Еңбекке баулу пәнін оқыту барысындағы пәнаралық байланысты жүзеге асыру
Кіріспе ... ... ... ... ...2 . 4
І тарау. Бастауыш мектептің оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық негіздері.
1.1. Пәнаралық байланыс туралы түсінік.
1.2. Бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың мүмкіндіктері. ... ... ... ... 19 . 28
ІІ тарау. 2 . сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру.
2.1. Еңбекке баулу пәнінің мемлекеттік стандартын, бағдарламасын, әдістемелік құралын, талдау озат мұғалімдердің іс тәжірибесін талдау ... ... ... ... ...29 . 33
2.2. 2 . сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында пәнаралық байланыстың нәтижесі ... ... ... .34 . 49
Қортынды ... ... ... ..50 . 51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І тарау. Бастауыш мектептің оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық негіздері.
1.1. Пәнаралық байланыс туралы түсінік.
1.2. Бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың мүмкіндіктері. ... ... ... ... 19 . 28
ІІ тарау. 2 . сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру.
2.1. Еңбекке баулу пәнінің мемлекеттік стандартын, бағдарламасын, әдістемелік құралын, талдау озат мұғалімдердің іс тәжірибесін талдау ... ... ... ... ...29 . 33
2.2. 2 . сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында пәнаралық байланыстың нәтижесі ... ... ... .34 . 49
Қортынды ... ... ... ..50 . 51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазақстан мектептері өз жылнамасында қайта құру, жаңарту тәрізді сан алуан кезеңдерді басынан өткізді. Ұзақ уақыт бойы басқаша болған педагогтармен мектеп тәрбиешілері және жоғарғы оқу орындары үшін жұмыс күрделі болды. Еңбек пәні сабақтарында ескі жүйе жұмыс істемей бүгінгі білім берумен тәрбие жұмысы жаңа бағдарлануды талап етті. Қазақстан Республикасының 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы білім жүйесіне үлкен жаңалық және салмақтық жауапкершілік әкелді. Бұның өзі білім беру заңына, бағдарламаларға, жаңа буын оқулықтарына әлі де терең үңіліп, өзгертулерді енгізуді талап етеді. Білім берудің жаңа сапасына қол жеткізуге бүкіл халық ат салысуда. 1 – наурыз 2006 жылы Қазақстан президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған жолдауында: Бүгінгі білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігін арттыру, Қазақстан халқының мәдениетін өркендету және экономикалық, қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін білім беру жүйесі қажет деп көрсетті.
1. Ахметов С. «Бастауыш сыныптарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары» Алматы, 1994ж.
2. Аймауытов Ж. «Шығармалары» Алматы, 1989ж.
3. Алтынсарин Ы. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 1991ж.
4. Әбілова З. «Әсемдік сенің серігің» Алматы, 1977ж.
5. Байтыұрсынов А. «Ақ жол» Алматы, «Жалын»1991ж.
6. Бисенғалиев Б. «Технология сабағы» Алматы, 1998ж.
7. Бастауыш мектеп жұрналдары №5, 2004ж. №3, 2005ж.
8. Жабаев С. «Сабақ түрлері және оның құрылымы» Алматы, 2004ж.
9. Жұмашева С. «Табиғи материалдармен жұмыс» Алматы,2003ж.
10. Жұмабаев М. «Педагогика» Алматы, 1993ж
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 1995ж.
12. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңы.
13. Қазақстан мұғалімі газеті.
14. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. 1994ж.
15. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Алматы 2002ж.
16. Құнанбаев А. «Қара сөздер» Алматы, 1996ж.
17. Қоянбаев Р.М. «Білім беру және оқыту теориясы», Алматы, 1990ж.
18. Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.М. «Педагогика», Алматы, 2000ж.
19. Қоянбаев Р.М. «Қысқаша педагогикалық сөздік» Алматы 1993ж.
20. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықына жолдауы. 1наурыз 2006ж.
21. Оралбекова Т. Дүйсебаева Қ. «Еңбекке баулу», Алматы Атамұра 1999ж.
22. Сатқанов О. «Бастауыш білімнің мемлекеттік стандарттың, оны жүзеге асырудағы еңбекке үйрету пәнінің өзекті мәселелері.
23. Сатқанов О. Афанасьева әдістемелік құрал «Технология», Алматыкітап, 2004ж.
24. Сатқанов О. «Оқушыларды сәндік қолданбалы өнерге үйрету әдістемесі», Алматы Рауан 1993ж.
25. Сабыров Т. «Оқыту теориясының негіздер», Алматы, 1993ж.
26. Сатқанов О. Афанасьева Т. «Технология»12 жылдық жалпы білім беретін мектептің 2 сыныбына арналған (байқау нұсқа), Алматы 2004ж.
27. Ұзақбаева С. «Өміршең өнер өрісі» Алматы, 1988ж.
2. Аймауытов Ж. «Шығармалары» Алматы, 1989ж.
3. Алтынсарин Ы. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 1991ж.
4. Әбілова З. «Әсемдік сенің серігің» Алматы, 1977ж.
5. Байтыұрсынов А. «Ақ жол» Алматы, «Жалын»1991ж.
6. Бисенғалиев Б. «Технология сабағы» Алматы, 1998ж.
7. Бастауыш мектеп жұрналдары №5, 2004ж. №3, 2005ж.
8. Жабаев С. «Сабақ түрлері және оның құрылымы» Алматы, 2004ж.
9. Жұмашева С. «Табиғи материалдармен жұмыс» Алматы,2003ж.
10. Жұмабаев М. «Педагогика» Алматы, 1993ж
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 1995ж.
12. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңы.
13. Қазақстан мұғалімі газеті.
14. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. 1994ж.
15. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Алматы 2002ж.
16. Құнанбаев А. «Қара сөздер» Алматы, 1996ж.
17. Қоянбаев Р.М. «Білім беру және оқыту теориясы», Алматы, 1990ж.
18. Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.М. «Педагогика», Алматы, 2000ж.
19. Қоянбаев Р.М. «Қысқаша педагогикалық сөздік» Алматы 1993ж.
20. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықына жолдауы. 1наурыз 2006ж.
21. Оралбекова Т. Дүйсебаева Қ. «Еңбекке баулу», Алматы Атамұра 1999ж.
22. Сатқанов О. «Бастауыш білімнің мемлекеттік стандарттың, оны жүзеге асырудағы еңбекке үйрету пәнінің өзекті мәселелері.
23. Сатқанов О. Афанасьева әдістемелік құрал «Технология», Алматыкітап, 2004ж.
24. Сатқанов О. «Оқушыларды сәндік қолданбалы өнерге үйрету әдістемесі», Алматы Рауан 1993ж.
25. Сабыров Т. «Оқыту теориясының негіздер», Алматы, 1993ж.
26. Сатқанов О. Афанасьева Т. «Технология»12 жылдық жалпы білім беретін мектептің 2 сыныбына арналған (байқау нұсқа), Алматы 2004ж.
27. Ұзақбаева С. «Өміршең өнер өрісі» Алматы, 1988ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2 - 4 І тарау. Бастауыш мектептің
оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық
негіздері.
1. Пәнаралық байланыс туралы түсінік.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 - 18
2. Бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге
асырудың мүмкіндіктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19 - 28
ІІ тарау. 2 – сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында
пәнаралық байланысты жүзеге асыру.
2.1. Еңбекке баулу пәнінің мемлекеттік стандартын, бағдарламасын,
әдістемелік құралын, талдау озат мұғалімдердің іс тәжірибесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29 - 33
2.2. 2 – сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында
пәнаралық байланыстың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 - 49
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 50 - 51
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .52 - 53
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі:
Қазақстан мектептері өз жылнамасында қайта құру, жаңарту тәрізді сан
алуан кезеңдерді басынан өткізді. Ұзақ уақыт бойы басқаша болған
педагогтармен мектеп тәрбиешілері және жоғарғы оқу орындары үшін жұмыс
күрделі болды. Еңбек пәні сабақтарында ескі жүйе жұмыс істемей бүгінгі
білім берумен тәрбие жұмысы жаңа бағдарлануды талап етті. Қазақстан
Республикасының 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы білім
жүйесіне үлкен жаңалық және салмақтық жауапкершілік әкелді. Бұның өзі білім
беру заңына, бағдарламаларға, жаңа буын оқулықтарына әлі де терең үңіліп,
өзгертулерді енгізуді талап етеді. Білім берудің жаңа сапасына қол
жеткізуге бүкіл халық ат салысуда. 1 – наурыз 2006 жылы Қазақстан
президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған
жолдауында: Бүгінгі білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігін арттыру,
Қазақстан халқының мәдениетін өркендету және экономикалық, қоғамдық
жаңару қажеттіліктеріне сай келетін білім беру жүйесі қажет деп көрсетті.
Білім беру реформасы Қазақстанның – бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз
етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі екенін анықтады.
Қазіргі мұғалім қоғамдағы болып жатқан тез өзгеріп тұратын әлеуметтік –
экономикалық, педагогикалық ғылыми өзгерістерге тез төселгіш , жаңаша
ойлау жүйесін меңгерген, жеке шығармашылық кәсіби түрде оқушылармен тез
ортақ тіл таба алатын педагогикалық үрдісте жүйелі бағыттармен жұмыс істей
алатын болуы керектігіне зер салып ойлау мен бойлауды қажетсінеді. Осы
тұрғыдан оқу – ағарту ісінің барысында нені қалдыру нені қайта қарап
өзгерту керектігі туындап отыр. Олай болса осы айтылғандардың аясында
кезегін күтіп тұрған және бұрыннан мүлде еленбей келген, ендігі жерде ел
болуымызға мейлінше қажеттілігі айқын бір нәрсе мектепте жүргізілетін
еңбекке баулу сабағы.
Бұл сабақтың жас ұрпаққа берері мол. Ұлттық мәдениетімізбен
өнерімізді көркейтуге өмірдегі сұлулық пен көркемдікті тануға мамандықты
таңдап алуға, заттардың ерекшелігімен қасиетін түсініп үйретуде, жалпы
алғанда еңбекке баулу пәнінің маңызы зор. Еңбекке баулу пәні баланың
туындысынан табиғатында бар таланты болса, оның көзін ашып жетілдіруге
көмектеседі. Баланың өсіп - өнуінде, оның жеке тұлға болып қалыптасуында
осындай үлкен мәні бар еңбекке баулу пәніне бүгінге дейін зер салып көңіл
аударылуы жеткіліксіз. Еңбекке баулу сабағында бала қоршаған ортаны
қабылдап, өздігінен әр заттың қасиетіне және ерекшелігіне көңіл қою үшін
зерттеу жұмысына тақырып етуіміздің бірінші себебі осы.
Мектеп өмірінде басталған мұғалім ретіндегі жұмысымда сабақтың нәтижелі
болуы, еңбекке баулуда дұрыс жолын пәнаралық байланыс арқылы меңгерту
баланың көркемдікті қабылдауына байланысты екендігіне әбден көз жеткендік
екінші себеп болды. Еңбекке баулу пәнін оқытуда көзделетін мақсат
оқушыларды еңбекке ынталы етіп тәрбиелеу, қарапайым тұрмыстық және
өндірістік заттарға биік талғам тұрғысына қарау табиғат пен адам
өміріндегі сұлулықты қорғай білуге баулу. Осы тұрғыдан пәнаралық байланысты
оқытудың тиімділігін зерттеген авторларда баршылық. Еңбекке баулу пәні
арқылы оқушылардың жеке басын дамыту мәселесін ұлы ойшылдар Сократ, Әл –
Фараби, Абай, Аристотель сияқты философтарымыз зерттеген. Уақыт өткен
сайын жас жеткіншектерді оқытып тәрбиелеуде психолог педагогтардың да
еңбектері айрықша болды. Я.А.Коменский, А.С.Макаренко, М.Жұмабаев,
Л.Н.Толстой, Ы.Алтынсарин. Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын
зерттеу мен қатар көптеген ғалымдар орасын зор көңіл бөлуде. Мысалы,
В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг, В.Н.Максимова, В.Н.Малахов т.б.
болды. Республикамызда соңғы жылдарда жарық көрген мемлекеттік құжаттарда
Білім туралы заңдарда (1999ж.) Мемлекеттік білім бағдарламасында (2000ж.)
болашақ қоғам мүшесі келешекте оның белсенді қайраткері болатын жастармен,
оларды білім алып дамытумен айналысатын мамандарды білімді де парасатты,
шеберде іскер етіп даярлауға көңіл бөлу керектігі атап айтылған. (20,2)
Ғасырлар өткен сайын өмір талаптарына сай ұрпақ оқытып тәрбиелеу
туралы ойлар өз жалғасын тауып, психолог – педагогтардың еңбектерінде
орын алып отырған. Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, Ы.Алтынсарин,
А.Г.Ананев, А.Н:Леонтьев, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий, А.Н.Лук, Т.С.Сабыров,
Р.М.Қоянбаев т.б. ғалымдар еңбектерінде бастауыш сынп оқушыларының еңбекке
баулу пәні арқылы пәнаралық байланысқа қызығушылықтарын қалыптастырудың
теориялық негіздерін анықтаған. Бүгінгі білім беру саласына түбегейлі
енгізіліп, жұмыстар жүргізілуде десек те қазіргі заман талабына сай,
бастауыш мектептің оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың
педагогикалық негіздерін қалыптастыруды жетілдіріп қана қоймай оны
түрлендіре дамыту келелі мәселе ретінде қаралып көңіл бөлуді керек етеді.
Білім берудің мазмұнын жетілдіру мәселесі осы тұрғыдан әлі де болса
толық шешлімеген, енді ғана ғалым педагогтардың еңбектері, қазақ
авторларының қазақ мектебіне арналған оқулық бағдарламаларының жарық көріп
отырғанын айтуға болады.
Осы көкейтестілікке сәйкес диплом жұмысымның тақырыбын Еңбекке
баулу пәнін оқыту барысындағы пәнаралық байланысты жүзеге асыру - деп
алдым.
Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы Үкіметімен Білім және Ғылым
министрлігінің оқушылар білімі мен тәрбиесі сапасын көтеруге,
олардың еліміздің өткендегі тарихына, мәдени мұрасына, әдет –
ғұрпына, салт – дәстүріне танымдық қызығушылығын қалыптастыруға
байланысты, еңбекке баулу пәні арқылы пәнаралық байланыстың міндеттерін
жүзеге асыруды көздейді.
Зерттеудің пәні:
Бастауыш сыныпты оқыту процесінде еңбекке баулу пәні арқылы
пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық негіздері.
Зерттеудің объектісі:
Бастауыш сыныпты оқыту процесі.
Диплом жұмысының мақсаты:
Бастауыш мектепте Еңбекке баулу пәнін оқыту барысында пәнаралық
байланысты жүзеге асыру жолдарын зерттей отырып, нәтижелерін анықтау.
Мақсаттан туындайтын міндеттер:
1.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру жағдайлары мен деңгейлері.
2. Еңбекке баулу пәні сабағында оқушыларға пәнаралық байланыстың
жұмысын жетілдіру жолдары.
3. Оқушылардың 2 – сынып оқушыларына еңбек пәнін оқыту барысында
пәнаралық байланыстың нәтижесі.
Зерттеудің әдістері:
Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға, әдістемелік құралға теориялық талдау жасау. Мұғалімдердің
озық тәжірибелерін оқып үйрену, оқу процесінде пәнаралық байланыстың
нәтижелерін бақылау.
Зерттеудің базасы:
№ орта мектеп, 2 – сынып.
Димлом жұмысының құрылымы:
Кіріспеден, 2 – тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
І тарау. Бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге
асырудың педагогикалық негіздері.
1.1. Пәнаралық байланыс туралы түсінік
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық,
психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыданда көптеген
ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейде қарастырған В.В.Давыдов,
И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг, В.Н.Максимова, В.Н.Малахов, т.б. болды.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізіне дүниеде барлық заттың,
құбылыстардың бірімен – бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен – бірі байланыста болады. Оқушының өз
болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру білімінің
ең маңызды мақсаты болып табылады. Адамды биологиялық және әлеуметтік
құбылыстардың бірлігі ретінде құрастыру оны тұлға деп түсінуі философия
ұғымына жатады. Тұлға - нақты тарихи ұғым. Тарихтың барысында адам мен
қоғамның ара – қатынасы елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Осыған
байланысты адам тұлғасының нақты мазмұны да өзгереді. Тұлға – белгілі
бір қоғамдық қатынастар тұсында өмір сүретін адамның негізгі үш жағы
бірігуінің нәтижесі.
1. биогенетикалық нышандар;
2. әлеуметтік қатынастар;
3. психоәлеуметтік қасиеттердің тұтаса бірігуінің нәтижесі.
Қазіргі кезде тұлғаның мәні жайында екі негізгі консепциялық көзқарас
бар:
1. тұлғалық адамның функциялық сипаттамасы;
2. тұлғаның әлеуметтік мәніне қарай сипаттамасы;
Философия ғылымы тұлғаны атқаратын роліне қарай сипаттамай, мәніне
қарай сипаттау, бұл ұғымның мазмұнын тереңірек ашып көрсетіп адамның
өзіндік санасын, мінез – құлқымен ерік күшінің қайнар көзін белсенді іс -
әрекеттің субъектісі екенін анықтап береді. Тұлға – адамның қоғамдық
қатынастарымен қызметінің жеке адам шоғырлануының көрнісі, дүниені танып
білудің және өзгертудің құқығы мен міндеттерінің эстетикалық, этикалық
және басқа әлеуметтік нормалардың шоғырланған бөлігі. Тұлға - әр дайым
әлеуметтік тұрғыда жетілген адам болып табылады. Ғылыми техника дамыған
сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді. Осының барлығы табиғат байлығын
игерудегі адам миымен күшінің жұмысы. Адам, табиғат, қоғам – бір тұтас
дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір – бірімен байланысты қабылдау таным
үрдісі арқылы жүзеге асады. Адамзаттың қоғамның пайда болып қалыптасуы
қоршаған табиғи ортаның қасиетті шарттарының, жағдайлардың болуына
байланысты.
Философия мен ғылымның танымдық мүмкіндіктеріне тарихи талдау жасап,
адамның білім системасында философияны алатын орнын анықтау ғылымен
философияның шыққан тегі, түп – тамыры бар екенін көрсетеді. Философиямен
арнайы ғылыми білімнің ара қатынасында үш негізгі тарихи кезеңді аңғаруға
болады.
1. Ертегілердің алғашқы бір тұтас білімдерінің жиыны барлық
пәндерді қамтитын философия деп аталды, бұл алғашқы білім, ғылым
бастамаларында философия бастамаларында қамтыды.
2. Білімдердің мамандануы, яғни жекеше нақты ғылымдардың
қалыптасып біртұтас жиынынан бөлініп шыға бастауы; бұл процесс
көптеген ғасырлар бойы әсі- ресе XVII – XVIII ғасырларда
жылдамдата жүрді.
3. Бірқатар ғылымдардың теориялық тарауларының қалыптасып олардың
біртіндеп интеграциялануы, бірігуі.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге нақтылы
шындықты түсіну кезінде көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүние таным қалыптасты. Адамгершілік, батырлық байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану – сезіну мен түйсінуге сүйсініп, қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнені қабылдау тұрғысында жүзеге асты. Пәнаралық
байланыстың философиялық негізіне дүниедегі барлық заттың, құүбылыстардың
бірі мен бірінің өзара байланыстылығы болып отыр. Негізінен оқу пәндері әр
ғылымның логикасына сүйенетіндіктен олар бір – бірінен өз алдына
оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті – дара
байланыстылықты танып – білу. Ең басты қазіргі кезде өздігінен білім
алудың, оқудың өзекті мақсаты диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды
жүзеге асыру. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан
әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды , оқиғаларды
түсіндірумен шектелмей, пәнаралық байланыс негізінде білім беруді
көздеуді жолға қою қажет. Пәнаралық байланыс кезінде материалдың өзара
байланысын, бір – біріне тигізетін ықпалын ортақ, негізгі тенденцияларын,
әлеуметтік, экономикалық рухани ортақ белгілерін бір – бірімен сабақтастыру
ортақ заңдылықтарын ашуды көздеу тиіс. Оқушылардың меңгерген білімдері
сайып келгенде әрбір жеке тұлғаның көзқарасына, сеніміне өмірлік – құндылық
бағдарына, мінез – құлқының қағидасына айналуы керек. Қазіргі талап
бойынша қоғам табиғат, адам арасын пәнаралық байланыста оқытуды мақсат
етіп оқытсақ, ізденсек, ұлы педагог ақындарымыздың еңбектерін пайдалануға
болады. Филосов М.Орынбеков Абай философиясының негізі адам проблемасы
екенін ашық көрсеткен. Абайдың уағыздағаны адам бойындағы адамгершілік,
ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін өзі бақылау, ұяттылық,
парасаттылық. Абай аңсаған адам тәрбиесі үнемі оқу – ағарту ісінің алдына
қойған мақсаттарының бірі болып келеді. әсіресе қазіргі таңда жеке тұлға
тәрбиесін жоғары деңгейге көтеру Абай шығармалары мен ой – пікірлеріне
соқпай өту мүмкін емес. (16, 29) Бастауыш сынып оқушыларына білім мен
тәрбие беруде бұл өлеңдердің алатын орнына жетпейді. Осындай тәлім –
тәрбиені мұғалымдер сабақ өту үрдісінде пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыру арқылы оқушыға жеткізе алады. Абай философиясы қазақ
халқының мүліктік, дүниелік байлығына гөрі рухани байлығын дәріптеген.
Ғұлама ақын тұлға арасындағы қарым – қатынасты, тіл байлығын,
ақылдылықпен – тапқырлықты, әділеттілікті уағыздаған. Философиялық
тұрғыдан алғанда адам қоршаған дүниенің ішінде тіршілік етеді. Оның көз
қарасы бүкіл дүниемен, табиғатпен, қоғаммен қатынас жасау арқылы дамиды.
Қазіргі өркендеген қоғам өзгерісі адаммен қоғам арасындағы жаңа
байланысты тудырып олардың дүние туралы көзқарасын өзгертуге себепші болып
отыр. Көзқарастың қалыптасуы мектеп қабырғасында білім алу барысында
жүзеге асады.
Сондықтанда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тұлғасын
пәнаралық байланыс негізінде қалыптастыруда философия, педагогика,
психология және жеке пән әдістемелерінің бір – бірімен байланыс бар.
Оқушыларға тиянақты білім берудегі сол бұрынғы білімнің бір – бірімен
байланыстылығын философта да ерекше атап көрсеткен. Мұғалімнің көздейтін
мақсаты оқушыларға берілетін ғылыми білім негіздерінің бірлігін,
пәнаралық байланысын сақтап отыр. Пәнаралық байланыс кезінде оқушылардың
ойының тиянақталуына, қиялдануына, ұғымды меңгеруге, ойда сақтау
мүмкіндіктерін арттыруға жағдай жасалады. Бастауыш сыныптардағы
оқушылардың шығармашылық тұлғасын қалыптасыруда білім мазмұнының
тиімділігі, оқытудың тиімді әдістерін іздестіру жолдары пәнаралық
байланысты күшейтуге себебін тигізеді.
Қазіргі кездегі білім беру ғылымның, мәдениеттің, ғылыми техникалық
прогрестің даму деңгейіне сай болуы қажет. Білімнің мазмұны ғылымдардың
өзара байланыс, өндіріспен қоғамдық дамудың жаңару барысына тікелей ықпал
жасайды. Осыған байланысты қазіргі күрделі қайта жаңғыру кезінде
бастауыш мектептегі оқыту процесінде пәнаралық байланыс ерекше
педагогикалық маңызды мәнге ие болуда.
Бастауыш мектепте пәнаралық байланыстың педагогика ғылымында
қалыптасқан идеяларының өзіндік даму тарихында Батыс Еуропадағы
педагогикалық идеялар мен тұжырымдардың бастауында атақты педагогтар
Я.А.Коменский, Д.Ж.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоций, И.Ф.Гербарт пәнаралық
байланысты педагогикалық ғылымының күрделі мәселелеріне жатқызды. Олар
жас буынға, келешек ұрпаққа білім беруге табиғат құбылыстарының өзара
байланысы жөніндегі көзқарастарын, дүниетанымын дұрыс қалыптастыру керек
екендігіне баса назар аударған. Пәнаралық байланыс – түрлі оқу пәндерінің
арасындағы өзара байланысын айқындау шарты және білім берумен оқыту
талаптарының бірі. Әлемнің бірлігін бейнелейтін ғылыми білімдермен
сенімдер жүйесін қалыптастыру міндеттерінің шартынан пәнаралық байланыс
қажеттігі туындайды. Оқу пәндерінде қарастырылатын табиғат, қоғам,
адамдардың өзара әрекеті жөніндегі негіздер олардың білім беру мазмұнының
біртұтас жүйесінді біріктіреді. Осы арада пәнаралық байланыстың дүниеге
көзқарас қызметі өте маңызды және шешуші рөл атқарады. Дүниеге көзқарас
дегеніміз – адамдардың, жеке адамдардың іс - әрекетіне терең әсер ететін
әлем және оның даму заңдылықтары жөнінде табиғат және қоғам құбылыстары
мен барыстары жөнінде біртұтас тиянақты көзқарастар жүйесі. Дүниенің өзі
микро, макро, мега жүйелерді құрайтын бір – бірімен көп салалы
байланыста болатын объектілермен құрылыстардың жиынтығы болса, дүние
танымның негізі дүние туралы белгілі бір білімдердің жиынтығы кіреді.
Дүние таным әр түрлі білімдерді игеру барысында, сонымен бірге күнделікті
көзқарастарды санада түю нәтижесінде қалыптасады.
В.Скакун пәнаралық байланыстағы оқушыларды тәрбиелеу және дамыту
әдістерімен құралдарын пайдалануда әрбір пәннің дүниетанымдық идеясын
ашуға, қоғамдық құрылыстың өмірімен байланысына, оқушылардың танымдық
белсенділігін өз бетінше жұмыс жасауын дамытуға көп мән берді. Пәнаралық
байланыстардың тәрибиелеу функциясы оқушыларда диалектикалық –
материалистік дүниетанымды, дұрыс дүниге көзқарасты қалыптастыруды
көздейді. Дүниетанымның маңызды элементтерінің бірін әлемнің тұтас
бейнесі, ондағы адамның ролі мен орнын құрайды.
Осыған сәйкес бастауыш мектеп оқушыларына білім және тәрбие берудің,
дүние танымын қалыптастырудың аса маңызды құрылымының бірі пәнаралық
байланыс болғандықтан пәнаралық байланыстың негізгі міндеттерін көрсетсек.
1. оқушылардың оқыту процесіндегі пәнаралық байланысты түсінуін,
саналы қабылдауын, танымдық белсенділігін қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру;
2. оқу пәндерінің оқушыларға білім мен тәрбие беру, пәнаралық
байланыс орнату мүмкіндіктерін айқындау мақсатында білім
беретін орта мектептің оқу жоспары мен бағдарламаларына
талдау жасау. Барлық мұғалімдердің пәнаралық байланысты
практикалық қызметінде әрдайым пайдалану.
3. мектептен тыс және сыныптан тыс жұмыстардың пәнаралық
байланыста жүргізіуі. Бұл міндетті шешу озық тәжірибелерді
жинақтауды, жұмыстың неғұрлым тиімді түрлерін практикада
пайдалануды қажет етуі.
4. мұғалімдерді оқушыларға пәнаралық байланыс негізінде білім мен
тәрбие беру дайындығын және қандай жағдайда екендігін білуі.
Бастауыш мектеп оқушыларының жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру да
дамушы жеке бастың психологиялық құрылымының ішіндегі, оның тұқым
қуалаушылық арқылы берілетін қасиеттер нақты айтқанда көңіл күй, ерік,
зеиін, сол сияқты қоғам тәжірибесі білім мен білік дағдылар, әлеуметтік
бағыт, қызығушылық қабылет түрткі, сенімдермен бірге дүние танымда ерекше
құрылым бөлігі болып саналады. Бастауыш мектеп оқушыларының дүние танымын
қалыптастыруының басты құралы іс - әрекет болып табылады. А.А.Люблинская:
Адамның іс - әрекет бүтіндей тізбек немесе практикалық ақыл ой
әрекеттерінің белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі
болып табылады,- деп тұжырымдайды. Яғни әр түрлі іс - әрекеті арқылы
жеке тұлғалар қарым қатынасқа түсіп, қабілеті, мінез құлқы жетіліп, дүние
танымы қалыптасады. Адамның өмір жасын анықтауда іс - әрекет негізгі роль
атқарады. Қазақтың көрнекті қоғам қайраткері бастауыш мектепті дамытуға
зор үлес қосқан ғалым А.Ахмет Байтұрсынов адам кішкентай кезінен бастап –
ақ өзін қоршаған ортаның неден тұратынын таным – біліп, оқып үйренуі керек
екеніне көп назар аударды.(16,6() Балалардағы дүниетанымның қалыптасуы
қоршаған ортасын танудан басталатындығын айта келе соны танып білуде ақыл
оймен білім қажетін анықтап көрсетеді.
А.Байтұрсынов ұлттық рух, халықтық дәстүр ата – баба тағлымы, ұрпақтар
сабақтастығы мәселелерін қамтыған, бастауыш мектеп жасындағы балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың нақты жолдарын көрсетіп кеткен ойшыл ғалым
әсіресе ана тілі арқылы ұлттық өркендеу, танудың маңыздылығын дүние
танымдық, мәдени әлеуметтік тұрғыда түсіндіру кезінде туған ананың ақ
сүтіне, туған халқының кәусарына, өз ұлтының өмір салтына қанбаған
адамның қадірсіз болатындығын анық көрсетіп жазған. Атақты қазақ педагогы
әрі біртуар ақыны М.Жұмабаев бала дүниетанымын қалыптастырудағы білім мен
тәрбиенің орнын және маңызын сипаттап берді. Оның Бала тұрмыспен көзбе –
көз таныссын, жан – жануардың тұрмысын бақыласын жанында көп білім болсын,
жаратылыстың тұрмысымен таныс болсын. Міне, сонда баланың қиялы өткір һәм
бала болмақ, - деп жазған тұжырымыда осыған дәлел.(10,7)
Дүниетану пәнінің қазіргі мазмұнымен тұспа – тұс келетін Ж.
Аймауытовтың оқудың күнделікті өмірімен, қоршаған ортамен байланысына
қатысты тұжырымдамалары көрсетілген еңбектерінде де балалар дүниетанымын
қалыптастыру сипаты анықталған. Ол бастауыш мектеп оқушыларына арнап
оқулық, әдістемелік нұсқау жазды. Оқушыларды оқытып тәрбиелегенде затты,
құбылысты көрсете бақылата отырып табиғат аясында берген білімнің тиянақты
әрі мәнді болатындығын дәләлдеді. Ғалымның Тәрбиеге жетекші, психология
және өнер таңдау, қазақша ой таныту әдістері т.б. еңбектерінде де
сауатсыздықты жою, келешек ұрпақ тәрбиесі, ана тілі мәселелерін шешудің
жолдарымен қатар, қазақ балаларының дүниетанымын қалыптастыру бағытындағы
тұжырымдар жасалынады. Мәселен дүниедегі шындықты қоршаған заттармен
құбылыстарды тану үшін ұғым пайда болатындығын, сол ұғымның қалыптасуына
көрген білгендерді таңдау, іріктеу, игеру, ұғу, үйлестіру қажет екендігін
нық көрсетіп берді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда және
оларды оқыту барысындағы білімдік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерді
шешуде пәнаралық байланыстың маңыздылығы мынадан көрінеді.
- Пәнаралық байланыс оқу пәндерінің арасындағы өзара
байланыстың дамуына және танымдық іс - әрекеттің белсенді,
ауқымды болуына жол ашады;
- Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымының қалыптасуына
білім мазмұнындағы барлық құрамдас бөліктерінің байланыста
болуы пәрменді ықпал етеді.
- Толыққанды тәрбие беру жүйесінің барлық салаларын кешенді
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді:
- Пәнаралық байланыс бастауыш мектеп мұғалімінің жүргізетін
педагогикалық әрекетін ғылыми негізде ұтымды
ұйымдастыруына себепкер болады.
- Пәнаралық байланыс көптеген оқу пәндеріне ортақ жетекші
ұғымдармен қағидалар, деректер, ғылыми таным әдістері
арасында өзара байланыс орнықтырып оқушыларда дұрыс, кең
әрі қажетті дүниетанымдық білімдермен көзқарастардың пайда
болуына жәрдемдеседі.
Қазіргі кездегі Республикамызда қолға алынған білім беру жүйесі
реформалау ісі осы саналы жан – жақты өзгертуге бағытталған кешенді
шығармалар мен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа үрдістің
мақсаты, бағыты, сипаты, Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді
мемлекет болуына ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кірігуіне
тығыз байланысты. (20,3)
Білім туралы заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі
ЮНЕСКО ұсынған халық аралық білім жүйесіне сәйкестендірілген. Осы Заңның
8 – бабында Білім беру жүйесінің басым міндеті ретінде оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халық аралық,
ғаламдық, коммуникациялық желілеріне шығу деп аталып отыр.
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену педагогика теориясымен оқу – тәрбие
үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты: білім берудің парадигмасы
өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас басқаша қарым –
қатынас, өзгеше менталитет пайда болуда. Педагогикалық технологияның
кеңінен қолданылуына және ғылымның роліне мән беруде оқыту технологиясын
жетілдірудің психологиялық – педагогикалы бағыттағы негізгі ой тұжырымдары
былайша сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып ақыл ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл – ойы әрекетінің
динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыларға білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту
бағдарламасына өту;
Бұл бағытта білім берудің әр – түрлі нұсқаудағы мазмұнын, құрылымы
ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар.
Сондықтан әр – түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен студенттердің
жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынып
қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық
технологияларын меңгермейінше сауатты, жан – жақты маман болуы мүмкін емес.
Жаңа технологияның меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік
адамгершілік, рухани азаматтық және де басқа көптеген адами келбетін
қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу тәрбие үлгісін
тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Педагогикалық технологияларды
мәнділігіне, қолданылуына, ұйымдастырылуына қарай бірнеше топтарға бөледі.
Қолдану деңгейіне қарай (жалпы педагогикалық, пәндік, жеке әдістемелік,
модульдық) психикалық дамудың жетекші факторына қарай (биогендік,
социогендік, идеалистік қабылдау консепциясы бойынша (ассоциятивтік –
рефлекторлық, дамытушы т.б.) Қазіргі кездегі әдебиеттерде 50 - ден астам
педагогикалық технология қолданып жүр. Сол технологияның ішінде мен өз
тәжірибемде бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты
жүзеге асырудың қандай педагогикалық негіздері бар деген сауалға тоқталсақ.
Оқушыны қоршаған орта, ақпарат әлеміне, өзіне, өзінің іс -әрекетіне өзінің
дербес интеллектуалдық оқытуда айырмашылығы – теориялық білімнің өте
аздығы, оның есесіне өзіне тән сабақ құрылымы жасалған әр кезеңге сай әдіс
тәсілдер, стратегиялар, яғни оқыту үшін мұғалімге инстурменттер берілген.
Мұнда да мұғалімнің шеберлігі инстурментті өз орнына ұтымды қолдана білуі
де аса қажет.
Шығыс даналығы былай дейді: Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең
есімде қалар. Істеуін көрсетіп берші, үйреніп аламын яғни бұл баланың
ынтасын жетелеу арқылы оқыту, үйрету қажет деген сөз. Балалардың өз бетімен
әрекет істеуге құштарлығы, өзім - өзім істеймін - деген кездерінде
байқалады. Ол кездегі олардың өз беттерімен тырмысып, өзіне - өзі істеуі
жайдан күрделіге өтуге құлшыныс сатылар бәрімізге таныс. Бірақ танымдық
әрекеттерге ұмтылыстары өзіндік істерге ықыластары кейін кеми беретіне
практикада байқалады. Физиологтар мен психологтардың өз түсініктері бар
әрине: бірақ мәселенің біржағы біздің ойымызша мұғалімде. Сабақта көп
жағдайда бала білімді қабылдап алушы, көп объектінің бірі деп есептеліп,
олардың ерекшеліктері жеке ашыла бермейді. Сондықтан баланың субъективтік
белгілері азайып, өзін объект сезінетін орта қалыптасады. Ал біз негізге
алған пәнаралық байланыс оқушыны дамыта оқытып, баланы өз бетінше
ізденуге жан – жақты шешім қабылдауға дағдыландыру, даралық
ерекшеліктерін ескеру әрі қарай жетілдіру болып табылады. Оқыту ылғи орташа
балаға бағытталмай әр деңгейдегі барлық балаға жеке зерттеу бақылау
негізінде жүргізілсе ғана мақсатына жетеді. Бағдарламадан мұғалімдерге әр
түрлі міндеттер қояды осы міндеттерді орындауда мұғалім өзінің тақырыбымен
сабақ арасындағы біріккен іс әрекетті ұйымдастырады. Мысалы оқушылардың
жан – жақты дамуына себеп болады.
- Пәнаралық байланыс еркін ойлауға мүмкіндік береді.
- Ақыл ойын дамытады.
- Шығармашылық белсенділігін арттырады.
- Ұжымдық іс - әрекетке тәрбиелейді.
- Тіл байлығы жетіледі.
- Жан – жақты ізденеді.
- Өз ойын жеткізеді.
Атап айтқанда пәнаралық байланыстың көмегімен жеке тұлға ретінде жан –
жақты дамыған шығармашылық ойлау ретінде білімді меңгереді. Сондықтан
педагогикалық технологияларын талдау барысында мына факторлар ескерілуі
керек.
- алынып отырған технологияны сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай болуы.
- тиімділігі, жүйелігі және т.б.
- XXI ғасырда барлық елдер бірінші орынға білім беру сапасын қояды.
Оның өлшемі тек сауаттылық деңгейі мен өлшенбейді. Бұл проблемаларды шешуде
жаңа технологиялардың атқаратын орны бөлек. Болашақта өркениетті елдердің
жоғары технологиясын меңгеру дүние жүзілік білім кеңістігіне шығу –
бүгінгі күннің мақсаты. Бастауыш мектепте өтілетін барлық пәндердің
мазмұнында балалардың дүние танымдық көзқарастары мен білімдерін
қалыптастыру міндеттері жатыр. Кіші мектеп жасындағы оқушыларды
ертегілер, батырлар жыры, мақал – мәтелдер, жұбақтар, әңгімелер мен аңыздар
арқылы дүниетаным қалыптастыру кезеңінде пәнаралық байланыс негізгі орын
алады. Адамның танымы білмеуден білуге қарапайымнан күрделіге нақты
шандықты түсіну кезінде көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным қалыптасты. Адамгершілік, батырлық байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану сезінумен түйсінуге сүйеніп, қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты. Пәнаралық
байланыстың философиялық негізіне дүниедегі барлық заттың, құбылыстардың
бірімен – бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған білімдерде
болатындығын өмір көрсетіп отыр. Негізінен, оқу пәндері әр ғылымның
логикасына сүйенетіндіктен, олар бір – бірінен өзалдына оңашаланып
бөлектенбейді. Сондықтан ғылымының міндеті – дара байланыстылықты танып
білу. Ең бастысы қазіргі кезде өздігінен білім алудың, оқытудың өзекті
мақсаты диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асыру. Бұл міндет
бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан әр бір мұғалім жеке
деректерді нақтылы жағдайларды, оқиғаларды түсіндіріп қаа қоймай
пәнаралық байланыс кезіндіе білім беруді көздеу керек. Пәнаралық байланыс
кезінде материалдық өзара байланыстын, бір – біріне тигізетін ықпалын
негізгі тенденциалдарын, әлеуметтік, экономикалық рухани ортақ белгілерін
бір – бірімен сабақтастыру, ортақ заңдылықтарын ашуды көздеуі тиіс.
Оқушылардың ол меңгерген білімдері сайып келгенде әр бір жеке тұлғаның
көзқарасына, сеніміне, өмірлік құндылық бағдарына, мінез құлқының
қағидасына айналуы керек.
Қазіргі талап бойынша қоғам табиғат, адамм арасын пәнаралық байланыста
оқытуды көздеген жөн. Бұл жерде ұлы педагог ақындарымыздың еңбектерін
молынан пайдалануға болады. Мысалы, философ М.Орынбеков Абай
философиясының негізі адам екенін ашып көрсеткен. Абайдың уағыздағаны –
адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін - өзі
бақылау, ұяттылық, парасаттылық. Сондықтан Абай аңсаған адам тәрбиесі
үнемі оқу ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болуы шарт.
әсіресе қазіргі таңда жеке тұлға тәрбиесін жоғары деңгейге көтеруде Абай
шығармалары мен ой пікірлеріне соқпай өту мүмкін емес. Бастауыш сынып
оқушыларына білім мен тәрбие беруде Абай өлеңдерінің алатын орны бөлек.
Осындай тәлім – тәрбиені мұғалімдер сабақ оқыту үрдісінде пәнаралық
байланыс ретінде қалыптастырса ғана оны оқушы жеткізе алады. Абай
философиясы Қазақ халқының мүліктік, дүниелік байлығынан гөрі рухани
байлығын дәріптеген. Ғұлама ақын тұлға арасындағы қарым – қатынасты тіл
байлығын, ақылдылық пен тапқырлықты, әділеттілікті уағыздаған.
Философиялық тұрғыдан алғанда адам қоршаған дүниенің ішінде тіршілік етеді.
Оның көзқарасы бүкіл дүниемен, табиғатпен қоғаммен қатынас жасау
арқылы дамиды. Ал көзқарастың қалыптасуы мектеп қабырғасында білім алу
барысында жүзеге асады.
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге
асырудың мүмкіндіктері.
Пәнаралық байланыстың қазіргі оқыту – тәрбиелеу, білім беру жүйесінде
оқушылардың дүние танымын тереңдете отырып, оқытудың тиімділігін
арттыруға көмектесуі ғылыми педагогикалық дәлелдеме ретінде танылады.
Оқушылардың әр – түрлі пәндер бойынша алынған білім біліктерді қабылдауы,
түсініп – білуі, олардың жалпы ақыл – ойына серпін тудырып танымдық іс -
әрекеттерінің шығармашылық сипат беріп, барлық алынған білімдерін
жүйелейді. Пәнаралық байланыс арқылы оқытудың дамытушылық, білім және
тәрбие берушілік қызметі объективті түрде кеңейіп, дамып отырады.
Еліміздегі әлеуметтік – экономикалық, сонымен бірге рухани дағдының
кепілі, қажетті мәселелерінің бірі – бұл білім беретін барлық орта
мектептердің, әсіресе бастауыш мектептің, ұлттық мектептердің, білім беру
мазмұнын жетілдіру болып табылады. Алдымыздағы межеленіп отырған 12
жылдық білім жоспарының ішіндегі бастауыш мектептегі оқыту жүйесі де
басты назарда. Келешекте біздің қоғамымызда жеке тұлға қалыптастырудың
негізгі міндеттерінің негізгілерін бастауыш мектеп шешуі тиіс.(12,6),
Пәнаралық байланыс бастауыш сыныптарда білім және тәрбие беру
міндеттерін шешуге ерекше әрі маңызды роль атқарады. Бастауыш
мектептегі білімдердің жүйесі мазмұны жағынан өте күрделі әрі комплексті
болып келеді. Сондықтан олардың мәнімен меңгерілуі пәнаралық байланыс
деңгейінде жүзеге асырылуы қажет. Білім беру жүйесі бастауыш мектеп
оқушыларында өмір туралы дұрыс ой қалыптастырып, қоршаған дүниеге көз
қарасын бір тұтас жүйеге бағыттайды. Соған сәйкес, пәнаралық байланыс
бастауыш мектептің оқыту - тәрбиелеу үрдісіндегі теориялық білімді іс
жүзінде қолдануға мүмкіндік беріп, ғылымның түрлі салалары, тармақтары
жөнінде кең түсінігі бар тұлғаның тәрбиелеуге, олардың танымдық іс –
әрекетін дамытуға үлкен жағдай жасайды. Оқушылардың жалпы алынған білімі
тәрбиесі ардайым сараланып, бағаланып, әрі қарай өсіп отыруы қажет.
Бұл мәселе бастауыш мектептің білім мазмұнындағы көптеген принцптерге
сүйенеді. Мәселен, оқушылардың ұлттық мәдениеті тәлім – тәрбиені меңгере
отырып, жалпы адамзат мәдениетіне байланысты білімдерді сабақтастыру.
Оқыту әдісі кезінде пәнаралық байланыстарды пайдалана отырып қазіргі
заман ғылымының ғалым аралық байланыстардың ұғындыру сияқты түрлерін
міндетті түрде ұстану керек.
Осы орайда К.Ушинскийдің Шындықтың деректерінен нәр бермейінше жалпы
түрде ғана ақылды дамыту деген ретсіз, себебі адамның ойлауы деректерді
жинап, соларды өңдеу арқылы ғана дамиды, - деген тұжырымы дәлел бола
алады.
Қазіргі бастауыш мектепті оқытудағы білім беру білімнің шамаға
лайықтылығымен оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін игере отырып,
оқыту үрдісіндегі пәнаралық байланысты жүзеге асыруды талап етеді. Бұл
оқушының жеке тұлға ретінде дүние танымын қалыптастыруына тікелей ықпал
жасайды әрі мұғалімге өз жұмысының тиімділігін арттыруға себепші болады.
Пәнаралық байланыстың мәнімен маңыздылығына, оның ең қажетті
педагогикалық іс - әрекетінің бірі екендігін айта келе мынадай қортынды
жасауға болады: Пәнаралық байланыс бастауыш мектепте жан – жақты тәрбие
беруді комплексті түрде жүзеге асыра отырып, педагогикалық іс -
әрекеттің, еңбектің ғылыми негізде тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі.
Бастауыш мектепте пәндер арасындағы өзара байланысты әр дайым
ұйымдастырып жүргізіп отыру – оқушыларға ғылымдар негізін игерудің,
сонымен бірге білім беруді дамытудың қажетті әрі келелі шарты.
Педагогикалық – методикалық әдебиеттерде, ғылыми еңбектерде, мерзімді
баспасөз беттерінде пәнаралық байланыс жөнінде көбінесе жоғарғы кластарға
қатысты айтылады. Бұл неліктен? Бастауыш мектепте пәнаралық байланыс
мәселесі туралы айтудың қажеті жоқ па? Осы сұраққа жауап іздеп көрелікші.
Пәнаралық байланыс оқу программаларының өзара сәйкестілігі арқылы
анықталатыны белгілі. Мектепте қазіргі кезеңде бұл ұғым кең мағынада
қарастырылуда. Оқу пәндерінің өзара байланысында олардың мазмұндарындағы
ортақтықты ғана емес, жалпы оқу процесіндегі ортақ мәселелер ескерілуі
керек. Олай болса, пәнаралық байланыс барлық кластардағы пәндер үшін
қажет.
Мектепте пәнаралық байланысты жүзеге асыруда жұмыстардың бір түрі – пән
мұғалімдерінің календарьлық, тақырыптық сабақ жоспарларын жасағанда бір –
бірімен кеңесіп, өзара келісіп отыруы. Ал бастауыш класс мұғалімдері
бірнеше пәндерді өздері жүргізетіндіктен, пәнаралық байланысты жүзеге асыру
бағытындағы бұл жұмысты оңай шешеді. Мысалы, 2 – класс мұғалімі
оқушылардың Еңбекке баулу пәнінен алған білімдерінің оқушы есінде ұзақ
сақталу үшін сол сабақты басқа пәндермен байланыстырып жүргізуі керек.
Соның нәтижесінде мұғалім әр пәнді немесе оның белгілі бір бөлімін,
тақырыбын өткенде қандай мәселелерге жете көңіл аудару керек екенін
біледі.
Жоспарды пәнаралық байланысты ескере отырып жасау - оны жүзеге
асырудың бастамасы ғана. Мұнда бір пән материалдарының өтілу уақыты, оған
бөлінген сағаттар саны материалдардың мазмұнымен орындалатын
жаттығулардың көлемі басқа пәндермен ұштастырылады. Алдыңғы қатарлы
бастауыш класс мұғалімдерінің іс – тәжірибесі осылай жұмыс істеген
ұстаздардың шәкірттері Еңбекке баулу пәнінен алған білімдерін дүниетану,
ана тілі, бейнелеу сабақтарында еркін қолдана алатындарын көрсетеді.
Мысалы, бастауыш класс мұғалімдері К.Нұрабаева, З.А.Пейль,
М.Тастановалар (№1, №2 Ұңгіртас орта мектептері) Табиғаттанудан термометр
арқылы температураның тәуліктік өзгерісін бақылау нәтижелерін графикпен
кескіндеп, оның мазмұнын талдау үшін қарапайым бағанды немесе сызықты
диаграммаларды қолданды. Термометрдің шкаласын сынап бағанасы биіктігінің
өзгеруінің (қосу мен азайтудың қасиеттерін оқытып) үйретуге пайдаланды.
Сондай – ақ айналадан математикалық фигураға ұқсас заттарды көріп, тани
білуге, ал сурет сабағында олардың жазықтықтағы суреттерін кескіндеуге,
еңбекке баулу сабағында геометриялық денелердің модельдерін жасауға
үйретеді. Олар оқушылардың еңбекке баулу пәнінде жасаған әр түрлі
геометриялық фигуралары (үш бұрыш, төрт бұрыш, шеңбер т.с.с.) математика
сабақтарында жаңа материалды игеруге, түсініктерін нақтылау үшін оны
жаттығулармен бекітуге пайдаланып отырады.(7,3)
Бұл мектептерде мұғалімдердің сабақ жоспарларын қарау кезінде, бір –
бірінің сабақтарына қатысу және соны талқылау үстінде, методикалық
бірлестіктер жұмысында пәнаралық байланысқа ерекше көңіл бөліп отырады.
Жоғарыда аттары аталған мұғалімдер мысалы, Еңбекке баулу пәнін оқытқанда
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырады,
жасалған жұмысының өмірде қажетті орнын, оның пайдасын, қолдану тәсілін
игереді. Пәнаралық байланыс арқылы Еңбекке баулу сабағында олар
іскерлікке, тазалыққа үнемшілдікке дағдыланады. ана тілімен байланыстыра
оқытқанда мыналарды басшылыққа алады: Оқушыларды қысқа, тұжырымды,
мағыналы сөйлеуге математикалық терминдер сөздігін меңгертуге, жазу
ережесін дұрыс қолдануға жаттықтырады. Ана тілінің математикамен байланысы
оқушылардың сөздік қорын байыту, ойын дамыту үшін пайдалы. Сондықтанда
бастауыш мектеп мұғалімдері осы мүмкіндіктерді тиімді пайдалана білуі
керек. Ол үшін пәнаралық байланыс жөніндегі педагогикалық,
материалдарды оқи отырып, оларда тұжырымдаған принцптерді бастауыш
кластарда оқытылатын пәндерге, оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне
сәйкес қолдану мүмкіндіктерін қалыптастыру керек.
Әңгімемізге арқау болып тәжірибелерін сөз етіп отырған мұғалімдеріміз
оқушылардың табиғаттағы өзгерістер туралы алғашқы түсініктерін дамытып
тереңдету үстінде жыл мезгілдерінің қалай өзгеретінін, күн мен түннің қалай
ауысатынын қандай факторлардың әсерінен ауа райының өзгеретінін, неліктен
қар немесе жаңбыр жауатынын әр пәндердегі ұғымдарды пайдалана отырып
түсіндіреді.
Оқушылар мұғалімнің басшылығымен осы құбылыстарды қарастыра отырып,
өсімдіктермен жануарлар тіршілігін де жан – жақты бақылайды. Табиғатты
сүюге, оны қорғауға үйренеді. Сөйтіп математика, табиғаттану, еңбекке баулу
сабақтарын байланыстыруда оқу тәрбие процесіндегі ортақ мәселелер
ескеріліп отырылады.
Пәнаралық байланыс – түрлі оқу пәндерінің арасындағы өзара
байланысын айқындау шарты және білім берумен оқыту талаптарының бірі.
Пәнаралық байланыстың қажеттігі дүниенің бірлігін бейнелейтін ғылыми
білімдер мен сенімдер жүйесін қалыптастыру міндеттерінен туындайды. Ол
оқу пәндерінің топтары деңгейінде табиғаттың, қоғамның, адамдардың
өзара әрекеті жөніндегі жетекші және жалпылама қағидаларды қамтиды.
Оқу пәндерінде қарастырылатын аталмыш қағидалар оларды білім беру
мазмұнының біртұтас жүйесіне біріктіреді. Бұл жерде пәнаралық
байланыстың дүниетанымдық қызметі маңызды рөл атқарады.
Пәнаралық байланыс негізінде білімдер жүйеге келтіріледі, олардың
беріктігі қамтамасыз етіледі. Пәнаралық байланыс бірқатар оқу пәндеріне
ортақ негізгі қағидалар, ұғымдар, деректер, ғылыми таным әдістері
арасындағы өзара байланысты қамтамасыз етеді.
Пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында оқу материалының
қайталанбауы, тиімді орналасуы, мұғалімдердің бірлесе жұмыс істеуі
сияқты бірқатар педагогикалық ұйымдастыру мәселелері шешіледі.
Бастауыш сыныптарда пәндерді оқыту барысында пәнаралық байланысты
үнемі ескеріп отыру қажет. Пәнаралық байланыс білім, білік және
дағдының тұтас жүйесінің дұрыс қалыптасуына ықпал етеді, оқушылардың
әр түрлі пәндерден алған білімін орынды қолдана білуіне көмектеседі.
Мысалы Еңбекке баулу пәнінің басқа пәндермен байланысын сөз
еткенде, ең алдымен тақырыптық байланыстарға назар аударған жөн.
Аталмыш байланыстар негізіне әр түрлі жағдайларда қарастырылатын жалпы
түсініктер мен ұғымдар алынады.
Бастауыш сыныптардағы пәндердің басты мақсаты – оқушының жеке
тұлғасын қалыптастыру, оларды қоршаған ортаның әсемдігін өнер түрлері
арқылы түсіне білуге тәрбиелеу. Аталмыш пәндердің мазмұны
байланыстырып сөйлеу дағдыларына үйретуге, әр түрлі жанрдағы
мәтіндердің формасы мен мазмұны арасындағы үйлесімнің мәнін ұғынуға
мүмкіндік береді. Еңбекке баулу пәнін басқа пәндермен тығыз байланыста
өткізу үшін бастауыш сынып мұғалімі пәнаралық байланысты жүзеге асыру
мүмкіндігі мол тақырыптарды алдын – ала анықтап алуы қажет. Дүние тану
пәнінің мазмұны Табиғат блогы бойынша еңбекке баулу пәнімен табиғат
объектілерін, құбылыстарын, әсем көріністерін, өсімдіктермен жануарларды,
оларды қорғау қажеттігін бейнелейтін шығармалар, жұмбақтар, мақал –
мәтелдер, ертегілер, аңыз - әңгімелер, өлеңдер т.б. арқылы байланысады.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныптарына арналған ана тілі
оқулықтарындағы көркем шығармалар негізінен халық ауыз әдебиеті үлгілерін
және балаларға арналған белгілі жазушылардың туындыларын қамтиды. ((
Сонымен бірге әдебиет теориясының түрлері: теңеу, эпитет, метафора, негізгі
ой, ұйқас, гипербола жөнінде қарапайым түсініктер берілді. Бұл түсініктер
әр бір бөлімді қортындылауда анықтама түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2 - 4 І тарау. Бастауыш мектептің
оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық
негіздері.
1. Пәнаралық байланыс туралы түсінік.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 - 18
2. Бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге
асырудың мүмкіндіктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19 - 28
ІІ тарау. 2 – сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында
пәнаралық байланысты жүзеге асыру.
2.1. Еңбекке баулу пәнінің мемлекеттік стандартын, бағдарламасын,
әдістемелік құралын, талдау озат мұғалімдердің іс тәжірибесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29 - 33
2.2. 2 – сынып оқушыларына еңбекке баулу пәнін оқыту барысында
пәнаралық байланыстың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 - 49
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 50 - 51
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .52 - 53
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі:
Қазақстан мектептері өз жылнамасында қайта құру, жаңарту тәрізді сан
алуан кезеңдерді басынан өткізді. Ұзақ уақыт бойы басқаша болған
педагогтармен мектеп тәрбиешілері және жоғарғы оқу орындары үшін жұмыс
күрделі болды. Еңбек пәні сабақтарында ескі жүйе жұмыс істемей бүгінгі
білім берумен тәрбие жұмысы жаңа бағдарлануды талап етті. Қазақстан
Республикасының 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы білім
жүйесіне үлкен жаңалық және салмақтық жауапкершілік әкелді. Бұның өзі білім
беру заңына, бағдарламаларға, жаңа буын оқулықтарына әлі де терең үңіліп,
өзгертулерді енгізуді талап етеді. Білім берудің жаңа сапасына қол
жеткізуге бүкіл халық ат салысуда. 1 – наурыз 2006 жылы Қазақстан
президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған
жолдауында: Бүгінгі білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігін арттыру,
Қазақстан халқының мәдениетін өркендету және экономикалық, қоғамдық
жаңару қажеттіліктеріне сай келетін білім беру жүйесі қажет деп көрсетті.
Білім беру реформасы Қазақстанның – бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз
етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі екенін анықтады.
Қазіргі мұғалім қоғамдағы болып жатқан тез өзгеріп тұратын әлеуметтік –
экономикалық, педагогикалық ғылыми өзгерістерге тез төселгіш , жаңаша
ойлау жүйесін меңгерген, жеке шығармашылық кәсіби түрде оқушылармен тез
ортақ тіл таба алатын педагогикалық үрдісте жүйелі бағыттармен жұмыс істей
алатын болуы керектігіне зер салып ойлау мен бойлауды қажетсінеді. Осы
тұрғыдан оқу – ағарту ісінің барысында нені қалдыру нені қайта қарап
өзгерту керектігі туындап отыр. Олай болса осы айтылғандардың аясында
кезегін күтіп тұрған және бұрыннан мүлде еленбей келген, ендігі жерде ел
болуымызға мейлінше қажеттілігі айқын бір нәрсе мектепте жүргізілетін
еңбекке баулу сабағы.
Бұл сабақтың жас ұрпаққа берері мол. Ұлттық мәдениетімізбен
өнерімізді көркейтуге өмірдегі сұлулық пен көркемдікті тануға мамандықты
таңдап алуға, заттардың ерекшелігімен қасиетін түсініп үйретуде, жалпы
алғанда еңбекке баулу пәнінің маңызы зор. Еңбекке баулу пәні баланың
туындысынан табиғатында бар таланты болса, оның көзін ашып жетілдіруге
көмектеседі. Баланың өсіп - өнуінде, оның жеке тұлға болып қалыптасуында
осындай үлкен мәні бар еңбекке баулу пәніне бүгінге дейін зер салып көңіл
аударылуы жеткіліксіз. Еңбекке баулу сабағында бала қоршаған ортаны
қабылдап, өздігінен әр заттың қасиетіне және ерекшелігіне көңіл қою үшін
зерттеу жұмысына тақырып етуіміздің бірінші себебі осы.
Мектеп өмірінде басталған мұғалім ретіндегі жұмысымда сабақтың нәтижелі
болуы, еңбекке баулуда дұрыс жолын пәнаралық байланыс арқылы меңгерту
баланың көркемдікті қабылдауына байланысты екендігіне әбден көз жеткендік
екінші себеп болды. Еңбекке баулу пәнін оқытуда көзделетін мақсат
оқушыларды еңбекке ынталы етіп тәрбиелеу, қарапайым тұрмыстық және
өндірістік заттарға биік талғам тұрғысына қарау табиғат пен адам
өміріндегі сұлулықты қорғай білуге баулу. Осы тұрғыдан пәнаралық байланысты
оқытудың тиімділігін зерттеген авторларда баршылық. Еңбекке баулу пәні
арқылы оқушылардың жеке басын дамыту мәселесін ұлы ойшылдар Сократ, Әл –
Фараби, Абай, Аристотель сияқты философтарымыз зерттеген. Уақыт өткен
сайын жас жеткіншектерді оқытып тәрбиелеуде психолог педагогтардың да
еңбектері айрықша болды. Я.А.Коменский, А.С.Макаренко, М.Жұмабаев,
Л.Н.Толстой, Ы.Алтынсарин. Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын
зерттеу мен қатар көптеген ғалымдар орасын зор көңіл бөлуде. Мысалы,
В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг, В.Н.Максимова, В.Н.Малахов т.б.
болды. Республикамызда соңғы жылдарда жарық көрген мемлекеттік құжаттарда
Білім туралы заңдарда (1999ж.) Мемлекеттік білім бағдарламасында (2000ж.)
болашақ қоғам мүшесі келешекте оның белсенді қайраткері болатын жастармен,
оларды білім алып дамытумен айналысатын мамандарды білімді де парасатты,
шеберде іскер етіп даярлауға көңіл бөлу керектігі атап айтылған. (20,2)
Ғасырлар өткен сайын өмір талаптарына сай ұрпақ оқытып тәрбиелеу
туралы ойлар өз жалғасын тауып, психолог – педагогтардың еңбектерінде
орын алып отырған. Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, Ы.Алтынсарин,
А.Г.Ананев, А.Н:Леонтьев, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий, А.Н.Лук, Т.С.Сабыров,
Р.М.Қоянбаев т.б. ғалымдар еңбектерінде бастауыш сынп оқушыларының еңбекке
баулу пәні арқылы пәнаралық байланысқа қызығушылықтарын қалыптастырудың
теориялық негіздерін анықтаған. Бүгінгі білім беру саласына түбегейлі
енгізіліп, жұмыстар жүргізілуде десек те қазіргі заман талабына сай,
бастауыш мектептің оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың
педагогикалық негіздерін қалыптастыруды жетілдіріп қана қоймай оны
түрлендіре дамыту келелі мәселе ретінде қаралып көңіл бөлуді керек етеді.
Білім берудің мазмұнын жетілдіру мәселесі осы тұрғыдан әлі де болса
толық шешлімеген, енді ғана ғалым педагогтардың еңбектері, қазақ
авторларының қазақ мектебіне арналған оқулық бағдарламаларының жарық көріп
отырғанын айтуға болады.
Осы көкейтестілікке сәйкес диплом жұмысымның тақырыбын Еңбекке
баулу пәнін оқыту барысындағы пәнаралық байланысты жүзеге асыру - деп
алдым.
Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы Үкіметімен Білім және Ғылым
министрлігінің оқушылар білімі мен тәрбиесі сапасын көтеруге,
олардың еліміздің өткендегі тарихына, мәдени мұрасына, әдет –
ғұрпына, салт – дәстүріне танымдық қызығушылығын қалыптастыруға
байланысты, еңбекке баулу пәні арқылы пәнаралық байланыстың міндеттерін
жүзеге асыруды көздейді.
Зерттеудің пәні:
Бастауыш сыныпты оқыту процесінде еңбекке баулу пәні арқылы
пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық негіздері.
Зерттеудің объектісі:
Бастауыш сыныпты оқыту процесі.
Диплом жұмысының мақсаты:
Бастауыш мектепте Еңбекке баулу пәнін оқыту барысында пәнаралық
байланысты жүзеге асыру жолдарын зерттей отырып, нәтижелерін анықтау.
Мақсаттан туындайтын міндеттер:
1.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру жағдайлары мен деңгейлері.
2. Еңбекке баулу пәні сабағында оқушыларға пәнаралық байланыстың
жұмысын жетілдіру жолдары.
3. Оқушылардың 2 – сынып оқушыларына еңбек пәнін оқыту барысында
пәнаралық байланыстың нәтижесі.
Зерттеудің әдістері:
Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға, әдістемелік құралға теориялық талдау жасау. Мұғалімдердің
озық тәжірибелерін оқып үйрену, оқу процесінде пәнаралық байланыстың
нәтижелерін бақылау.
Зерттеудің базасы:
№ орта мектеп, 2 – сынып.
Димлом жұмысының құрылымы:
Кіріспеден, 2 – тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
І тарау. Бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге
асырудың педагогикалық негіздері.
1.1. Пәнаралық байланыс туралы түсінік
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық,
психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыданда көптеген
ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейде қарастырған В.В.Давыдов,
И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг, В.Н.Максимова, В.Н.Малахов, т.б. болды.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізіне дүниеде барлық заттың,
құбылыстардың бірімен – бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен – бірі байланыста болады. Оқушының өз
болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру білімінің
ең маңызды мақсаты болып табылады. Адамды биологиялық және әлеуметтік
құбылыстардың бірлігі ретінде құрастыру оны тұлға деп түсінуі философия
ұғымына жатады. Тұлға - нақты тарихи ұғым. Тарихтың барысында адам мен
қоғамның ара – қатынасы елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Осыған
байланысты адам тұлғасының нақты мазмұны да өзгереді. Тұлға – белгілі
бір қоғамдық қатынастар тұсында өмір сүретін адамның негізгі үш жағы
бірігуінің нәтижесі.
1. биогенетикалық нышандар;
2. әлеуметтік қатынастар;
3. психоәлеуметтік қасиеттердің тұтаса бірігуінің нәтижесі.
Қазіргі кезде тұлғаның мәні жайында екі негізгі консепциялық көзқарас
бар:
1. тұлғалық адамның функциялық сипаттамасы;
2. тұлғаның әлеуметтік мәніне қарай сипаттамасы;
Философия ғылымы тұлғаны атқаратын роліне қарай сипаттамай, мәніне
қарай сипаттау, бұл ұғымның мазмұнын тереңірек ашып көрсетіп адамның
өзіндік санасын, мінез – құлқымен ерік күшінің қайнар көзін белсенді іс -
әрекеттің субъектісі екенін анықтап береді. Тұлға – адамның қоғамдық
қатынастарымен қызметінің жеке адам шоғырлануының көрнісі, дүниені танып
білудің және өзгертудің құқығы мен міндеттерінің эстетикалық, этикалық
және басқа әлеуметтік нормалардың шоғырланған бөлігі. Тұлға - әр дайым
әлеуметтік тұрғыда жетілген адам болып табылады. Ғылыми техника дамыған
сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді. Осының барлығы табиғат байлығын
игерудегі адам миымен күшінің жұмысы. Адам, табиғат, қоғам – бір тұтас
дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір – бірімен байланысты қабылдау таным
үрдісі арқылы жүзеге асады. Адамзаттың қоғамның пайда болып қалыптасуы
қоршаған табиғи ортаның қасиетті шарттарының, жағдайлардың болуына
байланысты.
Философия мен ғылымның танымдық мүмкіндіктеріне тарихи талдау жасап,
адамның білім системасында философияны алатын орнын анықтау ғылымен
философияның шыққан тегі, түп – тамыры бар екенін көрсетеді. Философиямен
арнайы ғылыми білімнің ара қатынасында үш негізгі тарихи кезеңді аңғаруға
болады.
1. Ертегілердің алғашқы бір тұтас білімдерінің жиыны барлық
пәндерді қамтитын философия деп аталды, бұл алғашқы білім, ғылым
бастамаларында философия бастамаларында қамтыды.
2. Білімдердің мамандануы, яғни жекеше нақты ғылымдардың
қалыптасып біртұтас жиынынан бөлініп шыға бастауы; бұл процесс
көптеген ғасырлар бойы әсі- ресе XVII – XVIII ғасырларда
жылдамдата жүрді.
3. Бірқатар ғылымдардың теориялық тарауларының қалыптасып олардың
біртіндеп интеграциялануы, бірігуі.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге нақтылы
шындықты түсіну кезінде көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүние таным қалыптасты. Адамгершілік, батырлық байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану – сезіну мен түйсінуге сүйсініп, қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнені қабылдау тұрғысында жүзеге асты. Пәнаралық
байланыстың философиялық негізіне дүниедегі барлық заттың, құүбылыстардың
бірі мен бірінің өзара байланыстылығы болып отыр. Негізінен оқу пәндері әр
ғылымның логикасына сүйенетіндіктен олар бір – бірінен өз алдына
оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті – дара
байланыстылықты танып – білу. Ең басты қазіргі кезде өздігінен білім
алудың, оқудың өзекті мақсаты диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды
жүзеге асыру. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан
әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды , оқиғаларды
түсіндірумен шектелмей, пәнаралық байланыс негізінде білім беруді
көздеуді жолға қою қажет. Пәнаралық байланыс кезінде материалдың өзара
байланысын, бір – біріне тигізетін ықпалын ортақ, негізгі тенденцияларын,
әлеуметтік, экономикалық рухани ортақ белгілерін бір – бірімен сабақтастыру
ортақ заңдылықтарын ашуды көздеу тиіс. Оқушылардың меңгерген білімдері
сайып келгенде әрбір жеке тұлғаның көзқарасына, сеніміне өмірлік – құндылық
бағдарына, мінез – құлқының қағидасына айналуы керек. Қазіргі талап
бойынша қоғам табиғат, адам арасын пәнаралық байланыста оқытуды мақсат
етіп оқытсақ, ізденсек, ұлы педагог ақындарымыздың еңбектерін пайдалануға
болады. Филосов М.Орынбеков Абай философиясының негізі адам проблемасы
екенін ашық көрсеткен. Абайдың уағыздағаны адам бойындағы адамгершілік,
ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін өзі бақылау, ұяттылық,
парасаттылық. Абай аңсаған адам тәрбиесі үнемі оқу – ағарту ісінің алдына
қойған мақсаттарының бірі болып келеді. әсіресе қазіргі таңда жеке тұлға
тәрбиесін жоғары деңгейге көтеру Абай шығармалары мен ой – пікірлеріне
соқпай өту мүмкін емес. (16, 29) Бастауыш сынып оқушыларына білім мен
тәрбие беруде бұл өлеңдердің алатын орнына жетпейді. Осындай тәлім –
тәрбиені мұғалымдер сабақ өту үрдісінде пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыру арқылы оқушыға жеткізе алады. Абай философиясы қазақ
халқының мүліктік, дүниелік байлығына гөрі рухани байлығын дәріптеген.
Ғұлама ақын тұлға арасындағы қарым – қатынасты, тіл байлығын,
ақылдылықпен – тапқырлықты, әділеттілікті уағыздаған. Философиялық
тұрғыдан алғанда адам қоршаған дүниенің ішінде тіршілік етеді. Оның көз
қарасы бүкіл дүниемен, табиғатпен, қоғаммен қатынас жасау арқылы дамиды.
Қазіргі өркендеген қоғам өзгерісі адаммен қоғам арасындағы жаңа
байланысты тудырып олардың дүние туралы көзқарасын өзгертуге себепші болып
отыр. Көзқарастың қалыптасуы мектеп қабырғасында білім алу барысында
жүзеге асады.
Сондықтанда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тұлғасын
пәнаралық байланыс негізінде қалыптастыруда философия, педагогика,
психология және жеке пән әдістемелерінің бір – бірімен байланыс бар.
Оқушыларға тиянақты білім берудегі сол бұрынғы білімнің бір – бірімен
байланыстылығын философта да ерекше атап көрсеткен. Мұғалімнің көздейтін
мақсаты оқушыларға берілетін ғылыми білім негіздерінің бірлігін,
пәнаралық байланысын сақтап отыр. Пәнаралық байланыс кезінде оқушылардың
ойының тиянақталуына, қиялдануына, ұғымды меңгеруге, ойда сақтау
мүмкіндіктерін арттыруға жағдай жасалады. Бастауыш сыныптардағы
оқушылардың шығармашылық тұлғасын қалыптасыруда білім мазмұнының
тиімділігі, оқытудың тиімді әдістерін іздестіру жолдары пәнаралық
байланысты күшейтуге себебін тигізеді.
Қазіргі кездегі білім беру ғылымның, мәдениеттің, ғылыми техникалық
прогрестің даму деңгейіне сай болуы қажет. Білімнің мазмұны ғылымдардың
өзара байланыс, өндіріспен қоғамдық дамудың жаңару барысына тікелей ықпал
жасайды. Осыған байланысты қазіргі күрделі қайта жаңғыру кезінде
бастауыш мектептегі оқыту процесінде пәнаралық байланыс ерекше
педагогикалық маңызды мәнге ие болуда.
Бастауыш мектепте пәнаралық байланыстың педагогика ғылымында
қалыптасқан идеяларының өзіндік даму тарихында Батыс Еуропадағы
педагогикалық идеялар мен тұжырымдардың бастауында атақты педагогтар
Я.А.Коменский, Д.Ж.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоций, И.Ф.Гербарт пәнаралық
байланысты педагогикалық ғылымының күрделі мәселелеріне жатқызды. Олар
жас буынға, келешек ұрпаққа білім беруге табиғат құбылыстарының өзара
байланысы жөніндегі көзқарастарын, дүниетанымын дұрыс қалыптастыру керек
екендігіне баса назар аударған. Пәнаралық байланыс – түрлі оқу пәндерінің
арасындағы өзара байланысын айқындау шарты және білім берумен оқыту
талаптарының бірі. Әлемнің бірлігін бейнелейтін ғылыми білімдермен
сенімдер жүйесін қалыптастыру міндеттерінің шартынан пәнаралық байланыс
қажеттігі туындайды. Оқу пәндерінде қарастырылатын табиғат, қоғам,
адамдардың өзара әрекеті жөніндегі негіздер олардың білім беру мазмұнының
біртұтас жүйесінді біріктіреді. Осы арада пәнаралық байланыстың дүниеге
көзқарас қызметі өте маңызды және шешуші рөл атқарады. Дүниеге көзқарас
дегеніміз – адамдардың, жеке адамдардың іс - әрекетіне терең әсер ететін
әлем және оның даму заңдылықтары жөнінде табиғат және қоғам құбылыстары
мен барыстары жөнінде біртұтас тиянақты көзқарастар жүйесі. Дүниенің өзі
микро, макро, мега жүйелерді құрайтын бір – бірімен көп салалы
байланыста болатын объектілермен құрылыстардың жиынтығы болса, дүние
танымның негізі дүние туралы белгілі бір білімдердің жиынтығы кіреді.
Дүние таным әр түрлі білімдерді игеру барысында, сонымен бірге күнделікті
көзқарастарды санада түю нәтижесінде қалыптасады.
В.Скакун пәнаралық байланыстағы оқушыларды тәрбиелеу және дамыту
әдістерімен құралдарын пайдалануда әрбір пәннің дүниетанымдық идеясын
ашуға, қоғамдық құрылыстың өмірімен байланысына, оқушылардың танымдық
белсенділігін өз бетінше жұмыс жасауын дамытуға көп мән берді. Пәнаралық
байланыстардың тәрибиелеу функциясы оқушыларда диалектикалық –
материалистік дүниетанымды, дұрыс дүниге көзқарасты қалыптастыруды
көздейді. Дүниетанымның маңызды элементтерінің бірін әлемнің тұтас
бейнесі, ондағы адамның ролі мен орнын құрайды.
Осыған сәйкес бастауыш мектеп оқушыларына білім және тәрбие берудің,
дүние танымын қалыптастырудың аса маңызды құрылымының бірі пәнаралық
байланыс болғандықтан пәнаралық байланыстың негізгі міндеттерін көрсетсек.
1. оқушылардың оқыту процесіндегі пәнаралық байланысты түсінуін,
саналы қабылдауын, танымдық белсенділігін қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру;
2. оқу пәндерінің оқушыларға білім мен тәрбие беру, пәнаралық
байланыс орнату мүмкіндіктерін айқындау мақсатында білім
беретін орта мектептің оқу жоспары мен бағдарламаларына
талдау жасау. Барлық мұғалімдердің пәнаралық байланысты
практикалық қызметінде әрдайым пайдалану.
3. мектептен тыс және сыныптан тыс жұмыстардың пәнаралық
байланыста жүргізіуі. Бұл міндетті шешу озық тәжірибелерді
жинақтауды, жұмыстың неғұрлым тиімді түрлерін практикада
пайдалануды қажет етуі.
4. мұғалімдерді оқушыларға пәнаралық байланыс негізінде білім мен
тәрбие беру дайындығын және қандай жағдайда екендігін білуі.
Бастауыш мектеп оқушыларының жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру да
дамушы жеке бастың психологиялық құрылымының ішіндегі, оның тұқым
қуалаушылық арқылы берілетін қасиеттер нақты айтқанда көңіл күй, ерік,
зеиін, сол сияқты қоғам тәжірибесі білім мен білік дағдылар, әлеуметтік
бағыт, қызығушылық қабылет түрткі, сенімдермен бірге дүние танымда ерекше
құрылым бөлігі болып саналады. Бастауыш мектеп оқушыларының дүние танымын
қалыптастыруының басты құралы іс - әрекет болып табылады. А.А.Люблинская:
Адамның іс - әрекет бүтіндей тізбек немесе практикалық ақыл ой
әрекеттерінің белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі
болып табылады,- деп тұжырымдайды. Яғни әр түрлі іс - әрекеті арқылы
жеке тұлғалар қарым қатынасқа түсіп, қабілеті, мінез құлқы жетіліп, дүние
танымы қалыптасады. Адамның өмір жасын анықтауда іс - әрекет негізгі роль
атқарады. Қазақтың көрнекті қоғам қайраткері бастауыш мектепті дамытуға
зор үлес қосқан ғалым А.Ахмет Байтұрсынов адам кішкентай кезінен бастап –
ақ өзін қоршаған ортаның неден тұратынын таным – біліп, оқып үйренуі керек
екеніне көп назар аударды.(16,6() Балалардағы дүниетанымның қалыптасуы
қоршаған ортасын танудан басталатындығын айта келе соны танып білуде ақыл
оймен білім қажетін анықтап көрсетеді.
А.Байтұрсынов ұлттық рух, халықтық дәстүр ата – баба тағлымы, ұрпақтар
сабақтастығы мәселелерін қамтыған, бастауыш мектеп жасындағы балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың нақты жолдарын көрсетіп кеткен ойшыл ғалым
әсіресе ана тілі арқылы ұлттық өркендеу, танудың маңыздылығын дүние
танымдық, мәдени әлеуметтік тұрғыда түсіндіру кезінде туған ананың ақ
сүтіне, туған халқының кәусарына, өз ұлтының өмір салтына қанбаған
адамның қадірсіз болатындығын анық көрсетіп жазған. Атақты қазақ педагогы
әрі біртуар ақыны М.Жұмабаев бала дүниетанымын қалыптастырудағы білім мен
тәрбиенің орнын және маңызын сипаттап берді. Оның Бала тұрмыспен көзбе –
көз таныссын, жан – жануардың тұрмысын бақыласын жанында көп білім болсын,
жаратылыстың тұрмысымен таныс болсын. Міне, сонда баланың қиялы өткір һәм
бала болмақ, - деп жазған тұжырымыда осыған дәлел.(10,7)
Дүниетану пәнінің қазіргі мазмұнымен тұспа – тұс келетін Ж.
Аймауытовтың оқудың күнделікті өмірімен, қоршаған ортамен байланысына
қатысты тұжырымдамалары көрсетілген еңбектерінде де балалар дүниетанымын
қалыптастыру сипаты анықталған. Ол бастауыш мектеп оқушыларына арнап
оқулық, әдістемелік нұсқау жазды. Оқушыларды оқытып тәрбиелегенде затты,
құбылысты көрсете бақылата отырып табиғат аясында берген білімнің тиянақты
әрі мәнді болатындығын дәләлдеді. Ғалымның Тәрбиеге жетекші, психология
және өнер таңдау, қазақша ой таныту әдістері т.б. еңбектерінде де
сауатсыздықты жою, келешек ұрпақ тәрбиесі, ана тілі мәселелерін шешудің
жолдарымен қатар, қазақ балаларының дүниетанымын қалыптастыру бағытындағы
тұжырымдар жасалынады. Мәселен дүниедегі шындықты қоршаған заттармен
құбылыстарды тану үшін ұғым пайда болатындығын, сол ұғымның қалыптасуына
көрген білгендерді таңдау, іріктеу, игеру, ұғу, үйлестіру қажет екендігін
нық көрсетіп берді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда және
оларды оқыту барысындағы білімдік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерді
шешуде пәнаралық байланыстың маңыздылығы мынадан көрінеді.
- Пәнаралық байланыс оқу пәндерінің арасындағы өзара
байланыстың дамуына және танымдық іс - әрекеттің белсенді,
ауқымды болуына жол ашады;
- Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымының қалыптасуына
білім мазмұнындағы барлық құрамдас бөліктерінің байланыста
болуы пәрменді ықпал етеді.
- Толыққанды тәрбие беру жүйесінің барлық салаларын кешенді
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді:
- Пәнаралық байланыс бастауыш мектеп мұғалімінің жүргізетін
педагогикалық әрекетін ғылыми негізде ұтымды
ұйымдастыруына себепкер болады.
- Пәнаралық байланыс көптеген оқу пәндеріне ортақ жетекші
ұғымдармен қағидалар, деректер, ғылыми таным әдістері
арасында өзара байланыс орнықтырып оқушыларда дұрыс, кең
әрі қажетті дүниетанымдық білімдермен көзқарастардың пайда
болуына жәрдемдеседі.
Қазіргі кездегі Республикамызда қолға алынған білім беру жүйесі
реформалау ісі осы саналы жан – жақты өзгертуге бағытталған кешенді
шығармалар мен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа үрдістің
мақсаты, бағыты, сипаты, Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді
мемлекет болуына ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кірігуіне
тығыз байланысты. (20,3)
Білім туралы заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі
ЮНЕСКО ұсынған халық аралық білім жүйесіне сәйкестендірілген. Осы Заңның
8 – бабында Білім беру жүйесінің басым міндеті ретінде оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халық аралық,
ғаламдық, коммуникациялық желілеріне шығу деп аталып отыр.
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену педагогика теориясымен оқу – тәрбие
үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты: білім берудің парадигмасы
өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас басқаша қарым –
қатынас, өзгеше менталитет пайда болуда. Педагогикалық технологияның
кеңінен қолданылуына және ғылымның роліне мән беруде оқыту технологиясын
жетілдірудің психологиялық – педагогикалы бағыттағы негізгі ой тұжырымдары
былайша сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып ақыл ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл – ойы әрекетінің
динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыларға білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту
бағдарламасына өту;
Бұл бағытта білім берудің әр – түрлі нұсқаудағы мазмұнын, құрылымы
ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар.
Сондықтан әр – түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен студенттердің
жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынып
қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық
технологияларын меңгермейінше сауатты, жан – жақты маман болуы мүмкін емес.
Жаңа технологияның меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік
адамгершілік, рухани азаматтық және де басқа көптеген адами келбетін
қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу тәрбие үлгісін
тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Педагогикалық технологияларды
мәнділігіне, қолданылуына, ұйымдастырылуына қарай бірнеше топтарға бөледі.
Қолдану деңгейіне қарай (жалпы педагогикалық, пәндік, жеке әдістемелік,
модульдық) психикалық дамудың жетекші факторына қарай (биогендік,
социогендік, идеалистік қабылдау консепциясы бойынша (ассоциятивтік –
рефлекторлық, дамытушы т.б.) Қазіргі кездегі әдебиеттерде 50 - ден астам
педагогикалық технология қолданып жүр. Сол технологияның ішінде мен өз
тәжірибемде бастауыш мектепті оқыту процесінде пәнаралық байланысты
жүзеге асырудың қандай педагогикалық негіздері бар деген сауалға тоқталсақ.
Оқушыны қоршаған орта, ақпарат әлеміне, өзіне, өзінің іс -әрекетіне өзінің
дербес интеллектуалдық оқытуда айырмашылығы – теориялық білімнің өте
аздығы, оның есесіне өзіне тән сабақ құрылымы жасалған әр кезеңге сай әдіс
тәсілдер, стратегиялар, яғни оқыту үшін мұғалімге инстурменттер берілген.
Мұнда да мұғалімнің шеберлігі инстурментті өз орнына ұтымды қолдана білуі
де аса қажет.
Шығыс даналығы былай дейді: Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең
есімде қалар. Істеуін көрсетіп берші, үйреніп аламын яғни бұл баланың
ынтасын жетелеу арқылы оқыту, үйрету қажет деген сөз. Балалардың өз бетімен
әрекет істеуге құштарлығы, өзім - өзім істеймін - деген кездерінде
байқалады. Ол кездегі олардың өз беттерімен тырмысып, өзіне - өзі істеуі
жайдан күрделіге өтуге құлшыныс сатылар бәрімізге таныс. Бірақ танымдық
әрекеттерге ұмтылыстары өзіндік істерге ықыластары кейін кеми беретіне
практикада байқалады. Физиологтар мен психологтардың өз түсініктері бар
әрине: бірақ мәселенің біржағы біздің ойымызша мұғалімде. Сабақта көп
жағдайда бала білімді қабылдап алушы, көп объектінің бірі деп есептеліп,
олардың ерекшеліктері жеке ашыла бермейді. Сондықтан баланың субъективтік
белгілері азайып, өзін объект сезінетін орта қалыптасады. Ал біз негізге
алған пәнаралық байланыс оқушыны дамыта оқытып, баланы өз бетінше
ізденуге жан – жақты шешім қабылдауға дағдыландыру, даралық
ерекшеліктерін ескеру әрі қарай жетілдіру болып табылады. Оқыту ылғи орташа
балаға бағытталмай әр деңгейдегі барлық балаға жеке зерттеу бақылау
негізінде жүргізілсе ғана мақсатына жетеді. Бағдарламадан мұғалімдерге әр
түрлі міндеттер қояды осы міндеттерді орындауда мұғалім өзінің тақырыбымен
сабақ арасындағы біріккен іс әрекетті ұйымдастырады. Мысалы оқушылардың
жан – жақты дамуына себеп болады.
- Пәнаралық байланыс еркін ойлауға мүмкіндік береді.
- Ақыл ойын дамытады.
- Шығармашылық белсенділігін арттырады.
- Ұжымдық іс - әрекетке тәрбиелейді.
- Тіл байлығы жетіледі.
- Жан – жақты ізденеді.
- Өз ойын жеткізеді.
Атап айтқанда пәнаралық байланыстың көмегімен жеке тұлға ретінде жан –
жақты дамыған шығармашылық ойлау ретінде білімді меңгереді. Сондықтан
педагогикалық технологияларын талдау барысында мына факторлар ескерілуі
керек.
- алынып отырған технологияны сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай болуы.
- тиімділігі, жүйелігі және т.б.
- XXI ғасырда барлық елдер бірінші орынға білім беру сапасын қояды.
Оның өлшемі тек сауаттылық деңгейі мен өлшенбейді. Бұл проблемаларды шешуде
жаңа технологиялардың атқаратын орны бөлек. Болашақта өркениетті елдердің
жоғары технологиясын меңгеру дүние жүзілік білім кеңістігіне шығу –
бүгінгі күннің мақсаты. Бастауыш мектепте өтілетін барлық пәндердің
мазмұнында балалардың дүние танымдық көзқарастары мен білімдерін
қалыптастыру міндеттері жатыр. Кіші мектеп жасындағы оқушыларды
ертегілер, батырлар жыры, мақал – мәтелдер, жұбақтар, әңгімелер мен аңыздар
арқылы дүниетаным қалыптастыру кезеңінде пәнаралық байланыс негізгі орын
алады. Адамның танымы білмеуден білуге қарапайымнан күрделіге нақты
шандықты түсіну кезінде көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным қалыптасты. Адамгершілік, батырлық байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану сезінумен түйсінуге сүйеніп, қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты. Пәнаралық
байланыстың философиялық негізіне дүниедегі барлық заттың, құбылыстардың
бірімен – бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған білімдерде
болатындығын өмір көрсетіп отыр. Негізінен, оқу пәндері әр ғылымның
логикасына сүйенетіндіктен, олар бір – бірінен өзалдына оңашаланып
бөлектенбейді. Сондықтан ғылымының міндеті – дара байланыстылықты танып
білу. Ең бастысы қазіргі кезде өздігінен білім алудың, оқытудың өзекті
мақсаты диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асыру. Бұл міндет
бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан әр бір мұғалім жеке
деректерді нақтылы жағдайларды, оқиғаларды түсіндіріп қаа қоймай
пәнаралық байланыс кезіндіе білім беруді көздеу керек. Пәнаралық байланыс
кезінде материалдық өзара байланыстын, бір – біріне тигізетін ықпалын
негізгі тенденциалдарын, әлеуметтік, экономикалық рухани ортақ белгілерін
бір – бірімен сабақтастыру, ортақ заңдылықтарын ашуды көздеуі тиіс.
Оқушылардың ол меңгерген білімдері сайып келгенде әр бір жеке тұлғаның
көзқарасына, сеніміне, өмірлік құндылық бағдарына, мінез құлқының
қағидасына айналуы керек.
Қазіргі талап бойынша қоғам табиғат, адамм арасын пәнаралық байланыста
оқытуды көздеген жөн. Бұл жерде ұлы педагог ақындарымыздың еңбектерін
молынан пайдалануға болады. Мысалы, философ М.Орынбеков Абай
философиясының негізі адам екенін ашып көрсеткен. Абайдың уағыздағаны –
адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін - өзі
бақылау, ұяттылық, парасаттылық. Сондықтан Абай аңсаған адам тәрбиесі
үнемі оқу ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болуы шарт.
әсіресе қазіргі таңда жеке тұлға тәрбиесін жоғары деңгейге көтеруде Абай
шығармалары мен ой пікірлеріне соқпай өту мүмкін емес. Бастауыш сынып
оқушыларына білім мен тәрбие беруде Абай өлеңдерінің алатын орны бөлек.
Осындай тәлім – тәрбиені мұғалімдер сабақ оқыту үрдісінде пәнаралық
байланыс ретінде қалыптастырса ғана оны оқушы жеткізе алады. Абай
философиясы Қазақ халқының мүліктік, дүниелік байлығынан гөрі рухани
байлығын дәріптеген. Ғұлама ақын тұлға арасындағы қарым – қатынасты тіл
байлығын, ақылдылық пен тапқырлықты, әділеттілікті уағыздаған.
Философиялық тұрғыдан алғанда адам қоршаған дүниенің ішінде тіршілік етеді.
Оның көзқарасы бүкіл дүниемен, табиғатпен қоғаммен қатынас жасау
арқылы дамиды. Ал көзқарастың қалыптасуы мектеп қабырғасында білім алу
барысында жүзеге асады.
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде пәнаралық байланысты жүзеге
асырудың мүмкіндіктері.
Пәнаралық байланыстың қазіргі оқыту – тәрбиелеу, білім беру жүйесінде
оқушылардың дүние танымын тереңдете отырып, оқытудың тиімділігін
арттыруға көмектесуі ғылыми педагогикалық дәлелдеме ретінде танылады.
Оқушылардың әр – түрлі пәндер бойынша алынған білім біліктерді қабылдауы,
түсініп – білуі, олардың жалпы ақыл – ойына серпін тудырып танымдық іс -
әрекеттерінің шығармашылық сипат беріп, барлық алынған білімдерін
жүйелейді. Пәнаралық байланыс арқылы оқытудың дамытушылық, білім және
тәрбие берушілік қызметі объективті түрде кеңейіп, дамып отырады.
Еліміздегі әлеуметтік – экономикалық, сонымен бірге рухани дағдының
кепілі, қажетті мәселелерінің бірі – бұл білім беретін барлық орта
мектептердің, әсіресе бастауыш мектептің, ұлттық мектептердің, білім беру
мазмұнын жетілдіру болып табылады. Алдымыздағы межеленіп отырған 12
жылдық білім жоспарының ішіндегі бастауыш мектептегі оқыту жүйесі де
басты назарда. Келешекте біздің қоғамымызда жеке тұлға қалыптастырудың
негізгі міндеттерінің негізгілерін бастауыш мектеп шешуі тиіс.(12,6),
Пәнаралық байланыс бастауыш сыныптарда білім және тәрбие беру
міндеттерін шешуге ерекше әрі маңызды роль атқарады. Бастауыш
мектептегі білімдердің жүйесі мазмұны жағынан өте күрделі әрі комплексті
болып келеді. Сондықтан олардың мәнімен меңгерілуі пәнаралық байланыс
деңгейінде жүзеге асырылуы қажет. Білім беру жүйесі бастауыш мектеп
оқушыларында өмір туралы дұрыс ой қалыптастырып, қоршаған дүниеге көз
қарасын бір тұтас жүйеге бағыттайды. Соған сәйкес, пәнаралық байланыс
бастауыш мектептің оқыту - тәрбиелеу үрдісіндегі теориялық білімді іс
жүзінде қолдануға мүмкіндік беріп, ғылымның түрлі салалары, тармақтары
жөнінде кең түсінігі бар тұлғаның тәрбиелеуге, олардың танымдық іс –
әрекетін дамытуға үлкен жағдай жасайды. Оқушылардың жалпы алынған білімі
тәрбиесі ардайым сараланып, бағаланып, әрі қарай өсіп отыруы қажет.
Бұл мәселе бастауыш мектептің білім мазмұнындағы көптеген принцптерге
сүйенеді. Мәселен, оқушылардың ұлттық мәдениеті тәлім – тәрбиені меңгере
отырып, жалпы адамзат мәдениетіне байланысты білімдерді сабақтастыру.
Оқыту әдісі кезінде пәнаралық байланыстарды пайдалана отырып қазіргі
заман ғылымының ғалым аралық байланыстардың ұғындыру сияқты түрлерін
міндетті түрде ұстану керек.
Осы орайда К.Ушинскийдің Шындықтың деректерінен нәр бермейінше жалпы
түрде ғана ақылды дамыту деген ретсіз, себебі адамның ойлауы деректерді
жинап, соларды өңдеу арқылы ғана дамиды, - деген тұжырымы дәлел бола
алады.
Қазіргі бастауыш мектепті оқытудағы білім беру білімнің шамаға
лайықтылығымен оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін игере отырып,
оқыту үрдісіндегі пәнаралық байланысты жүзеге асыруды талап етеді. Бұл
оқушының жеке тұлға ретінде дүние танымын қалыптастыруына тікелей ықпал
жасайды әрі мұғалімге өз жұмысының тиімділігін арттыруға себепші болады.
Пәнаралық байланыстың мәнімен маңыздылығына, оның ең қажетті
педагогикалық іс - әрекетінің бірі екендігін айта келе мынадай қортынды
жасауға болады: Пәнаралық байланыс бастауыш мектепте жан – жақты тәрбие
беруді комплексті түрде жүзеге асыра отырып, педагогикалық іс -
әрекеттің, еңбектің ғылыми негізде тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі.
Бастауыш мектепте пәндер арасындағы өзара байланысты әр дайым
ұйымдастырып жүргізіп отыру – оқушыларға ғылымдар негізін игерудің,
сонымен бірге білім беруді дамытудың қажетті әрі келелі шарты.
Педагогикалық – методикалық әдебиеттерде, ғылыми еңбектерде, мерзімді
баспасөз беттерінде пәнаралық байланыс жөнінде көбінесе жоғарғы кластарға
қатысты айтылады. Бұл неліктен? Бастауыш мектепте пәнаралық байланыс
мәселесі туралы айтудың қажеті жоқ па? Осы сұраққа жауап іздеп көрелікші.
Пәнаралық байланыс оқу программаларының өзара сәйкестілігі арқылы
анықталатыны белгілі. Мектепте қазіргі кезеңде бұл ұғым кең мағынада
қарастырылуда. Оқу пәндерінің өзара байланысында олардың мазмұндарындағы
ортақтықты ғана емес, жалпы оқу процесіндегі ортақ мәселелер ескерілуі
керек. Олай болса, пәнаралық байланыс барлық кластардағы пәндер үшін
қажет.
Мектепте пәнаралық байланысты жүзеге асыруда жұмыстардың бір түрі – пән
мұғалімдерінің календарьлық, тақырыптық сабақ жоспарларын жасағанда бір –
бірімен кеңесіп, өзара келісіп отыруы. Ал бастауыш класс мұғалімдері
бірнеше пәндерді өздері жүргізетіндіктен, пәнаралық байланысты жүзеге асыру
бағытындағы бұл жұмысты оңай шешеді. Мысалы, 2 – класс мұғалімі
оқушылардың Еңбекке баулу пәнінен алған білімдерінің оқушы есінде ұзақ
сақталу үшін сол сабақты басқа пәндермен байланыстырып жүргізуі керек.
Соның нәтижесінде мұғалім әр пәнді немесе оның белгілі бір бөлімін,
тақырыбын өткенде қандай мәселелерге жете көңіл аудару керек екенін
біледі.
Жоспарды пәнаралық байланысты ескере отырып жасау - оны жүзеге
асырудың бастамасы ғана. Мұнда бір пән материалдарының өтілу уақыты, оған
бөлінген сағаттар саны материалдардың мазмұнымен орындалатын
жаттығулардың көлемі басқа пәндермен ұштастырылады. Алдыңғы қатарлы
бастауыш класс мұғалімдерінің іс – тәжірибесі осылай жұмыс істеген
ұстаздардың шәкірттері Еңбекке баулу пәнінен алған білімдерін дүниетану,
ана тілі, бейнелеу сабақтарында еркін қолдана алатындарын көрсетеді.
Мысалы, бастауыш класс мұғалімдері К.Нұрабаева, З.А.Пейль,
М.Тастановалар (№1, №2 Ұңгіртас орта мектептері) Табиғаттанудан термометр
арқылы температураның тәуліктік өзгерісін бақылау нәтижелерін графикпен
кескіндеп, оның мазмұнын талдау үшін қарапайым бағанды немесе сызықты
диаграммаларды қолданды. Термометрдің шкаласын сынап бағанасы биіктігінің
өзгеруінің (қосу мен азайтудың қасиеттерін оқытып) үйретуге пайдаланды.
Сондай – ақ айналадан математикалық фигураға ұқсас заттарды көріп, тани
білуге, ал сурет сабағында олардың жазықтықтағы суреттерін кескіндеуге,
еңбекке баулу сабағында геометриялық денелердің модельдерін жасауға
үйретеді. Олар оқушылардың еңбекке баулу пәнінде жасаған әр түрлі
геометриялық фигуралары (үш бұрыш, төрт бұрыш, шеңбер т.с.с.) математика
сабақтарында жаңа материалды игеруге, түсініктерін нақтылау үшін оны
жаттығулармен бекітуге пайдаланып отырады.(7,3)
Бұл мектептерде мұғалімдердің сабақ жоспарларын қарау кезінде, бір –
бірінің сабақтарына қатысу және соны талқылау үстінде, методикалық
бірлестіктер жұмысында пәнаралық байланысқа ерекше көңіл бөліп отырады.
Жоғарыда аттары аталған мұғалімдер мысалы, Еңбекке баулу пәнін оқытқанда
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырады,
жасалған жұмысының өмірде қажетті орнын, оның пайдасын, қолдану тәсілін
игереді. Пәнаралық байланыс арқылы Еңбекке баулу сабағында олар
іскерлікке, тазалыққа үнемшілдікке дағдыланады. ана тілімен байланыстыра
оқытқанда мыналарды басшылыққа алады: Оқушыларды қысқа, тұжырымды,
мағыналы сөйлеуге математикалық терминдер сөздігін меңгертуге, жазу
ережесін дұрыс қолдануға жаттықтырады. Ана тілінің математикамен байланысы
оқушылардың сөздік қорын байыту, ойын дамыту үшін пайдалы. Сондықтанда
бастауыш мектеп мұғалімдері осы мүмкіндіктерді тиімді пайдалана білуі
керек. Ол үшін пәнаралық байланыс жөніндегі педагогикалық,
материалдарды оқи отырып, оларда тұжырымдаған принцптерді бастауыш
кластарда оқытылатын пәндерге, оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне
сәйкес қолдану мүмкіндіктерін қалыптастыру керек.
Әңгімемізге арқау болып тәжірибелерін сөз етіп отырған мұғалімдеріміз
оқушылардың табиғаттағы өзгерістер туралы алғашқы түсініктерін дамытып
тереңдету үстінде жыл мезгілдерінің қалай өзгеретінін, күн мен түннің қалай
ауысатынын қандай факторлардың әсерінен ауа райының өзгеретінін, неліктен
қар немесе жаңбыр жауатынын әр пәндердегі ұғымдарды пайдалана отырып
түсіндіреді.
Оқушылар мұғалімнің басшылығымен осы құбылыстарды қарастыра отырып,
өсімдіктермен жануарлар тіршілігін де жан – жақты бақылайды. Табиғатты
сүюге, оны қорғауға үйренеді. Сөйтіп математика, табиғаттану, еңбекке баулу
сабақтарын байланыстыруда оқу тәрбие процесіндегі ортақ мәселелер
ескеріліп отырылады.
Пәнаралық байланыс – түрлі оқу пәндерінің арасындағы өзара
байланысын айқындау шарты және білім берумен оқыту талаптарының бірі.
Пәнаралық байланыстың қажеттігі дүниенің бірлігін бейнелейтін ғылыми
білімдер мен сенімдер жүйесін қалыптастыру міндеттерінен туындайды. Ол
оқу пәндерінің топтары деңгейінде табиғаттың, қоғамның, адамдардың
өзара әрекеті жөніндегі жетекші және жалпылама қағидаларды қамтиды.
Оқу пәндерінде қарастырылатын аталмыш қағидалар оларды білім беру
мазмұнының біртұтас жүйесіне біріктіреді. Бұл жерде пәнаралық
байланыстың дүниетанымдық қызметі маңызды рөл атқарады.
Пәнаралық байланыс негізінде білімдер жүйеге келтіріледі, олардың
беріктігі қамтамасыз етіледі. Пәнаралық байланыс бірқатар оқу пәндеріне
ортақ негізгі қағидалар, ұғымдар, деректер, ғылыми таным әдістері
арасындағы өзара байланысты қамтамасыз етеді.
Пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында оқу материалының
қайталанбауы, тиімді орналасуы, мұғалімдердің бірлесе жұмыс істеуі
сияқты бірқатар педагогикалық ұйымдастыру мәселелері шешіледі.
Бастауыш сыныптарда пәндерді оқыту барысында пәнаралық байланысты
үнемі ескеріп отыру қажет. Пәнаралық байланыс білім, білік және
дағдының тұтас жүйесінің дұрыс қалыптасуына ықпал етеді, оқушылардың
әр түрлі пәндерден алған білімін орынды қолдана білуіне көмектеседі.
Мысалы Еңбекке баулу пәнінің басқа пәндермен байланысын сөз
еткенде, ең алдымен тақырыптық байланыстарға назар аударған жөн.
Аталмыш байланыстар негізіне әр түрлі жағдайларда қарастырылатын жалпы
түсініктер мен ұғымдар алынады.
Бастауыш сыныптардағы пәндердің басты мақсаты – оқушының жеке
тұлғасын қалыптастыру, оларды қоршаған ортаның әсемдігін өнер түрлері
арқылы түсіне білуге тәрбиелеу. Аталмыш пәндердің мазмұны
байланыстырып сөйлеу дағдыларына үйретуге, әр түрлі жанрдағы
мәтіндердің формасы мен мазмұны арасындағы үйлесімнің мәнін ұғынуға
мүмкіндік береді. Еңбекке баулу пәнін басқа пәндермен тығыз байланыста
өткізу үшін бастауыш сынып мұғалімі пәнаралық байланысты жүзеге асыру
мүмкіндігі мол тақырыптарды алдын – ала анықтап алуы қажет. Дүние тану
пәнінің мазмұны Табиғат блогы бойынша еңбекке баулу пәнімен табиғат
объектілерін, құбылыстарын, әсем көріністерін, өсімдіктермен жануарларды,
оларды қорғау қажеттігін бейнелейтін шығармалар, жұмбақтар, мақал –
мәтелдер, ертегілер, аңыз - әңгімелер, өлеңдер т.б. арқылы байланысады.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныптарына арналған ана тілі
оқулықтарындағы көркем шығармалар негізінен халық ауыз әдебиеті үлгілерін
және балаларға арналған белгілі жазушылардың туындыларын қамтиды. ((
Сонымен бірге әдебиет теориясының түрлері: теңеу, эпитет, метафора, негізгі
ой, ұйқас, гипербола жөнінде қарапайым түсініктер берілді. Бұл түсініктер
әр бір бөлімді қортындылауда анықтама түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz