Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында оқушылардың оқу танымдық қызығушылығын дамытуға батытталған теориялық ережелерді зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
І.ТАРАУ. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың ғылыми . теорялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын оқу процесі барысында белсендіру жолдары ... ... ... ... ..7
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда өзіндік жұмыстың маңызы..
П.ТАРАУ. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуда қазақ тілі пәнін оқытудың әдіс.тәсілдері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қазақ тілі сабағында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану арқылы дамыту ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік. танымдық қызметін дамытудың жолдары ... ... ... ..51
2.3. 3.сынып казақ тілі сабағынан сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 65
Қосымша
І.ТАРАУ. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың ғылыми . теорялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын оқу процесі барысында белсендіру жолдары ... ... ... ... ..7
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда өзіндік жұмыстың маңызы..
П.ТАРАУ. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуда қазақ тілі пәнін оқытудың әдіс.тәсілдері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қазақ тілі сабағында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану арқылы дамыту ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік. танымдық қызметін дамытудың жолдары ... ... ... ..51
2.3. 3.сынып казақ тілі сабағынан сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 65
Қосымша
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпақтың рухани байлығы, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін көптеп жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тэрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Жалпы білім беретін мектептерде дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде.
Қазақстан Республикасында «Білім туралы заңында» «Білім берудің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына жағдай жасау» - деп көрсетілген. Жастарға білім беру жақсарту мәселесі қойылса, бастауыш мектептің негізгі қазығы болып табылады.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін көптеп жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тэрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Жалпы білім беретін мектептерде дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде.
Қазақстан Республикасында «Білім туралы заңында» «Білім берудің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына жағдай жасау» - деп көрсетілген. Жастарға білім беру жақсарту мәселесі қойылса, бастауыш мектептің негізгі қазығы болып табылады.
1. Ахметов Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі //Бастауыш мектеп,
2003.№3
2. Аңламасова Г. Жас ұрпақты рухани құндылықтар негізінде
әлеуметтендіруде ұлттық мәдениеттің рөлі //Ұлт тағылымы.2003. №4
3. Әбішова А., Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық
ерекшеліктері, //Бастауыш мектел, 2003. №3.
4. Байғазиева Г.А., Жаңа педагогикалық технологияны ендіру, //Бастауыш
мектеп, 2005. №8
5. Баратова Б., Оқытудағы тиімді тәсілдер,2003. №5.
6. Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К., Жалпы педагогика, Алматы 2006.
7. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы, Алматы 2007.
8. Есеева Р, Ж. Қапанова, Өзіндік жұмыс түрлерінің оқушының ойлау
қабілетін дамытудағы ролі. Бастауыш мектеп,2004. №10.
9. Жайлауова М, Сексенбаева 3, Дидактикалық ойындар және оларды
пайдалану//Бастауыш мектеп, 2004, №6
10. Жеделов Қ, Сатылап және деңгейлеп оқытудың құрылымын жетілдіру,
//Қазақстан мектебі.2008. №4
11. Жұмабаев М. Педагогика.-Алматы., 1992ж
12. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Халықтық педагогика тағылымдары. //Бастауыш
мектеп. 1990. №2.
13. Исмакова 3. Болашақ ұстаздың қазақ салт-дәстурлерін тәрбиелік-
әлеуметтік оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға даярлау. Этнопсихология және
этнопедагогика. -Алматы., 2003ж.
14.Исмакова 3. Халық педагогикасының тағылымдары. //Ұлағат, №2,2002ж.
15. Кенжебаева Р. Халық педагогикасымен сабақтастыру. //Бастауыш мектеп,
№8, 2004ж.
16. Н.К. Крупская. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы, 1973ж.
17. Камалбекова А., Оқушының танымдық қызығушылығын ойын әрекеті
арқылы арттыру,//Бастауыш мектеп, 2005. №5
18. Қоянбаев Ж, Семья жэне балалар мен жеткіншектер тәрбиесі,// Алматы,
«Рауан» 1990.
19. Қалиұлы С, Қазақ этнопедагогикасының теорялық негіздері мсн тарихы.,
Алматы «Білім»2003.
20. Мусаева С.А, Бегалиев Т.Б., Жас ерекшелік педагогикасы, «Фолиант»
Астана 2006.
21. Нұрмаханова Г., Шығармашылық-танымдық іс-әрекет нәтижесі,
//Бастауыш мектеп, 2004. №10
22. Нарманова С. Дамыта оқытудың негізі, //Бастауыш мектеп, 2007. №12
23. Нұрғалиев Г.Қ, Тұрсайынов А.Қ, Мусин Қ.С., Салыстырмалы педагогика.
//Республикалық мемелекеттік «Рауан» Алматы 1990.
24.Самуратова Т., Жаңа педагогикалық технологияларды қолдану, //Бастауыш мектеп , 2005. №10
25. Салтыкова Қ. Танымдық қызығуды дамыту, Бастауыш мектеп, 2007. №4.
26. Пашаева Г. Модульдік оқыту технологияларын бастауыш сыныптарда
қолданудағы ізденістер, //Бастауыш мектеп, 2004. №7
27. Ыбырайымжанов Қ., Педагогикалық технологиялар, //Бастауыш мектеп
2005. №8
2003.№3
2. Аңламасова Г. Жас ұрпақты рухани құндылықтар негізінде
әлеуметтендіруде ұлттық мәдениеттің рөлі //Ұлт тағылымы.2003. №4
3. Әбішова А., Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық
ерекшеліктері, //Бастауыш мектел, 2003. №3.
4. Байғазиева Г.А., Жаңа педагогикалық технологияны ендіру, //Бастауыш
мектеп, 2005. №8
5. Баратова Б., Оқытудағы тиімді тәсілдер,2003. №5.
6. Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К., Жалпы педагогика, Алматы 2006.
7. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы, Алматы 2007.
8. Есеева Р, Ж. Қапанова, Өзіндік жұмыс түрлерінің оқушының ойлау
қабілетін дамытудағы ролі. Бастауыш мектеп,2004. №10.
9. Жайлауова М, Сексенбаева 3, Дидактикалық ойындар және оларды
пайдалану//Бастауыш мектеп, 2004, №6
10. Жеделов Қ, Сатылап және деңгейлеп оқытудың құрылымын жетілдіру,
//Қазақстан мектебі.2008. №4
11. Жұмабаев М. Педагогика.-Алматы., 1992ж
12. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Халықтық педагогика тағылымдары. //Бастауыш
мектеп. 1990. №2.
13. Исмакова 3. Болашақ ұстаздың қазақ салт-дәстурлерін тәрбиелік-
әлеуметтік оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға даярлау. Этнопсихология және
этнопедагогика. -Алматы., 2003ж.
14.Исмакова 3. Халық педагогикасының тағылымдары. //Ұлағат, №2,2002ж.
15. Кенжебаева Р. Халық педагогикасымен сабақтастыру. //Бастауыш мектеп,
№8, 2004ж.
16. Н.К. Крупская. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы, 1973ж.
17. Камалбекова А., Оқушының танымдық қызығушылығын ойын әрекеті
арқылы арттыру,//Бастауыш мектеп, 2005. №5
18. Қоянбаев Ж, Семья жэне балалар мен жеткіншектер тәрбиесі,// Алматы,
«Рауан» 1990.
19. Қалиұлы С, Қазақ этнопедагогикасының теорялық негіздері мсн тарихы.,
Алматы «Білім»2003.
20. Мусаева С.А, Бегалиев Т.Б., Жас ерекшелік педагогикасы, «Фолиант»
Астана 2006.
21. Нұрмаханова Г., Шығармашылық-танымдық іс-әрекет нәтижесі,
//Бастауыш мектеп, 2004. №10
22. Нарманова С. Дамыта оқытудың негізі, //Бастауыш мектеп, 2007. №12
23. Нұрғалиев Г.Қ, Тұрсайынов А.Қ, Мусин Қ.С., Салыстырмалы педагогика.
//Республикалық мемелекеттік «Рауан» Алматы 1990.
24.Самуратова Т., Жаңа педагогикалық технологияларды қолдану, //Бастауыш мектеп , 2005. №10
25. Салтыкова Қ. Танымдық қызығуды дамыту, Бастауыш мектеп, 2007. №4.
26. Пашаева Г. Модульдік оқыту технологияларын бастауыш сыныптарда
қолданудағы ізденістер, //Бастауыш мектеп, 2004. №7
27. Ыбырайымжанов Қ., Педагогикалық технологиялар, //Бастауыш мектеп
2005. №8
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-ТАРАУ. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
ғылыми - теорялық мәселелері.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын оқу процесі барысында
белсендіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда
өзіндік жұмыстың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...24
П-ТАРАУ. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуда қазақ
тілі пәнін оқытудың әдіс-тәсілдері.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қазақ тілі сабағында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану арқылы
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік- танымдық
қызметін дамытудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3. 3-сынып казақ тілі сабағынан сабақ
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 65
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпақтың
рухани байлығы, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне
байланысты.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
көптеп жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тэрбиелеу
ісіне ерекше мән берілуде. Жалпы білім беретін мектептерде дамуында оң
өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде.
Қазақстан Республикасында Білім туралы заңында Білім берудің басты
мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке
тұлғаның қалыптасуына жағдай жасау - деп көрсетілген. Жастарға білім беру
жақсарту мәселесі қойылса, бастауыш мектептің негізгі қазығы болып
табылады.
Оқушылардың білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, ақыл-ой қабілетін,
диалектикалық дүниетанымын, жеке басының касиеттерін дамытатыны қоғам
талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс -әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, танымдық әрекетті негізінде оқушыларда танымдық қызығушылық
қалыптасады.
Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруда
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу
процесін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері меы нысандарын іздестіруге
өзекті сипат береді.
Бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет-оқушылардың
сабақққа деген қызығушылығын арттыра білу.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның
түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы
арасында айқындала түседі. Осыған байланысты оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыруды, оны тиімді басқару және дамыту әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдық психолгиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогикалық мәселе ғапа емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады. Оқушылардың танымдық қызығушылығып арттыруда әр пәнге қызығуын,
өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастырады.
Бастауыш мектеп - бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін
кезең. Бала бойындағы дарындылығын дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі
таңдағы негізгі мәселелердің бірі-оқытатын пәнге қызығуын арттыру. Осы
қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Қызығу дегеніміз нс? Қызығушылық қалай
пайда болады? деген сұрақтар туындайды.
Мектеп оқуышларының қызығушылығын қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбктері арналғап.
Оларда ең көрнекті ғалымдар мыналар: Э.Торндайк, И.Ф.Гербарт, У.Мак Дугал,
Л.Аристова тағы басқада ғалымдардың еңбектерін айтып кетуге болады. Әр
түрлі танымдық қызығушылығының ерекшеліктері жөнінде зерттеу кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Айтып кетер болсақ ол ғалымдарымыз:
М.Беляева, Қ.Романова, Р.Римбург, Л.Гордон тағы басқада ғалымдарымызды
айтып кетуімізге болады.
XIX ғасырдың екінші жартысында XX ғасырдың басында қызығушылық
теориясын дамытуға үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Олар: Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, А.Құнанбаев
ағартушылық педагогикалық мұралары. Қазіргі таңда қызығу теориясын
зерттеуді жалғастырушы Т.Тәжібаев, Қ.Б. Жарықбаев сияқты психологтар, оқу
танымдық қызығушылығын дамыту мәселелерін шешуде Р.Жолдасқызы, Қайырбекова
сияқты педагогтар бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынды.
Дамыта оқытуды Д.В.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған жүйесі оқушылардың,
пәнге деген қызығушылықтарын дамытуда алатын орны ерекше. Дегенмен бұл
мәселе оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту жолдарын зерттеуді қажет
етеді.
Оқу әрекетінің өзге әрекет түрлерінен ең бастысы ерекшелігі оқушының
үнемі жаңа дүниеге енуімен және әр бір жаңа әрекеті игерумен, әр дайым оның
бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланысты. Сондықтан оқу үрдісінде
баланың білім алуға дсген құлшынысын оятып, ақыл-ойының жетілуіне түрткі
болатын танымдық белсенділікті, танымдық қызығушылықты арттырудың маңызы
жоғары.
К.Д.Ушинский оқушыны сабаққа тарта білу, олардың оқуға деген
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне аса көңіл болді. Оның
ойынша оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен
жүргізген оқушы бойындағы білім алуға деген қызығушылықты жояды.
Демек біз алып отырған тақырыптың өзектілігін айта келе, әлі де болса
тақырыпқа зерттеу жүмыстарын тереңірек жүргізу арқылы дамыту. Бастауыш
сыныпта сабақ беру барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын зерттеу әлі
де болса қолға дұрыс алынбай келеді және де бірнеше қайшылықтар
бар.Сондықтан Қазақ тілі сабағын оқыту барысында оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын дамыту жолдары деп таңдау себебіміз болды.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сыныптардағы қазақ тілі пәні.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту
барысында оқушылардың оқу танымдық қызығушылығын дамытуға батытталған
теориялық ережелерді зерттеу мен іс-тәжірибелер арқылы іске-асыру жодарын
анықтау. Қазақ тілі сабақтарында оқушының танымдық қызығушылығын дамыту
жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәні бойынша оқушылардың оқу-
танымдық қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздерін
анықтау.
Бастауыш сынып қазақ тілі сабақтарында оқушының танымдық
қызығушылығын арттыруда өзіндік жұмыстарды, жаңа технология
элементтерін тиімді қолдану жолдарын қарастыру.
Бастауыш мектептің 3- сыныбы бойынша қазақ тілі пәнін оқыту
барысында оқушылардың оқу-танымдық қызығушылық қабілеттерін
арттыратын әдіс-тәсілдерді талдап көрсету.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдістемелік әдебиеттерді талдау, озат
педагогикалық тәжірибелерді сараптау және бақылау.
Дипломдық жұмысының кұрылымы: кіріспеден, тиісті параграфқа бөлінген
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
І-ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
1.1. Бастауыш сынып оқушыллрының танымдық қызығушылықтарын оқу процесі
барысында белсендіру жолдары
Бүгінгі таңда ұрпақ алдында Қазақстан 2030 бағдарламасындағы Барлық
Қазақстандықтардың өсіп өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы деген
мерзімдік міндеті үшінші мыңжылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр. Ұлттың
болашағы, тәуелсіз мемелкетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы,
мәдениетті саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне
байланысты.
Сондықтан да егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып терең білімді ізденімпаз, барлық іс-әрекетіне қызығушылық
бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын және жеке тұлғаны
қалыптастырудың ісіне ерекше мән берілуде. Бұл жерде бастауыш сынып
оқушыларының дүниетанымын кеңейтіп, танымдық қызығушылығын арттырудың
білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор.
Айта кететін болсақ бастауыш сынып оқушыларының танымын, қызығушылығын
қалай арттырамыз. Таным дегеніміз не? Дамыту дегеніміз не? Қызығушылық
дегеніміз не?
Таным-жаңа білім іздеуге, оқудағы байланыс дәлелдерді белсенді
пайдалануға түрткі болатын оқу тапсырмасы. Таным жүйесі бүкіл оқыту
процесінде оқудың мазмұнымен іс-әрекет амалдарын біртіндеп күрделендіре
беретін бірізділікке негізделеді. Сондықтан мұғалім оқушының білімді
меңгеруімен қатар, оның оқу танымдық іс-әрекетін белсендіру жағына да баса
назар аударуы керек.
Оқудың теориялық әдіснамалық негізі-материялистік таным теориясы. Бұл
теорияға орай әлем шынайы, адам санасынан тыс жасайды, бірақ оны танып
білуге болады. Таным- бұл қоршаған болмыстың, оның элементінің белсенді
ақыл-ой және көңіл-күй іс-әрекеті мен олардың нәтижесі, яғни білім;
жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұғымдардың санада бейнеленуі. Шындық
пен нақты болмысты танудың диалектикалық жолы тікелей байқап, сезуден
бейнақы ойлауға, одан практикаға өту.
Таным теориясының мәселелерін философияның тууымен бірге пайда болды.
Таным процесімен алғаш айналыса бастағына ертедегі грек философтары
Демокрит, Платон, Дристотель және басқалар болды. Кейіннен бұл мәселелер
мен айналасатындар Ф.Бэкон, Р.Декарт, Дж.Локк, И.Кант, Спиноза, А.И.Герцен
және көптеген басқа философтар өз үлесін қосты. Таным проблемалары
марксистік фиолософияның басты мәселелердің бірінен саналады. Материялистік
диалектика табиғи және әлеуметтік шындықты танып білуге болатынына
күмәндәнуші немесе оны теріске шығарушы философиялық ілімдердің
қиынсыздығын алып көрсетеді, Бұл ілімдерді, жалпы алғанда, философиялық
(гнесологиялық)-спектицизм (күмәндәнушылық) деп атауға болады. Олар ертеде
осылай аталған еді, ол XIX ғасырдың агностицизм деп аталатын болды.
Ертедегі грек философ тары Пиррон, Энесидем, Секст Эмпирик ақиқатқа жету
мүмкін емес деген қорытындыға келді. Ертедегі скептиктер сезімдік
қабылдауда, логикалық ережелерде заттарды танып білуге мүмкіндік бере
алмайды, сондықтан білімнің бәрі бар болғаны сенім ғана деп дәлелдеді. Әр
бір дұрыс ойлаушы адам дүниедегі заттар мен құбылыстарды тану, білу әр
дайым сезім мүшелері мен қабылдаудан, тікелей сезуден, нақты нәрселерді
бақылаудан басталатынына күмән келтірмейді. Бір нәрсені танып білу үшін біз
алдымен танып көреміз, оның қасиетін, белгілерін анықтаймыз. Дүниені танып
білу ең алдымен сезімдік қабылдаудан басталады. Сезім мүшелерінің
көмегінсіз біз ештеңе біле алмайтынымыз бізге мәлім. Сезім мүшелері арқылы
жүзеге асатын сезімдік танымның негізгі формасы түйсік, қабылдау, елестету)
процестері жатады.
Түйсік дегеніміз сезім мүшелеріне тікелей әсер етстін объективтік
дүниенің заттары мен нәрселердің жеке қасиеттері мен сапаларының
бейнеленуі. Түйсіктер: көру, есту, иіс, дәм, тері түйсіктері бар.
Организмнің ішкі мүшелерінде болып жататын процестерді түйсіну-органикалық
түйсікке жатады. Сезімдік бейнелендірудің күрделірек формасы қабылдау деп
аталады. Егер түйсік жеке сапа, қасиеттердің бейнесі болса, ал қабылдау
нәрсенің бір тұтас бейнесі болып табылады. Қабылдау түйсіктері негізінен
туады. Сезімдік танымның үшінші формасы елестету деп аталады. Елестету
бұрын қабылданған заттар мен нәрселердің көрнекті бейнесін сезім мүшелері
арқылы қайта жаңғырту процесі. Бұрын сақталған бейнені есте сақтап
керегінде қайта жаңғырту. Тікелей байқау процесінде, түйсік, қабылдау,
шынайы болмысты белсенді зерттеу арқасында қандайда құбылыс не заттар
жөнінде түсініктер пайда болады. Осы түсініктер негізінде қорытындылар
жасалады. Бейнақы ойлау әрекеті танымға түскен құбылыстардың жалпы
белгілерін анықтағанда, түсінік, пікір ұғымдарыды игеруге, зат не
құбылыстар арасындағы мәнді, қажетті де тұрақты байланыстарды ашып, заңдар
мен заңдылықтарды өрнектеуде мүмкіндік береді.
Таным теориясының мазмұны мен зерттейтін адамдар өмірінің барысы, оның
тарихи дамуының логикасы. Таным- қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам
ойлауында шындықтың бейнелеу және қайта жаңғырту барысы, нәтижесі әлем
жайлы жаңа білімдер болып табылады. Арнайы ұйымдастырылған таным-оқу тәрбие
барысының мәнін кұрайды.
Танымдық белсенділік - тұлғаның әрекеттік күйі, білімді меңгеру
барысында оқуға ұмтылумен, ақыл-ой кернеуімен, еріктік күш-жігерімеи
көрінеді.
Қызығушылық -дүниедегі заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып
білуге бағытталған адамның жеке ерекшеліктерін бір көрінісі.
Қызығушылық кезінде адам бір нәрсеге қызығып соған зейін аударады.
Өзіне тартып, құмартатын нәрсенің бәрі қызығушылықтың объектісі болып
табылады.
Қызығу- пәнді немесе құбылысты меңгеруге байланысты адамның белсенді
танымдық бағьгггылығы.
Балалардың жақсы оқуына, оқығанның жақсылап ұғып алуына, оқушыларды
әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойында адамгершілік қасиеттерді енгізуіне
ықпалы зор.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізінде әр
саладағы қызығушылықты алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан,
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керектігін айтқан. Жас бала не нәрсені болсада білуге құмар, қызыққыш,
қолымен ұстап, көзбен көргенді жақсы көреді.
Оқушы бойында бір нәрсені танып білуге деген немесе танымын, ой-өрісін
кеңейтетін материялдарды игеруге деген қабілетті болған жағдайда ғана
танымдық іс-әрекетке оң көзқарасы қалыптасады, қызығушылығы оянып, дамиды.
Таыымдық қызығушылық жеке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналуы
үшін осы ғылыми негіздердің іргетасын мұғалім қалауы керек.
Қызығушылық құбылысының табиғаты өте күрдслі. Ол ең алдымен,өзінің
тікелей жағынан түрліше болады. Бір адамның қызығушылығы жан-жақты кең
болып келсе, екінші адамның қызығушылығы өте таяз, тар болып келеді.
Адамның іс-әрекеті көзқарасы мен талғамына, мұрат мүддесіне байланысты
қызығушылығы әр түрлі болады. Мүмкін осылардың ішінде біреуі басыңкы болды.
Мұндай қызығушылық еңбек, оқу іс-әрекетінде өте қажет. Қызығушылық тұрақты
қасиетке айналғанда адам өз іс-әрекетінен нақты нәтиже ала алады.
Қызығушылық өзінің мазмұнымен бағыты жағына қарай: материялдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, танымдық, эстетикалық болып сараланады. Адам объектіге
түрлі мақсат қойып қызығады. Осы тұрғыдан қызығушылық тікелей және жанама
болып бөлінеді.
І.Тікелей қызығушылық айналадағы заттардың тартымдылығынан тұрады.
2. Жанама қызығу- бұл әрекеттің түр нәтижесін көксеу.
Оқушылардың танымдық процестеріне мыналар жатады: қабылдау. ес,
елестету, ойлау, зейін, қиыл, ерік-жігер. Танымдық процестердің
негізгі
салалары арқылы баланың қызығушылығын арттырады.
Түйсік бізге тікелей әсер етіп тұрған заттар мен құбылыстар жеке
қасиеттері мен сапаларын бейнелейтін қарапайым психикалық процесс. Мұның
басты ерекшелігі; дүниені танып білу, түйсіктен басталады. Сондықтанда
психологияда түйсіктерді дүниетанудың алғашқы баспалдағы дейді. Түйсік
арқылы алынған танымның дұрыстығы тәжірибе жүзінде тексеріледі. Түйсікке
соқпай, оны аттап өтіп дүние танымайды. Түйсіктің дамуы адамның танымдық іс-
әрекеттерінің қажеттік шарты ғана емес, ол сонымен бірге адамның басқада
іспеттес сезімдерінің дамуының да қайнар көзі. Ал, қабылдау түйсікке
қарағанда күрделі процесс. Қабылдаудың негізгі бір қасиеті оның тұтастығы.
Қабылдау ойлау мен тығыз байланысты. Объектілердің мазмұны ойлау, белгілі
тұжырымдар мен сөзі арқылы аталып толық қабылданады. Затгар мен құбылыстар
мағыналылығы және оларды жалпылау қабылдау қасиеттеріне жатады. Ес адамның
ақыл-ойымен тығыз байланысты күрделі психикалық процесс оның есте қалдыру,
қайта жаңғырту, тану, ұмыту сияқты өзіндік процестері.
Ойлау және сөйлеу - сыртқы дүниені толық тануға, қабылдау, ес,
елестету және қиял жеткіліксіз. Заттар мен құбылыстыардың миымызға жалпылай
және жанама түрде сипатталады. Сөз арқылы бейнеленуін ойлау дейміз.
Абстракті ойлауға және одан практикаға көшу-ақиқатты танудың диалектикалық
жолы осындай ойлаудан таным сатысы ретіндегі айрықша ерекшеліктерінің бірі-
сөзбен тығыз байланысты. Ойлау мен сөйлеу органикалық бірлікте болады. Ой
шындығы тіл арқылы беріледі. Адам дүние құбылыстарын тани отырып, бірінші
және екінші сигналдық жүйелер арқылы бейнеленіп, түрлі сөздермен жеткізеді.
Зейін адам санасыныц барлық жақтарын қамтиды, оның психикасын белгілі
объективті бағыттап шоғырлаыады. Зейін адамның сырт пішінінен, еш
қиындықсыз-ақ көзге түсетін жэне одан адамның қаншалықты зейінді екенін
жөнінде қорытынды жасауға болатын жүріс-түрыс қалпынан мимикадан білініп
тұрады. Зейін қалпы қимылдың тежелуінен, сезім мүшелерінің объектіге
бағытталуымен сипатталады. Тұрпат ойга шомғандығын білген кезде көз осы
кеңейеді. Мұндайда: Адамның көз қарасы еш нәрсеге қатыссыз дейді.
Педагог балалармен жұмыс істеу тәжірибесін байыта отырып балалардың
бет әлпетіне, дене қалпына қарап олардың зейіннің басқа жаққа ауа
бастағанын дер кезінде байқауға дағдылануы және олардың сабақ барысынан тыс
қалуына жол бермей сілтеп отыру қажет.
Зейінің психикалық әрекеттегі ролін атап айта отырып; ...зейін-
адамның жан дүниесіне сыртқы дүниеден енетіннің барлығы да өтетін есіктің
дәл өзі деген К.Д.Ушинскийдің сөзін есімізге аламыз. К.Д.Ушинскийдің
зейіннің ролі туралы осыдан 100 жылдай бұрын айтқан ойы бұл күндерде
жастарды оқыту практикасы мен психологиялық-дидактикалық зерттеулерде
дәлелденіп отыр. Мысалы, есту зейіні қатыспаған жағдайда дыбысқа деген
сезгіштік кемитіндігін эксперименттік жұмыстар көрсетіп отыр.
Педагогикада баланың дамуын өте нәзік, күрделі диалектикалық процесс
деп қарастырады. Даму процестерінің қозғаушы күштері ішкі қайшылық күресі.
Даму процесі сан өзгерістерінен сапа өзгерістеріне ауысын отырады.
Баланың даму процестерінде көп нәрселерді байқауға болады.
1.Бала кезеңінде бала тілінің дамуы.
2. Баланың түсіне білуі.
3.Баланың сөйлеу кезінде тілінің дамуы, сөздік қорыыың көбеюі.
Баланың тілдік дамуы күннен күнге жетіле түседі, ол сексеннен астам
сөз меңгергенен кейін айналадағы адамдармен қарым-қатынасы кеңейіп сұрақтар
мен сөздерге түсіне бастайды. Осылай баланың ойлау, сөйлеу, сезім сияқты
психикалық процестерінде бірте-бірте өзгерістер пайда болады.
Даму тұтас педагогикалық процесс. Оның ерекшеліктеріп атап көрсетуге
болады. Организмнің дамуы ең алдымен мүшелердің өсіп жетілуіне байланысты.
Ал, әр түрлі мүшелер бір қалыпты есіп жетілмейді. Өйткені, организмнің өсіп
жетілуі тұрақты емес. Баланың нерв қызметерінің дамуы бас миының үлкен
жартышарлары қабығының талдау мен синтездеу қызметінің жетілуіне
байланысты. Ми қабығының талдау мен синтездеу әркеті естің, қиялымен
ойлаудың тағы басқа негізгі механизмі болады. Осы арқылы нерв процестері
арқылы бала өзінің мінез-құлқы мен қылығын табиғи жэне әлеуметтік ортамен
сәйкестендіру жолдарын іздейді. Г.Гельмгольцтің айтуы бойынша нервтік
импульстер өткізу психикалық процестердің нервтік процестердің байланысты
екенін және уақыт пен кеңістікте өтетінін көрсетті.
Бала организмі мен нерв жүйесінің дамуы кезінде оның психикалық
қызметінің (түйсік, қабылдау, ес, қиял, ойлау, зейін, сезім, тіл т.б.)
дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметтің негізгі механизмі мидың үлкен
жарты шарлары қабығының әрекеті. Баланың әр бір дамуында жас
ерекшеліктердің алатын орны ерекше.
Л.С.Выготский жас шағы дамуынық белгілі бір дамуы дәуірінде дамудың
белгілі. Бір шама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамуының жалпы
циклінде алатын орны мен және дамудың жалпы заңдарынының одан әр кез
өзіндік көрініс табумен анықталады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы-оқу мен
танымдық әрекетінің қалыптасуындағы, оқудағы қызығушылығы мен адамгершілік
қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың өзгелермен қарым-
қатынас жасаудың күшті кезеңі. Бастауыш мектеп жасындағы баланың
танымдық іс-әрекеті оқу үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас
шеңберінің кеңейуінен маңызы артады. Негізгі іс-әрекет түрі оқу. Осы оқу
арқылы олардың таным үрдісі дамиды.
Таным-теориясы айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, білімнің шындыққа қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізгі
түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен теорияларды құру немесе дамытудың
жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы.
Философияның негізгі мәселесі-рухтың материяға сананың болмысқа
қатынасы тұрғысынан зерттейтін ілім - таным теориясы деп аталады. Онын
ғылыми теориядан түбірлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен
негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның негізгі ақиқақтылығының жалпы
шарттарын, объективтік қатынастарды қалыптастырады. Адам танымы сырқы дүние
заттары тұрғызатын түйсіктен басталады, танымның негізгі сезімдік қабылдау
деп түсінеді. Оқушылар танымдық белсенділікті өз кезеңінде қабылдау, есте
сақтау, ойлау, қиялдау үрдістерін зейіннің тұрақты күйін қажет етеді.
Мектеп жасындағы балалар үлкендердің іс-әрекеттеріне үңіле қарап үйренеді,
оларға еліктейді.
Әр түрлі ойын балалардың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
қызығушылығын дамытады. Мектеп жасындағы балалар таным ынтасын
қалыптастыратын білім беру тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында
балалар түрлі заттардың, кұбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдарға
терең түсінуге, алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге
үйренеді.
Қызығу дегеніміз - жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен
эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар қажеттілік
негізінде пайда болады, бірақ олардың өзі емес. Қажеттілік міндетті түрде
керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке адамның жеке
қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған қызығу
қажеттілікке айналуы мүмкін. Мәселен, театрға деген қызығу-спектакльді құр
жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де айналысатын болуын
жеткізу мүмкін.
Қажеттіктер - адам тұлғасын толығынан алғанда қоғамның өмір іс-
әрекетін және дамуын қолдау үшін объективтік қажеттігіне зәрулік. Қажеттік
биологиялық және әлеуметтік болып екіге бөлінеді жэне экономика мен
мәдениеттің деңгейіне тәуелді болады. Қажеттік мақсатқа бағытты іс
әрекеттің нәтижесімен туындайды. Қажеттікті тәрбиелеу- тұлғаны
қалыптастырудың басты міндеттердің бірі болып табылады. Адам бойында
қажеттілік болмаса, қызығушылық болмайды. Қызығушылық-танымдық
қажеттіліктің көріну формасы. Ол тұлғаның- іс-әрекеттің мақсаттарын
мағыналы сезінуге тұлғаның бағыттылығын қамтамасыз етеді және сонымен бірге
бағдарламаға, іс-әрекетті толық және терең бейнелейтін жаңа деректермен
танысуға жәрдем етеді. Қызығушылықтың екі түрі бар: объектінің
тартымдылығынан туындайтын тікелей және іс-әрекеттің мақсатына жетудегі
құралы ретіндегі объекті дәнекер арқылы. Қызығушылықтың беріктілігі оның
ұзақ және тәрбиелеу барысында қызығушылық әрдайым көкейкесті мәселе болады.
Оқу-тәрбие барысында оқушыларда қызығушылықты ояту жэне сақтау оны
гумандандыру және нәтижелікке келтіреді.
Қызығудың қалыптасуы әрқашанда қажеттіліктерді, талантты немесе
қоғамдық борышты сезінуден бастала бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық
тартымдылығы өз-өзінен және бет алды көрінуі мүмкін, ал кейін:
қажеттіліктер, қоғамдык талаптар, қабілеттілік сияқты көптеген себептер
арқылы анықтап әлгі объектінің өмірлік мәні танылуы керек.
Қызығу адам өмірі мен іс-әрекетінде елеулі орын алады. Адам өмірінің
бақыты мен бар болмысын өз бойында қызығу бар кезде ғана сезінеді. Қызығу
әрекетке талпындырады, адамды ширатады. И.П. Павлов кызығуды адам жанын
жадыратушы, ми қыртысында іс-әрекет жағдайын туғызушы фактор деп
қарастырған, Қызығып істелінетін жұмыс жеңіл әрі жемісті болады. Адамның
кызығуға деген бейімділігі ерте жастан басталғандықтан, оны қызықтырған
(болмыстағы, табиағттағы, өмірдегі, әдебиеттегі) оқиғалар жауапсыз қалмауы
керек. Оқушы өмірінде қызығушылықтың әр түрлі (эстетикалық, көркемдік,
музыкалық) бой көрініс табады. Баланың жалпы дамуы мен ойлау әрекетінің
сапасын жақсартып, дамытуда қызығушылықтың маңызың Л.С.Выготскийде ашып
көрсеткен. Ол баланың қызығушылығын оятатын себептерге (мотив) тоқталады.
Ғылымның пайымдауынша, бала қабілетінің дамуы оның алға тез жылжыуымен
шектелмейді, ол оның жас мүмкіндігіне сәйкес келетін іс-әркет түрлерін
терең меңгере алуына байланысты болады. Бала қоршаған ортадағының бәрі
қызықтырады, ол бойындағы бар мүмкіндікті пайдалана отырып, қолынан келетін
іс-әрекет түрлеріне белсене араласады, өзінің әрі қарай дамуына жол ашады.
Сөйтіп, қоршаған орта және іс-әрекет түрлерімен белсенділікпен жан-жақты
танысу тек қана дамыған қызығушылықтың негізінде ғана мүмкіндік болады.
Психология ғылымында қызығушылық жеке тұлға көзқарасына және оның таңдаған
бағытына бастау болатындай қажеттіліктің бір формасы ретінде айқындалады.
Қажеттілік пен қызығушылық арасында белгілі бір байланыс болғанымен, оларда
теңестіре қарастыруға болмайды. Қызығушылық қажеттілік негізінде туындайды
да, қажеттілікті қанағаттандыратын затқа немесе құбылысқа бағытталады.
Мәселен, Әл-Фараби өзінің еңбектерінде: ...рухани негізі түзу болса, оның
тілегі, қалауы дұрыс болады. Оқу-үйрену нәтижесінде шәкірттің ниеті әсер
етеді, көңіл қалауы артады,-деп қызығушылықтың бала дамуындағы маңызын
ашып береді. А.Байтұрсынов ...балаларды қинамай, оңай оқыту керек.
Қиналмай оқыса, оқуға балалар қызықпақшы,-деп жазса, Ж.Аймаутов
...оқытуда қызығусыз үлкен нәтижеге жетпейміз. Бойындағы ынтаны, қызғуды
қоздырып, кейбір нәрсеге қызығуды қолдан жасап, еріксіз шақырамыз,-деп
оқушылардың ынтасын оятып, қызығушылығын қозғау керек екендігіне баса назар
аударады.
Күнделікті тіршілікте адам баласының өз алдына нақты мақсат қойып,
белгілі іс-әрекеттермен шұғылдануына өзінің ерік -жігерін жұмсайтынын
ескере отырып, Т.Тәжібаев адам қызығушылығын үш топқа бөліп қарастырды:
Мақсатты қызығу- оқушы кейбір уақытта алдына бір мақсат қойып,
оған жету үшін міндеттерді орындап, алдына қойған мақсатына жетуді
қызық көреді. Бұл қызығу түрі көбіне бастауыш сынып оқушыларына
үлкендердің ықпалымен, әңгімесімен болатын жай.
Әрекетті қызығу-мұнда бала алдына үлкен міндет қоймай істейтін
істің нәтижесіне, оның қандай болатынына қызықпай тек атқаратын
еңбегінің ағымына қызығады.
Қорытынды қызығу-мұнда бала істейтін еңбегінің нәтижесіне
қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етеді, барлық күшін
соған жұмсайды.
Т.Тәжібаевтың пікіріне сүйенсек, баланың қызығуын үш түрге бөлу шартты
нәрсе. Себебі, қызығу адам өмірінде елеулі орын алады. Қызығу белгілі бір
іспен айналысуға бағыттайды, адамды ширатады, іс-әрекетін белсендіреді.
Оқушылардың қандайда бір нәрсеге немесе бір пәнге қызығушылығы да сатылап
қалыптасады, жеке тұлғаның қалыптасуында танымдық қызығушылық іс-әрекетке
себеп болады. Олар жеке тұлғаның тұрақты белгісінің бірі бола отырып, оның
ықыласын, ақыл-ойының бағытын айқындайды, сезімін белсендіреді, білімнің
дүниетанымдық негізінде жағымды көзқарас пен сенімін қалыптастыруда
көмектеседі. Психолог У.Мак Дугал (1871-1938) жалпы адамның қызығуларын
соқыр сезімдерге теңейді, адамның қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр
сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан баламына кешіп отырады. Қызығу
мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен, сыртқы дүниемен
байланыспайды дейді. Ал, енді Э.Торндайктің айтуынша, адамның қызығулары
сыртқы дүниенің, қоғамның әсерімен жүре пайда болады. Бұлар дағдылану мен
әдеттенудің нәтижесінде ғана пайда болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу пайда
болмайды дейді. Қызығу оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып
табылады.
Жеке адамның дамуы мен білімінің қалыптасуы үшін қызығудың мәнін
ескеру педагогикалық практикада ерекше маңызға ие болады. К.Д. Ушинский
ешбір қызығусыз, тек қана зорлық күшімен жүргізілетін оқу оқушы бойындағы
білім алуға деген құштарлықты жойып жібереді деп әділ жазған болатын
сонымен бірге ол, барлық оқудың мәнін тек қана қызығуға құруға болмайды деп
атап көрсеткен. Білім беру қара жұмыста да едәуір ерік күшін қажет етеді.
Әр бір сабақта оқушылардың танымдық қызығушылығытарын арттыру
мақсатында басты сабақтың түрін, әдістерін өзгертіп, шығармашылық
ізденістеріне зерттеу жұмыстарын туғызу. Мысалға айтсақ; қазақ тілі сабағы
бойынша бастауыш сынып оқушыларына жұмбақтар арқылы шешілетін сөзжұмбақ
құрастырып кел десек, оқушылар келесі сабаққа дейін ізденіп, болмаса
білімегенін ата-анасынан сұрау арқылы ізденіп келеді.
Н.И. Калининнің Еңбекті сүю керек, тек сүйіп қана қоймай , оған шын
еңбекқорлықпен қарауы керек, егер адам өмір сүріп жұмыс істемей келсе
қоректенсе, бұл жағдайда ол басқаның еңбегін жегені деген ұстамды
оқушыларға түсіндіре отыру керек. Балалар жасына байланысты мәселені
зерттеу кеңестік ғалымдардың жұмыстарында қарастырған: И.Шевченко
(жеткіншектік жас), А.Дусовцкий (оқушылардың танымдық қызығушылығы дамуына
оқыту құралдарының әсері)
Л.Склярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығушылықтары ның
дамуының ерекшеліктері) деген еңбектері шықты. Бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығушылығына жақыы мәселелерді Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина
тағы басқа жұмыстарды қарастырды.
Өзгеремлі қоғамдағы технология дамып, ғалымдардың әр саласында білім
мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылым -техникалық прогресс
кезіндегі бұл міндеттерді жүзеге асыру білім сапасының барлық сатысы үшін
өзекті мәселеге айналып отыр.
Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуына үлес қоса алады.
Сондықтан мектептердегі оқушылар мұғалім берген білімді, іс-әрекет
тәсілдерімен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе
тағылымдарын игеріп қана қоймай оны әрі қарай өзінің қызығушылығымен
зерделі танымдық іс-әрекеті мен сабақтастыруы тиіс, Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық белсенділігш қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру
мектептерді оқушылардың танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы тиіс. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға
септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен
нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Оқу әрекетінің өзге әрекет түрлерінен ең бастысы ерекшелігі оқушының
үнемі жаңа дүниеге енуімен және әр бір жаңа әрекеті игерумен, әр дайым оның
бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланысты. Сондықтан оқу үрдісінде
баланың білім алуға деген құлшынысын оятып, ақыл-ойының жетілуіне түрткі
болатын танымдық белсенділікті, танымдық қызығушылықты арттырудың маңызы
жоғары.
Білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде тиімді
игеруде, мінез-құлық оқу танымдық мақсаттарға жұмылдыруынан көрініс табады.
Оқушылардың танымдық әрекеттері білімді қажеттілігімен ұштасып жатады.
Белсенділік адамға тән қасиет ретінде рухани қажеттілік ретінде, субъектіде
қанағат сезімін тудырады. Белсенділіктің бағытьш анықтайтын мотив
болғандықтан, оның мазмұндық жағы баланың қажетіне барып тіреледі.
Л.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырады. Ал, Б.Есипов, И.Лернер, О.Савченко, Т.Шамова белсенділік
ұғымын неғұрлым кең ұғымда деп есептеді.
Оқушы қызығушылықты ізденімпаздықтың шартына жатқызып, дарынды
оқушылардың қызыгушылығын арттыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық
кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Оқушының
белсенділігі әр түрлі болады. Оқудағы қызығушылықтар мен белсенділік оқып
үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге, міндетке түрақты ынтаның пайда
болуымен, назар мен ой сана операциясының бағыттылыгымен оқып жатқан
материялды түсінумен бейімделінеді. Т.Сабыров оқыту үрдісіне оқушының
белсенділігі негізінен, екі сипатта болатынын алға тартады. Олар сыртқы
және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік - оқушы әрекетінің сыртқы
көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, іс-жүзіндік әрекеттері, мұғалімге
зейін қойып қарауы т.б.) Бірақ осы кезде ол басқа нәрсені де ойлап отыруы
мүмкін. Ішкі белсенділік - оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде
ойлау әрекеті жатады. Жеке адам белсенділігін педагогикалық мәселе ретінде
В.Лазовия зерттеді.
Белсенділікті тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретінде жалпы категория
түрінде қарастырады.
Белсенділік пен әрекет ұғымдары теңстіріледі.
Белсенділік дегеніміз - жеке адамның сипаты оның қасиеті.
Жеке адамның білім алуы, қол жеткізген білімін теңдетуді, қоғамдық
рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуді танымдық
белсенділіктің қайнар көзі болып табылады. Оқушының танымдық белсенділігін
өз кезінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері меп зейіннің
тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының таным белсенділігін
арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас-ынтасын, қызығушылық әрекетін
дамытатындай етіп ұйымдастыруы керек.
Жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттарды
баланың білім игеру, дүниені тану процесінде ойлау қабілетін қалыптастыру,
сол арқылы таным әрекетін белсендіру. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерінің
дербес жұмыс жасау қабілеттерін дамытудың маңыздылығын анықтайды.
Баланың жеке түлға ретінде жан-жақты дамыту бағыты философия саласында
Ерғалив, Нысанбаев, Жарықбаев, Сухомлинский және тағы басқада ғалымдардың
іргелі еңбектерінде қарастырған.
Білім беру мазмұнымен оқыту формалары және оқыту әдістерін таңдау
оқыту мен дамытудың арақытынасына тікелей тәуелді. Баланың қызығуын
орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, мұғалімдер ұжымы, тәрбие. Бала мектепке
қызығып келеді. Оқи бастаған соң жақсы оқыған пәніне қызыға түседі,
сәттілігі көбейген сайын қызығуы артады. Сабаққа қызыққан сайын білімді
сәтті меңгерген бала оқудың мазмұнына, оқудың әдісіне қызыға бастайды. Бала
алдымен жеке пәнге одан кейін барлық пәнге қызыға түседі. Осылай оқудың
барлық саласына қызығуы дамып өріс алды. Мұғалім сабақ беруде оқушы алдына
мақсат қоя білу керек. Мақсатсыз жұмыс-қызықсыз жұмыс. Мақсат дегеніміз не?
Мақсат - санада, ойлауда іс-әрекеттің нәтижесі мен жолдарын оның
жетістіктерінің тәсілдерін алдын ала білумен сипатталатын саналы іс-
әрекетерінің, жүріс-тұрыстың бір құрылымы. Адам әрекетінің жетістіктеріне
бағытталған, нәтижені алдын ала білудің мағынаны ұғыну. Адамда белгілі
әрекеті себептен туып, нақты мақсатқа жетуге бағытталады. Оқудың өзіне тән
мотивтері болады. Балалардың егер іс-әрекетінде мотивтер болмаса, белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс
анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен қызығу осы түрткіге негіз
болады. Қажеттілік олардың оқуға деген қызығушылыгын арттырады. Оқуға
байланысты негізігі түрткіні бірі қызығу. Егер оқушы оқуға қызықпаса оны
зорлап оқытуға боламайды.
К.Д.Ушинский оқушыны сабаққа тарта білу, олардың оқуға деген
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне аса көңіл бөлу дейді.
Оның ойынша оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен
жүргізген оқушы бойындағы білім алуға деген қызығушылықты жояды.
Неміс пдагоггары И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізінде әр
саладағы қызығушылықты алған. Адамдардағы қызығушылық қоршаған дүниені
танып білге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан- жақты жетілдіре отырып, оқушыларды қызықтырып оқыту
керек екенін айтады. Оқушы пәнге қызықтыру үшін, оның қызығушылығын арттыру
мақсатында сабақты проблемалы жағдай туғызып арттыруда маңызды. Мәселенің
шешімін табу арқылы оқушылар ойлау қабілетін нығайтып, кез-келген
проблемаларды шешуге үйренеді. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты бүгінгі
таңда тиянақты білім беру үшін олардың танымдық қабілетін дамыту басты
мақсат болып отыр. Оқушының танымдық белсенділігін артттыру жолында олардың
әр пәнге қызығуын шығармашылығын тәрбиелеу -әр мектептің міндеті.
Білім мазмұнын, оқыту әдістерін, түрлері мен құралдарын, әдістемлік
жүйелі сапалық негізде қайта құру қажеттілігін есте шығармағанымыз абзал.
Білім мазмұны ақпарат көзі ғана болып қана қоймай, оқушылардын өздігінен
білім алу құралына айналу керек. Оқушылардың таным-белсенділігі арттыру мен
дамытуда дәстүрлі жэне дәстүрлі емес сабақтар түрін өзгертіп отыру нәтиже
беретіні сөзсіз. Оқушылардың танымдық әрекеті білім алу қажеттілігімен
ұштасып жатады. Олардың дербестігі белсенділіке байланысты, ал белсенділік
дербестікті қажетсінеді және оқушының өздігінен істейтін әрекеті оның
белсенділігі арттырады. Дербестік пем белсенділік ұғымдары бір
мағынадағы ұғымдар емес, белсенділіктің мағынасы кең ұғым.
Белсенділік адамға тән қасиет ретінде субъектіде қанағат сезімін
тудырады. Ендеше белсенділіктің бағытын анықтайтын мотив болғандықтан, оның
мазмұндық жағы баланың қажетіне барып тіреледі.
Л.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болу ретінде
қарастырылады. Ал, Б.Есипов, И.Лернер, О.Савченко, Т.Шамова белсенділік
ұғымын неғұрлым кең ұғым деп есептейді. Мәселен, Лернер белсенділікті
іздемпаздықтың шартына жатқызып, белсенді болмай, ізденімпаз бола алмайсың
деген пікір айтты. Оқушы белсенділігі оқушының ой дербестігіне сүйенеді.
Оқыту үрдісінде оқушылардың белсенділігін артыруды мақсат еткен мұғалім
сабақтың барлық кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады.
Оқушының белсенділігі әр түрлі болады.
Т.Сабыров Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз - оқуға қажетті
білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжірибеде пайдалан білуге
үйренуде оқушылардың істейтін сапалы әрекеттері деп қарастырады.
Белсенділіктің қандайда бір тәсілімен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілетті дәрежесін ескеру керек. Күрделі танымдық міндеттер мен танымдық
қабілеттері дәрежесін жоғарғы оқушыларға тапсыра алады.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтардың жауабын іздестіруді,
өзіндік жұмыстарды орындауда жүзеге асады.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда
өзіндік жұмыстың маңызы.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі үрпақтың рухани байлығы, мәдениеттің
саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр-түрлі әдіс –тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз барлық іс-әрекетінде қызығушылық
бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу
ісіне ерекше мән берілуде. Мектептегі оқу үрдісі оқушылардың танымдық
белсенділігін, қызығушылығын арттырып іс-әркетін дамытуына жол ашу қажет.
Таным теориясы оқу танымына тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан таным
мен байланысты келеді. Оқудың міндеті—табиғат, қоғам және адамның
психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына өткізу.
Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені
тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір
формасы ретінде қарастыруға болады. Алайда таным мен оқу ортасында болатын
маңызды ерекшеліктерді ескермеу мүмкін емес. Таным -бұл қоғамдық -тарихи
категория. Көптеген ғасырлар бойы ғалымдар табиғат, қоғам және адам ақыл-
ойының біршама заңдылықтарын ашты. Ғалымдар жаңалықты тұңғыш күйінде
таниды, сондықтан да ондай таным толық болмайды. Ал оқу процесінде оқушылар
бұрыннан белгілі жаңалық деп қабылдайды, ғылыми жинақтаған түсінік, ұғым
деректерді түсінеді, игереді. Олар өздері үшін бұрыннан белгілі шындықты
қайтадан ашқан сияқты болып, шәкірттердің жас мүмкіндіктері мен
ерекшеліктеріне орайластырылған, дидактикалық бейімге келтірілген әрі
қарапайымдастырылған материялдарды меңгеру мен айналысады. Сонымен бірге,
оқу барысындағы таным міндетті түрде, мейлі тікелей не жанама, мұғалім
болуын керек қылады, ал ғалым тұлға аралық қатынастарды қажет етпейді.
Жаңалықтар ашуға арналған таным процестері ұзақты кезеңдік ғылыми
ізденістерді қажет етеді. Ал оқу процесінде белгіліні қайтадан ашып, игеру
жолы қысқа әрі мұғалім шеберлігімен жеңілдетіледі;
Таным процесі материялдық не рухани нысандарды қабылдауды талап етеді
де, ал олардың шынайлылығын практика дәлелдеуі тиіс. Оқу барысында мұғалім
білім игеру процесі бөліктерін және оны практикалық ептілік, дағдыларымен
кезектестіріп немесе біріктіріп жүргізуі мүмкін.
Сонымен таным мен оқу процесі арасында қаншалықты ортақтастық болса,
соншалықты айырмашылық табар. Оқу процесі оқушының психикалық іс-
әрекеттерінде жүріп жататын заңдылықтар негізінде өзіне ғана тән ішкі
кисындық бойынша орындалады.
Таным теориясы - шындықтытанудың мүмкіндігі, мақсаттары, жолдары және
құралдары жөніыдегі негізгі түрлері қандай, білмеуден білуге, үстірт
білімнен терең білімге көшудін, заңдылықтары қандай, мұның белгілері не,
бұған қандай жолдар мен және әдістер мен қол жетеді және тағы басқа
сұрақтарға жауап береді. Адамдардың әлем объектілерінің шын қасиеттері мен
сапаларын біліп қатынас жасау қабілет адам баласының өзіне тән қажетті
шарттарының бірі. Білімнің ақиқаттылығының белгілері мен мәселелері сияқты
қабілеттің табиғатты оның қалыптасуының алғы шарты, жағдайлары,
заңдылықтары ғалымдар заңдарынан тыс қалған емес.
Танымдық қызығушылық - оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі. Танымдық қызығушылық проблемалық сұрақтың
жауабын іздестіруге озіндік жұмысты орындауда жүзеге асады. Өздігінен білім
алуда оқушылардың күнделікті рухани кажетіне айналдыру мәселесіне мэн
берілмей келеді. Өздігінен білім алу әрекетінің мақсат-міндеттерін,
мазмұнын, ұйымдастыру жолдарын окушылардың өздері анықтап, іске асыруына
байланысты. Ал, оларға кеңес, нұсқау, жалпы бағыт беріп, басқарып отыру
мұғалімнің міндеті. Оқушыға өз бетімен жұмыс істеп дағды беру ұзақ, жүйелі
жүргізілетін жұмыстардың нәтижесінде қалыптасады. Атап айтқанда, бастапқыда
жеңіл, кейін біртіндеп күрделі тапсырмаларды орындау барысында салыстыру,
қорытынды жасау, түрлі жағдайлар өздігінен ойлау үрдістерінен өтеді.
Өздігінен білім алудың негізгі жолы-оқушыны таным үрдісіне үйрету. Ол
үшін бүкіл сыныптағы оқушыларға өздігінен жұмыс істеуге жағдай жасау қажет.
Бір сыпыра әдіскерлер ұстаздардың пікірінше, оқушыда тұрақты білім негізін
қалыптастыру үшін сол үйренетін пәніне ықыласы, зейіні артуы керек, бұл
үшін белгілі педагогикалық мақсат қоюдың рөлі меп мәні зор. Өйткені,
тәжірибе кезінде оқушы еңбек етіп, өздігінен алған білімін жоғары
бағалайды. Сондықтан да оушының танымдық қабілетінің дамуы мүғалімнің
шеберлігіне тікелей байланысты. Оқушы қашан өздігінеп білім алу жолдарына
жаттығып, төселгенше мұғалім оған көмек жасап, оның жолдарын көрсету керек.
Оқушының өздігінен орындайтыы жұмыстарына сенімділікпен қарау керек.
Өз бетімен жұмыс істеудегі дағдыландыру дегеніміз-ол оқушының танымдық
қабілетін дамыту. Педагог-ғалым А.Е.Дмитриева өздігінен орындайтын жұмыс
түрі - оқулықпен жұмыс істеу, яғни оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу түрін
тиімді деп санайды. Өйткені, мәтінмен жұмыс істеу барысында окушы
үйретілген материялды (тақырыпты) меңгеруде жаңа ережелерді оқу, жаңа
материялдағы қажетті анықтамаларды пайдалану, т.б. қажеттіліктерге соқпай
кете алмайды. Ол үшін мынандай тапсырмаларды орындату пайдалы: мәтінді
оқып, оның ішінен қаратпа сөзбен келген сөйлемдердің астын сызу, онан кейін
қаратпа сөзбен келгенде сөйлемдерде тыныс белгілері қойылғанына көңіл
аудару. Олар мынадай сызбамен көрсетіледі:
сөйлем ішінен қаратпа сөзді тап;
бұл сөйлемге қандай тыныс белгісі қойылады?
Онан қандай қорытыиди жасауга болады?
Оқушылардың өз бетімен жұмысты орындаудағы басты ерекшелік -олардың
жеке дағдыларында. Сондықтан берілетін тапсырма жеке оқушыға арналады.
Өздігінен орындалатын жүмыстарды бірте-бірте күрделендіре беруге болады. Ол
үшін оқушыларға шығармашылық мәндегі тапсырмалар орындатылады. Мысалы:
белгілі бір мәтінді алып, оның негізгі идеасымен мазмұнын айтқызу. Мәтінді
мәнерлеп оқытудағы дағды беру, мазмұнын саналы түсініп оқу, ең қажетті
мәліметтерді таңдап ала білу сияқты жұмыс түрлері оқушыларға
шығармашылықпен жұмыс істеуге бағыт береді.
Ахмет Байтұрсынов оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді
тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын. Жалпы
білімге деген құштарлық - кез-келген сыныптағы балаға тән қасиет. Күн сайын
жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу-бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей.
Ал, В.Г.Лембергтің пікірінше, өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мына
шарттарға байланысты:
жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
жұмыстың жемісті аяқталуыыа, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
жұмыстың өз еркімен, қалауы мен орындалуы;
Оқушының оқу-таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі-
оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекет. Өзіндік жұмыс істеу
іскерліктері мен дағдылары сөзсіз, ой еңбегінің мәдениетімен байланысты.
Оқушы білімді игеру барысында кездесетін қиыншылықтарды жеңіп, табандылық,
еске сақтауы, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жазба жұмысын жүргізе білу,
ой -әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білу
керек.
- өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың алғы шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар, нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мүғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер ететін
мотивтер т.б.
Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында көптеген
қасиетер қалыптасады.
өз бетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздық;
оқуға деген қабілетінің артуы.
берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру
жодарын түсіне білу ниеті.
басқа оқушының түсіндірмелеріне сын көзбен қарау
өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеуі, бақылау, жаттығу,
эксперимент жүргізу іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Оқушылар өзіндік
жұмыс жасау барысында танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші роль
атқарады, ойлауды жандандыра түседі және арттырады. Оқушының өзіндік
жұмысты оқу материялын нығайта түсу, жаңа материялды игеру мақсатын
көздейді.
Оқушылардың оқу үрдісінде танымдық белсенділігін, қабілетін дамыту,
танымдық жан құбылыстарынның оянуына ықпал ету, білім деңгейін жетілдіру
ұзақ әрі жүйелі жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде қалыптастыру. Өзіндік
жұмысты ұйымдасытру барысында оқушылардың іс-әркетінің дербестігі артады.
А.Байтұрсынов пікірі бойынша бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен білім
алу керек. Мұғалім қызметі-оның білімін, шеберлігін ұзақ жолда қысқарту
үшін, ол жолдан балалар қиналмай оңай өту үшін, керек білімді кешіктірмей
дер кезінде беріп отыру үшін, балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру мен
белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру.
Өзіндік жұмыс танымдық ісерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда,
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рол
атқарады, ойлауды жандандырады, оқу-үйренуде оқушының жалпы
белсенділігі артады. Оқушы өзіндік жұмысты оқу материялын нығайта түсу,
жаңа материялды игеру мақсатын көздейді. Оқушы оқу үрдісінде танымдық
белсенділігін, танымдық қызығушылығын, қабілетін дамыту, танымдық жан
қуаттарын оянуына ықпал ету, білім деңгейін жетілдіру ұзақ әрі жүйелі
жүргізілетін жұмыстар нәтижесін қалыптастырады.
Өзіндік жұмыс, оқушының берілген тапсырманы біреудің көмегінсіз
орындауымен ғана шектелмейді. Ол алдымен саналы мақсаттар қойып, соған
сәйкес өзінің іс-әркетін бағыттап отыру мүмкіндіктеріне ие болу керек.
Бірінші сынып оқушыларына әр түрлі танымдық тапсырмалар бере отырып олардың
ойлау қабілеттерін, жазу, сөйлеу дағдыларын дамытатындай етіп ұйымдастыру
керек. Бастауыш сыныптарда қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқытудың
басты бір әдісі-оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары. Өздігінен жұмыс
істеудің негізгі мақсаты - білім негіздерін сапалы меңгеру, икемділікті
жетілдіру, тұрақты машықтарды қалыптастыру. Оқушаларға өздігінен істейтін
жұмыс түсінікті, мазмұнды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-ТАРАУ. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
ғылыми - теорялық мәселелері.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын оқу процесі барысында
белсендіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда
өзіндік жұмыстың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...24
П-ТАРАУ. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуда қазақ
тілі пәнін оқытудың әдіс-тәсілдері.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қазақ тілі сабағында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану арқылы
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік- танымдық
қызметін дамытудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3. 3-сынып казақ тілі сабағынан сабақ
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 65
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпақтың
рухани байлығы, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне
байланысты.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
көптеп жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тэрбиелеу
ісіне ерекше мән берілуде. Жалпы білім беретін мектептерде дамуында оң
өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде.
Қазақстан Республикасында Білім туралы заңында Білім берудің басты
мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке
тұлғаның қалыптасуына жағдай жасау - деп көрсетілген. Жастарға білім беру
жақсарту мәселесі қойылса, бастауыш мектептің негізгі қазығы болып
табылады.
Оқушылардың білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, ақыл-ой қабілетін,
диалектикалық дүниетанымын, жеке басының касиеттерін дамытатыны қоғам
талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс -әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, танымдық әрекетті негізінде оқушыларда танымдық қызығушылық
қалыптасады.
Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруда
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу
процесін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері меы нысандарын іздестіруге
өзекті сипат береді.
Бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет-оқушылардың
сабақққа деген қызығушылығын арттыра білу.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның
түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы
арасында айқындала түседі. Осыған байланысты оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыруды, оны тиімді басқару және дамыту әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдық психолгиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогикалық мәселе ғапа емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады. Оқушылардың танымдық қызығушылығып арттыруда әр пәнге қызығуын,
өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастырады.
Бастауыш мектеп - бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін
кезең. Бала бойындағы дарындылығын дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі
таңдағы негізгі мәселелердің бірі-оқытатын пәнге қызығуын арттыру. Осы
қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Қызығу дегеніміз нс? Қызығушылық қалай
пайда болады? деген сұрақтар туындайды.
Мектеп оқуышларының қызығушылығын қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбктері арналғап.
Оларда ең көрнекті ғалымдар мыналар: Э.Торндайк, И.Ф.Гербарт, У.Мак Дугал,
Л.Аристова тағы басқада ғалымдардың еңбектерін айтып кетуге болады. Әр
түрлі танымдық қызығушылығының ерекшеліктері жөнінде зерттеу кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Айтып кетер болсақ ол ғалымдарымыз:
М.Беляева, Қ.Романова, Р.Римбург, Л.Гордон тағы басқада ғалымдарымызды
айтып кетуімізге болады.
XIX ғасырдың екінші жартысында XX ғасырдың басында қызығушылық
теориясын дамытуға үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Олар: Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, А.Құнанбаев
ағартушылық педагогикалық мұралары. Қазіргі таңда қызығу теориясын
зерттеуді жалғастырушы Т.Тәжібаев, Қ.Б. Жарықбаев сияқты психологтар, оқу
танымдық қызығушылығын дамыту мәселелерін шешуде Р.Жолдасқызы, Қайырбекова
сияқты педагогтар бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынды.
Дамыта оқытуды Д.В.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған жүйесі оқушылардың,
пәнге деген қызығушылықтарын дамытуда алатын орны ерекше. Дегенмен бұл
мәселе оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту жолдарын зерттеуді қажет
етеді.
Оқу әрекетінің өзге әрекет түрлерінен ең бастысы ерекшелігі оқушының
үнемі жаңа дүниеге енуімен және әр бір жаңа әрекеті игерумен, әр дайым оның
бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланысты. Сондықтан оқу үрдісінде
баланың білім алуға дсген құлшынысын оятып, ақыл-ойының жетілуіне түрткі
болатын танымдық белсенділікті, танымдық қызығушылықты арттырудың маңызы
жоғары.
К.Д.Ушинский оқушыны сабаққа тарта білу, олардың оқуға деген
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне аса көңіл болді. Оның
ойынша оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен
жүргізген оқушы бойындағы білім алуға деген қызығушылықты жояды.
Демек біз алып отырған тақырыптың өзектілігін айта келе, әлі де болса
тақырыпқа зерттеу жүмыстарын тереңірек жүргізу арқылы дамыту. Бастауыш
сыныпта сабақ беру барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын зерттеу әлі
де болса қолға дұрыс алынбай келеді және де бірнеше қайшылықтар
бар.Сондықтан Қазақ тілі сабағын оқыту барысында оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын дамыту жолдары деп таңдау себебіміз болды.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сыныптардағы қазақ тілі пәні.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту
барысында оқушылардың оқу танымдық қызығушылығын дамытуға батытталған
теориялық ережелерді зерттеу мен іс-тәжірибелер арқылы іске-асыру жодарын
анықтау. Қазақ тілі сабақтарында оқушының танымдық қызығушылығын дамыту
жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәні бойынша оқушылардың оқу-
танымдық қызығушылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздерін
анықтау.
Бастауыш сынып қазақ тілі сабақтарында оқушының танымдық
қызығушылығын арттыруда өзіндік жұмыстарды, жаңа технология
элементтерін тиімді қолдану жолдарын қарастыру.
Бастауыш мектептің 3- сыныбы бойынша қазақ тілі пәнін оқыту
барысында оқушылардың оқу-танымдық қызығушылық қабілеттерін
арттыратын әдіс-тәсілдерді талдап көрсету.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдістемелік әдебиеттерді талдау, озат
педагогикалық тәжірибелерді сараптау және бақылау.
Дипломдық жұмысының кұрылымы: кіріспеден, тиісті параграфқа бөлінген
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
І-ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
1.1. Бастауыш сынып оқушыллрының танымдық қызығушылықтарын оқу процесі
барысында белсендіру жолдары
Бүгінгі таңда ұрпақ алдында Қазақстан 2030 бағдарламасындағы Барлық
Қазақстандықтардың өсіп өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы деген
мерзімдік міндеті үшінші мыңжылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр. Ұлттың
болашағы, тәуелсіз мемелкетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы,
мәдениетті саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне
байланысты.
Сондықтан да егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып терең білімді ізденімпаз, барлық іс-әрекетіне қызығушылық
бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын және жеке тұлғаны
қалыптастырудың ісіне ерекше мән берілуде. Бұл жерде бастауыш сынып
оқушыларының дүниетанымын кеңейтіп, танымдық қызығушылығын арттырудың
білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор.
Айта кететін болсақ бастауыш сынып оқушыларының танымын, қызығушылығын
қалай арттырамыз. Таным дегеніміз не? Дамыту дегеніміз не? Қызығушылық
дегеніміз не?
Таным-жаңа білім іздеуге, оқудағы байланыс дәлелдерді белсенді
пайдалануға түрткі болатын оқу тапсырмасы. Таным жүйесі бүкіл оқыту
процесінде оқудың мазмұнымен іс-әрекет амалдарын біртіндеп күрделендіре
беретін бірізділікке негізделеді. Сондықтан мұғалім оқушының білімді
меңгеруімен қатар, оның оқу танымдық іс-әрекетін белсендіру жағына да баса
назар аударуы керек.
Оқудың теориялық әдіснамалық негізі-материялистік таным теориясы. Бұл
теорияға орай әлем шынайы, адам санасынан тыс жасайды, бірақ оны танып
білуге болады. Таным- бұл қоршаған болмыстың, оның элементінің белсенді
ақыл-ой және көңіл-күй іс-әрекеті мен олардың нәтижесі, яғни білім;
жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұғымдардың санада бейнеленуі. Шындық
пен нақты болмысты танудың диалектикалық жолы тікелей байқап, сезуден
бейнақы ойлауға, одан практикаға өту.
Таным теориясының мәселелерін философияның тууымен бірге пайда болды.
Таным процесімен алғаш айналыса бастағына ертедегі грек философтары
Демокрит, Платон, Дристотель және басқалар болды. Кейіннен бұл мәселелер
мен айналасатындар Ф.Бэкон, Р.Декарт, Дж.Локк, И.Кант, Спиноза, А.И.Герцен
және көптеген басқа философтар өз үлесін қосты. Таным проблемалары
марксистік фиолософияның басты мәселелердің бірінен саналады. Материялистік
диалектика табиғи және әлеуметтік шындықты танып білуге болатынына
күмәндәнуші немесе оны теріске шығарушы философиялық ілімдердің
қиынсыздығын алып көрсетеді, Бұл ілімдерді, жалпы алғанда, философиялық
(гнесологиялық)-спектицизм (күмәндәнушылық) деп атауға болады. Олар ертеде
осылай аталған еді, ол XIX ғасырдың агностицизм деп аталатын болды.
Ертедегі грек философ тары Пиррон, Энесидем, Секст Эмпирик ақиқатқа жету
мүмкін емес деген қорытындыға келді. Ертедегі скептиктер сезімдік
қабылдауда, логикалық ережелерде заттарды танып білуге мүмкіндік бере
алмайды, сондықтан білімнің бәрі бар болғаны сенім ғана деп дәлелдеді. Әр
бір дұрыс ойлаушы адам дүниедегі заттар мен құбылыстарды тану, білу әр
дайым сезім мүшелері мен қабылдаудан, тікелей сезуден, нақты нәрселерді
бақылаудан басталатынына күмән келтірмейді. Бір нәрсені танып білу үшін біз
алдымен танып көреміз, оның қасиетін, белгілерін анықтаймыз. Дүниені танып
білу ең алдымен сезімдік қабылдаудан басталады. Сезім мүшелерінің
көмегінсіз біз ештеңе біле алмайтынымыз бізге мәлім. Сезім мүшелері арқылы
жүзеге асатын сезімдік танымның негізгі формасы түйсік, қабылдау, елестету)
процестері жатады.
Түйсік дегеніміз сезім мүшелеріне тікелей әсер етстін объективтік
дүниенің заттары мен нәрселердің жеке қасиеттері мен сапаларының
бейнеленуі. Түйсіктер: көру, есту, иіс, дәм, тері түйсіктері бар.
Организмнің ішкі мүшелерінде болып жататын процестерді түйсіну-органикалық
түйсікке жатады. Сезімдік бейнелендірудің күрделірек формасы қабылдау деп
аталады. Егер түйсік жеке сапа, қасиеттердің бейнесі болса, ал қабылдау
нәрсенің бір тұтас бейнесі болып табылады. Қабылдау түйсіктері негізінен
туады. Сезімдік танымның үшінші формасы елестету деп аталады. Елестету
бұрын қабылданған заттар мен нәрселердің көрнекті бейнесін сезім мүшелері
арқылы қайта жаңғырту процесі. Бұрын сақталған бейнені есте сақтап
керегінде қайта жаңғырту. Тікелей байқау процесінде, түйсік, қабылдау,
шынайы болмысты белсенді зерттеу арқасында қандайда құбылыс не заттар
жөнінде түсініктер пайда болады. Осы түсініктер негізінде қорытындылар
жасалады. Бейнақы ойлау әрекеті танымға түскен құбылыстардың жалпы
белгілерін анықтағанда, түсінік, пікір ұғымдарыды игеруге, зат не
құбылыстар арасындағы мәнді, қажетті де тұрақты байланыстарды ашып, заңдар
мен заңдылықтарды өрнектеуде мүмкіндік береді.
Таным теориясының мазмұны мен зерттейтін адамдар өмірінің барысы, оның
тарихи дамуының логикасы. Таным- қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам
ойлауында шындықтың бейнелеу және қайта жаңғырту барысы, нәтижесі әлем
жайлы жаңа білімдер болып табылады. Арнайы ұйымдастырылған таным-оқу тәрбие
барысының мәнін кұрайды.
Танымдық белсенділік - тұлғаның әрекеттік күйі, білімді меңгеру
барысында оқуға ұмтылумен, ақыл-ой кернеуімен, еріктік күш-жігерімеи
көрінеді.
Қызығушылық -дүниедегі заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып
білуге бағытталған адамның жеке ерекшеліктерін бір көрінісі.
Қызығушылық кезінде адам бір нәрсеге қызығып соған зейін аударады.
Өзіне тартып, құмартатын нәрсенің бәрі қызығушылықтың объектісі болып
табылады.
Қызығу- пәнді немесе құбылысты меңгеруге байланысты адамның белсенді
танымдық бағьгггылығы.
Балалардың жақсы оқуына, оқығанның жақсылап ұғып алуына, оқушыларды
әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойында адамгершілік қасиеттерді енгізуіне
ықпалы зор.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізінде әр
саладағы қызығушылықты алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан,
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керектігін айтқан. Жас бала не нәрсені болсада білуге құмар, қызыққыш,
қолымен ұстап, көзбен көргенді жақсы көреді.
Оқушы бойында бір нәрсені танып білуге деген немесе танымын, ой-өрісін
кеңейтетін материялдарды игеруге деген қабілетті болған жағдайда ғана
танымдық іс-әрекетке оң көзқарасы қалыптасады, қызығушылығы оянып, дамиды.
Таыымдық қызығушылық жеке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналуы
үшін осы ғылыми негіздердің іргетасын мұғалім қалауы керек.
Қызығушылық құбылысының табиғаты өте күрдслі. Ол ең алдымен,өзінің
тікелей жағынан түрліше болады. Бір адамның қызығушылығы жан-жақты кең
болып келсе, екінші адамның қызығушылығы өте таяз, тар болып келеді.
Адамның іс-әрекеті көзқарасы мен талғамына, мұрат мүддесіне байланысты
қызығушылығы әр түрлі болады. Мүмкін осылардың ішінде біреуі басыңкы болды.
Мұндай қызығушылық еңбек, оқу іс-әрекетінде өте қажет. Қызығушылық тұрақты
қасиетке айналғанда адам өз іс-әрекетінен нақты нәтиже ала алады.
Қызығушылық өзінің мазмұнымен бағыты жағына қарай: материялдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, танымдық, эстетикалық болып сараланады. Адам объектіге
түрлі мақсат қойып қызығады. Осы тұрғыдан қызығушылық тікелей және жанама
болып бөлінеді.
І.Тікелей қызығушылық айналадағы заттардың тартымдылығынан тұрады.
2. Жанама қызығу- бұл әрекеттің түр нәтижесін көксеу.
Оқушылардың танымдық процестеріне мыналар жатады: қабылдау. ес,
елестету, ойлау, зейін, қиыл, ерік-жігер. Танымдық процестердің
негізгі
салалары арқылы баланың қызығушылығын арттырады.
Түйсік бізге тікелей әсер етіп тұрған заттар мен құбылыстар жеке
қасиеттері мен сапаларын бейнелейтін қарапайым психикалық процесс. Мұның
басты ерекшелігі; дүниені танып білу, түйсіктен басталады. Сондықтанда
психологияда түйсіктерді дүниетанудың алғашқы баспалдағы дейді. Түйсік
арқылы алынған танымның дұрыстығы тәжірибе жүзінде тексеріледі. Түйсікке
соқпай, оны аттап өтіп дүние танымайды. Түйсіктің дамуы адамның танымдық іс-
әрекеттерінің қажеттік шарты ғана емес, ол сонымен бірге адамның басқада
іспеттес сезімдерінің дамуының да қайнар көзі. Ал, қабылдау түйсікке
қарағанда күрделі процесс. Қабылдаудың негізгі бір қасиеті оның тұтастығы.
Қабылдау ойлау мен тығыз байланысты. Объектілердің мазмұны ойлау, белгілі
тұжырымдар мен сөзі арқылы аталып толық қабылданады. Затгар мен құбылыстар
мағыналылығы және оларды жалпылау қабылдау қасиеттеріне жатады. Ес адамның
ақыл-ойымен тығыз байланысты күрделі психикалық процесс оның есте қалдыру,
қайта жаңғырту, тану, ұмыту сияқты өзіндік процестері.
Ойлау және сөйлеу - сыртқы дүниені толық тануға, қабылдау, ес,
елестету және қиял жеткіліксіз. Заттар мен құбылыстыардың миымызға жалпылай
және жанама түрде сипатталады. Сөз арқылы бейнеленуін ойлау дейміз.
Абстракті ойлауға және одан практикаға көшу-ақиқатты танудың диалектикалық
жолы осындай ойлаудан таным сатысы ретіндегі айрықша ерекшеліктерінің бірі-
сөзбен тығыз байланысты. Ойлау мен сөйлеу органикалық бірлікте болады. Ой
шындығы тіл арқылы беріледі. Адам дүние құбылыстарын тани отырып, бірінші
және екінші сигналдық жүйелер арқылы бейнеленіп, түрлі сөздермен жеткізеді.
Зейін адам санасыныц барлық жақтарын қамтиды, оның психикасын белгілі
объективті бағыттап шоғырлаыады. Зейін адамның сырт пішінінен, еш
қиындықсыз-ақ көзге түсетін жэне одан адамның қаншалықты зейінді екенін
жөнінде қорытынды жасауға болатын жүріс-түрыс қалпынан мимикадан білініп
тұрады. Зейін қалпы қимылдың тежелуінен, сезім мүшелерінің объектіге
бағытталуымен сипатталады. Тұрпат ойга шомғандығын білген кезде көз осы
кеңейеді. Мұндайда: Адамның көз қарасы еш нәрсеге қатыссыз дейді.
Педагог балалармен жұмыс істеу тәжірибесін байыта отырып балалардың
бет әлпетіне, дене қалпына қарап олардың зейіннің басқа жаққа ауа
бастағанын дер кезінде байқауға дағдылануы және олардың сабақ барысынан тыс
қалуына жол бермей сілтеп отыру қажет.
Зейінің психикалық әрекеттегі ролін атап айта отырып; ...зейін-
адамның жан дүниесіне сыртқы дүниеден енетіннің барлығы да өтетін есіктің
дәл өзі деген К.Д.Ушинскийдің сөзін есімізге аламыз. К.Д.Ушинскийдің
зейіннің ролі туралы осыдан 100 жылдай бұрын айтқан ойы бұл күндерде
жастарды оқыту практикасы мен психологиялық-дидактикалық зерттеулерде
дәлелденіп отыр. Мысалы, есту зейіні қатыспаған жағдайда дыбысқа деген
сезгіштік кемитіндігін эксперименттік жұмыстар көрсетіп отыр.
Педагогикада баланың дамуын өте нәзік, күрделі диалектикалық процесс
деп қарастырады. Даму процестерінің қозғаушы күштері ішкі қайшылық күресі.
Даму процесі сан өзгерістерінен сапа өзгерістеріне ауысын отырады.
Баланың даму процестерінде көп нәрселерді байқауға болады.
1.Бала кезеңінде бала тілінің дамуы.
2. Баланың түсіне білуі.
3.Баланың сөйлеу кезінде тілінің дамуы, сөздік қорыыың көбеюі.
Баланың тілдік дамуы күннен күнге жетіле түседі, ол сексеннен астам
сөз меңгергенен кейін айналадағы адамдармен қарым-қатынасы кеңейіп сұрақтар
мен сөздерге түсіне бастайды. Осылай баланың ойлау, сөйлеу, сезім сияқты
психикалық процестерінде бірте-бірте өзгерістер пайда болады.
Даму тұтас педагогикалық процесс. Оның ерекшеліктеріп атап көрсетуге
болады. Организмнің дамуы ең алдымен мүшелердің өсіп жетілуіне байланысты.
Ал, әр түрлі мүшелер бір қалыпты есіп жетілмейді. Өйткені, организмнің өсіп
жетілуі тұрақты емес. Баланың нерв қызметерінің дамуы бас миының үлкен
жартышарлары қабығының талдау мен синтездеу қызметінің жетілуіне
байланысты. Ми қабығының талдау мен синтездеу әркеті естің, қиялымен
ойлаудың тағы басқа негізгі механизмі болады. Осы арқылы нерв процестері
арқылы бала өзінің мінез-құлқы мен қылығын табиғи жэне әлеуметтік ортамен
сәйкестендіру жолдарын іздейді. Г.Гельмгольцтің айтуы бойынша нервтік
импульстер өткізу психикалық процестердің нервтік процестердің байланысты
екенін және уақыт пен кеңістікте өтетінін көрсетті.
Бала организмі мен нерв жүйесінің дамуы кезінде оның психикалық
қызметінің (түйсік, қабылдау, ес, қиял, ойлау, зейін, сезім, тіл т.б.)
дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметтің негізгі механизмі мидың үлкен
жарты шарлары қабығының әрекеті. Баланың әр бір дамуында жас
ерекшеліктердің алатын орны ерекше.
Л.С.Выготский жас шағы дамуынық белгілі бір дамуы дәуірінде дамудың
белгілі. Бір шама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамуының жалпы
циклінде алатын орны мен және дамудың жалпы заңдарынының одан әр кез
өзіндік көрініс табумен анықталады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы-оқу мен
танымдық әрекетінің қалыптасуындағы, оқудағы қызығушылығы мен адамгершілік
қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың өзгелермен қарым-
қатынас жасаудың күшті кезеңі. Бастауыш мектеп жасындағы баланың
танымдық іс-әрекеті оқу үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас
шеңберінің кеңейуінен маңызы артады. Негізгі іс-әрекет түрі оқу. Осы оқу
арқылы олардың таным үрдісі дамиды.
Таным-теориясы айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, білімнің шындыққа қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізгі
түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен теорияларды құру немесе дамытудың
жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы.
Философияның негізгі мәселесі-рухтың материяға сананың болмысқа
қатынасы тұрғысынан зерттейтін ілім - таным теориясы деп аталады. Онын
ғылыми теориядан түбірлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен
негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның негізгі ақиқақтылығының жалпы
шарттарын, объективтік қатынастарды қалыптастырады. Адам танымы сырқы дүние
заттары тұрғызатын түйсіктен басталады, танымның негізгі сезімдік қабылдау
деп түсінеді. Оқушылар танымдық белсенділікті өз кезеңінде қабылдау, есте
сақтау, ойлау, қиялдау үрдістерін зейіннің тұрақты күйін қажет етеді.
Мектеп жасындағы балалар үлкендердің іс-әрекеттеріне үңіле қарап үйренеді,
оларға еліктейді.
Әр түрлі ойын балалардың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
қызығушылығын дамытады. Мектеп жасындағы балалар таным ынтасын
қалыптастыратын білім беру тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында
балалар түрлі заттардың, кұбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдарға
терең түсінуге, алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге
үйренеді.
Қызығу дегеніміз - жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен
эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар қажеттілік
негізінде пайда болады, бірақ олардың өзі емес. Қажеттілік міндетті түрде
керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке адамның жеке
қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған қызығу
қажеттілікке айналуы мүмкін. Мәселен, театрға деген қызығу-спектакльді құр
жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де айналысатын болуын
жеткізу мүмкін.
Қажеттіктер - адам тұлғасын толығынан алғанда қоғамның өмір іс-
әрекетін және дамуын қолдау үшін объективтік қажеттігіне зәрулік. Қажеттік
биологиялық және әлеуметтік болып екіге бөлінеді жэне экономика мен
мәдениеттің деңгейіне тәуелді болады. Қажеттік мақсатқа бағытты іс
әрекеттің нәтижесімен туындайды. Қажеттікті тәрбиелеу- тұлғаны
қалыптастырудың басты міндеттердің бірі болып табылады. Адам бойында
қажеттілік болмаса, қызығушылық болмайды. Қызығушылық-танымдық
қажеттіліктің көріну формасы. Ол тұлғаның- іс-әрекеттің мақсаттарын
мағыналы сезінуге тұлғаның бағыттылығын қамтамасыз етеді және сонымен бірге
бағдарламаға, іс-әрекетті толық және терең бейнелейтін жаңа деректермен
танысуға жәрдем етеді. Қызығушылықтың екі түрі бар: объектінің
тартымдылығынан туындайтын тікелей және іс-әрекеттің мақсатына жетудегі
құралы ретіндегі объекті дәнекер арқылы. Қызығушылықтың беріктілігі оның
ұзақ және тәрбиелеу барысында қызығушылық әрдайым көкейкесті мәселе болады.
Оқу-тәрбие барысында оқушыларда қызығушылықты ояту жэне сақтау оны
гумандандыру және нәтижелікке келтіреді.
Қызығудың қалыптасуы әрқашанда қажеттіліктерді, талантты немесе
қоғамдық борышты сезінуден бастала бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық
тартымдылығы өз-өзінен және бет алды көрінуі мүмкін, ал кейін:
қажеттіліктер, қоғамдык талаптар, қабілеттілік сияқты көптеген себептер
арқылы анықтап әлгі объектінің өмірлік мәні танылуы керек.
Қызығу адам өмірі мен іс-әрекетінде елеулі орын алады. Адам өмірінің
бақыты мен бар болмысын өз бойында қызығу бар кезде ғана сезінеді. Қызығу
әрекетке талпындырады, адамды ширатады. И.П. Павлов кызығуды адам жанын
жадыратушы, ми қыртысында іс-әрекет жағдайын туғызушы фактор деп
қарастырған, Қызығып істелінетін жұмыс жеңіл әрі жемісті болады. Адамның
кызығуға деген бейімділігі ерте жастан басталғандықтан, оны қызықтырған
(болмыстағы, табиағттағы, өмірдегі, әдебиеттегі) оқиғалар жауапсыз қалмауы
керек. Оқушы өмірінде қызығушылықтың әр түрлі (эстетикалық, көркемдік,
музыкалық) бой көрініс табады. Баланың жалпы дамуы мен ойлау әрекетінің
сапасын жақсартып, дамытуда қызығушылықтың маңызың Л.С.Выготскийде ашып
көрсеткен. Ол баланың қызығушылығын оятатын себептерге (мотив) тоқталады.
Ғылымның пайымдауынша, бала қабілетінің дамуы оның алға тез жылжыуымен
шектелмейді, ол оның жас мүмкіндігіне сәйкес келетін іс-әркет түрлерін
терең меңгере алуына байланысты болады. Бала қоршаған ортадағының бәрі
қызықтырады, ол бойындағы бар мүмкіндікті пайдалана отырып, қолынан келетін
іс-әрекет түрлеріне белсене араласады, өзінің әрі қарай дамуына жол ашады.
Сөйтіп, қоршаған орта және іс-әрекет түрлерімен белсенділікпен жан-жақты
танысу тек қана дамыған қызығушылықтың негізінде ғана мүмкіндік болады.
Психология ғылымында қызығушылық жеке тұлға көзқарасына және оның таңдаған
бағытына бастау болатындай қажеттіліктің бір формасы ретінде айқындалады.
Қажеттілік пен қызығушылық арасында белгілі бір байланыс болғанымен, оларда
теңестіре қарастыруға болмайды. Қызығушылық қажеттілік негізінде туындайды
да, қажеттілікті қанағаттандыратын затқа немесе құбылысқа бағытталады.
Мәселен, Әл-Фараби өзінің еңбектерінде: ...рухани негізі түзу болса, оның
тілегі, қалауы дұрыс болады. Оқу-үйрену нәтижесінде шәкірттің ниеті әсер
етеді, көңіл қалауы артады,-деп қызығушылықтың бала дамуындағы маңызын
ашып береді. А.Байтұрсынов ...балаларды қинамай, оңай оқыту керек.
Қиналмай оқыса, оқуға балалар қызықпақшы,-деп жазса, Ж.Аймаутов
...оқытуда қызығусыз үлкен нәтижеге жетпейміз. Бойындағы ынтаны, қызғуды
қоздырып, кейбір нәрсеге қызығуды қолдан жасап, еріксіз шақырамыз,-деп
оқушылардың ынтасын оятып, қызығушылығын қозғау керек екендігіне баса назар
аударады.
Күнделікті тіршілікте адам баласының өз алдына нақты мақсат қойып,
белгілі іс-әрекеттермен шұғылдануына өзінің ерік -жігерін жұмсайтынын
ескере отырып, Т.Тәжібаев адам қызығушылығын үш топқа бөліп қарастырды:
Мақсатты қызығу- оқушы кейбір уақытта алдына бір мақсат қойып,
оған жету үшін міндеттерді орындап, алдына қойған мақсатына жетуді
қызық көреді. Бұл қызығу түрі көбіне бастауыш сынып оқушыларына
үлкендердің ықпалымен, әңгімесімен болатын жай.
Әрекетті қызығу-мұнда бала алдына үлкен міндет қоймай істейтін
істің нәтижесіне, оның қандай болатынына қызықпай тек атқаратын
еңбегінің ағымына қызығады.
Қорытынды қызығу-мұнда бала істейтін еңбегінің нәтижесіне
қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етеді, барлық күшін
соған жұмсайды.
Т.Тәжібаевтың пікіріне сүйенсек, баланың қызығуын үш түрге бөлу шартты
нәрсе. Себебі, қызығу адам өмірінде елеулі орын алады. Қызығу белгілі бір
іспен айналысуға бағыттайды, адамды ширатады, іс-әрекетін белсендіреді.
Оқушылардың қандайда бір нәрсеге немесе бір пәнге қызығушылығы да сатылап
қалыптасады, жеке тұлғаның қалыптасуында танымдық қызығушылық іс-әрекетке
себеп болады. Олар жеке тұлғаның тұрақты белгісінің бірі бола отырып, оның
ықыласын, ақыл-ойының бағытын айқындайды, сезімін белсендіреді, білімнің
дүниетанымдық негізінде жағымды көзқарас пен сенімін қалыптастыруда
көмектеседі. Психолог У.Мак Дугал (1871-1938) жалпы адамның қызығуларын
соқыр сезімдерге теңейді, адамның қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр
сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан баламына кешіп отырады. Қызығу
мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен, сыртқы дүниемен
байланыспайды дейді. Ал, енді Э.Торндайктің айтуынша, адамның қызығулары
сыртқы дүниенің, қоғамның әсерімен жүре пайда болады. Бұлар дағдылану мен
әдеттенудің нәтижесінде ғана пайда болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу пайда
болмайды дейді. Қызығу оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып
табылады.
Жеке адамның дамуы мен білімінің қалыптасуы үшін қызығудың мәнін
ескеру педагогикалық практикада ерекше маңызға ие болады. К.Д. Ушинский
ешбір қызығусыз, тек қана зорлық күшімен жүргізілетін оқу оқушы бойындағы
білім алуға деген құштарлықты жойып жібереді деп әділ жазған болатын
сонымен бірге ол, барлық оқудың мәнін тек қана қызығуға құруға болмайды деп
атап көрсеткен. Білім беру қара жұмыста да едәуір ерік күшін қажет етеді.
Әр бір сабақта оқушылардың танымдық қызығушылығытарын арттыру
мақсатында басты сабақтың түрін, әдістерін өзгертіп, шығармашылық
ізденістеріне зерттеу жұмыстарын туғызу. Мысалға айтсақ; қазақ тілі сабағы
бойынша бастауыш сынып оқушыларына жұмбақтар арқылы шешілетін сөзжұмбақ
құрастырып кел десек, оқушылар келесі сабаққа дейін ізденіп, болмаса
білімегенін ата-анасынан сұрау арқылы ізденіп келеді.
Н.И. Калининнің Еңбекті сүю керек, тек сүйіп қана қоймай , оған шын
еңбекқорлықпен қарауы керек, егер адам өмір сүріп жұмыс істемей келсе
қоректенсе, бұл жағдайда ол басқаның еңбегін жегені деген ұстамды
оқушыларға түсіндіре отыру керек. Балалар жасына байланысты мәселені
зерттеу кеңестік ғалымдардың жұмыстарында қарастырған: И.Шевченко
(жеткіншектік жас), А.Дусовцкий (оқушылардың танымдық қызығушылығы дамуына
оқыту құралдарының әсері)
Л.Склярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығушылықтары ның
дамуының ерекшеліктері) деген еңбектері шықты. Бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығушылығына жақыы мәселелерді Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина
тағы басқа жұмыстарды қарастырды.
Өзгеремлі қоғамдағы технология дамып, ғалымдардың әр саласында білім
мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылым -техникалық прогресс
кезіндегі бұл міндеттерді жүзеге асыру білім сапасының барлық сатысы үшін
өзекті мәселеге айналып отыр.
Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуына үлес қоса алады.
Сондықтан мектептердегі оқушылар мұғалім берген білімді, іс-әрекет
тәсілдерімен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе
тағылымдарын игеріп қана қоймай оны әрі қарай өзінің қызығушылығымен
зерделі танымдық іс-әрекеті мен сабақтастыруы тиіс, Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық белсенділігш қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру
мектептерді оқушылардың танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы тиіс. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға
септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен
нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Оқу әрекетінің өзге әрекет түрлерінен ең бастысы ерекшелігі оқушының
үнемі жаңа дүниеге енуімен және әр бір жаңа әрекеті игерумен, әр дайым оның
бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланысты. Сондықтан оқу үрдісінде
баланың білім алуға деген құлшынысын оятып, ақыл-ойының жетілуіне түрткі
болатын танымдық белсенділікті, танымдық қызығушылықты арттырудың маңызы
жоғары.
Білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде тиімді
игеруде, мінез-құлық оқу танымдық мақсаттарға жұмылдыруынан көрініс табады.
Оқушылардың танымдық әрекеттері білімді қажеттілігімен ұштасып жатады.
Белсенділік адамға тән қасиет ретінде рухани қажеттілік ретінде, субъектіде
қанағат сезімін тудырады. Белсенділіктің бағытьш анықтайтын мотив
болғандықтан, оның мазмұндық жағы баланың қажетіне барып тіреледі.
Л.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырады. Ал, Б.Есипов, И.Лернер, О.Савченко, Т.Шамова белсенділік
ұғымын неғұрлым кең ұғымда деп есептеді.
Оқушы қызығушылықты ізденімпаздықтың шартына жатқызып, дарынды
оқушылардың қызыгушылығын арттыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық
кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Оқушының
белсенділігі әр түрлі болады. Оқудағы қызығушылықтар мен белсенділік оқып
үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге, міндетке түрақты ынтаның пайда
болуымен, назар мен ой сана операциясының бағыттылыгымен оқып жатқан
материялды түсінумен бейімделінеді. Т.Сабыров оқыту үрдісіне оқушының
белсенділігі негізінен, екі сипатта болатынын алға тартады. Олар сыртқы
және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік - оқушы әрекетінің сыртқы
көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, іс-жүзіндік әрекеттері, мұғалімге
зейін қойып қарауы т.б.) Бірақ осы кезде ол басқа нәрсені де ойлап отыруы
мүмкін. Ішкі белсенділік - оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде
ойлау әрекеті жатады. Жеке адам белсенділігін педагогикалық мәселе ретінде
В.Лазовия зерттеді.
Белсенділікті тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретінде жалпы категория
түрінде қарастырады.
Белсенділік пен әрекет ұғымдары теңстіріледі.
Белсенділік дегеніміз - жеке адамның сипаты оның қасиеті.
Жеке адамның білім алуы, қол жеткізген білімін теңдетуді, қоғамдық
рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуді танымдық
белсенділіктің қайнар көзі болып табылады. Оқушының танымдық белсенділігін
өз кезінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері меп зейіннің
тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының таным белсенділігін
арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас-ынтасын, қызығушылық әрекетін
дамытатындай етіп ұйымдастыруы керек.
Жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттарды
баланың білім игеру, дүниені тану процесінде ойлау қабілетін қалыптастыру,
сол арқылы таным әрекетін белсендіру. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерінің
дербес жұмыс жасау қабілеттерін дамытудың маңыздылығын анықтайды.
Баланың жеке түлға ретінде жан-жақты дамыту бағыты философия саласында
Ерғалив, Нысанбаев, Жарықбаев, Сухомлинский және тағы басқада ғалымдардың
іргелі еңбектерінде қарастырған.
Білім беру мазмұнымен оқыту формалары және оқыту әдістерін таңдау
оқыту мен дамытудың арақытынасына тікелей тәуелді. Баланың қызығуын
орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, мұғалімдер ұжымы, тәрбие. Бала мектепке
қызығып келеді. Оқи бастаған соң жақсы оқыған пәніне қызыға түседі,
сәттілігі көбейген сайын қызығуы артады. Сабаққа қызыққан сайын білімді
сәтті меңгерген бала оқудың мазмұнына, оқудың әдісіне қызыға бастайды. Бала
алдымен жеке пәнге одан кейін барлық пәнге қызыға түседі. Осылай оқудың
барлық саласына қызығуы дамып өріс алды. Мұғалім сабақ беруде оқушы алдына
мақсат қоя білу керек. Мақсатсыз жұмыс-қызықсыз жұмыс. Мақсат дегеніміз не?
Мақсат - санада, ойлауда іс-әрекеттің нәтижесі мен жолдарын оның
жетістіктерінің тәсілдерін алдын ала білумен сипатталатын саналы іс-
әрекетерінің, жүріс-тұрыстың бір құрылымы. Адам әрекетінің жетістіктеріне
бағытталған, нәтижені алдын ала білудің мағынаны ұғыну. Адамда белгілі
әрекеті себептен туып, нақты мақсатқа жетуге бағытталады. Оқудың өзіне тән
мотивтері болады. Балалардың егер іс-әрекетінде мотивтер болмаса, белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс
анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен қызығу осы түрткіге негіз
болады. Қажеттілік олардың оқуға деген қызығушылыгын арттырады. Оқуға
байланысты негізігі түрткіні бірі қызығу. Егер оқушы оқуға қызықпаса оны
зорлап оқытуға боламайды.
К.Д.Ушинский оқушыны сабаққа тарта білу, олардың оқуға деген
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне аса көңіл бөлу дейді.
Оның ойынша оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен
жүргізген оқушы бойындағы білім алуға деген қызығушылықты жояды.
Неміс пдагоггары И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізінде әр
саладағы қызығушылықты алған. Адамдардағы қызығушылық қоршаған дүниені
танып білге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан- жақты жетілдіре отырып, оқушыларды қызықтырып оқыту
керек екенін айтады. Оқушы пәнге қызықтыру үшін, оның қызығушылығын арттыру
мақсатында сабақты проблемалы жағдай туғызып арттыруда маңызды. Мәселенің
шешімін табу арқылы оқушылар ойлау қабілетін нығайтып, кез-келген
проблемаларды шешуге үйренеді. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты бүгінгі
таңда тиянақты білім беру үшін олардың танымдық қабілетін дамыту басты
мақсат болып отыр. Оқушының танымдық белсенділігін артттыру жолында олардың
әр пәнге қызығуын шығармашылығын тәрбиелеу -әр мектептің міндеті.
Білім мазмұнын, оқыту әдістерін, түрлері мен құралдарын, әдістемлік
жүйелі сапалық негізде қайта құру қажеттілігін есте шығармағанымыз абзал.
Білім мазмұны ақпарат көзі ғана болып қана қоймай, оқушылардын өздігінен
білім алу құралына айналу керек. Оқушылардың таным-белсенділігі арттыру мен
дамытуда дәстүрлі жэне дәстүрлі емес сабақтар түрін өзгертіп отыру нәтиже
беретіні сөзсіз. Оқушылардың танымдық әрекеті білім алу қажеттілігімен
ұштасып жатады. Олардың дербестігі белсенділіке байланысты, ал белсенділік
дербестікті қажетсінеді және оқушының өздігінен істейтін әрекеті оның
белсенділігі арттырады. Дербестік пем белсенділік ұғымдары бір
мағынадағы ұғымдар емес, белсенділіктің мағынасы кең ұғым.
Белсенділік адамға тән қасиет ретінде субъектіде қанағат сезімін
тудырады. Ендеше белсенділіктің бағытын анықтайтын мотив болғандықтан, оның
мазмұндық жағы баланың қажетіне барып тіреледі.
Л.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болу ретінде
қарастырылады. Ал, Б.Есипов, И.Лернер, О.Савченко, Т.Шамова белсенділік
ұғымын неғұрлым кең ұғым деп есептейді. Мәселен, Лернер белсенділікті
іздемпаздықтың шартына жатқызып, белсенді болмай, ізденімпаз бола алмайсың
деген пікір айтты. Оқушы белсенділігі оқушының ой дербестігіне сүйенеді.
Оқыту үрдісінде оқушылардың белсенділігін артыруды мақсат еткен мұғалім
сабақтың барлық кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады.
Оқушының белсенділігі әр түрлі болады.
Т.Сабыров Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз - оқуға қажетті
білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжірибеде пайдалан білуге
үйренуде оқушылардың істейтін сапалы әрекеттері деп қарастырады.
Белсенділіктің қандайда бір тәсілімен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілетті дәрежесін ескеру керек. Күрделі танымдық міндеттер мен танымдық
қабілеттері дәрежесін жоғарғы оқушыларға тапсыра алады.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтардың жауабын іздестіруді,
өзіндік жұмыстарды орындауда жүзеге асады.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда
өзіндік жұмыстың маңызы.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі үрпақтың рухани байлығы, мәдениеттің
саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр-түрлі әдіс –тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз барлық іс-әрекетінде қызығушылық
бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу
ісіне ерекше мән берілуде. Мектептегі оқу үрдісі оқушылардың танымдық
белсенділігін, қызығушылығын арттырып іс-әркетін дамытуына жол ашу қажет.
Таным теориясы оқу танымына тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан таным
мен байланысты келеді. Оқудың міндеті—табиғат, қоғам және адамның
психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына өткізу.
Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені
тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір
формасы ретінде қарастыруға болады. Алайда таным мен оқу ортасында болатын
маңызды ерекшеліктерді ескермеу мүмкін емес. Таным -бұл қоғамдық -тарихи
категория. Көптеген ғасырлар бойы ғалымдар табиғат, қоғам және адам ақыл-
ойының біршама заңдылықтарын ашты. Ғалымдар жаңалықты тұңғыш күйінде
таниды, сондықтан да ондай таным толық болмайды. Ал оқу процесінде оқушылар
бұрыннан белгілі жаңалық деп қабылдайды, ғылыми жинақтаған түсінік, ұғым
деректерді түсінеді, игереді. Олар өздері үшін бұрыннан белгілі шындықты
қайтадан ашқан сияқты болып, шәкірттердің жас мүмкіндіктері мен
ерекшеліктеріне орайластырылған, дидактикалық бейімге келтірілген әрі
қарапайымдастырылған материялдарды меңгеру мен айналысады. Сонымен бірге,
оқу барысындағы таным міндетті түрде, мейлі тікелей не жанама, мұғалім
болуын керек қылады, ал ғалым тұлға аралық қатынастарды қажет етпейді.
Жаңалықтар ашуға арналған таным процестері ұзақты кезеңдік ғылыми
ізденістерді қажет етеді. Ал оқу процесінде белгіліні қайтадан ашып, игеру
жолы қысқа әрі мұғалім шеберлігімен жеңілдетіледі;
Таным процесі материялдық не рухани нысандарды қабылдауды талап етеді
де, ал олардың шынайлылығын практика дәлелдеуі тиіс. Оқу барысында мұғалім
білім игеру процесі бөліктерін және оны практикалық ептілік, дағдыларымен
кезектестіріп немесе біріктіріп жүргізуі мүмкін.
Сонымен таным мен оқу процесі арасында қаншалықты ортақтастық болса,
соншалықты айырмашылық табар. Оқу процесі оқушының психикалық іс-
әрекеттерінде жүріп жататын заңдылықтар негізінде өзіне ғана тән ішкі
кисындық бойынша орындалады.
Таным теориясы - шындықтытанудың мүмкіндігі, мақсаттары, жолдары және
құралдары жөніыдегі негізгі түрлері қандай, білмеуден білуге, үстірт
білімнен терең білімге көшудін, заңдылықтары қандай, мұның белгілері не,
бұған қандай жолдар мен және әдістер мен қол жетеді және тағы басқа
сұрақтарға жауап береді. Адамдардың әлем объектілерінің шын қасиеттері мен
сапаларын біліп қатынас жасау қабілет адам баласының өзіне тән қажетті
шарттарының бірі. Білімнің ақиқаттылығының белгілері мен мәселелері сияқты
қабілеттің табиғатты оның қалыптасуының алғы шарты, жағдайлары,
заңдылықтары ғалымдар заңдарынан тыс қалған емес.
Танымдық қызығушылық - оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі. Танымдық қызығушылық проблемалық сұрақтың
жауабын іздестіруге озіндік жұмысты орындауда жүзеге асады. Өздігінен білім
алуда оқушылардың күнделікті рухани кажетіне айналдыру мәселесіне мэн
берілмей келеді. Өздігінен білім алу әрекетінің мақсат-міндеттерін,
мазмұнын, ұйымдастыру жолдарын окушылардың өздері анықтап, іске асыруына
байланысты. Ал, оларға кеңес, нұсқау, жалпы бағыт беріп, басқарып отыру
мұғалімнің міндеті. Оқушыға өз бетімен жұмыс істеп дағды беру ұзақ, жүйелі
жүргізілетін жұмыстардың нәтижесінде қалыптасады. Атап айтқанда, бастапқыда
жеңіл, кейін біртіндеп күрделі тапсырмаларды орындау барысында салыстыру,
қорытынды жасау, түрлі жағдайлар өздігінен ойлау үрдістерінен өтеді.
Өздігінен білім алудың негізгі жолы-оқушыны таным үрдісіне үйрету. Ол
үшін бүкіл сыныптағы оқушыларға өздігінен жұмыс істеуге жағдай жасау қажет.
Бір сыпыра әдіскерлер ұстаздардың пікірінше, оқушыда тұрақты білім негізін
қалыптастыру үшін сол үйренетін пәніне ықыласы, зейіні артуы керек, бұл
үшін белгілі педагогикалық мақсат қоюдың рөлі меп мәні зор. Өйткені,
тәжірибе кезінде оқушы еңбек етіп, өздігінен алған білімін жоғары
бағалайды. Сондықтан да оушының танымдық қабілетінің дамуы мүғалімнің
шеберлігіне тікелей байланысты. Оқушы қашан өздігінеп білім алу жолдарына
жаттығып, төселгенше мұғалім оған көмек жасап, оның жолдарын көрсету керек.
Оқушының өздігінен орындайтыы жұмыстарына сенімділікпен қарау керек.
Өз бетімен жұмыс істеудегі дағдыландыру дегеніміз-ол оқушының танымдық
қабілетін дамыту. Педагог-ғалым А.Е.Дмитриева өздігінен орындайтын жұмыс
түрі - оқулықпен жұмыс істеу, яғни оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу түрін
тиімді деп санайды. Өйткені, мәтінмен жұмыс істеу барысында окушы
үйретілген материялды (тақырыпты) меңгеруде жаңа ережелерді оқу, жаңа
материялдағы қажетті анықтамаларды пайдалану, т.б. қажеттіліктерге соқпай
кете алмайды. Ол үшін мынандай тапсырмаларды орындату пайдалы: мәтінді
оқып, оның ішінен қаратпа сөзбен келген сөйлемдердің астын сызу, онан кейін
қаратпа сөзбен келгенде сөйлемдерде тыныс белгілері қойылғанына көңіл
аудару. Олар мынадай сызбамен көрсетіледі:
сөйлем ішінен қаратпа сөзді тап;
бұл сөйлемге қандай тыныс белгісі қойылады?
Онан қандай қорытыиди жасауга болады?
Оқушылардың өз бетімен жұмысты орындаудағы басты ерекшелік -олардың
жеке дағдыларында. Сондықтан берілетін тапсырма жеке оқушыға арналады.
Өздігінен орындалатын жүмыстарды бірте-бірте күрделендіре беруге болады. Ол
үшін оқушыларға шығармашылық мәндегі тапсырмалар орындатылады. Мысалы:
белгілі бір мәтінді алып, оның негізгі идеасымен мазмұнын айтқызу. Мәтінді
мәнерлеп оқытудағы дағды беру, мазмұнын саналы түсініп оқу, ең қажетті
мәліметтерді таңдап ала білу сияқты жұмыс түрлері оқушыларға
шығармашылықпен жұмыс істеуге бағыт береді.
Ахмет Байтұрсынов оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді
тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын. Жалпы
білімге деген құштарлық - кез-келген сыныптағы балаға тән қасиет. Күн сайын
жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу-бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей.
Ал, В.Г.Лембергтің пікірінше, өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мына
шарттарға байланысты:
жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
жұмыстың жемісті аяқталуыыа, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
жұмыстың өз еркімен, қалауы мен орындалуы;
Оқушының оқу-таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі-
оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекет. Өзіндік жұмыс істеу
іскерліктері мен дағдылары сөзсіз, ой еңбегінің мәдениетімен байланысты.
Оқушы білімді игеру барысында кездесетін қиыншылықтарды жеңіп, табандылық,
еске сақтауы, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жазба жұмысын жүргізе білу,
ой -әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білу
керек.
- өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың алғы шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар, нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мүғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер ететін
мотивтер т.б.
Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында көптеген
қасиетер қалыптасады.
өз бетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздық;
оқуға деген қабілетінің артуы.
берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру
жодарын түсіне білу ниеті.
басқа оқушының түсіндірмелеріне сын көзбен қарау
өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеуі, бақылау, жаттығу,
эксперимент жүргізу іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Оқушылар өзіндік
жұмыс жасау барысында танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші роль
атқарады, ойлауды жандандыра түседі және арттырады. Оқушының өзіндік
жұмысты оқу материялын нығайта түсу, жаңа материялды игеру мақсатын
көздейді.
Оқушылардың оқу үрдісінде танымдық белсенділігін, қабілетін дамыту,
танымдық жан құбылыстарынның оянуына ықпал ету, білім деңгейін жетілдіру
ұзақ әрі жүйелі жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде қалыптастыру. Өзіндік
жұмысты ұйымдасытру барысында оқушылардың іс-әркетінің дербестігі артады.
А.Байтұрсынов пікірі бойынша бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен білім
алу керек. Мұғалім қызметі-оның білімін, шеберлігін ұзақ жолда қысқарту
үшін, ол жолдан балалар қиналмай оңай өту үшін, керек білімді кешіктірмей
дер кезінде беріп отыру үшін, балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру мен
белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру.
Өзіндік жұмыс танымдық ісерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда,
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рол
атқарады, ойлауды жандандырады, оқу-үйренуде оқушының жалпы
белсенділігі артады. Оқушы өзіндік жұмысты оқу материялын нығайта түсу,
жаңа материялды игеру мақсатын көздейді. Оқушы оқу үрдісінде танымдық
белсенділігін, танымдық қызығушылығын, қабілетін дамыту, танымдық жан
қуаттарын оянуына ықпал ету, білім деңгейін жетілдіру ұзақ әрі жүйелі
жүргізілетін жұмыстар нәтижесін қалыптастырады.
Өзіндік жұмыс, оқушының берілген тапсырманы біреудің көмегінсіз
орындауымен ғана шектелмейді. Ол алдымен саналы мақсаттар қойып, соған
сәйкес өзінің іс-әркетін бағыттап отыру мүмкіндіктеріне ие болу керек.
Бірінші сынып оқушыларына әр түрлі танымдық тапсырмалар бере отырып олардың
ойлау қабілеттерін, жазу, сөйлеу дағдыларын дамытатындай етіп ұйымдастыру
керек. Бастауыш сыныптарда қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқытудың
басты бір әдісі-оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары. Өздігінен жұмыс
істеудің негізгі мақсаты - білім негіздерін сапалы меңгеру, икемділікті
жетілдіру, тұрақты машықтарды қалыптастыру. Оқушаларға өздігінен істейтін
жұмыс түсінікті, мазмұнды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz