғаның ерекшелігінде зейіннің алатын орны зор.
Зейін туралы орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский былай дейді: “Зейін
адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыс
есігі болып табылады, егер ол есікке ілімнің бірде-бір сөзі с оқпай өтсе,
онда баланың санасында еш нәрсе қалмайды. Демек, зейін – адам санасының
белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылыс.
Бала әрекетінің кез –келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі
болуы қиын. Дарынды балаларда ырықты зейін басым болады. Оқу жұмысында
үйреншікті зейіннің маңызы зор. Бұл зейін түрі құбылыстар мен заттардың,
мазмұндық материалдық санада тез бейнеленуін, сөйтіп қабылдау үдерісінің
тез, оңай болуын қамтамасыз етеді. Үйреншікті зейін көпшілік жағдайда
оқушының өз зейінін өзі басқарумен көрінеді.
Оқу материалын меңгеру тиісті объектіге зейін аудару, түйсіну,
қабылдау және ол қабылдағандарды еске сақтау үдерісстері арқылы жүзеге
асырылады. Мұғалім оқушы зейінін өзіне бағындырмаса, оның сөзі оқушы
көкейіне қонбайды, қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда зейінсіз
өткенсабақ, өзінің мақсатына жете де алмайды. Бастауыш сынып оқушыларының
үйке жүйесі әлі де болса қатая қоймағандығын ескеру қажет. Олардың шаршап
кетпеуін қадағалау, орынсыз жалықтырмау, ауыр жеңілдегі әртүрлі пәндерді
күнделікті сабақ кестесіне талапқа сай орналастыру сияқты мәселелер зейін
тәрбиесінің басты шарттарының бірегейлері. Дарынды балалардың байқағыштығын
арттыру – оның ой-өрісінің жоғары болуына септігін тигізеді. Зейінді күшті
және тұрақты ететін құбылыстың бірі – ерік. Сондықтан зейін тәрбиесін ерік
тәрбиесімен ұштастыру керек.
Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді
жеңе білуден көрінетін, қимыл – қозғалыстарды, ерік-амалдары, немесе ерік
деп атайды. Яғни, ерік адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Адам
өз қажеттіліктерін өтеу барысына қимыл-қозғалысқа түседі. Ол қозғалыстарды
екіге бөлуге болады: бірі-ерікті қозғалыстар, екіншісі – еріксіз
қозғалыстар. Ерікті қозғалыс мақсатқа бағытталған қозғалыстар, яғни күрделі
шартты рефлекстер. Ал еріксіз қозғалыстар мақсат қойылмайтын қозғалыстар,
яғни көздің жұмылуы, жөтелу, шашалу, түшкіру т.с.с. Еріксіз қозғалыстар
тумалық қасиет болса, ерікті қозғалыстар өмірде жүре-бара қалыптасады.
Ерікті қозғалыстарды орындау дегеніміз - еріктің ең қарапайым түрде сыртқа
шығуы. Оқушылардың дарындылық дәрежесінің артуы білімдер мен ептілік
дағдыларын игеруге тікелей тәуелді болады. Дарынды балаларға тән қасиеттер:
зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу, мақсатқа
жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте, оқуда шаршап шалдығуды
білмейді, басқа балалармен салыстырғанда интеллектілік деңгейі анағұрлым
жоғары. Сол себептен де дарынды оқушыларды дамытуда олардың ерік-күшіне
де көңіл бөлінуі керек. Нағыз ерік - саналы тәртіп бар жерде ғана көрініп
отырады [22].
Дарынды балалар айнала қоршаған дүниені танып-юілуге күш-жігерін
жұмсайды. Қоршаған дүние тиісті бір объектіге зейінін аудару, түйсіну,
қабылдау арқылы санасында бейнеленеді. Белгілі бір объектіге зейінін
аударады. Оны түйсіну нәтижесінде ол туралы мәлімет алады. Демек,
қабылдайды да. Дарынды балалардың қабылдау ерекшелікетеріне көңіл бөлу
керек.
Қабылдау – зат пен құбылыстың барлық қасиеттерінің біздің миымызды
толық бейнеленуі. Қабылдау үдерісінде жеке элементтер бірігіп бейнеленетін
заттарға біртұтас құрылымдық сипат беріледі. Қабылдау – түйсіктердегідей
бір ғана анамезатордың қызметі емес, бірнеше анализатордың өзара байланысып
жұмыс істеуінен болады. Кейбір оқушылар қабылдау кезінде заттың өзіне,
жеке тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударады. Ал дарынды оқушылар сол
заттың мән-мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты етіп түсіндіре
алады. Кейбір оқушылар затты тұтастай қабылодай алмайды, немесе нәрсенің
жеке жақтарын қабылдай алады да, оның тұтас зат екенін ұмытады. Мәселен,
оқушы кружканың суретін салғанда тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді,
ал үйдің суретін салғанда есік, терезесі еденінен төбесіне дейінгі жерді
алып жатады. Дарынды балалардың қабылдау санасында мұндай қателіктер
кездесе бермейді. Баланың белсенді қабылдауын дамыту керек. Байқаудың
белсенді жүріп отыруына “Сезім мен қызығу” жақсы әсер етеді. Бала бұрын
қабьылдаған заттар мен құбылыстарының бейнесін санасында қайтадан
бейнелетеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz