Қазақ руханиятындағы ислам құндылықтарын дінтану тұрғысынан талдау
КІРІСПЕ.
1 18.19 ғғ ИСЛАМ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Шығыстық мұсылман әлемі ойшылдарының мұраларындағы дін мәселесі..
1.2 М.Абдулуаһһаб ілімі және Салафилік қозғалыс..
2 18.19ғғ ҚАЗАҚ АҚЫН.ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУҺАНИЯТ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Ақын.жыраулар шығармасындағы діни.имани құндылықтар ... ... ... .
2.2 Зар.заман ақындары және имандылық мәселесі .
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 18.19 ғғ ИСЛАМ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Шығыстық мұсылман әлемі ойшылдарының мұраларындағы дін мәселесі..
1.2 М.Абдулуаһһаб ілімі және Салафилік қозғалыс..
2 18.19ғғ ҚАЗАҚ АҚЫН.ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУҺАНИЯТ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Ақын.жыраулар шығармасындағы діни.имани құндылықтар ... ... ... .
2.2 Зар.заман ақындары және имандылық мәселесі .
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Жалпы ұлттық діл мен рухани құндылықтар өзара тығыз байланысты ұғымдар. Халықтың тарихи санасында айқындалағн рухани құндылықтарымыз ділімізге сіңген ата-баба дінінен көрінеді. Дін мен діл бір-бірімен тығыз байланысты. дін мен діл, тіл мен дәстүр руханиятымыздың және тектілігіміздің қацнар көзі. Ислам құндылықтары халқымыздың дүниетанымында, әдет-ғұрпында, өмір тіршілігінде үйлесімді орнығып, ұлттық діліміздің рухани нәріне айналып, руханиятымыздың негіздерінің бірі болып отыр.
Ислам діні мен мәдениетінің қазақ жеріне келуі мен орнығуы рухани өркендеуге жол ашты. Ислам діні мен руханиятын қабылдаған түркі халықтары ислам мәдениеті мен ғылымына өз үлестерін қосты. Ислам дінін қабылдаған түркі халықтары арабтық ассимиляцияға ұшырамай, төлтума тілі мен әдебиетін өркендетіп, әлемге әйгілі болды. Түркі тілі мен әдебиетінің, түркі философиясы мен руханиятының дамыған кезеңі ислам діні мен мәдениетінің кең қанат жаюымен етене байланысты. Ежелегі түркілер ислам діні мен ілімін қабылдағаннан кейін түркі әлемінде өрлеу байқалып, ортағасырлық мұсылмандық ренессанс атауына ие болды.
Ислам діні мен мәдениетінің қазақ жеріне келуі мен орнығуы рухани өркендеуге жол ашты. Ислам діні мен руханиятын қабылдаған түркі халықтары ислам мәдениеті мен ғылымына өз үлестерін қосты. Ислам дінін қабылдаған түркі халықтары арабтық ассимиляцияға ұшырамай, төлтума тілі мен әдебиетін өркендетіп, әлемге әйгілі болды. Түркі тілі мен әдебиетінің, түркі философиясы мен руханиятының дамыған кезеңі ислам діні мен мәдениетінің кең қанат жаюымен етене байланысты. Ежелегі түркілер ислам діні мен ілімін қабылдағаннан кейін түркі әлемінде өрлеу байқалып, ортағасырлық мұсылмандық ренессанс атауына ие болды.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. - 240 б.
3. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы, ҚР БҒМ Философия және саясаттану иституты, 2000. - 180 б.
4. Абдиғалиева Г.К. Неокантианская разработка проблемы ценностей и культуры - научно-аналитический обзор. – Алматы, 2002. – 45 с.
5. Абдиғалиева Г.К. Религиозная әтика и аксиология: учебное пособие – Алматы: Қазақ Университеті, 2003. - 56 с.
6. Кудайбергенов Б.К. Социально-философские поиски духовности: традиции и современность. – М.: Мир книги, 1995. – 218 с.
7. Ерғалиев І. Aдамның жаңа тарихи кезеңдегі рухани қалыптасуы // Известия Министерства науки – Академия наук Республики Казахстан. Серия общественных наук. – 1998. – №4. – Б. 216.
8. Виндельбанд В. Избранное: Дух и история. – М.: Юрист, 1995. – С.356.
9. Кассирер Ә. Избранное: Индивид и космос. – СПб.: университетская книға, 2000. – С. 71.
10. Ницще Ф. Так говорил Заратустра; к генологии морали // Рождение трагедии, или Әллинство и пессимизм: сборник: – М.: 000 Попурри, 1997. – дами бермек. – С. 340.
11. Мырзалы С. Философия. – Алматы: Бастау, 2008 – С. 572.
12. Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 200 б.
13. Философия жоғарғы оқу орындар студенттеріне арналған оқулық құрастырған Т. Ғабитов – Алматы: Раритет, 2004. – 392 б.
14. Писманик М.Г. Религиоведение: учебное пособие для студентов вузов – М.: ЮНИТИ – Дана, 2009 – 279 с.
15. Религиоведение: учебное пособие и учебный словарь – минимум по религиоведению. – М.: Гардарик, 2003. – 526 с.
16. Орынбеков М.С. Генезис религиозности в Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 240 с.
17. Орынбеков М.С. Духовные основы консолидации казахов. – Алматы: ИД «Аркаим», 2001. – 252 с.
18. Abdul Hakim. Islamic ideology. – Lahore, 1993. - 409 p.
19. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
20. Дербісәлі Ә. Исламның жауһарлары мен жәдігерліктері. – Алматы: Атамұра, 2008. - 488 б.
21. Меңілбеков М. Құран Кәрім ілімдеріне кіріспе. – Алматы: Әлбаракат ҚҚ, 2005. - 144 б.
22. Зақзұқ М.Х. Ұмытылған құндылықтар. – Алматы: Шапағат-Нұр, 2006. – Б. 5-6.
23. Мұхамметжанов Қ. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Атамұра, 1998. – 416 б.
24. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. – Алматы: Жазушы, 1992. -192 б.
25. Гусеинов А.А., Апресян Р.Г. Әтика: учебник. – М.: Гардарики, 1999. -472 с.
26. Сейдімбеков А. Әріп, дін және мәдениет // Өмір журналы. – 1992. – №1. – Б.37.
27. Дербісәлі Ә. Ислам және заман. – Алматы, 2003 - 560 б.
28. Есім Ғ. Мұсылмандықты қалай түсініп жүрміз? // Парасат. – 1997. - №3. Б. 6.
29. Бұрханов Қ. Қазақстанның қоғамдық өміріндегі исламның орны // Ислам ынтымақ пен бірлік жолында. – Алматы: Атамұра, 2008. - Б. 71.
30. Халифа Алтай Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы. - Алматы: «Берен», 1993. - 112 б.
31. Ақатай С. Ұлттық діл деген не?// Ақиқат. – 1999. – №3. – Б. 41-46.
32. Қасабек а. Ұлттық ділі // Ақиқат. – 2000. – №8-9. – Б. 35-41.
33. Немов. Р.С. Психологический словарь. – М.: Владос, 2007. - 560 б.
34. Бурбаев Т.К. Ұлт менталитеті: Монография. – Астана: «Елорда», 2001. - 248 б.
35. Васильев Л.С. История религий Востока. – М: Книжный дом «Университет», 2000. – 432 с.
36. Стефаненко Т. Г. Әтнопсихология: учебник для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2009. - 368 с.
37. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Аламты: «Рауан», 1995. – 238 б.
38. Қасымжанов А.Х; Қасымжанова С.А. Духовное наследие казахского народа. – Алма-Ата, 1991. – С.54.
39. Дербісәлі Ә. Даланың дана перзенттері // Егемен Қазақстан. – 2005, қаңтар – 26.
40. Орынбеков М.С. Генезис религиозности в Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 240 с.
41. аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. – Алматы: Наука, 1997. –470 с.
42. аль-Фараби. Философские трактаты. – Алматы, 1972. - 355 с.
43. Әл-Фараби. Таңдамалары трактаттары. – Алматы: «Арыс», 2009. – 656 б.
44. аль-Фараби Книг букв. – Алматы, 2005. - 15 с.
45. Кононов А.Н. Слово о Юсупе из Баласагуна и его поәме «Кутадгу билик» // Советская тюркология. – 1970. – №4 – С. 3-12.
46. Орынбеков М.С. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы философиялық ойлар // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - Б. 365.
47. Баласағұн Ж. Құтты білік / Аударған А. Егеубаев. – Астана, 2003. - 128 б.
48. Құран және әдеп. Бәрі де Аллаһтың атымен басталады. Ислам әдептері. – Алматы, 2005. – 96 б.
49. Молдабеков Ж. Қазақтану және жаңару философиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 282 б.
50. Әлжан Қ. Махмұт Қашқари: Дүниетаным айшықтары // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - 528 б.
51. Махмұд Қашқари Диуани лұғат ат-түрк // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. – 5-т. - 528 б.
52. Ерғали І. Ахмед Иүгінекидің философиясындағы адам әлемі // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - 528 б.
53. Ахмед Иүгінеки. Ақиқат сыйы // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - 528 б.
54. Абуов А. Ақиқат жаршысы. Ә. Нысанбаев. Алғы сөз. – Түркістан: Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000. - 144 б.
55. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани хикмет. – Алматы, 1993. – Б. 75.
56. Топбаш Осман Нури. Тасаввуф от имана к ихсану / пер. с турецкого. – 1-е издание. – Алматы, 2008. – 488 с.
57. Сеитахметова Н.Л. Концепция человека духовных исканиях мусульманского средневековья. – Алматы, 1999. - 240 с.
58. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Йасауи дүниетанымы. – Түркістан, 2003. - 341 б.
59. Ыбыраев Ш. Қазақ фольклористикасы: кеше, бүгін, ертең» // Әлем: альманах: Өлеңдер, очергтер, әңгімелер. - Алматы: Жазушы, 1991. - 496 б.
60. Адамбаев Б. Шешендік сөзер мен мақал-мәтелдер // Қазақ фольклористикасы. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
61. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
62. Құран-Кәрім. Қазақша мағына мен түсінігі.
63. Сейтбеков. С. Иман негіздері – Алматы: «Көкжиек - Б» баспасы, 2008. – 376 б.
64. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2006. -296 б.
65. Оспанов С. Арғытектану негіздер: Тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық мәселелері – Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 424 б.
66. Қазақ халық әдебиеті: көп томдық. Дастандар. – Алматы: Жазушы, 1990. – Т. ІІ. – Б. 8.
67. Есім Е. Қазақ философиясының тарихы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – Б. 23.
68. Бердібай Р. Ең адал сабақ // Егемен Қазақстан. – 2004, мамыр – 21. – Б.6.
69. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003. – Б. 145.
70. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б.
71. Кенжебайұлы Бейсембай. Түрік қағанатынан бүгінгі күнге дейін. – Алматы: Асем-Систем, 2010. – 344 б.
72. Жамалов Қ. Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік тағылымы: ғылыми еңбек. – Алматы: Қазақақпарат, 2003. - 200 б.
73. Бейсенов Қ. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері: филос. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 1994. - 43 б.
74. Он ғасыр жырлайды. – Алматы, 2006. – 133 б.
75. Дулат. Замана сазы: өлеңдер мен дастандар. –Алматы: Жазушы, 1991. -160 б.
76. Исаұлы М., Жолдыбайұлы Қ. Ислам ғылымхалы. – Алматы, 2005. – 407 б.
77. Сейтбеков С., Нысанбаев С. Ислам әдебі. – Шымкент, 2003. - 142 б.
78. Юсуф М. Ислам тәлімдері. – Алматы: Шапағат-Нұр, 2002. - 80 б.
79. Мағауин М. Бес ғасыр белестері // Бес ғасыр жырлайды. – Алматы, 1991. - Т. 1. – 384 б.
80. Шал ақын. Өлеңдер. Зерттеу деректер. – Алматы: «Арыс», 2003. - 200 б.
81. Дәуітұлы С. Хақ жолында. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2006. – 352 б.
82. Қасабек А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: Ер-Дәулет, 1994. – 149 б.
83. Әуезов М.О. Әр жылдары ойлары. – Алматы, 1961. – Б. 216.
84. Сегизбаев О.А. Казахская философия ХҮ – начала ХХ века. – Алматы: Ғылым. 1996. – 472 с.
85. История философии в кратком изложении / пер. С.Чеш., И.И. Богута. –М.: Мысль, 1991. - 590 с.
86. Әбжанов Х. Шоқан және тұлғатану // Егемен Қазақстан. – 2010, қазан – 22.
87. Сыздық Р. Шоқанның тілтанымдық тұлғасы // Қазақ әдебиеті. – 2010. –қазан – 22.
88. Фрәзер Дж. Золотая ветвь. – М., 1983. – С. 39.
89. Акатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов – Алматы, 1993. – 150с.
90. Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы // Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы. – Алматы, 2008. – 5-т.- 448 б.
91. Ғабдуллин Б. Шоқан, Ыбырай және Абай дін туралы (Шаманизм, ислам, атеизм, деизм, антиклерикализм) – Алматы: Қазақстан, 1998. – 104 б.
92. Хатами Сеиед Мохаммад. Традиция и мысль в власти авторитароизма. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 2001. - 288 с.
93. Есмағамбетов К. Жарық жұлдыз // Егемен Қазақстан. – 2010, қараша 10. – 5. б.
94. Есім Ғ. Адам-зат. Философиялық әсселер мен новеллалар, зерттеулер. – Астана: Фолиант, 2002. - 312 б.
95. Халифа Алтай Ғақыпұлы. Таңдамалы хадистер аудармасы. – Алматы: Берен, 1993. - 112 б.
96. Халифа Алтай. Иман және Таухид. – Алматы: Ислам кітапханасы, 2003. -160 б.
97. Ислам между правдой и притязанием под руководством Мухаммада Шафика. – Каир, 2003. - 127 с.
98. Осман Қарабиық. Ислам діні. – Алматы: «Euro Print», 2008. - 320 б.
99. Асыл дін және ұлт зиялылары. – Алматы: Халифа Алтай Халықаралық қайырымдылық қоры, 2009. – 224 б.
100. Осман Қарабиық. Ислам діні. – Алматы: «Euro Print», 2008. - 320 б.
101. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой, ақыл, адамгершілік. – Алматы: Білім, 1999. - 112 б.
102. Тәукенов Қ. Өзгені өзімізше өбектеу // Егемен Қазақстан. – 2007, август - 29.
103. Сегізбаев О. История казахской философии: от первых орхаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия: учебник для вузов. – Алматы: Ғылым, 2001. - 456 с.
104. Абай. Қара сөздер. – Алматы: Ел, 1993. - 272 б.
105. Абай. Қалың елім, қазағым ... Өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 224 б.
106. Өмірәлиев Қ. Абай афоризмі. – Алматы: Қазақстан, 1993. - 128 б.
107. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 83 б.
108. Абай дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 73 б.
109. Абай асқары// Егемен Қазақстан – 2009, мамыр - 27. – Б. 9.
110. Үш анық // Әлем: альманах: Өлеңдер, очергтер, әңгімелер. - Алматы: Жазушы, 1991. - 496 б.
111. Құдайбердиев Шәкәрім. Шығармалары (Өлеңдер, дастандар, қара сөздер). – Алматы: Жазушы, 1988. – Б. 267.
112. Құдайбердиев Ш. Өлеңдер мен поәмалар. Жалын. – Алматы, 1988. - 256 б.
113. Шәкәрім. Қазақ айнасы. – Алматы: Атамұра, 2003. - 296 б.
114. Есим Г. Наука совести. – Алматы: Раритет, 2008. - 480 с .
115. Көпейұлы М.Ж. Таңдамалы. – Алматы, 1991. - 332 б.
116. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Дін және Мәшһүр Жүсіп // Егемен Қазақстан. – 2010, қаңтар – 20.
117. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. – Алматы: Білім, 1998. - 256 б.
118. Көпейұлы М.Ж. Көп томдық шығармалары.–Алматы: Алаш, 2003. - 1 -т. – 504 б.
119. Керім Ш. Жамалад-Дин ал-Ауғани және Ғұмар Қараш // Исламтану және араб филологиясы мәселелері: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – 2009. – Б. 45.
120. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам: тарихи-мәдениеттанулық зерттеу. – Алматы, 2002. – 208 б.
121. Ғұмар Қараш. Замана. – Алматы: Ғылым, 1994. – Б. 111.
122. Ақмолла. Күндер мен түндер. – Алматы: Жазушы, 1986. – 165 б.
123. Қазақ поәзиясының антологиясы: ХХ ғасырдың бас кезі. – Алматы: Ғылым, 1992. – 488 б.
124. Turkiye Diyanat vakfi. Islam ansiklofedisi. – Istanbul, 1989. – Cilt 2. - 563 s.
125. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін): бес томдық. – Алматы: «Атамұра», 2002. – 3-т. - 768 б.
126. Нысанбаев Ә., Ғабитов Т. Қазақтың ұлттық ояну философиясы // Қазақ әдебиеті. – 2008, желтоқсан – 23. – Б. 8.
127. Әбсатар қажы Дербісәлі. 100 жыл бұрын өткен құрылтай. Ислам ынтымақ пен бірлік жолында // Жетісу мұсылмандарының І құрылтайына 100 жыл: халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Атамұра, 2008. – Б. 28-29.
128. Әбдіжәлел Бәкір Алаштың Әлиханы // Егемен Қазақстан. – 2008, қыркүйек – 23. – Б. 5.
129. Обзор Сырдаринской облысти за 1902 год. – Ташкент, 1903. – С. 151.
130. Фадли Әли. Зия Көкалыптың Түркістанға келуі // Жас Алаш. – 2009, қаңтар – 15. – Б. 5.
131. Барковская Е.Ю. Современное государство и традиции культуры управление в исламе: монография. – М.: Изд-во РАГС, 2008 – 158 с.
132. Дихан Қамзабекұлы. Алаш және әдебиет. – Астана: «Фолиант», 2002. -474 б.
133. Қирабаев С. Тәуелсіздік идеясы және «ұлтшылдық» әдебиет // Ақиқат. – 2009. – №1. – Б. 61.
134. Әбжанов Х. Алаш ұлықтаған ұлттық идея // Егемен Қазақстан. – 2008, маусым – 13. – Б. 6.
135. Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1994. – 240 б.
136. Дулатұлы М. Шығармалары: мақалалар мен зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1997. - 2-т. – 344 б.
137. Шәлекенов У. Қазақ өркениеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 316 б.
138. Бөкейхан Ә. Шығармаларының толық жинағы. - Астана: Сарыарқа, 2009. - 555 б.
139. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар. – 1999. – 2-т. – 520 б.
140. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар, 1998. – 2-т. - 512 б.
141. Хайрани Алтынташ. Ислам ахлағы және оның қайнар көздері // Қазіргі мұсылман философиясы. – Алматы: Жазушы, 2008. – 536 б.
142. Нуртазина Н.Д. Народы Туркестана: Проблемы Ислама, интеграции, модернизации и деколонизации (на рубеже ХІХ-ХХ веков). – Алматы: Қазақ университеті, 2008. - 166 с.
143. Куандыков Е. Деятельность зарубежных миссионеров в Казахстане. // Пути достижения межконфессионального согласия: материалы республиканской научно-практической конференции. – Оқжетпес, 1999. – С. 33.
144. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поәмалар. – Алматы: Атамұра, 2002. - 256 б.
145. Алаш. Алашорда. Әнциклопедия / Құрас.: Ғ.Әнес, С.Смағұлова. – Алматы: «Арыс», 2009. – 544 б.
146. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің І съезі. – Алматы: Өнер, 2003. - 354 б.
147. Дербісәлі Ә. Жақсылыққа себепші мен оны оны жасағанның да сауабы бірдей // Егемен Қазақстан. – 2006, қыркүйек - 9. – Б.4.
148. Сайид Ахмад бин Зайни Дахлан. Уаһһабилер бұлігі / аударған Серікбайұлы Д. – Алматы: Арыс, 2001. - 20 б.
149. Жолдыбайұлы Қ. Дін мен діл. – Алматы, 2010. – 288 б.
150. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының 2000 жылдан бастап шыққан пәтуалардың бір бөлігі. – Алматы: «Көкжиек-Б», 2008. - 330 б.
151. Хизметли С. Орта Азия түрік республикаларындағы зиянды ағымдар және миссионерлік. – Алматы – ЖШС «Әверо», 2006. - 256 б.
152. Идрис Шах. Суфизм. – М.: Моладая гвардия, 2003. - 445 с.
153. Әуезов М. Вступительное слова // Суфизм в Иране и Центральной Азии: материалы международной конференции. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007, май 2-3. – С.4.
154. Абирова Б.И. Суфизм как феномен исламской культуры: учебное пособие. – Алматы: Қазақ униаерситеті, 2009. - 156 с.
155. Собрание фетв по обоснованию зикра джахр и сама. – Алматы: «Дайк Пресс», 2008. – 284 с.
156. Яблоков И.Н. Основы религоведение. – М.: Высш. шк., 1994. - 368 с.
157. Әлімбеков О. Сопылық синдромы // Шапағат-нұр. – 2005. – №9. – Б. 20.
158. Әлімбеков О. Иассауи атын жамылған «сопы-зікіршілердің» зобалаңы // Ислам және өркениет. – 2005. – №6. – Б. 9.
159. Дербісәлі Ә. Біздің ұстаным: бір дін, бір мәзһаб, бір ұлт, бір тіл және халықтың ынтымағы // Айқын. – 2008, қыркүйек - 26. – Б.3.
160. Қазақтану өрісі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. - 204 б.
161. Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: история, әтничность и общество. – Алматы: Каз. Инс. Страт. Иссл. при Президенте РК, 1998. – 188 с.
162. Джалилов З. Г. Ислам и общество в современном Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 204 с.
163. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІІ съезі. – Алматы: Өнер, 2006. – 384 б.
164. Назарбаев Н.Ә. Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Қазақстан әнциклопедиясы, 2009. – 56 б.
165. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІІ съезінің декларациясы // Егемен Қазақстан. – 2006, қыркүйек - 15. – Б.1.
166. Косиченко А.Г., Нысанбаев А.Н., Кенисарин Д.А. и Мельник Е.В. Ислам и христианство: возможности духовной консолидации народов Казахстана. – 2001. – 195 с.
167. Курғанская В.Д., Дунаев В.Ю. Национальная и религиозная идентичность // Қазақстан әтностарына діни ұйымдарының әсері: халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдар жинағы. – Алматы, 2008. – Б.63.
168. Қазақстандағы діндер. – Алматы, 2008. - 399 б.
169. Алсабеков М.У. Ислам: религиозные идеи и современность. – Алматы, 2008. - 112 с.
170. Молдабеков Ж.Ж., Қасабек А.Қ. Шығыс философиясы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. - 302 б.
171. Ақатаев С. Күн мен көлеңке. – Алматы: Жалын, 1990. – 240 б.
172. Раев Д.С. Қазақ шешендік сөз өнерінің әлеуметтік-философиялық негіздері: филос. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2006. - 51 б.
173. Қожа Ахмет Ясауи және оның кесенесі. – Түркістан, 2009. – 20 б.
174. Дербісәлі Ә. Қазақстан мешіттері мен медреселері. Рухани шамшырақтар (ІХ-ХХ ғғ.). – Алматы: Аруна, 2009. – 496 б.
175. Кішібеков Д. Ұлттық идея ұйыстырсын // Егемен қазақстан. – 2005, маусым – 29. – Б.5.
176. Әбжанов Х. Ұлттық идея – халық мұраты // Президент және халық. – 2010, қазан - 1. – Б. 4.
177. Сборник материалов республиканской конференссии: Религия, Наука и СМИ: диалог и сотрудничество. – Астана, 2006. -192 с.
178. Артемьев А.И. Свидетели иеговы Казахстана и Средней Азии: историко-религиеведческий анализ. – Алматы, 2000. - 280 с.
179. Религоведение. Әкспресс – справочник для студентов вузов. – М.: МарТ, 2005. - 240 с.
180. Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 775 с.
181. Әлеуметтану: оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 2-кітап. – 268 б.
182. Гараджа В.И. Социология религии. – М.: ИНФРА-М., 2007. – 348 с.
183. Митрохин Л.Н. Религии «Нового века». – М.: Сов. Россия, 1985. – 160 с.
184. Ислам на современном Востоке: регион стран Ближ. и Сред. Востока, Юж. и Цент. Азии. – М.: Ин-т. Востоковедение РАН, 2004. – 440 с.
185. Ақназаров Х. Ислам фундаментализмі // Ақиқат. – 1992. – №9. – Б.86.
186. Ахмед Омар Хешем. Золотая середина в исламе. – Каир, 1998. - 190 с.
187. Сейфеддин Я. Основы исламских знаний. – М.: «Ихлас», 2007.- 348 с.
188. Дербисали А. Секуляризм и ислам в Республике Казахстан: совместная деятельность, направленная на миротворчество и гуманизм // Секуляризм и ислам в современом государстве: что их объединяет?: мат-лы междунар. Круглого стола. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2008. - 296 с.
189. Сених С. Құлшылық құпиясы. – Алматы, 2007. - 186 б.
190. Мухаммад Садик Йусуф. Права человека в Исламе. – СПб.: Издательство ДИЛЯ, 2008. – 288 с.
191. Пендеге иман ашады жол. – Алматы, 2006. – 336 б.
192. Зақзұқ М.Х. Ислам және сұхбат мәселелері. – Алматы. «Шапағат-Нұр», 2006. - 312 б.
193. Мухамммад Халифа Хасан. Ислам по отношению к другим религиям. – Каир, 2004. – 126 с.
194. Дербісәлі Ә. Мекке конференциясы // Егемен Қазақстан. – 2009, қаңтар 28. – Б. 6.
195. Дербісәлі Ә. Ұлық имам – Имам Ағзам Әбу Ханифа. – Алматы, 2008. -96 б.
196. Байтенова Н.Ж. Социально-философский анализ межәтнической интеграции: автореф. ... док. филос. наук. – Алматы, 1997. – 49 с.
197. Альмухаметов А. Социология религии (социальное доктрина ислама). – Алматы: Нур-Мубарак, 2009. – 256 с.
198. Қожамберлиев Б. Ислам әлемі әкономикасының рухани және әлеуметтік негіздері // Ислам әкономикасы: қағидалары мен басымдықтары» және «Отан сүю - иманнан»: республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Қызылорда: Тұмар, 2006. - 128 б.
199. Құлсариева А. Қазіргі заман мәдениеті: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2008. -104 б.
200. Масалимова А.Р. Культурная антропология. - Алматы, 2006. - 167 с.
2. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. - 240 б.
3. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы, ҚР БҒМ Философия және саясаттану иституты, 2000. - 180 б.
4. Абдиғалиева Г.К. Неокантианская разработка проблемы ценностей и культуры - научно-аналитический обзор. – Алматы, 2002. – 45 с.
5. Абдиғалиева Г.К. Религиозная әтика и аксиология: учебное пособие – Алматы: Қазақ Университеті, 2003. - 56 с.
6. Кудайбергенов Б.К. Социально-философские поиски духовности: традиции и современность. – М.: Мир книги, 1995. – 218 с.
7. Ерғалиев І. Aдамның жаңа тарихи кезеңдегі рухани қалыптасуы // Известия Министерства науки – Академия наук Республики Казахстан. Серия общественных наук. – 1998. – №4. – Б. 216.
8. Виндельбанд В. Избранное: Дух и история. – М.: Юрист, 1995. – С.356.
9. Кассирер Ә. Избранное: Индивид и космос. – СПб.: университетская книға, 2000. – С. 71.
10. Ницще Ф. Так говорил Заратустра; к генологии морали // Рождение трагедии, или Әллинство и пессимизм: сборник: – М.: 000 Попурри, 1997. – дами бермек. – С. 340.
11. Мырзалы С. Философия. – Алматы: Бастау, 2008 – С. 572.
12. Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 200 б.
13. Философия жоғарғы оқу орындар студенттеріне арналған оқулық құрастырған Т. Ғабитов – Алматы: Раритет, 2004. – 392 б.
14. Писманик М.Г. Религиоведение: учебное пособие для студентов вузов – М.: ЮНИТИ – Дана, 2009 – 279 с.
15. Религиоведение: учебное пособие и учебный словарь – минимум по религиоведению. – М.: Гардарик, 2003. – 526 с.
16. Орынбеков М.С. Генезис религиозности в Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 240 с.
17. Орынбеков М.С. Духовные основы консолидации казахов. – Алматы: ИД «Аркаим», 2001. – 252 с.
18. Abdul Hakim. Islamic ideology. – Lahore, 1993. - 409 p.
19. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
20. Дербісәлі Ә. Исламның жауһарлары мен жәдігерліктері. – Алматы: Атамұра, 2008. - 488 б.
21. Меңілбеков М. Құран Кәрім ілімдеріне кіріспе. – Алматы: Әлбаракат ҚҚ, 2005. - 144 б.
22. Зақзұқ М.Х. Ұмытылған құндылықтар. – Алматы: Шапағат-Нұр, 2006. – Б. 5-6.
23. Мұхамметжанов Қ. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Атамұра, 1998. – 416 б.
24. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. – Алматы: Жазушы, 1992. -192 б.
25. Гусеинов А.А., Апресян Р.Г. Әтика: учебник. – М.: Гардарики, 1999. -472 с.
26. Сейдімбеков А. Әріп, дін және мәдениет // Өмір журналы. – 1992. – №1. – Б.37.
27. Дербісәлі Ә. Ислам және заман. – Алматы, 2003 - 560 б.
28. Есім Ғ. Мұсылмандықты қалай түсініп жүрміз? // Парасат. – 1997. - №3. Б. 6.
29. Бұрханов Қ. Қазақстанның қоғамдық өміріндегі исламның орны // Ислам ынтымақ пен бірлік жолында. – Алматы: Атамұра, 2008. - Б. 71.
30. Халифа Алтай Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы. - Алматы: «Берен», 1993. - 112 б.
31. Ақатай С. Ұлттық діл деген не?// Ақиқат. – 1999. – №3. – Б. 41-46.
32. Қасабек а. Ұлттық ділі // Ақиқат. – 2000. – №8-9. – Б. 35-41.
33. Немов. Р.С. Психологический словарь. – М.: Владос, 2007. - 560 б.
34. Бурбаев Т.К. Ұлт менталитеті: Монография. – Астана: «Елорда», 2001. - 248 б.
35. Васильев Л.С. История религий Востока. – М: Книжный дом «Университет», 2000. – 432 с.
36. Стефаненко Т. Г. Әтнопсихология: учебник для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2009. - 368 с.
37. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Аламты: «Рауан», 1995. – 238 б.
38. Қасымжанов А.Х; Қасымжанова С.А. Духовное наследие казахского народа. – Алма-Ата, 1991. – С.54.
39. Дербісәлі Ә. Даланың дана перзенттері // Егемен Қазақстан. – 2005, қаңтар – 26.
40. Орынбеков М.С. Генезис религиозности в Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 240 с.
41. аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. – Алматы: Наука, 1997. –470 с.
42. аль-Фараби. Философские трактаты. – Алматы, 1972. - 355 с.
43. Әл-Фараби. Таңдамалары трактаттары. – Алматы: «Арыс», 2009. – 656 б.
44. аль-Фараби Книг букв. – Алматы, 2005. - 15 с.
45. Кононов А.Н. Слово о Юсупе из Баласагуна и его поәме «Кутадгу билик» // Советская тюркология. – 1970. – №4 – С. 3-12.
46. Орынбеков М.С. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы философиялық ойлар // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - Б. 365.
47. Баласағұн Ж. Құтты білік / Аударған А. Егеубаев. – Астана, 2003. - 128 б.
48. Құран және әдеп. Бәрі де Аллаһтың атымен басталады. Ислам әдептері. – Алматы, 2005. – 96 б.
49. Молдабеков Ж. Қазақтану және жаңару философиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 282 б.
50. Әлжан Қ. Махмұт Қашқари: Дүниетаным айшықтары // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - 528 б.
51. Махмұд Қашқари Диуани лұғат ат-түрк // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. – 5-т. - 528 б.
52. Ерғали І. Ахмед Иүгінекидің философиясындағы адам әлемі // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - 528 б.
53. Ахмед Иүгінеки. Ақиқат сыйы // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары: 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. - 5-т. - 528 б.
54. Абуов А. Ақиқат жаршысы. Ә. Нысанбаев. Алғы сөз. – Түркістан: Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000. - 144 б.
55. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани хикмет. – Алматы, 1993. – Б. 75.
56. Топбаш Осман Нури. Тасаввуф от имана к ихсану / пер. с турецкого. – 1-е издание. – Алматы, 2008. – 488 с.
57. Сеитахметова Н.Л. Концепция человека духовных исканиях мусульманского средневековья. – Алматы, 1999. - 240 с.
58. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Йасауи дүниетанымы. – Түркістан, 2003. - 341 б.
59. Ыбыраев Ш. Қазақ фольклористикасы: кеше, бүгін, ертең» // Әлем: альманах: Өлеңдер, очергтер, әңгімелер. - Алматы: Жазушы, 1991. - 496 б.
60. Адамбаев Б. Шешендік сөзер мен мақал-мәтелдер // Қазақ фольклористикасы. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
61. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
62. Құран-Кәрім. Қазақша мағына мен түсінігі.
63. Сейтбеков. С. Иман негіздері – Алматы: «Көкжиек - Б» баспасы, 2008. – 376 б.
64. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2006. -296 б.
65. Оспанов С. Арғытектану негіздер: Тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық мәселелері – Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 424 б.
66. Қазақ халық әдебиеті: көп томдық. Дастандар. – Алматы: Жазушы, 1990. – Т. ІІ. – Б. 8.
67. Есім Е. Қазақ философиясының тарихы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – Б. 23.
68. Бердібай Р. Ең адал сабақ // Егемен Қазақстан. – 2004, мамыр – 21. – Б.6.
69. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003. – Б. 145.
70. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б.
71. Кенжебайұлы Бейсембай. Түрік қағанатынан бүгінгі күнге дейін. – Алматы: Асем-Систем, 2010. – 344 б.
72. Жамалов Қ. Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік тағылымы: ғылыми еңбек. – Алматы: Қазақақпарат, 2003. - 200 б.
73. Бейсенов Қ. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері: филос. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 1994. - 43 б.
74. Он ғасыр жырлайды. – Алматы, 2006. – 133 б.
75. Дулат. Замана сазы: өлеңдер мен дастандар. –Алматы: Жазушы, 1991. -160 б.
76. Исаұлы М., Жолдыбайұлы Қ. Ислам ғылымхалы. – Алматы, 2005. – 407 б.
77. Сейтбеков С., Нысанбаев С. Ислам әдебі. – Шымкент, 2003. - 142 б.
78. Юсуф М. Ислам тәлімдері. – Алматы: Шапағат-Нұр, 2002. - 80 б.
79. Мағауин М. Бес ғасыр белестері // Бес ғасыр жырлайды. – Алматы, 1991. - Т. 1. – 384 б.
80. Шал ақын. Өлеңдер. Зерттеу деректер. – Алматы: «Арыс», 2003. - 200 б.
81. Дәуітұлы С. Хақ жолында. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2006. – 352 б.
82. Қасабек А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: Ер-Дәулет, 1994. – 149 б.
83. Әуезов М.О. Әр жылдары ойлары. – Алматы, 1961. – Б. 216.
84. Сегизбаев О.А. Казахская философия ХҮ – начала ХХ века. – Алматы: Ғылым. 1996. – 472 с.
85. История философии в кратком изложении / пер. С.Чеш., И.И. Богута. –М.: Мысль, 1991. - 590 с.
86. Әбжанов Х. Шоқан және тұлғатану // Егемен Қазақстан. – 2010, қазан – 22.
87. Сыздық Р. Шоқанның тілтанымдық тұлғасы // Қазақ әдебиеті. – 2010. –қазан – 22.
88. Фрәзер Дж. Золотая ветвь. – М., 1983. – С. 39.
89. Акатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов – Алматы, 1993. – 150с.
90. Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы // Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы. – Алматы, 2008. – 5-т.- 448 б.
91. Ғабдуллин Б. Шоқан, Ыбырай және Абай дін туралы (Шаманизм, ислам, атеизм, деизм, антиклерикализм) – Алматы: Қазақстан, 1998. – 104 б.
92. Хатами Сеиед Мохаммад. Традиция и мысль в власти авторитароизма. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 2001. - 288 с.
93. Есмағамбетов К. Жарық жұлдыз // Егемен Қазақстан. – 2010, қараша 10. – 5. б.
94. Есім Ғ. Адам-зат. Философиялық әсселер мен новеллалар, зерттеулер. – Астана: Фолиант, 2002. - 312 б.
95. Халифа Алтай Ғақыпұлы. Таңдамалы хадистер аудармасы. – Алматы: Берен, 1993. - 112 б.
96. Халифа Алтай. Иман және Таухид. – Алматы: Ислам кітапханасы, 2003. -160 б.
97. Ислам между правдой и притязанием под руководством Мухаммада Шафика. – Каир, 2003. - 127 с.
98. Осман Қарабиық. Ислам діні. – Алматы: «Euro Print», 2008. - 320 б.
99. Асыл дін және ұлт зиялылары. – Алматы: Халифа Алтай Халықаралық қайырымдылық қоры, 2009. – 224 б.
100. Осман Қарабиық. Ислам діні. – Алматы: «Euro Print», 2008. - 320 б.
101. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой, ақыл, адамгершілік. – Алматы: Білім, 1999. - 112 б.
102. Тәукенов Қ. Өзгені өзімізше өбектеу // Егемен Қазақстан. – 2007, август - 29.
103. Сегізбаев О. История казахской философии: от первых орхаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия: учебник для вузов. – Алматы: Ғылым, 2001. - 456 с.
104. Абай. Қара сөздер. – Алматы: Ел, 1993. - 272 б.
105. Абай. Қалың елім, қазағым ... Өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 224 б.
106. Өмірәлиев Қ. Абай афоризмі. – Алматы: Қазақстан, 1993. - 128 б.
107. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 83 б.
108. Абай дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 73 б.
109. Абай асқары// Егемен Қазақстан – 2009, мамыр - 27. – Б. 9.
110. Үш анық // Әлем: альманах: Өлеңдер, очергтер, әңгімелер. - Алматы: Жазушы, 1991. - 496 б.
111. Құдайбердиев Шәкәрім. Шығармалары (Өлеңдер, дастандар, қара сөздер). – Алматы: Жазушы, 1988. – Б. 267.
112. Құдайбердиев Ш. Өлеңдер мен поәмалар. Жалын. – Алматы, 1988. - 256 б.
113. Шәкәрім. Қазақ айнасы. – Алматы: Атамұра, 2003. - 296 б.
114. Есим Г. Наука совести. – Алматы: Раритет, 2008. - 480 с .
115. Көпейұлы М.Ж. Таңдамалы. – Алматы, 1991. - 332 б.
116. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Дін және Мәшһүр Жүсіп // Егемен Қазақстан. – 2010, қаңтар – 20.
117. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. – Алматы: Білім, 1998. - 256 б.
118. Көпейұлы М.Ж. Көп томдық шығармалары.–Алматы: Алаш, 2003. - 1 -т. – 504 б.
119. Керім Ш. Жамалад-Дин ал-Ауғани және Ғұмар Қараш // Исламтану және араб филологиясы мәселелері: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – 2009. – Б. 45.
120. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам: тарихи-мәдениеттанулық зерттеу. – Алматы, 2002. – 208 б.
121. Ғұмар Қараш. Замана. – Алматы: Ғылым, 1994. – Б. 111.
122. Ақмолла. Күндер мен түндер. – Алматы: Жазушы, 1986. – 165 б.
123. Қазақ поәзиясының антологиясы: ХХ ғасырдың бас кезі. – Алматы: Ғылым, 1992. – 488 б.
124. Turkiye Diyanat vakfi. Islam ansiklofedisi. – Istanbul, 1989. – Cilt 2. - 563 s.
125. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін): бес томдық. – Алматы: «Атамұра», 2002. – 3-т. - 768 б.
126. Нысанбаев Ә., Ғабитов Т. Қазақтың ұлттық ояну философиясы // Қазақ әдебиеті. – 2008, желтоқсан – 23. – Б. 8.
127. Әбсатар қажы Дербісәлі. 100 жыл бұрын өткен құрылтай. Ислам ынтымақ пен бірлік жолында // Жетісу мұсылмандарының І құрылтайына 100 жыл: халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Атамұра, 2008. – Б. 28-29.
128. Әбдіжәлел Бәкір Алаштың Әлиханы // Егемен Қазақстан. – 2008, қыркүйек – 23. – Б. 5.
129. Обзор Сырдаринской облысти за 1902 год. – Ташкент, 1903. – С. 151.
130. Фадли Әли. Зия Көкалыптың Түркістанға келуі // Жас Алаш. – 2009, қаңтар – 15. – Б. 5.
131. Барковская Е.Ю. Современное государство и традиции культуры управление в исламе: монография. – М.: Изд-во РАГС, 2008 – 158 с.
132. Дихан Қамзабекұлы. Алаш және әдебиет. – Астана: «Фолиант», 2002. -474 б.
133. Қирабаев С. Тәуелсіздік идеясы және «ұлтшылдық» әдебиет // Ақиқат. – 2009. – №1. – Б. 61.
134. Әбжанов Х. Алаш ұлықтаған ұлттық идея // Егемен Қазақстан. – 2008, маусым – 13. – Б. 6.
135. Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1994. – 240 б.
136. Дулатұлы М. Шығармалары: мақалалар мен зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1997. - 2-т. – 344 б.
137. Шәлекенов У. Қазақ өркениеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 316 б.
138. Бөкейхан Ә. Шығармаларының толық жинағы. - Астана: Сарыарқа, 2009. - 555 б.
139. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар. – 1999. – 2-т. – 520 б.
140. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар, 1998. – 2-т. - 512 б.
141. Хайрани Алтынташ. Ислам ахлағы және оның қайнар көздері // Қазіргі мұсылман философиясы. – Алматы: Жазушы, 2008. – 536 б.
142. Нуртазина Н.Д. Народы Туркестана: Проблемы Ислама, интеграции, модернизации и деколонизации (на рубеже ХІХ-ХХ веков). – Алматы: Қазақ университеті, 2008. - 166 с.
143. Куандыков Е. Деятельность зарубежных миссионеров в Казахстане. // Пути достижения межконфессионального согласия: материалы республиканской научно-практической конференции. – Оқжетпес, 1999. – С. 33.
144. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поәмалар. – Алматы: Атамұра, 2002. - 256 б.
145. Алаш. Алашорда. Әнциклопедия / Құрас.: Ғ.Әнес, С.Смағұлова. – Алматы: «Арыс», 2009. – 544 б.
146. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің І съезі. – Алматы: Өнер, 2003. - 354 б.
147. Дербісәлі Ә. Жақсылыққа себепші мен оны оны жасағанның да сауабы бірдей // Егемен Қазақстан. – 2006, қыркүйек - 9. – Б.4.
148. Сайид Ахмад бин Зайни Дахлан. Уаһһабилер бұлігі / аударған Серікбайұлы Д. – Алматы: Арыс, 2001. - 20 б.
149. Жолдыбайұлы Қ. Дін мен діл. – Алматы, 2010. – 288 б.
150. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының 2000 жылдан бастап шыққан пәтуалардың бір бөлігі. – Алматы: «Көкжиек-Б», 2008. - 330 б.
151. Хизметли С. Орта Азия түрік республикаларындағы зиянды ағымдар және миссионерлік. – Алматы – ЖШС «Әверо», 2006. - 256 б.
152. Идрис Шах. Суфизм. – М.: Моладая гвардия, 2003. - 445 с.
153. Әуезов М. Вступительное слова // Суфизм в Иране и Центральной Азии: материалы международной конференции. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007, май 2-3. – С.4.
154. Абирова Б.И. Суфизм как феномен исламской культуры: учебное пособие. – Алматы: Қазақ униаерситеті, 2009. - 156 с.
155. Собрание фетв по обоснованию зикра джахр и сама. – Алматы: «Дайк Пресс», 2008. – 284 с.
156. Яблоков И.Н. Основы религоведение. – М.: Высш. шк., 1994. - 368 с.
157. Әлімбеков О. Сопылық синдромы // Шапағат-нұр. – 2005. – №9. – Б. 20.
158. Әлімбеков О. Иассауи атын жамылған «сопы-зікіршілердің» зобалаңы // Ислам және өркениет. – 2005. – №6. – Б. 9.
159. Дербісәлі Ә. Біздің ұстаным: бір дін, бір мәзһаб, бір ұлт, бір тіл және халықтың ынтымағы // Айқын. – 2008, қыркүйек - 26. – Б.3.
160. Қазақтану өрісі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. - 204 б.
161. Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: история, әтничность и общество. – Алматы: Каз. Инс. Страт. Иссл. при Президенте РК, 1998. – 188 с.
162. Джалилов З. Г. Ислам и общество в современном Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 204 с.
163. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІІ съезі. – Алматы: Өнер, 2006. – 384 б.
164. Назарбаев Н.Ә. Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Қазақстан әнциклопедиясы, 2009. – 56 б.
165. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІІ съезінің декларациясы // Егемен Қазақстан. – 2006, қыркүйек - 15. – Б.1.
166. Косиченко А.Г., Нысанбаев А.Н., Кенисарин Д.А. и Мельник Е.В. Ислам и христианство: возможности духовной консолидации народов Казахстана. – 2001. – 195 с.
167. Курғанская В.Д., Дунаев В.Ю. Национальная и религиозная идентичность // Қазақстан әтностарына діни ұйымдарының әсері: халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдар жинағы. – Алматы, 2008. – Б.63.
168. Қазақстандағы діндер. – Алматы, 2008. - 399 б.
169. Алсабеков М.У. Ислам: религиозные идеи и современность. – Алматы, 2008. - 112 с.
170. Молдабеков Ж.Ж., Қасабек А.Қ. Шығыс философиясы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. - 302 б.
171. Ақатаев С. Күн мен көлеңке. – Алматы: Жалын, 1990. – 240 б.
172. Раев Д.С. Қазақ шешендік сөз өнерінің әлеуметтік-философиялық негіздері: филос. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2006. - 51 б.
173. Қожа Ахмет Ясауи және оның кесенесі. – Түркістан, 2009. – 20 б.
174. Дербісәлі Ә. Қазақстан мешіттері мен медреселері. Рухани шамшырақтар (ІХ-ХХ ғғ.). – Алматы: Аруна, 2009. – 496 б.
175. Кішібеков Д. Ұлттық идея ұйыстырсын // Егемен қазақстан. – 2005, маусым – 29. – Б.5.
176. Әбжанов Х. Ұлттық идея – халық мұраты // Президент және халық. – 2010, қазан - 1. – Б. 4.
177. Сборник материалов республиканской конференссии: Религия, Наука и СМИ: диалог и сотрудничество. – Астана, 2006. -192 с.
178. Артемьев А.И. Свидетели иеговы Казахстана и Средней Азии: историко-религиеведческий анализ. – Алматы, 2000. - 280 с.
179. Религоведение. Әкспресс – справочник для студентов вузов. – М.: МарТ, 2005. - 240 с.
180. Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 775 с.
181. Әлеуметтану: оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 2-кітап. – 268 б.
182. Гараджа В.И. Социология религии. – М.: ИНФРА-М., 2007. – 348 с.
183. Митрохин Л.Н. Религии «Нового века». – М.: Сов. Россия, 1985. – 160 с.
184. Ислам на современном Востоке: регион стран Ближ. и Сред. Востока, Юж. и Цент. Азии. – М.: Ин-т. Востоковедение РАН, 2004. – 440 с.
185. Ақназаров Х. Ислам фундаментализмі // Ақиқат. – 1992. – №9. – Б.86.
186. Ахмед Омар Хешем. Золотая середина в исламе. – Каир, 1998. - 190 с.
187. Сейфеддин Я. Основы исламских знаний. – М.: «Ихлас», 2007.- 348 с.
188. Дербисали А. Секуляризм и ислам в Республике Казахстан: совместная деятельность, направленная на миротворчество и гуманизм // Секуляризм и ислам в современом государстве: что их объединяет?: мат-лы междунар. Круглого стола. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2008. - 296 с.
189. Сених С. Құлшылық құпиясы. – Алматы, 2007. - 186 б.
190. Мухаммад Садик Йусуф. Права человека в Исламе. – СПб.: Издательство ДИЛЯ, 2008. – 288 с.
191. Пендеге иман ашады жол. – Алматы, 2006. – 336 б.
192. Зақзұқ М.Х. Ислам және сұхбат мәселелері. – Алматы. «Шапағат-Нұр», 2006. - 312 б.
193. Мухамммад Халифа Хасан. Ислам по отношению к другим религиям. – Каир, 2004. – 126 с.
194. Дербісәлі Ә. Мекке конференциясы // Егемен Қазақстан. – 2009, қаңтар 28. – Б. 6.
195. Дербісәлі Ә. Ұлық имам – Имам Ағзам Әбу Ханифа. – Алматы, 2008. -96 б.
196. Байтенова Н.Ж. Социально-философский анализ межәтнической интеграции: автореф. ... док. филос. наук. – Алматы, 1997. – 49 с.
197. Альмухаметов А. Социология религии (социальное доктрина ислама). – Алматы: Нур-Мубарак, 2009. – 256 с.
198. Қожамберлиев Б. Ислам әлемі әкономикасының рухани және әлеуметтік негіздері // Ислам әкономикасы: қағидалары мен басымдықтары» және «Отан сүю - иманнан»: республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Қызылорда: Тұмар, 2006. - 128 б.
199. Құлсариева А. Қазіргі заман мәдениеті: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2008. -104 б.
200. Масалимова А.Р. Культурная антропология. - Алматы, 2006. - 167 с.
мАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 18-19 ғғ ИСЛАМ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Шығыстық мұсылман әлемі ойшылдарының мұраларындағы дін
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. М.Абдулуаһһаб ілімі және Салафилік
қозғалыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. 18-19ғғ ҚАЗАҚ АҚЫН-ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУҺАНИЯТ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Ақын-жыраулар шығармасындағы діни-имани құндылықтар ... ... ... .
2.2 Зар-заман ақындары және имандылық мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 18-19 ғғ ИСЛАМ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Шығыстық мұсылман әлемі ойшылдарының мұраларындағы дін мәселесі
Жалпы ұлттық діл мен рухани құндылықтар өзара тығыз байланысты ұғымдар.
Халықтың тарихи санасында айқындалағн рухани құндылықтарымыз ділімізге
сіңген ата-баба дінінен көрінеді. Дін мен діл бір-бірімен тығыз
байланысты. дін мен діл, тіл мен дәстүр руханиятымыздың және
тектілігіміздің қацнар көзі. Ислам құндылықтары халқымыздың дүниетанымында,
әдет-ғұрпында, өмір тіршілігінде үйлесімді орнығып, ұлттық діліміздің
рухани нәріне айналып, руханиятымыздың негіздерінің бірі болып отыр.
Ислам діні мен мәдениетінің қазақ жеріне келуі мен орнығуы рухани
өркендеуге жол ашты. Ислам діні мен руханиятын қабылдаған түркі халықтары
ислам мәдениеті мен ғылымына өз үлестерін қосты. Ислам дінін қабылдаған
түркі халықтары арабтық ассимиляцияға ұшырамай, төлтума тілі мен әдебиетін
өркендетіп, әлемге әйгілі болды. Түркі тілі мен әдебиетінің, түркі
философиясы мен руханиятының дамыған кезеңі ислам діні мен мәдениетінің кең
қанат жаюымен етене байланысты. Ежелегі түркілер ислам діні мен ілімін
қабылдағаннан кейін түркі әлемінде өрлеу байқалып, ортағасырлық мұсылмандық
ренессанс атауына ие болды.
Тарихы тереңде жатқан халқымыздың орта ғасырлық тарихы мен мәдениеті
ислам діні мен мәдениеті негізінде дамыды. Орта ғасырлық қазақ жеріндегі
Отырар, Кедер, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Жент, Баласағұн, Сайрам-
Исфиджаб, Тараз, Меркі қалалары мәдениет пен ғылым ордалары болды. Орта
ғасырлық ойшылдар өз шығармаларында ислам ілімі мен ғылымының мәселелерін
көтерді. Ә. Дербісәлінің пікірінше: Арабтар жаулап алар тұста көне
түркілер мекендеген Тұран жерінде диқаншылықпен, мал өсірумен қатар, алтын,
күміс, жез темір, қорғасын өндірген елдің өзіндік өскелең мәдениеті болған.
Түркі қалаларында тоқымашылық, сауда-саттық пен қолөнері қатар дамыған.
Құран-Кәрім мазмұны жүйелі және үйлесімді құрылған. Құран адамзатты бір
құдайға табынуға үндеп, ғылым-білім үйренуге, қайырымдылық пен
мейірімділікке шақырады. Құран-Кәрім аяттары мағыналық жағынан имандылық,
әдептілік, шариғи үкімдер, ғаламның жаратылуы, қоғам мен адам өміріне
қатысты мәселелерді қамтиды. Құран даналығы мұсылмандық мәдениет пен
философияның негізгі қайнар көзі ретінде ислам дінін ұстанатын халықтардың
негізгі бағдары болып саналды.
Ислам өркениеті мен мәдениетінің ірі орталықтары болған Тараз,
Отырар, Сығанақ, Түркістан, Сайрам қалаларында мешіттер мен медреселердің
жанында ірі кітапхана қорлары болды. Бұл кітапханаларда дін ғылымы,
философия, әдебиет, жаратылыстану ғылымдарының көрнекті майталмандары
қолжазбаларды шығарумен айналысты. Бұл қолжазбалар мен кітаптар ислам
дінінің ілімдік негіздері, дін тарихы, пайғамбарлар өмірі, хадис ілімі және
мұсылмандық шарттар, ислам ахлағы, діни аңыздар мен хикаялар туралы
баяндайтын. Бұл жәдігерлер ел арасында қолдан қолға өтіп, таралып отырған.
Мешіттер жанындағы медреселер білім мен ғылым ордасы ретінде қызмет етіп,
халықтың рухани сұраныстарын өтеумен қатар, білім мен ғылымның дамуына да
үлес қосты.
Құран-Кәрім мазмұны жүйелі және үйлесімді құрылған. Құран адамзатты бір
құдайға табынуға үндеп, ғылым-білім үйренуге, қайырымдылық пен
мейірімділікке шақырады. Құран-Кәрім аяттары мағыналық жағынан имандылық,
әдептілік, шариғи үкімдер, ғаламның жаратылуы, қоғам мен адам өміріне
қатысты мәселелерді қамтиды. Құран даналығы мұсылмандық мәдениет пен
философияның негізгі қайнар көзі ретінде ислам дінін ұстанатын халықтардың
негізгі бағдары болып саналды.
Ұлттық құндылықтар, әдет-ғұрып, дәстүр, рухани ұстанымдар мен бағдарлар
ділдің қалыптасуы мен өрбуіне ықпалы болды.
Ұлт руханияты ежелгі түркі мәдениетінің рухани мұрасынан бастау алған,
халқымыздың төл туындылары мен қазақ арыстары мен ой алыптарының
шығармалары, өткен тарихымыздың талайлы тағдырында жасалған рухани дүниеміз
халқымыздың алмағайып дәуірлерінен мағлұмат айтып, ұлттық бітім-
болмысымызды айшықтайтын ұлттық мүдделеріміз бен құндылықтарымыздың шоқтығы
биік. Ұлттық ұйысуымызды қамтамасыз ететін рухани құндылықтар мен бай
дәстүрлеріміз тіл тазалығын, ділдік және діндік тұтастығымыздың беріктігін
сақтау және қорғау жаһандану заманы қалыптастырған күрделі кезеңде,
халықтың ділдік және рухани тұтасуы -халқымыздың сан ғасырлар бойы арман
еткен ұлы мұраты - тәуелсіздіктің баянды жолында қызмет ету деген сөз.
Ислам діні аиқат пен парасаттылық, аамгершілік пен кішіпейілділік
секілді кісіге қажет қасиеттерге үгітейтін ұлы дін болса, Отан сол
қасиеттерді жүзеге асыратын, пенделерді өркениетке бастайтын ұлы ағым.
Олардың мүдделері ел игілігі, сол үшін де олар әрқашан бірге болуы, бірге
қол ұстаса, иықтаса қызмет етулері тиіс. Дін және діндарлар үшін де Отан
артық, Отаннан қымбат ештеңе жоқ.
Бүгінде адамға ең қажетті нәрсе - тәрбие. Әсіресе бұл қазіргі жастарға
өмірдегі шынайы құндылықтарды ұғынуы үшін өмірде өз орнын табуы мен жалпы
тіршілік жөніндегі дүниетанымын кеңейту үшін қажет. Тәрбиеге жеткілікті
көңіл бөлмеушілік қоғам тарапынан жастар тәрбиесіне салғырт және
немкеттілік қарау, кейбір шектен шыққан әдепсіздік пен арсыздықтың көрініс
беруіне алып келіп отырғаны шынайылық.
Жастардың ұлттық тәрбиеге қырын қарауы, бұл батыстық тұтыну
мәдениеттіне еліктеушіліктен туындап отыр. Сондықтан жастарға имандылықты,
ұлттық дәстүрлерді насихаттап, сөзден іске көшу керек. Салт-санамыздағы
тәрбиелік мәні бар құндылықтарды жастар арасында насихаттау үшін сөз бен іс-
әрекеттеріміздің арасындағы сәйкестілік болу керек.
Біздің алдағы міндеттеріміздің бірі - жастарымыздың көкірегінде үлкенге
құрмет, кішіге ізет, кішпейілдік қасиеттерін оятып, олардың бойында
сенімділік, төзімділік, өзара сыйластық сезімін қалыптастыру болып отыр
ұрпақтар арасындағы сабақтастық пен отан алдындағы парыз ұғымын жастар
санасына сіңіру ұлттық дәстүрлер мен рухани құндылықтарының үйлесімділігін
толыққанды қолдануды қажет етеді.
Құндылықтық бағдар адамның маңызды қажеттіліктерінің бірін көрсетеді.
Жағымды құндылықтар әрқашан асқақ мұраттарға қызмет жасайды. Рухани
құндылықтар адамның жадүниесін байытып, адамды кемелділікке қарай өрлетеді.
Ислам кұндылықтары бұл мұсылман әлемі мәдениетінің өзегі және
мұсылмандардың ар-ожданының айнасы. Ислам әтикасы өміршеңдігі мың жарым
жылдық тәжірибемен дәлелденген орасан зор өркениеттің негізі болып
табылады.
Ислам діні бұл мәдениет пен өркениет жолы болып табылады. Ислам
ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, төзімсіздікке, кедей мен дәулетті деп бөлуге
қарсы. Құранда былай дейді: Әй, иман келтіргендер! Расында, Біз сендерді
бір ер мен бір әйелден жаратып, бір-бірлеріңді танып-білулерің үшін
сендерді халықтар мен рулар еттік. Әлбетте, Алланың қасында ең ардақтыларың
- ең тақуаларың. Расында, Аллаһ білуші әрі хабардар (Әл-Хужурат, 13).£
Дін қоғамдық сананың формасы ретінде, адамның дүниегеГкөзқарасьш және
бағыт-бағдарын, өнегелік ұстанымын білдіреді. Діни дүниетаным адамзат
тарихында ғасырлар бойы сақталып, өзінің мәңгілік құндылықтары арқылы әрбір
халықтың мәдениеті мен салт-дәстүінде, ділінде көрінеді.
Дін сөзінің араб тіліндегі мағынасы бұл мойынсыну, бағыну,
құлшылық,үкім, есеп, жаза, жол, заң деген мағынаны береді. Ал дін сөзінің
діни, имани мән мағынасы Ұлы Жаратушы тарапынан жіберілген адамзат үшін бұл
дүниедегі өмір сүру заңдылықтарын рухани жүйеге негіз болатын құндылықтар
яғни адамның бул дүние мен мәңгілік о дүниедегі өмірге жол ашатын бағыт
бағдарлар деп негіздеуге болады. Дін ұғымының ауқымдылығы бұл адмзат үшін
Ұлы Жаратушының өзі үшін ғана жасайтын табыну мен ғибадаттың заңдылықтары
мен салт-ғұрыптары және рухани рәміздік жолдары. Ұлы Жаратушы тарапынан
жіберілген дін адамды бір қүдайға деген сенімін айқындайды. Дін сенімі,
үкімдері мен тыйымдары, құндылықтар жүйесі Жаратушының елшілері арқылы
құллі адамзатқа беріледі. Адамзат пайда болғалы бері діни нанымсыз өмір
сүрмеген. Бұл сөзімізге дәлел адамзат тарихында болған ежелегі наным-
сенімдер, ұлттық діндер және әлемдік діндер.
Діннің рухани құндылықтары адамзатты екі өмірдің бақына ие болу жолына
шақырады. Шынайы діннің ерекшелігі у ахи (Жаратушының діни заңдары мен
құндылықтарын Жәбірейіл періште арқылы пайғамбарға жеткізілуі) арқылы
келуі. Жаратушы адамды тек өзіне сеніп және құлшылық етуі үшін
жаратқандықтан, аамзатқа бір жаратушыға ғана сенуге шақырады. Діни сенім
бойынша, пайғамбарлар адамзатқа таухид сенімін яғни монотеистік сенімін
алып келген.
Сенім мәселесі бұл діндердің нгеізгі ұстанымы болып табылады. Сенім
жүйесі монотеистік діндерде жан-жақты және жүйелі түрде негізделген. Ислам
дінінде сенім ақида ұғымы арқылы беріледі. Ақида ұғымының сөздік мағынасы
жинақтау, топтау деген мағынаны
Рухтың өзегі болып табылатын рухани құндылықтар адамның ішкі жан
дүниесінің жаңаруы мен рухани өрлеуі, жүріс-тұрысында рухани құндылықтар
мен моральдық қалыптарды басшылыққа алуы. Адамгершілік пен имандылық
құндылықтары сан ғасырлар бойы адамзаттың рухани тірегі және оның
жалпыадамзаттық мұраттарына ұмтылысы мен іңкәрлілігінің қайнар көзі.
Руханияттың негізінде жатқан адамгершілік санасы адам мен қоғам болмысын
тұтас қамтиды. Адамгершілік құндылықтарға мән бермеу немесі оны елемеу
адамзатың рухани азғындауына жол ашады. Адамзаттың рухани ұстаздары Лао-
цзы, Конфуций, Заратуштра, Будда, Ибраһим, Дәуіт, Мұса, Иса, Мұхаммет құллі
адамзат көркем мінез-құлық пен әдептілікке шақырды. Әлемдік және дәстүрлі
ұлттық діндердің құндылықтары адамдарды фәни және мәңгілік бақи дүниенің
бақытына жету жолдарын көрсетіп, нәпсісін жамандықтан арылтуға, ізгілік пен
мейірімділік, әділеттілік пен ынтымақтастыққа үндейді. Діни құндылықтардың
өміршеңдігі Жаратушы адамгершілік қағидалары мен әділеттілік қалыптардың
Жаратушы тарапынан берілген әмірлері және тыйымдар ретінде ұсынылуында.
Діндердегі қасиеттілік, парыз, күнә, тәубә, жұмақ пен тозақ, қайырымдылық
пен зұлымдық, халал мен харам, жан мен тән тазалығы т.б. ұғымдар ғылым мен
жоғары технологиялар дамыған бүгінгі күннің өзінде азаматтық жүріс-тұрысы
мен әдептілік қалыптарында басшылыққа алатын қағидалары болып отыр.
Адамзаттың рухани дәстүрі адамгершілік, жер бетіндегі тіршілікті сақтау,
түрлі күйзелістерді жеңіп шығатын құндылықтар ұсынады. Руханилық адамдарға
өздеріне сыни көзбен қарап және өзін-өзі бағалауға көмектеседі. Руханилық
жетімсіздігі адамзатты қиындықтарға ұшыратып, адамның рухани әлемін
жұтаңдыққа, тіпті бос қуысқа құр кеудеге айналдырады. Руханилық рухани
сұраныстарына жауап ретінде пайда болды. Саналы адамның бастапқыдан өз іс-
әрекеті мен ой-пікіріне белгілі құндылықтар тұрғысынан баға береді. Жақсы
мен жаманды, қайырымдылық пен зұлымдықты, обал мен сауапты ажырату жолымен
адам өз және өзгенің іс-қимылын реттейді. Адам тән мен рухтан
тұратындықтан, тән қажеттіліктері мен рух сұраныстарын қанағаттандыруы
тиіс. Рухани пенде болғандықтан пенде болашақтан адам рухын азықтандырар
рухани байлықты іздейді.
Руханилық адам баласының ерекше белгісі ретінде адам іс-әрекетінің
толымды мағынасын ашады. Адамның адами қадір-қасиеті, ар-намысын, оның
адамгершілік бағдарлы еркі ретінде руханилық туралы Б.К.Құдайбергенов былай
деген: Діни, әлеуметтік, философиялық, мәдени-тарихи және идеологиялық
ізденістер тоғысында пайда болған руханилық терминінің ғылыми мәртебесінің
дау тудырмайтындығы руханилыққа қазіргі таңда әмбебеп - ұғымдық
категорияларды сипаттайтын көрінеді.
Ислам қағидалары бойынша ислам бүкіл адамзатқа және барлық заманға
жіберілген дін. Ислам сенім мен ғибадат, ахлақ, өмір салтынан және
жалпыадамзаттық құндылықтардан құралған. Ислам дінінің негізгі тірегі – бір
Жаратушыға құлшылық ету. Ислам адамзаттың қоғамдық өмірінің барлық жақтарын
қамтитын жүйе. Ислам құндылықтары адамзатты рухани жетілуге, әділеттілікке,
тазалыққа, адалдыққа, достыққа, ынтамастыққа, бостандыққа,
қарапайымдылыққа, ғылымға, өзара құрметке, жауапкершілікке және
отансүйгіштікке шақырады.
Қорытынды
Ислам дінінің орнығып және таралуымен ислам ғылымы мен ислам мәдениеті,
ислам философиясы, ислам өркениеті және т.б. ұғымдар қалыптасып адамзат
өркениетінде өз орнын алды.
Мұсылмандық философияның қалыптасуына ежелгі грек және римдік дәуірдің
философиялық мұрасы ықпал - әсерін тигізді. Мұсылман философиясының
көрнекті өкілдері антикалық философияның інжу – маржандарын орта ғасырлық
кезеңдегі ғылым мен әдебиет тілі араб тіліне аударды, бұл еңбектерге
түсіндірмелер жазды. Мұсылман философтарының әлемдік философиялық ой
тарихындағы өшпес тарихи міндеті антикалық философияның алтын қазынасын
әлемге танытуы болып табылады. Мұсылман философтары мен ғалымдары
мұсылмандық шығыс философиясы мен христиандық батыс философиясының
сұхбаттастық мәдениетін қалыптастыруда зор рөл атқарды.
Орта ғасырлық мұсылман философтары мен ойшылдарының дүниетанымдық
көзқарастары мен шығармашылық ізденістеріне ислам діні мен ілімдік
қағидалары ықпал етті. Мұсылман философиясының көрнекті өкілі, екінші ұстаз
атанған Отырарлық әл-Фарабидің философиялық ойлау мәдениеті және
шығармашылық мұрасы да ислам ілімі мен ғылымдары негізінде қалыптасқан. Әл-
Фараби бастаған қазақ даласынан шыққан мұсылман философтары, ғалымдары,
ойшылдары мұсылман әлеміне белгілі медреселерде білім алып, әлемге мәшһүр
Отырар кітапханасындағы ғылым мен ілім негіздерін оқып, ғылыми ізденістерін
кеңейтті.
Мұсылман философтары мен ғалымдары Құран – Кәрім негізінде Жаратушының
жаратқан дүниесінің заңдары мен құбылыстарын зерттеді.
Мұсылман мәдениеті Қазақстанда мәдениеттің дамуына қуатты түрткі
болды. Түркістанның, түркі елінің тумалары, әлемдік өркениетінің
жетістіктерімен танысып, әлемдік философияны, мәдениетті, зерттеп білім-
ғылым жетістіктерінен нәр алады. Сол заманда араб тілі халықаралық тіл
ретінде қабылданып, мұсылман ғалымдары араб тілінде жазды. Осыған жарқын
мысал жерлесіміз әл-Фараби – ат – Түрки. Ол халифаттың орталығы Бағдатта
араб тілін үйреніп, медицина мен логиканы, ежелгі грек философиясы мен
музыкалық тілдер және математиканы зерттеп, оқып білді. Ойшылдың сол
дәуірдегі интеллектуалдық атмосфераға тигізген ықпал ерекше болғандықтан,
әл-Фараби Екінші ұстаз (Аристотельден кейін) атанған - деп, көрсетеді
профессор М.С. Орынбеков [11,240б].
Орта ғасырлық мұсылман философтары ислам дінін білім мен ақыл-парасат
негізінде, ғылыми тұрғыда түсініп, пайымдаған. Мұсылман ойшылдары мен
ғалымдары ислами дүниетаным негізінде ғылыми ізденістер жүргізді. Ислам
мұсылмандық философияның мәйегі. Араб тілінде берілген қасиетті Құран –
Кәрім ислам әлемі ойшылдары мен ғалымдарының шығармашылық және
дүниетанымдық көзқарастарының түпкі қайнар бастауы болды.
Исламның монотеизмі мен гуманизмі, өміршең идеясы әлемдік мәдениеттің
өркендеуіне зор ықпал етті.
Мұсылман философтары Аллаһтың бірлігі мен барлығына, жалғыздығына шек
келтірмеген. Орта ғасырлық араб тілді философияның сол дәуірдің және
кейінгі замандардағы рухани және материалдық мәдениеттің, әсіресе ислами ой-
сананың дамуында өзіндік орны бар.
Ислам діні таралған араб халифатының аймақтарында Отырар, Бағдат,
Димашқ қалалары ғылым мен мәдениеттің орталықтары болды.
Отырарлық Әбу Насыр әл-Фараби діннің өмір мәнділік мағынасы туралы
былайша сөз қозғайды. Дін дегеніміз жаратушының ықыласынан туған пиғыл мен
қимыл. Діннің жәрдемімен барлығымыз өзіміздің түпкілікті мақсатымызға
жетеміз [12].
Отырарлық ойшылдың дүниетанымы исламдағы таухид концепциясын көрсетеді.
Ол – бір, жалғыз... мәні жағынан бөлінбейді , - деп, Аллаһтың бірлігі мен
жалғыздығы туралы пайымдайды [12,470б].
Ол әлем мен адамзаттың бірлігін, сенім мен амалдың бірлігін дәйектігін
негіздейді. Ислам дінінде Аллаһ бір, оның серігі, теңі және ұқсасы жоқ.
Барлық іс тек Оның қалауымен болады. Аллаһтың мәніне ақыл жетпейді.
Жаратушы бүкіл ғалам мен адамды бірлікте жаратқан. Жаратылған жер мен
көктерінде еш кемшілік жоқ. Жаратушы жаратылыстарына және басқа нәрселерге
де мұқтаж емес.
Әл-Фараби алғашқы себеп туралы Бастапқы мән – бұл адам еркі және
таңдауынан тәуелсіз, пайда болатын болмыс, - деп, Жаратушының алғашқы
себеп екендігін ешкімге және ешнәрсеге мұқтаж емес екендігін көрсетеді
[13]. Құранда: Әй, адам баласы! Сендер Аллаһқа мұқтажсыңдар. Аллаһ
ешнәрсеге мұқтаж емес, өте мақтаулы (Фатыр, 15).
Ойшыл Жаратушының болмысын барлық жаратылыстың болмысы арқылы
дәлелдейді.
Аллаһ дәлелді керек етпейтін бастапқы себепші. Жаратушы бүкіл
тілектерден жоғары. Жаратушы барлық нәрсеге ие. Сондай – ақ әр нәрсені
жаратып, оның өлшеуін белгіледі. (Бұрхан, 252).
Отырарлық ұстаз жаратушының бірлігіне шек келтірмейді. Аллаһ болмыс пен
алуан түрлі әлемнің алғашқы себебі.
Ислам ілімі бойынша, Жаратушының сипаттары еш нәрсені жаратпастан бұрын
бар болған. Жаратушының сипаттары мәңгі бақи. Жаратушының зати (Аллаһқа тән
сипаттар) және субути (Аллаһтың ісіне қатысты сипаттар) сипаттары тән.
Мұсылман іліімнде Жаратушыға иман еткен адам Жаратушының затына тән кәміл
сипаттарына сеніп, оның пәктігін мойындау керек. Адам баласы Аллаһтың тек
көркем есімдері мен сипаттары тұрғысынан танып біледі. Діни қағидада
адамның шектеулі ақылы шексіз, құдретті Аллаһты тани алмайды. Құранда
Аллаһтың әу бастан барлығы туралы, яғни, Оның бастауы жоқ екендігі туралы
айтылады. Ол Аллаһ әуелгі әрі соңғы, Ол ашық (дәлелдермен білінеді), әрі
ақыл жетпес құпия (Хадид, 3).
Әл-Фараби діни Діни ілім еңбегінде былай дейді: Ол – бірінші нәрсе,
яғни, Ол – дүниенің бастауы [14].
Мұсылмандық Шығыс ойшылдарының философиялық және саяси әлеуметтік ойы,
тәлім – тәрбиелік, дүниетанымдық бағдарларының бір бастауы Құран-Кәрім мен
Хадис-Шәріптерде жатыр. Жаратушы мен адамның арақатынасын, Жаратушының
болмысы мен сипаттары, адамның өмірі мен тағдыры, дін мен философия, сенім
мен білім арақатынасы, мемлекеттік құрылым мен билік мәселелерін, көркем
мінезділік пен әдеп мәселесін философиялық және діни-философиялық, әрі
теологиялық тұрғыдан зерттеу ислам философтарының шығармашылықтарына ортақ.
Орта ғасырлық мұсылман философтары ислам философиясының негіздері мен
ұстанымдарын өркениеттік тұрғыдан жүйелеп берді. Әбу Насыр әл-Фараби
философия, логика, музыка, дін, саясат жайлы құнды еңбектер жазған.
Отырарлық ғұлама ұстаз Мешһед, Исфахан, Бағдат, Шам, Каир сынды сол уақытта
Ислам ғылымы мен мәдениетінің орталықтары болып саналатын қалаларда болып
білімін жетілдірді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық жүйесінде дін мен оның құндылықтары
өзіндік орын алады. Әл-Фараби дүниетанымында дін ойлаудың нақты әдісі және
қоғамдық өмірдің ажырамас бөлшегі және адамдардың ахлақтық, құқықтық қарым-
қатынасын реттеуші жүйе ретінде қарастырылады.
Әл-Фарабидің пайымдауынша, дін – бәрі үшін алғашқы басшы алдын-ала
айқындалған көзқарас және іс-қимыл [15]. Отырарлық ойшылдардың
пайымдауынша, дін адамзат үшін басшылыққа алатын дүниекөзқарас және іс-
әрекет жүйесі. Фараби діни құндылықтарда адамның рухани дүниесі мен
әдептерін қалыптастыратын күш-қуат көзі бар екендігін және дін бақыт пен
игілікке жетудің бір құралы болатындығын атап көрсетеді. Құранда: Аллаһтың
саған сыйлаған нәрселері арқылы ақырет жұртын құмарт. Сонда-ақ, дүниеден
алар үлесіңді де ұмытпа. Аллаһ саған жақсылық қылғандай, сен де жақсылық
қыл және жер бетінде бұзықтық тілеме. Өйткені, Аллаһ бұзақыларды жақсы
көрмейді - делінген (Әл-Қасас, 77).
Адамзатқа біріктіруші және ортақ мақсатқа үйлестіруші күш руясханилық
құбылысы мен факторы қоғам өмірінің барлық салалаларынды: әлеуметтік,
психологиялық және идеологиялық, саяси әрекет етеді. Бұл адамның әлеуметтік-
әкономикалық, ғылыми-технологиялық, ұйымдық, басқару, мәдени-тәрбиелік және
басқа да қатынастар жүйесінде адамның жан-жақты жасампаздық
шығармашылығы[16,52б].
Руханилық құбылысының діни негіздері сенім мен діни ахлақ негіздеріне,
діни әдет ғұрып пен ғибраттан бастау алады. Руханилық пен діндарлық
ұғымдары бір-біріне жақын. Себебі, шынайы діндарлық адам руханилық әлемінің
бір негізі имандылығы мен көркем мінезділігінің көрінісі. Руханилық адамның
адамгершілікке бағдарланған еркі ретінде, діни руханилықтан
ерекшеленгенімен, онымен ортақтастығы көбірек [16,12 б].
Руханилық шындығында адамзаттың рухани ізденістерімен байланысты.
Руханилық қайнар көздері - білім, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ахлақ қалыптары
адам рухы және адамзат руханиятының қастерлі түсініктері. Руханият адамзат
өмірінің материалды және рухани болмысының үйлесімділігі, қоғам мен адам
арақатынасының үндестігі, адамзатқа ортақ құндылықтар және мұраттардың
бірлестігі.
Діни руханилық ілімі діни құндылықтар мен мұраттармен айшықталады.
Әдебиеттерде құндылықтардың жіктелуі мен топтастырылуы әртүрлі. Атап
айтсақ, өмірлік, әлеуметтік, моральдық, саяси, әстетикалық, діни
құндылықтар. Поляк ғалымы Р. Ингарден құндылықтарды пайдалы негізге
сүйенген өмір құндылықтары және танымға, әсемдікке, әлеуметтік белгілер мен
адамгершілік негіздегі мәдени құндылықтар деп қарастырса Н.Ресчер болса,
құндылықтарды адамзаттың түрлі мақсаттары мен мүдделерімен, сұраныстары
және қажеттіліктеріне орай былайша көрсетеді: моральдық, діни, материалдық,
әкологиялық, әлеуметтік, кәсіби, саяси, интеллектуалдық, сезімдік,
әстетикалық. Құндылықтар - киелілік ұғымымен байланысты қасиеттер.
Құндылықтық мұраттар мен бағдарлар қастерлі болғандықтан, ана сүтімен, ата
дәстүрімен, ана тілімен, шежірелі тарихи санамен, діни санамен, ұлттық
мәдениетпен, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптармен адам дүниетанымына және мінез-
құлқына, әдептік санасына сіңіріледі.
Философ ғалым М.С. Орынбеков: Діни жүйелерде адамзат баласының
тіршілігінің мәңгілік сұрақтарына, яғни, жақсылық және зұлымдық, өмірдің
мәні және міндеті туралы, жауапкершілік, жақыныңа деген махаббат хақында,
мейірім, қасірет жайында және т.б. сұрақтар қойылған. Дін айқын
адамгершілік абсолютті жасайды - деп көрсетеді [16,200б].
Ислам діні ұлтымыздың бітім-болмысы мен мәдениетінде дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарында өзіндік із қалдырған. Халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде
сақталған діни дәстүрлер: сүндеттеу, неке қию, Құрбан айт пен Ораза айт,
жарапазан, садақа беру, пітір беру, бата беру, тәуіптік емдеу әдісі,
тасаттық жасау діни жоралғылардың өміршеңдігін көрсетеді. Сондай-ақ
мазарлар мен кесенелер, мешіттер мен медреселер халқымыздың тарихында ұлт
руханиятының асыл қазынасы ретінде қызмет атқарды. Көрнекті ғалым А.
Сейдімбек мәдениетіміздегі ислам дінінің орны туралы былай дейді: Ислам
діні өзі дүниеге келген тарихи-әлеуметтік ортаның сұранымымен үндесіп
жатқаны да аян. Бұл ретте ислам діні тек қана наным-сенім аясымен
шектелмей, сол діндегі елдердің өмір салтына, моральдық-әтикалық
нормаларына, мәдени-рухани үрдістеріне, дәстүріне айналып отыр. Сондықтан,
біз бүгінгі таңда жер бетінде миллиардқа тарта адамның зейінін өзіне
тартқан ислам дінін ең алдымен рухани құбылыс ретінде құрмет тұтамыз. Ислам
дінін құрмет тұта отырып, қазақ халқының тарихи тағдырындағы, рухани
болмысындағы осы діннің өзіндік орнын тап басып білуге және алдағы өмірде
бұл дінге деген қарым-қатынасымыздың қандай болу керектігін анықтап алуға
міндеттіміз [17].
Қазақ мәдениетінің рухани өзегінің бірі ретіндегі ислам дінінің мәдени-
рухани өміріміздегі ықпалын әлеуметтік үдерістердегі орнын айқындау арқылы
діннің руханияттағы, ұлттық ділдегі маңызын айқындаймыз. Халықтың басын
ұйыстыруда және қоғамдық келісімді нығайтуда діннің өзіндік рөл
атқаратындығы белгілі. Ұлттық және әлемдік діндердің рухани ұстанымдары осы
дінді ұстанатын халықтардың ұлттық санасының оянуы мен кемелденуіне түрткі
болып, түрлі ұлыстарды мемлекетке біріктіруге қызмет ететініне адамзат
тарихы куә болады. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы және Орта Азия
мүфтилер кеңесінің төрағасы, Бас мүфти Ә. Дербісәлі былай деген: Ислам
ілімінде әтика өте маңызды болып табылады. Біздің ұлы отандастарымыз тақуа
мұсылмандар ретінде исламға сүйене отырып, өз еңбектерінде еркіндік, ақиқат
және махаббат өзара байланыста қарастыру керек екендігін атап көрсетті.
Қазақ халқының еуразиялық менталитетінде философия, дін және мәдениет
синкретті түрде үндеседі [18].
Ұлттық ділдегі және дүниетанымдағы ислам құндылықтарының біте қайнасып
жатқанын халқымыздың өмір салтынан байқалады. Өмір салтымыздағы рухани
мұраларымыздағы исламға дейінгі нанымдар мен ырымдардың орынын жоққа
шығаруға болмайды. Ұлттық мәдениет пен ұлттық діл халқымыздың дәстүрлі өмір
салты мен халықтық төлтума қасиетінен көрінеді. Қазіргі жаһандану
жағдайында халқымыздың бірлігі мен келісіміне ұйтқы болып отырған ахлақтық
қалыптарымызға, дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымызға, киелі ұғымдарымызға
адалдық танытуымыз болашақ ұрпақтың рухани кемелділігіне тұғыр бола алады.
Ислам діні адамзатты Ұлы Жаратушыға мойынсұнуды және Мұхаммет
пайғамбардың ілімін және өсиеттерін толық ұстануды, ихсанға берік болуды
міндеттейді. Ислам ілімінде мойынсұну иман негізінде, яғни, тілмен айту
жүрекпен сену және құлшылық жасау арқылы іске асады.
Ислам құндылықтары бүкіл адамзатқа тән қағидаттарды ұстанады. Ислам
діні тек ғибадатпен шектелмейді. Исламның кәусар бұлақтары құллі адамзатқа
өркениетті қоғам құруға, ғылым мен ахлақты үйлесімді ұстанатын мәдениет
жүйесін ұсынады. Мысырлық ғалым М.Х. Зақзұқ: Тап қазіргі кезде қоғамның
тек материалдық тұрғыдан ғана біржақты дамуы дұрыс болмайтындығын
түсіндіретін зәрулік туып отыр. Ал рухани құндылық - өмірдің барлық саласын
дамытуға қозғау салатын негізгі тірек болып табылады. Осы тіректен қалған
дамушы күштер бастау алады, өйткені, мұнсыз ешқандай нәрсе жасау мүмкін
емес. Бұл екеуі - бір-бірінен ажырамайтын, керісінше бірін-бірі толықтырып
тұратын дүниелер- деп көрсетеді [19].
Мұсылман ғалымдары ислам құндылықтарын жіктеу әдістемесін Құран мен
Сүннет негіздеріне сүйене отырып айқындайды. Атап айтсақ, исламның
құндылықтар жүйесі сенім, адамгершілік, рахымшылдық, ынтымақтастық, ар-ұят,
мейірімділік, ғылым, әділет, аманат, тазалық, сұхбаттастық, іс-әрекет,
жауапкершілік және т.б. қамтиды. Қ. Мұхамеджанов: Біздегі жетпіс жылдық
атеистік террор айрықша қатыгез-қарау күшпен исламды көп төмпештеді,
өйткені, өздеріңізге мәлім, ислам біз үшін, мұсылмандар үшін, иман ғана
емес, өмір сүру тәсіл-тәртібімізде де, күнделікті тіршіліктің қам-қарекеті
де - деп, ислам дінінің халқымыздың рухани мәдениетінің өзегі ретіндегі
орны мен рөлі туралы ой толғайды [20].
1.2 М.Абдулуаһһаб ілімі және Салафилік қозғалыс
Әуелі уаххабиліктің тарихын қозғамас бұрын аталмыш атаудың шығу тарихын
баяндасақ. Ислам дінін ұстанушылар әртүрлі себептерге байланысты ағымдарға
бөлінген. Ағымдар негізгі ұстанған саяси бағытына және сол идеяның негізін
қалаған идеяның тұлғаның атымен аталады. Бұл атаулар қарсыластары тарапынан
қойылды. Мысалы, біздер Имам Әбу Ханифаның үйреткен жолымен, берген
пәтуасымен жүргендіктен Ханафиттер болып аталамыз. Ал діни-саяси ағымдар
ұстанған бағыттары мен сенімдеріне байланысты аталады. Мысалы, Хазіреті
Әлиді әрдайым қолдап, қорғап, соның сабында шайқасқан, жанын пида
етушілерге жақтаушы, қолдаушы мағынасын білдіретін шиа аты берілген.
Әуелде шииттер дұрыс бағыт ұстағанымен кейінірек мәселені
саясиландырғандықтан көпшілік мұсылмандар оларды шеттетті. Өйткені саясатты
дінге араластырған, билікке келу үшін дінді бетперде еткен ағымдар әрдайым
осылай шеттетіліп отырды. Бүгінде көпшілікке түсінбестік әкелген бұл ағым
туралы пікірлер де әр трлі. Міне, сол пікірлердің біреуі, Исламда зертеуші
Әлі-қажы ибн Усман Әл-Әпшерони уаххабизм деген еңбегінде шариғат сотының
отбасында дүниеге келген жас жігіт, әр елде лайықты кәсіп іздеп жүріп,
ағылшынның әккі тыңшысы Хамферге кездеседі. Хамфер болса, өз басшысынан
қайткен күнде де осы исламның сүннит ғалымдарының ішіне іріткі салу жөнінде
тапсырма алған еді. Хамфер Мұхаммед ибн Абдул-Уаххабтың мансапқорлығын
шебер пайдаланып, оны өзіне қаратып алады да, өз жоспарын іске асыра
бастайды. Хамфер өз естелігінде төменгі жағдайлардың өздерінің ойлағандарын
іс жүзіне толық асыруға кедергі жасаған жәйттерді айтады:
1. Мұсылмандар жаппай діндарлар және өз діндеріне деген сенімдері
берік.
2. Дінге әбден берілген мұсылмандар нанымдарының күштілігі
соншалықты, исламның тарихын сынау, одан нәтиже шығару мүмкін емес болды.
3. Біз османдықтар мен ирандықтар жоспарларымызды біліп қойып,
еңбегімізді еш қыла ма деп қатты сезіктеніп жүрдік.
4. Біз ислам елдеріндегі Ыстамбул, Әл-Азхарадағы, Ирак пен Сириядағы
ғалымдардың ілімдерін жоққа шығару мүмкін емес екендігіне қатты
мазасызданып жүргенде Неджден Құран мен оның сүрелеріне өзгеше пікір бар
Мұхаммедпен танысуым ісіміздің алға басуын септігін тигізді, дейді.
Ұзақ пікір таластыру нәтижесінде Абд Әл-Уаххабтың ұлы Мұхаммедпен Құранды
өзіміздің қалауымызша насихаттай бастадық. Сөйтіп, ол Исламдағы жаңа бағыт-
ваххабизмді қалыптастыруға негіз салды [21,11б].
Сол секілді XVIII ғасырда яғни, 1703-1792 жылдары өмір сүрген, тегі
араб болған Мұхаммад бин Абдул уаххабтың (Абдул Уаххабтың баласы Мұхаммад)
идеясын, пәтуасын, діни түсінігін қолдап, соны дұрыс жол деп танығандарды
уаххабилер деп атаған. Ислам дініндегі ағымдар құрушысының атымен емес,
көбіне тегімен аталғандықтан оларды да Мұхаммад бин Абдулуаххабтың тегімен
атады. Ислам дінінің ешбір ағымы Хазіреті Мұхаммад (с.ғ.с.) пайғамбардың
атымен аталмайтындығын айтып өткен орынды болар.
Ал енді уаххабилердің шығу тарихына тоқталар болсақ, бұл идеяның
негізін салушы Мұхаммад бин Абдулуаххаб. Ол 1703 жылы Рияд қаласына жақын
маңындағы Уяйна атты елді мекенде дүниеге келген. Уаххабиліктің негізін
салған Мұхаммед бин Абдулуаххаб Хижраның 1111 (м.1699) ж Нәжде Хураймилә
мекенінде дүниеге келіп, (1791) жылы Дарийада өлді. Хижраның 1150 жылы (м.
1737) Мәмбет бин Абдулуаххабттың ағылшын тыңшысы Хемфермен бірігіп таратқан
уаххабилік сенімдері аз уақыттан соң саяси сипатқа ие болды. Ағылшындардың
саяси және әскери көмегімен Арабстанға таралды. Осман падишахы халифа II
Махмуд Ханның бұйрығымен мысыр әкімі Қавалалы Мұхамед Әли паша Арабстанды
уаххаби қарақшыларынан тазартты. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
халифат құлатылып Арабстанға қайтадан ағылшындардың қолдауымен уаххабилер
қоныстандырылды. Соның нәтижесінде 1932 жылы Сауд арабиясы мемлекеті
құрылды [22.251б].
Ерте исламның алтын ғасырына қайта оралу идеясы түрлі саяси-
әлеуметтік бағыттағы діни қозғалыстар қарсылығын рухтандырған болатын.
XVIII ғ. ортасында Арабияда уаххабиттік қозғалыс пайда болды. Ол
мұсылман әлемінің өмірінде үлкен рөл атқарды. Өзінің атауын ол арабтық
діндар Мұхаммед Абу аль-Уаххаб (17034-1792) деген кісінің атынан алған
[23.264б].
Хижраның 1125 жылы Басрада ағылшын тыңшысы Хемфердің тұзағына ілініп,
ағылшындардың Исламды жою мақсатындағы әрекеттеріне құрал болған. Ахмет бин
Таймиианың әһли сүннетке қайшы келетін кітаптарын оқып Шайх-и Нәжди деген
атпен танымал болған. Оның идеялары ағылшындардың ақшасы мен қарулары
арқылы сауатсыз ауылдықтар және Дарийа халқы мен басшылары Мұхаммед бин
Сауд тарапынан қолдау тапты. Оның пікірін қабылдаған адамдар Уаххаби және
Нәжди деп аталады. Мәмбеттің әкесі Абдулуаххаб жақсы мұсылман кісі еді.
Әкесі және Мәдинадағы ғалымдар Абдулуаххаб ұлы Мәмбеттің сөздерінен оның
жаңа жол ұстанатынын түсініп, адамдарға онымен сөйлеспеуге насихаттады.
Алайда, ол х.1150 (м. 1737) жылы уаххабилікті жариялады. Жазған
кітаптарында, оның ішінде ең танымалы Китаб-ут-таухидте және оған
немересі Абдурахман бин Хасан жасаған Фатх-ул-мәжид деген шахарында
(түсіндірме) 250-ден астам қате сенімдері бар. Олардың біразы Усулул-
арбаа атты кітаптың екінші бетінде келтіріліп, әһли сүннет ғалымдары
оларға қажетті жауаптар берген.
Уаххабилердің бұзық сенімдерінің үш негізі бар:
Амал, ғибадат- иманның белшегі деп санайды. Бір парызды орындамаған
адам кәпір болады дейді. Оны өлтіріп, мал-мүлкін тарату керек дейді. Олар
туралы Фатх-ул-мәжид кітабының түрлі беттеріне жазылған.
Пайғамбарлардың және әулиелердің рухынан шапағат сұраған адам, олардың
мазарына барып, оларды себеп етіп, дұға еткен адам кәпір болады деп
санайды. Фатх-ул- мәжид уаххаби кітабының 503-бетінде: Пайғамбар тірі
кезде одан дұға етуін сұрауға болады. Тіпті, тірі жүрген барлық салих
адамнан дұға етуін сұрауға болады. Хазыреті Омар Меккеге умра жасауға бара
жатқан Расулаллах: Ей Омар, бізді дұғаңнан қалдырма,- деген. Тірі
адамдардың өлген адамға және қабірдегі адамдарға арнап дұға етулеріне
болады. Бірақ, қабірдегі адамнан дұға сұрауға болмайды. Аллаху Тағала
естімейтіндерден дұға сұраудың ширк екендігін білдірді. Өлген және жоғалған
адамдар, алыстағы зиянда келмейді. Сахабалар мен олардан кейін келгендердің
ешқайсысы Расулаллантың қабірінен ештеңе сұраған жоқ. Пайғамбар қайтыс
болғаннан кейін одан бір нәрсе сұрау жаиз (рұқсат) болғанда, Омар одан
жаңбыр жаудыруды сұрар еді. Алайда, оның қабіріне барып одан көмек сұраған
жоқ. Тірі болған қасындағы хазыреті Аббастан дұға етуді сұрады деп
жазылған. 70-бетінде Өлген адамнан және жанында жоқ адамнан бір нәрсе
сұрау - оны Аллаһқа серік (ширк келтіру) ету деген сөз деп айтқан.
Уаххабилердің бұл сөздерін өздерінің кітаптары теріске шығарады. Фатх-ул-
мәжид кітабының 201- бетінде: Бухари хадис кітабында Абдуллах ибн Масуд
айтады: Жеген тағамымыздың тәсбих еткен дауысын еститінбіз. Әбу Зарр:
Расулуллан қолына тастарды алды. Олардың тәспих еткен дыбыстары естілді
дейді. Расулуллан құтба оқыған кезде сүйеніп отырған ағаштан дыбыс шыққанын
білдірген хабарлар сахих делінген. Демек Расулуллаһтан басқа мұсылмандар
да әр адамдар ести алмайтын дыбыстарды естиді. Осы тастардың Әбу Бәкірдің
қолында да таспих еткен дыбыстарының естілгендігі туралы сол хабарда
берілген. Хазыреті Омар Мәдинада құтба оқып тұрғанда Иранда соғысып жатқан
әскер қолбасшысы Сарийаны көріп: (Сарийа, таудағы дұшпаннан қорған!)
дегенін, оны Сарийа естіп, тауды қолға тусәргендегі туралы оқиға барлық
кітаптарда келтірілген. Уаххабилер пұтқа табынушылар үшін келген аяттармен
жоғарыдағы бұзық пікірлерін дәлелдеуге тырысады. Алайда, мұсылмандар (аһли
сүннет жолындағылар) пайғамбарлар мен әулиелерге табынбайды. Олардың
Аллаһтың сүйікті құлдары екендігіне, Аллаһтың олардың құрметіне құлдарына
мейірімділік танытатына сенеді. Зиян мен пайданы жарататын - Аллаһ. Олар
Аллаһтан басқа ешкімге ғибадат жасамайды деп айтады және сенеді.
Мұсылмандар қабірді зиярат етіп, ондағы әулие кісінің уаситасы мен (арқылы)
Аллаһқа дұға етеді [24.252б].
Аллаһтан басқа ешкім ғайыпты білмейді. Ғайыпты тек Аллаһ қана және оның
білдіретін адамдары ғана біледі. Аллаһ көп нәрсені Расулының рухына
білдіреді. Пайғамбарлар басқалар білмейтін бірталай нәрсені біледі. Жын
сүресінің 26 аятында: (Аллаһу Тағала ғайыптағы нәрселердің біразын
пайғамбарларының қалағанына білдіреді) делінген болса да Ақаид (сенім)
ілімі кітаптарында: Әулиелердің кереметтерінің бірі- ғайыптардың біразын
білуі деп жазылған. Мутазила тобы осы аятқа сүйеніп, әулиелер ғайыпты біле
алмайды деп санайды. Алайда, бұл аят ғайыптың уаситасыз- құралсыз тек уахи
әкелетінін періштеге білдіретінін көрсетуде. Пайғамбарлар мен әулиелерге
басқа періштелер арқылы немесе басқа құралдар арқылы білдіреді. Тафсир и
Мазхари кітабында осы аяттың тафсирінде: Аллаһ Тағала әулиелеріне
уаситасыз - құралсыз да білдіреді. Хазыреті Омарға Ирандағы Сарийаны
көрсетті. Мұса алейхиссаламның анасына ұлын теңізге түсіруін, қайтадан
қайтаратынын және пайғамбар ететіндігін білдіргенін айтады. Хауарилерге
уахи сияқты білдіргенін және Хазыреті Мариямға: Құрма ағашын сілкіле.
Піскен құрма жемісі пайда болады. Соны же дегенін айтады. Олар пайғамбар
емес еді. Әулиелер еді делінген.
Абдулғани Наблусидің Қадиқа кітабының екінші томының 126- бетінде
Расулуллаһ арқылы, сахабалар және табииндер арқылы тілек тілеуге, олар
қайтыс болғаннан кейін де Аллаһ Тағалаға тауассул етуге, яғни осылардың
құрметі үшін тілек тілеуге болады. Тауассул ету - шапағатын, көмегін
сұрау деген сөз. Аһли сүннет ғалымдары мұның жаиз (дұрыс) екендігін айтты.
Мутазила тобы болса, сенбеді. Тауассул еткен, яғни бір салих кіснің атымен
Аллаһтан тілегін сұраған адамның дұғасының қабыл болуы- әлгі тауассул
етілген адамның кереметі болады. Яғни өлгеннен кейін керемет көрсетуі
болады. Бидғатшы адасқан топ өкілдері бұған сенбеді делінген. Имам Мунауи
Жами-ус-сағир шарқында (түсіндірмесінде) осы надандарға жауап беруде.
Имам Супки: Расулуллаһ арқылы тауассул ету, оның атынан Аллаһтан көмек
сұрау- одан шапағат сұрау деген сөз. Бұл жақсы нәрсе. Ислам ғалымдарының
бұрын және кейін келгендерінің ешқайсысы бұған қарсы еш нәрсе демеген, тек
Ибн Тайимиа ғана қарсы болды. Осылайша, тура жолдан тайды. Өзінен бұрынғы
ғалымдардың ешқайсысы айтпаған бидғатты шығарды [24.253б]. Мұсылмандар
арасында осы бидғатымен табылды дейді. (Уаххабилік Ибн Таймийаның қате
пікірлеріне негізделіп құрылған). Хадиқаның 151-бетінде кез-келген бір
мужтахидтің жаиз деген (рұқсат етілген) нәрсесін жасауға кедергі болмау
керек. Өйткені, төрт мазхабтың жолын ұстану- жаиз. Сондықтан да қабірді
зиярат еткендерге, әулиелердің мазарларымен берекеттенгендерге, аурудан
жазылу немесе жоғалған нәрсесінің табылуы үшін оларға нәзір жасап, бір
нәрсе атағандарға кедергі болмау керек. Нәзір етуде әулиеге нәзір еттім
(бір нәрсе атадым) деу ауыспалы мағынада айтылады да негізгі мақсаты сол
кесенеге қызмет ететіндерге жасалатын нәзірді білдіреді [24.254б]. Бұл
кедейге зекет берген кезде (кедейге ауыр тимеу үшін) қарыз бердім деп
айтуға ұқсайды Ал мұның жаиз (рұқсат) екені кітаптарда айтылған. Бұл жерде
сөзге емес, мағынасына қаралады. Сол сияқты кедейге сыйлық деп берген
нәрсе - садақа болады, бай адамға садақа деп берілген нәрсе болса- сыйлық
болып есептеледі. Ибн Хажар Хаитами әулиелердің қабіріне мәзір етілген
кезде, оның балаларына немесе шәкірттеріне не болмаса сол жердегі
кедейлерге садақа болуы үшін дегендей басқа бір Құрбат, яғни басқа
қайырымдылық етілсе, осы нәзірдің сахих (дұрыс) болатынына фәтуа берген.
Бұл нәзірлер ниет етілген адамдарға берілуі керек. Қазіргі таңда
кесенелерге, молаларға жасалынып жатқан нәзірлердің (атау) барлығында
осылай ниет етілуде. Әулиеге нәзірім, атағаным бар деген сөзден осыны
түсіну керек. Өткен әулиелерге тіл тигізу, оларды надан деп санау, олардың
сөздерінен исламға қайшы мағыналар шығару, өлгеннен кейін де кереметтер
көрсететініне сенбеу, өлгеннен кейін әулиеліктері тоқтайды деп ойлау және
олардың қабірлерімен берекеттенгендерге зиярат етушілерге кедергі болу -
мұсылмандар туралы суй зан (жаман күманда,- ойда болу) ету, оларға зұлымдық
жасау, мал - мүлкін тартып алу, жала жабу, өтірік айту өсектеу сияқты харам
болады.
Хадиқа кітабының 182-ші бетінде Бухаринің Әбу Хурайрадан хабар берген
хадис шарифте: Аллаһу Тағала: құлым парыздарды орындау арқылы маған
жақындағаны сияқты басқа ештеңе арқылы жақындай алмайды. Құлым нәпіл
ғибадаттарын жасаса, оны жақсы көремін ол менімен көріп, менімен естиді.
Менімен барлық нәрсені ұстайды. Менімен жүреді [24.254б]. Менен не қаласа
беремін. Маған сыйынса, оны қорғаймын деген деп жазылған. Бұл Хадис парыз
намаздарымен бірге нәпіл намаздарын оқыған адамның Аллаһу Тағаланың
сүйіспеншілігіне қауышатынын, олардың дұғалары қабыл болатынын көрсетеді.
Сайд бин Исмайл Әбу Осман Хайри Нишабури: Бұл хадис құлдың көру, есту,
жүру ұстау сияқты барлық қалаларын дереу іске асырамын дегенді білдіреді
дейді. Істерінде қиналған кездерінде қабірдегілерден көмек сұраңдар деген
хадис шариф Аллаһу Тағаланың сүйікті құлдарына өлгеннен кейін де осы күшті
беретіндігін көрсетуде.
Имам Бергиви Әтфал - ул - Муслимин рисаласында: Бір мұсылманның
қабірін зиярат еткен кезде: Уа Раббым! Мұхаммед алейһи саламның құрметіне
мұны азаптама десе, Аллаһу Тағала қияметке дейін қабірдегінің азабын
тоқтатады деген хадис шәрифті келтіреді.
Қабірде жатқан адамда сезім болатынын білдіретінін көптеген хадис шәриф
бар. Сахабалар мен табийндер пайғамбарымыздың қабірін зиярат ететін және
онымен истиғаса (оның құрметіне деп дұға) ететін. Бұл туралы көптеген
кітап жазылған. Хиснул-хасин кітабында дұға ету әдебі түсіндіріліп:
Дұғаның қабыл болуы үшін пайғамбарлар мен салих құлдарда уасила (себеп)
ету керек. Бұл Бухаридегі хадис шәрифте білдірілді делінген.
Әли рамитани хазірет: Күнә сөйлемеген тілмен дұға етіңдер, қабыл
болады деген яғни, Аллаһтың достары болған әулиелердің құзырында
жалбарыныңдар, олар сендер үшін дұға етеді дейді. Истиғаса, яғни бір
әулиеге тауассул ету деген - осы.
Абдулуаххаб ұлының әһли сүннетті пұтқа және мазарларға табынушылар
деп білуі және сүнниттерді өлтіріп, мал-мүлкін алуды халал деуі - оның
аяттар мен хадистерге қате мағына бергендігімен туындаған Бухари
кітабында келген хадис шәрифте Пайғамбарымыз: Кәпірлер кәпірлер үшін
келген аяттарды мұсылмандарға жүктейді деген. Тағы бір хадис шәрифте:
Мұсылман аталатын адамдардың ең қауіптісі - Құран Кәрімнің мағынасын
өзгерткендері дейді. Бұл хадистер осындай адамдардың пайда болатынын,
олардың тура жолдан адасқан адамдар екенін көрсетеді [24.255б].
Егер мазарларды зиярат етіп қабірдегі кісімен тауассул ету арқылы
Аллаһқа жалбарынған адам кәпір болғанда, пайғамбарымызбен де тауассул
етілмеген (ол арқылы да жалбарынбаған) болар еді. Алайда, Расулуллаһ арқылы
ол дүниеге келместен бұрын, тірі кезінде және қайтыс болғаннан кейін де
адамдар пайғамбарды ортаға қойып жалбарынған. Шауахид-ул хақ кітабының
153-бетінде келген Ибни Мажа көрсеткен хадис шәрифте Пайғамбарымыз: Ей
Раббым! Сенен сұрағанда сен тілектерін берген адамдардың құрметіне сенен
сұраймын дейтін және осылай дұға етуді бұйыратын. Сүйікті Пайғамбарымз
Хазіреті Әлидің анасы Фатиманы өз қолымен мазарға қойған кезде: Иғфирли
умму Фатимата бинти Әссат уа уәсси алейһа матхалиха би-хахи Нәбиика уәл
әнбия ил ләзина мин қабли иннәка әрхамур рахимин дегендігі туралы хадис
ғалымдары Табарани, Ибни Хиббан, Хаким және Суюти хабарлайды. Хадис
имамдарына Насай мен Тирмизи де осыны көрсетеді. Пайғамбарымыздың
жанына бір соқыр адам келеді. Көздерінің ашылуын сұрап, дұға етуді
пайғамбарымыздан қалайды. Расулуллаһ оған: Қаласаң дұға етейін. Қаласаң,
осыған көніп, сабыр ет. Сабырлылық- сен үшін ең жақсы нәрсе дейді. Соқыр
адам: Дұға еткеніңді қалаймын. Маған қарайтын ешкім жоқ, қатты қиналып
жүрмін дейді. Пайғамбар оған жақсылап дәрет алып, дұғаны оқуды бұйырады.
Бұл дұғаның мағынасы: Йа, Раббым! Адамдарға рақымдылық ретінде жіберген
сүйікті пайғамбарыммен саған жалбарынамын. Сенен сұраймын. Ей, Мұхаммед
алейһиссалам! Тілегімнің орындалуы үшін Раббыма сен арқылы жалбарынамын.
Аллаһым! Оны маған шапағатшы ет! сахабалар әрдайым осы дұғаны оқитын.
Бұл туралы Имам Байхақи хабарлайды. Сондай-ақ, ... тұрып көздері көріп
кетті дейді. Бұл дұғаны оған Расулуллаһтың өзі үйретті. Өзі дұға еткен
жоқ. Оның тауассулға, яғни пайғамбарды ортаға қойып дұға етуін және
тілегінің осындай жолмен жасалған дұға арқылы орындалуын қалады [24.256б].
Расулуллаһ тірі кезінде де, қайтыс болғаннан кейін де онымен истиғаса
етіледі. Сәләф- ус- салихин Расулуллаһтан кейін осы дұғаны көп оқыған және
осы арқылы тілектеріне, мақсаттарына қауышқан. Халифа Осман бір адамның
сұранысын қабылдамай жүр еді. Ол адам сахабалардан Осман бин Ханифке барып,
көмек сұрағанда, ол осы дұғаны оқуды үйретеді. Әлгі кісі дұғаны оқып,
Халифаның қасына барған кезде сұранысы қабылданып, мәселесі шешілген туралы
Табарани мен Байхақи хабарлайды.
Табарани риуайат еткен бір хадис шәрифте Расулуллаһ дұға еткен кезде:
Пайғамбарыңның және одан бұрын келген пайғамбарлардың ақысы (құрметті)
үшін дейтін. Расулуллаһ немесе басқа пайғамбарлар не болмаса әулиелер
арқылы Тәуәжжух ету, тауассул ету, истиғаса ету және ташаффу ету деп
келетін сөздердің барлығы Салих кісі арқылы, оны ортаға қойып, Аллаһқа
жалбарыну деген мағынада қолданылады. Амал және ғибадаттар арқылы
жалбарынуға да болатынын Ислам діні білдірген. Ескі заманда бір үңгірге
кіріп, қамалып қалған адамдар Аллаһ үшін жасаған қайырымды істерін айтып,
жалбарынған кезде үңгірдің аузындағы тас ашылып, олардың шыққандығы хадис
шәрифте келген. Орындалған жақсы амалдар мен ғибадаттарды себеп, уасила
(ортаға қойып) етіп оқылатын дұғалар қабыл болса, сондай ғибадаттарды
орындаған кісілердің өзін себеп, уасила етіп, олардың құрметіне деп
жасалған дұғалар әрине, қабыл болады. Омар Бин Хаттаб хазіреті Аббасты
себеп етіп жаңбыр дұғасын оқыды. Сахабалардың ешқайсысы бұған қарсы ештеңе
демеді. Расулуллаһты және оның қабірін уасила (себеп) қылмай, хазіреті
Аббас арқылы дұға етуі - өзін төмен санағандығынан және Расулуллаһтың
туысын өзінен жоғары санағандығынан еді. Хазіреті Аббас пен тауассул етуі
негізінде Расулуллаһ болып тауассул етуі болып табылады. Тәуәжжуһ,
тауассул және истиғаса сөздері дұғаның қабыл болуы үшін себеп қылынған
салих кісінің оны себеп етіп дұға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 18-19 ғғ ИСЛАМ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Шығыстық мұсылман әлемі ойшылдарының мұраларындағы дін
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. М.Абдулуаһһаб ілімі және Салафилік
қозғалыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. 18-19ғғ ҚАЗАҚ АҚЫН-ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУҺАНИЯТ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Ақын-жыраулар шығармасындағы діни-имани құндылықтар ... ... ... .
2.2 Зар-заман ақындары және имандылық мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 18-19 ғғ ИСЛАМ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Шығыстық мұсылман әлемі ойшылдарының мұраларындағы дін мәселесі
Жалпы ұлттық діл мен рухани құндылықтар өзара тығыз байланысты ұғымдар.
Халықтың тарихи санасында айқындалағн рухани құндылықтарымыз ділімізге
сіңген ата-баба дінінен көрінеді. Дін мен діл бір-бірімен тығыз
байланысты. дін мен діл, тіл мен дәстүр руханиятымыздың және
тектілігіміздің қацнар көзі. Ислам құндылықтары халқымыздың дүниетанымында,
әдет-ғұрпында, өмір тіршілігінде үйлесімді орнығып, ұлттық діліміздің
рухани нәріне айналып, руханиятымыздың негіздерінің бірі болып отыр.
Ислам діні мен мәдениетінің қазақ жеріне келуі мен орнығуы рухани
өркендеуге жол ашты. Ислам діні мен руханиятын қабылдаған түркі халықтары
ислам мәдениеті мен ғылымына өз үлестерін қосты. Ислам дінін қабылдаған
түркі халықтары арабтық ассимиляцияға ұшырамай, төлтума тілі мен әдебиетін
өркендетіп, әлемге әйгілі болды. Түркі тілі мен әдебиетінің, түркі
философиясы мен руханиятының дамыған кезеңі ислам діні мен мәдениетінің кең
қанат жаюымен етене байланысты. Ежелегі түркілер ислам діні мен ілімін
қабылдағаннан кейін түркі әлемінде өрлеу байқалып, ортағасырлық мұсылмандық
ренессанс атауына ие болды.
Тарихы тереңде жатқан халқымыздың орта ғасырлық тарихы мен мәдениеті
ислам діні мен мәдениеті негізінде дамыды. Орта ғасырлық қазақ жеріндегі
Отырар, Кедер, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Жент, Баласағұн, Сайрам-
Исфиджаб, Тараз, Меркі қалалары мәдениет пен ғылым ордалары болды. Орта
ғасырлық ойшылдар өз шығармаларында ислам ілімі мен ғылымының мәселелерін
көтерді. Ә. Дербісәлінің пікірінше: Арабтар жаулап алар тұста көне
түркілер мекендеген Тұран жерінде диқаншылықпен, мал өсірумен қатар, алтын,
күміс, жез темір, қорғасын өндірген елдің өзіндік өскелең мәдениеті болған.
Түркі қалаларында тоқымашылық, сауда-саттық пен қолөнері қатар дамыған.
Құран-Кәрім мазмұны жүйелі және үйлесімді құрылған. Құран адамзатты бір
құдайға табынуға үндеп, ғылым-білім үйренуге, қайырымдылық пен
мейірімділікке шақырады. Құран-Кәрім аяттары мағыналық жағынан имандылық,
әдептілік, шариғи үкімдер, ғаламның жаратылуы, қоғам мен адам өміріне
қатысты мәселелерді қамтиды. Құран даналығы мұсылмандық мәдениет пен
философияның негізгі қайнар көзі ретінде ислам дінін ұстанатын халықтардың
негізгі бағдары болып саналды.
Ислам өркениеті мен мәдениетінің ірі орталықтары болған Тараз,
Отырар, Сығанақ, Түркістан, Сайрам қалаларында мешіттер мен медреселердің
жанында ірі кітапхана қорлары болды. Бұл кітапханаларда дін ғылымы,
философия, әдебиет, жаратылыстану ғылымдарының көрнекті майталмандары
қолжазбаларды шығарумен айналысты. Бұл қолжазбалар мен кітаптар ислам
дінінің ілімдік негіздері, дін тарихы, пайғамбарлар өмірі, хадис ілімі және
мұсылмандық шарттар, ислам ахлағы, діни аңыздар мен хикаялар туралы
баяндайтын. Бұл жәдігерлер ел арасында қолдан қолға өтіп, таралып отырған.
Мешіттер жанындағы медреселер білім мен ғылым ордасы ретінде қызмет етіп,
халықтың рухани сұраныстарын өтеумен қатар, білім мен ғылымның дамуына да
үлес қосты.
Құран-Кәрім мазмұны жүйелі және үйлесімді құрылған. Құран адамзатты бір
құдайға табынуға үндеп, ғылым-білім үйренуге, қайырымдылық пен
мейірімділікке шақырады. Құран-Кәрім аяттары мағыналық жағынан имандылық,
әдептілік, шариғи үкімдер, ғаламның жаратылуы, қоғам мен адам өміріне
қатысты мәселелерді қамтиды. Құран даналығы мұсылмандық мәдениет пен
философияның негізгі қайнар көзі ретінде ислам дінін ұстанатын халықтардың
негізгі бағдары болып саналды.
Ұлттық құндылықтар, әдет-ғұрып, дәстүр, рухани ұстанымдар мен бағдарлар
ділдің қалыптасуы мен өрбуіне ықпалы болды.
Ұлт руханияты ежелгі түркі мәдениетінің рухани мұрасынан бастау алған,
халқымыздың төл туындылары мен қазақ арыстары мен ой алыптарының
шығармалары, өткен тарихымыздың талайлы тағдырында жасалған рухани дүниеміз
халқымыздың алмағайып дәуірлерінен мағлұмат айтып, ұлттық бітім-
болмысымызды айшықтайтын ұлттық мүдделеріміз бен құндылықтарымыздың шоқтығы
биік. Ұлттық ұйысуымызды қамтамасыз ететін рухани құндылықтар мен бай
дәстүрлеріміз тіл тазалығын, ділдік және діндік тұтастығымыздың беріктігін
сақтау және қорғау жаһандану заманы қалыптастырған күрделі кезеңде,
халықтың ділдік және рухани тұтасуы -халқымыздың сан ғасырлар бойы арман
еткен ұлы мұраты - тәуелсіздіктің баянды жолында қызмет ету деген сөз.
Ислам діні аиқат пен парасаттылық, аамгершілік пен кішіпейілділік
секілді кісіге қажет қасиеттерге үгітейтін ұлы дін болса, Отан сол
қасиеттерді жүзеге асыратын, пенделерді өркениетке бастайтын ұлы ағым.
Олардың мүдделері ел игілігі, сол үшін де олар әрқашан бірге болуы, бірге
қол ұстаса, иықтаса қызмет етулері тиіс. Дін және діндарлар үшін де Отан
артық, Отаннан қымбат ештеңе жоқ.
Бүгінде адамға ең қажетті нәрсе - тәрбие. Әсіресе бұл қазіргі жастарға
өмірдегі шынайы құндылықтарды ұғынуы үшін өмірде өз орнын табуы мен жалпы
тіршілік жөніндегі дүниетанымын кеңейту үшін қажет. Тәрбиеге жеткілікті
көңіл бөлмеушілік қоғам тарапынан жастар тәрбиесіне салғырт және
немкеттілік қарау, кейбір шектен шыққан әдепсіздік пен арсыздықтың көрініс
беруіне алып келіп отырғаны шынайылық.
Жастардың ұлттық тәрбиеге қырын қарауы, бұл батыстық тұтыну
мәдениеттіне еліктеушіліктен туындап отыр. Сондықтан жастарға имандылықты,
ұлттық дәстүрлерді насихаттап, сөзден іске көшу керек. Салт-санамыздағы
тәрбиелік мәні бар құндылықтарды жастар арасында насихаттау үшін сөз бен іс-
әрекеттеріміздің арасындағы сәйкестілік болу керек.
Біздің алдағы міндеттеріміздің бірі - жастарымыздың көкірегінде үлкенге
құрмет, кішіге ізет, кішпейілдік қасиеттерін оятып, олардың бойында
сенімділік, төзімділік, өзара сыйластық сезімін қалыптастыру болып отыр
ұрпақтар арасындағы сабақтастық пен отан алдындағы парыз ұғымын жастар
санасына сіңіру ұлттық дәстүрлер мен рухани құндылықтарының үйлесімділігін
толыққанды қолдануды қажет етеді.
Құндылықтық бағдар адамның маңызды қажеттіліктерінің бірін көрсетеді.
Жағымды құндылықтар әрқашан асқақ мұраттарға қызмет жасайды. Рухани
құндылықтар адамның жадүниесін байытып, адамды кемелділікке қарай өрлетеді.
Ислам кұндылықтары бұл мұсылман әлемі мәдениетінің өзегі және
мұсылмандардың ар-ожданының айнасы. Ислам әтикасы өміршеңдігі мың жарым
жылдық тәжірибемен дәлелденген орасан зор өркениеттің негізі болып
табылады.
Ислам діні бұл мәдениет пен өркениет жолы болып табылады. Ислам
ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, төзімсіздікке, кедей мен дәулетті деп бөлуге
қарсы. Құранда былай дейді: Әй, иман келтіргендер! Расында, Біз сендерді
бір ер мен бір әйелден жаратып, бір-бірлеріңді танып-білулерің үшін
сендерді халықтар мен рулар еттік. Әлбетте, Алланың қасында ең ардақтыларың
- ең тақуаларың. Расында, Аллаһ білуші әрі хабардар (Әл-Хужурат, 13).£
Дін қоғамдық сананың формасы ретінде, адамның дүниегеГкөзқарасьш және
бағыт-бағдарын, өнегелік ұстанымын білдіреді. Діни дүниетаным адамзат
тарихында ғасырлар бойы сақталып, өзінің мәңгілік құндылықтары арқылы әрбір
халықтың мәдениеті мен салт-дәстүінде, ділінде көрінеді.
Дін сөзінің араб тіліндегі мағынасы бұл мойынсыну, бағыну,
құлшылық,үкім, есеп, жаза, жол, заң деген мағынаны береді. Ал дін сөзінің
діни, имани мән мағынасы Ұлы Жаратушы тарапынан жіберілген адамзат үшін бұл
дүниедегі өмір сүру заңдылықтарын рухани жүйеге негіз болатын құндылықтар
яғни адамның бул дүние мен мәңгілік о дүниедегі өмірге жол ашатын бағыт
бағдарлар деп негіздеуге болады. Дін ұғымының ауқымдылығы бұл адмзат үшін
Ұлы Жаратушының өзі үшін ғана жасайтын табыну мен ғибадаттың заңдылықтары
мен салт-ғұрыптары және рухани рәміздік жолдары. Ұлы Жаратушы тарапынан
жіберілген дін адамды бір қүдайға деген сенімін айқындайды. Дін сенімі,
үкімдері мен тыйымдары, құндылықтар жүйесі Жаратушының елшілері арқылы
құллі адамзатқа беріледі. Адамзат пайда болғалы бері діни нанымсыз өмір
сүрмеген. Бұл сөзімізге дәлел адамзат тарихында болған ежелегі наным-
сенімдер, ұлттық діндер және әлемдік діндер.
Діннің рухани құндылықтары адамзатты екі өмірдің бақына ие болу жолына
шақырады. Шынайы діннің ерекшелігі у ахи (Жаратушының діни заңдары мен
құндылықтарын Жәбірейіл періште арқылы пайғамбарға жеткізілуі) арқылы
келуі. Жаратушы адамды тек өзіне сеніп және құлшылық етуі үшін
жаратқандықтан, аамзатқа бір жаратушыға ғана сенуге шақырады. Діни сенім
бойынша, пайғамбарлар адамзатқа таухид сенімін яғни монотеистік сенімін
алып келген.
Сенім мәселесі бұл діндердің нгеізгі ұстанымы болып табылады. Сенім
жүйесі монотеистік діндерде жан-жақты және жүйелі түрде негізделген. Ислам
дінінде сенім ақида ұғымы арқылы беріледі. Ақида ұғымының сөздік мағынасы
жинақтау, топтау деген мағынаны
Рухтың өзегі болып табылатын рухани құндылықтар адамның ішкі жан
дүниесінің жаңаруы мен рухани өрлеуі, жүріс-тұрысында рухани құндылықтар
мен моральдық қалыптарды басшылыққа алуы. Адамгершілік пен имандылық
құндылықтары сан ғасырлар бойы адамзаттың рухани тірегі және оның
жалпыадамзаттық мұраттарына ұмтылысы мен іңкәрлілігінің қайнар көзі.
Руханияттың негізінде жатқан адамгершілік санасы адам мен қоғам болмысын
тұтас қамтиды. Адамгершілік құндылықтарға мән бермеу немесі оны елемеу
адамзатың рухани азғындауына жол ашады. Адамзаттың рухани ұстаздары Лао-
цзы, Конфуций, Заратуштра, Будда, Ибраһим, Дәуіт, Мұса, Иса, Мұхаммет құллі
адамзат көркем мінез-құлық пен әдептілікке шақырды. Әлемдік және дәстүрлі
ұлттық діндердің құндылықтары адамдарды фәни және мәңгілік бақи дүниенің
бақытына жету жолдарын көрсетіп, нәпсісін жамандықтан арылтуға, ізгілік пен
мейірімділік, әділеттілік пен ынтымақтастыққа үндейді. Діни құндылықтардың
өміршеңдігі Жаратушы адамгершілік қағидалары мен әділеттілік қалыптардың
Жаратушы тарапынан берілген әмірлері және тыйымдар ретінде ұсынылуында.
Діндердегі қасиеттілік, парыз, күнә, тәубә, жұмақ пен тозақ, қайырымдылық
пен зұлымдық, халал мен харам, жан мен тән тазалығы т.б. ұғымдар ғылым мен
жоғары технологиялар дамыған бүгінгі күннің өзінде азаматтық жүріс-тұрысы
мен әдептілік қалыптарында басшылыққа алатын қағидалары болып отыр.
Адамзаттың рухани дәстүрі адамгершілік, жер бетіндегі тіршілікті сақтау,
түрлі күйзелістерді жеңіп шығатын құндылықтар ұсынады. Руханилық адамдарға
өздеріне сыни көзбен қарап және өзін-өзі бағалауға көмектеседі. Руханилық
жетімсіздігі адамзатты қиындықтарға ұшыратып, адамның рухани әлемін
жұтаңдыққа, тіпті бос қуысқа құр кеудеге айналдырады. Руханилық рухани
сұраныстарына жауап ретінде пайда болды. Саналы адамның бастапқыдан өз іс-
әрекеті мен ой-пікіріне белгілі құндылықтар тұрғысынан баға береді. Жақсы
мен жаманды, қайырымдылық пен зұлымдықты, обал мен сауапты ажырату жолымен
адам өз және өзгенің іс-қимылын реттейді. Адам тән мен рухтан
тұратындықтан, тән қажеттіліктері мен рух сұраныстарын қанағаттандыруы
тиіс. Рухани пенде болғандықтан пенде болашақтан адам рухын азықтандырар
рухани байлықты іздейді.
Руханилық адам баласының ерекше белгісі ретінде адам іс-әрекетінің
толымды мағынасын ашады. Адамның адами қадір-қасиеті, ар-намысын, оның
адамгершілік бағдарлы еркі ретінде руханилық туралы Б.К.Құдайбергенов былай
деген: Діни, әлеуметтік, философиялық, мәдени-тарихи және идеологиялық
ізденістер тоғысында пайда болған руханилық терминінің ғылыми мәртебесінің
дау тудырмайтындығы руханилыққа қазіргі таңда әмбебеп - ұғымдық
категорияларды сипаттайтын көрінеді.
Ислам қағидалары бойынша ислам бүкіл адамзатқа және барлық заманға
жіберілген дін. Ислам сенім мен ғибадат, ахлақ, өмір салтынан және
жалпыадамзаттық құндылықтардан құралған. Ислам дінінің негізгі тірегі – бір
Жаратушыға құлшылық ету. Ислам адамзаттың қоғамдық өмірінің барлық жақтарын
қамтитын жүйе. Ислам құндылықтары адамзатты рухани жетілуге, әділеттілікке,
тазалыққа, адалдыққа, достыққа, ынтамастыққа, бостандыққа,
қарапайымдылыққа, ғылымға, өзара құрметке, жауапкершілікке және
отансүйгіштікке шақырады.
Қорытынды
Ислам дінінің орнығып және таралуымен ислам ғылымы мен ислам мәдениеті,
ислам философиясы, ислам өркениеті және т.б. ұғымдар қалыптасып адамзат
өркениетінде өз орнын алды.
Мұсылмандық философияның қалыптасуына ежелгі грек және римдік дәуірдің
философиялық мұрасы ықпал - әсерін тигізді. Мұсылман философиясының
көрнекті өкілдері антикалық философияның інжу – маржандарын орта ғасырлық
кезеңдегі ғылым мен әдебиет тілі араб тіліне аударды, бұл еңбектерге
түсіндірмелер жазды. Мұсылман философтарының әлемдік философиялық ой
тарихындағы өшпес тарихи міндеті антикалық философияның алтын қазынасын
әлемге танытуы болып табылады. Мұсылман философтары мен ғалымдары
мұсылмандық шығыс философиясы мен христиандық батыс философиясының
сұхбаттастық мәдениетін қалыптастыруда зор рөл атқарды.
Орта ғасырлық мұсылман философтары мен ойшылдарының дүниетанымдық
көзқарастары мен шығармашылық ізденістеріне ислам діні мен ілімдік
қағидалары ықпал етті. Мұсылман философиясының көрнекті өкілі, екінші ұстаз
атанған Отырарлық әл-Фарабидің философиялық ойлау мәдениеті және
шығармашылық мұрасы да ислам ілімі мен ғылымдары негізінде қалыптасқан. Әл-
Фараби бастаған қазақ даласынан шыққан мұсылман философтары, ғалымдары,
ойшылдары мұсылман әлеміне белгілі медреселерде білім алып, әлемге мәшһүр
Отырар кітапханасындағы ғылым мен ілім негіздерін оқып, ғылыми ізденістерін
кеңейтті.
Мұсылман философтары мен ғалымдары Құран – Кәрім негізінде Жаратушының
жаратқан дүниесінің заңдары мен құбылыстарын зерттеді.
Мұсылман мәдениеті Қазақстанда мәдениеттің дамуына қуатты түрткі
болды. Түркістанның, түркі елінің тумалары, әлемдік өркениетінің
жетістіктерімен танысып, әлемдік философияны, мәдениетті, зерттеп білім-
ғылым жетістіктерінен нәр алады. Сол заманда араб тілі халықаралық тіл
ретінде қабылданып, мұсылман ғалымдары араб тілінде жазды. Осыған жарқын
мысал жерлесіміз әл-Фараби – ат – Түрки. Ол халифаттың орталығы Бағдатта
араб тілін үйреніп, медицина мен логиканы, ежелгі грек философиясы мен
музыкалық тілдер және математиканы зерттеп, оқып білді. Ойшылдың сол
дәуірдегі интеллектуалдық атмосфераға тигізген ықпал ерекше болғандықтан,
әл-Фараби Екінші ұстаз (Аристотельден кейін) атанған - деп, көрсетеді
профессор М.С. Орынбеков [11,240б].
Орта ғасырлық мұсылман философтары ислам дінін білім мен ақыл-парасат
негізінде, ғылыми тұрғыда түсініп, пайымдаған. Мұсылман ойшылдары мен
ғалымдары ислами дүниетаным негізінде ғылыми ізденістер жүргізді. Ислам
мұсылмандық философияның мәйегі. Араб тілінде берілген қасиетті Құран –
Кәрім ислам әлемі ойшылдары мен ғалымдарының шығармашылық және
дүниетанымдық көзқарастарының түпкі қайнар бастауы болды.
Исламның монотеизмі мен гуманизмі, өміршең идеясы әлемдік мәдениеттің
өркендеуіне зор ықпал етті.
Мұсылман философтары Аллаһтың бірлігі мен барлығына, жалғыздығына шек
келтірмеген. Орта ғасырлық араб тілді философияның сол дәуірдің және
кейінгі замандардағы рухани және материалдық мәдениеттің, әсіресе ислами ой-
сананың дамуында өзіндік орны бар.
Ислам діні таралған араб халифатының аймақтарында Отырар, Бағдат,
Димашқ қалалары ғылым мен мәдениеттің орталықтары болды.
Отырарлық Әбу Насыр әл-Фараби діннің өмір мәнділік мағынасы туралы
былайша сөз қозғайды. Дін дегеніміз жаратушының ықыласынан туған пиғыл мен
қимыл. Діннің жәрдемімен барлығымыз өзіміздің түпкілікті мақсатымызға
жетеміз [12].
Отырарлық ойшылдың дүниетанымы исламдағы таухид концепциясын көрсетеді.
Ол – бір, жалғыз... мәні жағынан бөлінбейді , - деп, Аллаһтың бірлігі мен
жалғыздығы туралы пайымдайды [12,470б].
Ол әлем мен адамзаттың бірлігін, сенім мен амалдың бірлігін дәйектігін
негіздейді. Ислам дінінде Аллаһ бір, оның серігі, теңі және ұқсасы жоқ.
Барлық іс тек Оның қалауымен болады. Аллаһтың мәніне ақыл жетпейді.
Жаратушы бүкіл ғалам мен адамды бірлікте жаратқан. Жаратылған жер мен
көктерінде еш кемшілік жоқ. Жаратушы жаратылыстарына және басқа нәрселерге
де мұқтаж емес.
Әл-Фараби алғашқы себеп туралы Бастапқы мән – бұл адам еркі және
таңдауынан тәуелсіз, пайда болатын болмыс, - деп, Жаратушының алғашқы
себеп екендігін ешкімге және ешнәрсеге мұқтаж емес екендігін көрсетеді
[13]. Құранда: Әй, адам баласы! Сендер Аллаһқа мұқтажсыңдар. Аллаһ
ешнәрсеге мұқтаж емес, өте мақтаулы (Фатыр, 15).
Ойшыл Жаратушының болмысын барлық жаратылыстың болмысы арқылы
дәлелдейді.
Аллаһ дәлелді керек етпейтін бастапқы себепші. Жаратушы бүкіл
тілектерден жоғары. Жаратушы барлық нәрсеге ие. Сондай – ақ әр нәрсені
жаратып, оның өлшеуін белгіледі. (Бұрхан, 252).
Отырарлық ұстаз жаратушының бірлігіне шек келтірмейді. Аллаһ болмыс пен
алуан түрлі әлемнің алғашқы себебі.
Ислам ілімі бойынша, Жаратушының сипаттары еш нәрсені жаратпастан бұрын
бар болған. Жаратушының сипаттары мәңгі бақи. Жаратушының зати (Аллаһқа тән
сипаттар) және субути (Аллаһтың ісіне қатысты сипаттар) сипаттары тән.
Мұсылман іліімнде Жаратушыға иман еткен адам Жаратушының затына тән кәміл
сипаттарына сеніп, оның пәктігін мойындау керек. Адам баласы Аллаһтың тек
көркем есімдері мен сипаттары тұрғысынан танып біледі. Діни қағидада
адамның шектеулі ақылы шексіз, құдретті Аллаһты тани алмайды. Құранда
Аллаһтың әу бастан барлығы туралы, яғни, Оның бастауы жоқ екендігі туралы
айтылады. Ол Аллаһ әуелгі әрі соңғы, Ол ашық (дәлелдермен білінеді), әрі
ақыл жетпес құпия (Хадид, 3).
Әл-Фараби діни Діни ілім еңбегінде былай дейді: Ол – бірінші нәрсе,
яғни, Ол – дүниенің бастауы [14].
Мұсылмандық Шығыс ойшылдарының философиялық және саяси әлеуметтік ойы,
тәлім – тәрбиелік, дүниетанымдық бағдарларының бір бастауы Құран-Кәрім мен
Хадис-Шәріптерде жатыр. Жаратушы мен адамның арақатынасын, Жаратушының
болмысы мен сипаттары, адамның өмірі мен тағдыры, дін мен философия, сенім
мен білім арақатынасы, мемлекеттік құрылым мен билік мәселелерін, көркем
мінезділік пен әдеп мәселесін философиялық және діни-философиялық, әрі
теологиялық тұрғыдан зерттеу ислам философтарының шығармашылықтарына ортақ.
Орта ғасырлық мұсылман философтары ислам философиясының негіздері мен
ұстанымдарын өркениеттік тұрғыдан жүйелеп берді. Әбу Насыр әл-Фараби
философия, логика, музыка, дін, саясат жайлы құнды еңбектер жазған.
Отырарлық ғұлама ұстаз Мешһед, Исфахан, Бағдат, Шам, Каир сынды сол уақытта
Ислам ғылымы мен мәдениетінің орталықтары болып саналатын қалаларда болып
білімін жетілдірді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық жүйесінде дін мен оның құндылықтары
өзіндік орын алады. Әл-Фараби дүниетанымында дін ойлаудың нақты әдісі және
қоғамдық өмірдің ажырамас бөлшегі және адамдардың ахлақтық, құқықтық қарым-
қатынасын реттеуші жүйе ретінде қарастырылады.
Әл-Фарабидің пайымдауынша, дін – бәрі үшін алғашқы басшы алдын-ала
айқындалған көзқарас және іс-қимыл [15]. Отырарлық ойшылдардың
пайымдауынша, дін адамзат үшін басшылыққа алатын дүниекөзқарас және іс-
әрекет жүйесі. Фараби діни құндылықтарда адамның рухани дүниесі мен
әдептерін қалыптастыратын күш-қуат көзі бар екендігін және дін бақыт пен
игілікке жетудің бір құралы болатындығын атап көрсетеді. Құранда: Аллаһтың
саған сыйлаған нәрселері арқылы ақырет жұртын құмарт. Сонда-ақ, дүниеден
алар үлесіңді де ұмытпа. Аллаһ саған жақсылық қылғандай, сен де жақсылық
қыл және жер бетінде бұзықтық тілеме. Өйткені, Аллаһ бұзақыларды жақсы
көрмейді - делінген (Әл-Қасас, 77).
Адамзатқа біріктіруші және ортақ мақсатқа үйлестіруші күш руясханилық
құбылысы мен факторы қоғам өмірінің барлық салалаларынды: әлеуметтік,
психологиялық және идеологиялық, саяси әрекет етеді. Бұл адамның әлеуметтік-
әкономикалық, ғылыми-технологиялық, ұйымдық, басқару, мәдени-тәрбиелік және
басқа да қатынастар жүйесінде адамның жан-жақты жасампаздық
шығармашылығы[16,52б].
Руханилық құбылысының діни негіздері сенім мен діни ахлақ негіздеріне,
діни әдет ғұрып пен ғибраттан бастау алады. Руханилық пен діндарлық
ұғымдары бір-біріне жақын. Себебі, шынайы діндарлық адам руханилық әлемінің
бір негізі имандылығы мен көркем мінезділігінің көрінісі. Руханилық адамның
адамгершілікке бағдарланған еркі ретінде, діни руханилықтан
ерекшеленгенімен, онымен ортақтастығы көбірек [16,12 б].
Руханилық шындығында адамзаттың рухани ізденістерімен байланысты.
Руханилық қайнар көздері - білім, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ахлақ қалыптары
адам рухы және адамзат руханиятының қастерлі түсініктері. Руханият адамзат
өмірінің материалды және рухани болмысының үйлесімділігі, қоғам мен адам
арақатынасының үндестігі, адамзатқа ортақ құндылықтар және мұраттардың
бірлестігі.
Діни руханилық ілімі діни құндылықтар мен мұраттармен айшықталады.
Әдебиеттерде құндылықтардың жіктелуі мен топтастырылуы әртүрлі. Атап
айтсақ, өмірлік, әлеуметтік, моральдық, саяси, әстетикалық, діни
құндылықтар. Поляк ғалымы Р. Ингарден құндылықтарды пайдалы негізге
сүйенген өмір құндылықтары және танымға, әсемдікке, әлеуметтік белгілер мен
адамгершілік негіздегі мәдени құндылықтар деп қарастырса Н.Ресчер болса,
құндылықтарды адамзаттың түрлі мақсаттары мен мүдделерімен, сұраныстары
және қажеттіліктеріне орай былайша көрсетеді: моральдық, діни, материалдық,
әкологиялық, әлеуметтік, кәсіби, саяси, интеллектуалдық, сезімдік,
әстетикалық. Құндылықтар - киелілік ұғымымен байланысты қасиеттер.
Құндылықтық мұраттар мен бағдарлар қастерлі болғандықтан, ана сүтімен, ата
дәстүрімен, ана тілімен, шежірелі тарихи санамен, діни санамен, ұлттық
мәдениетпен, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптармен адам дүниетанымына және мінез-
құлқына, әдептік санасына сіңіріледі.
Философ ғалым М.С. Орынбеков: Діни жүйелерде адамзат баласының
тіршілігінің мәңгілік сұрақтарына, яғни, жақсылық және зұлымдық, өмірдің
мәні және міндеті туралы, жауапкершілік, жақыныңа деген махаббат хақында,
мейірім, қасірет жайында және т.б. сұрақтар қойылған. Дін айқын
адамгершілік абсолютті жасайды - деп көрсетеді [16,200б].
Ислам діні ұлтымыздың бітім-болмысы мен мәдениетінде дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарында өзіндік із қалдырған. Халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде
сақталған діни дәстүрлер: сүндеттеу, неке қию, Құрбан айт пен Ораза айт,
жарапазан, садақа беру, пітір беру, бата беру, тәуіптік емдеу әдісі,
тасаттық жасау діни жоралғылардың өміршеңдігін көрсетеді. Сондай-ақ
мазарлар мен кесенелер, мешіттер мен медреселер халқымыздың тарихында ұлт
руханиятының асыл қазынасы ретінде қызмет атқарды. Көрнекті ғалым А.
Сейдімбек мәдениетіміздегі ислам дінінің орны туралы былай дейді: Ислам
діні өзі дүниеге келген тарихи-әлеуметтік ортаның сұранымымен үндесіп
жатқаны да аян. Бұл ретте ислам діні тек қана наным-сенім аясымен
шектелмей, сол діндегі елдердің өмір салтына, моральдық-әтикалық
нормаларына, мәдени-рухани үрдістеріне, дәстүріне айналып отыр. Сондықтан,
біз бүгінгі таңда жер бетінде миллиардқа тарта адамның зейінін өзіне
тартқан ислам дінін ең алдымен рухани құбылыс ретінде құрмет тұтамыз. Ислам
дінін құрмет тұта отырып, қазақ халқының тарихи тағдырындағы, рухани
болмысындағы осы діннің өзіндік орнын тап басып білуге және алдағы өмірде
бұл дінге деген қарым-қатынасымыздың қандай болу керектігін анықтап алуға
міндеттіміз [17].
Қазақ мәдениетінің рухани өзегінің бірі ретіндегі ислам дінінің мәдени-
рухани өміріміздегі ықпалын әлеуметтік үдерістердегі орнын айқындау арқылы
діннің руханияттағы, ұлттық ділдегі маңызын айқындаймыз. Халықтың басын
ұйыстыруда және қоғамдық келісімді нығайтуда діннің өзіндік рөл
атқаратындығы белгілі. Ұлттық және әлемдік діндердің рухани ұстанымдары осы
дінді ұстанатын халықтардың ұлттық санасының оянуы мен кемелденуіне түрткі
болып, түрлі ұлыстарды мемлекетке біріктіруге қызмет ететініне адамзат
тарихы куә болады. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы және Орта Азия
мүфтилер кеңесінің төрағасы, Бас мүфти Ә. Дербісәлі былай деген: Ислам
ілімінде әтика өте маңызды болып табылады. Біздің ұлы отандастарымыз тақуа
мұсылмандар ретінде исламға сүйене отырып, өз еңбектерінде еркіндік, ақиқат
және махаббат өзара байланыста қарастыру керек екендігін атап көрсетті.
Қазақ халқының еуразиялық менталитетінде философия, дін және мәдениет
синкретті түрде үндеседі [18].
Ұлттық ділдегі және дүниетанымдағы ислам құндылықтарының біте қайнасып
жатқанын халқымыздың өмір салтынан байқалады. Өмір салтымыздағы рухани
мұраларымыздағы исламға дейінгі нанымдар мен ырымдардың орынын жоққа
шығаруға болмайды. Ұлттық мәдениет пен ұлттық діл халқымыздың дәстүрлі өмір
салты мен халықтық төлтума қасиетінен көрінеді. Қазіргі жаһандану
жағдайында халқымыздың бірлігі мен келісіміне ұйтқы болып отырған ахлақтық
қалыптарымызға, дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымызға, киелі ұғымдарымызға
адалдық танытуымыз болашақ ұрпақтың рухани кемелділігіне тұғыр бола алады.
Ислам діні адамзатты Ұлы Жаратушыға мойынсұнуды және Мұхаммет
пайғамбардың ілімін және өсиеттерін толық ұстануды, ихсанға берік болуды
міндеттейді. Ислам ілімінде мойынсұну иман негізінде, яғни, тілмен айту
жүрекпен сену және құлшылық жасау арқылы іске асады.
Ислам құндылықтары бүкіл адамзатқа тән қағидаттарды ұстанады. Ислам
діні тек ғибадатпен шектелмейді. Исламның кәусар бұлақтары құллі адамзатқа
өркениетті қоғам құруға, ғылым мен ахлақты үйлесімді ұстанатын мәдениет
жүйесін ұсынады. Мысырлық ғалым М.Х. Зақзұқ: Тап қазіргі кезде қоғамның
тек материалдық тұрғыдан ғана біржақты дамуы дұрыс болмайтындығын
түсіндіретін зәрулік туып отыр. Ал рухани құндылық - өмірдің барлық саласын
дамытуға қозғау салатын негізгі тірек болып табылады. Осы тіректен қалған
дамушы күштер бастау алады, өйткені, мұнсыз ешқандай нәрсе жасау мүмкін
емес. Бұл екеуі - бір-бірінен ажырамайтын, керісінше бірін-бірі толықтырып
тұратын дүниелер- деп көрсетеді [19].
Мұсылман ғалымдары ислам құндылықтарын жіктеу әдістемесін Құран мен
Сүннет негіздеріне сүйене отырып айқындайды. Атап айтсақ, исламның
құндылықтар жүйесі сенім, адамгершілік, рахымшылдық, ынтымақтастық, ар-ұят,
мейірімділік, ғылым, әділет, аманат, тазалық, сұхбаттастық, іс-әрекет,
жауапкершілік және т.б. қамтиды. Қ. Мұхамеджанов: Біздегі жетпіс жылдық
атеистік террор айрықша қатыгез-қарау күшпен исламды көп төмпештеді,
өйткені, өздеріңізге мәлім, ислам біз үшін, мұсылмандар үшін, иман ғана
емес, өмір сүру тәсіл-тәртібімізде де, күнделікті тіршіліктің қам-қарекеті
де - деп, ислам дінінің халқымыздың рухани мәдениетінің өзегі ретіндегі
орны мен рөлі туралы ой толғайды [20].
1.2 М.Абдулуаһһаб ілімі және Салафилік қозғалыс
Әуелі уаххабиліктің тарихын қозғамас бұрын аталмыш атаудың шығу тарихын
баяндасақ. Ислам дінін ұстанушылар әртүрлі себептерге байланысты ағымдарға
бөлінген. Ағымдар негізгі ұстанған саяси бағытына және сол идеяның негізін
қалаған идеяның тұлғаның атымен аталады. Бұл атаулар қарсыластары тарапынан
қойылды. Мысалы, біздер Имам Әбу Ханифаның үйреткен жолымен, берген
пәтуасымен жүргендіктен Ханафиттер болып аталамыз. Ал діни-саяси ағымдар
ұстанған бағыттары мен сенімдеріне байланысты аталады. Мысалы, Хазіреті
Әлиді әрдайым қолдап, қорғап, соның сабында шайқасқан, жанын пида
етушілерге жақтаушы, қолдаушы мағынасын білдіретін шиа аты берілген.
Әуелде шииттер дұрыс бағыт ұстағанымен кейінірек мәселені
саясиландырғандықтан көпшілік мұсылмандар оларды шеттетті. Өйткені саясатты
дінге араластырған, билікке келу үшін дінді бетперде еткен ағымдар әрдайым
осылай шеттетіліп отырды. Бүгінде көпшілікке түсінбестік әкелген бұл ағым
туралы пікірлер де әр трлі. Міне, сол пікірлердің біреуі, Исламда зертеуші
Әлі-қажы ибн Усман Әл-Әпшерони уаххабизм деген еңбегінде шариғат сотының
отбасында дүниеге келген жас жігіт, әр елде лайықты кәсіп іздеп жүріп,
ағылшынның әккі тыңшысы Хамферге кездеседі. Хамфер болса, өз басшысынан
қайткен күнде де осы исламның сүннит ғалымдарының ішіне іріткі салу жөнінде
тапсырма алған еді. Хамфер Мұхаммед ибн Абдул-Уаххабтың мансапқорлығын
шебер пайдаланып, оны өзіне қаратып алады да, өз жоспарын іске асыра
бастайды. Хамфер өз естелігінде төменгі жағдайлардың өздерінің ойлағандарын
іс жүзіне толық асыруға кедергі жасаған жәйттерді айтады:
1. Мұсылмандар жаппай діндарлар және өз діндеріне деген сенімдері
берік.
2. Дінге әбден берілген мұсылмандар нанымдарының күштілігі
соншалықты, исламның тарихын сынау, одан нәтиже шығару мүмкін емес болды.
3. Біз османдықтар мен ирандықтар жоспарларымызды біліп қойып,
еңбегімізді еш қыла ма деп қатты сезіктеніп жүрдік.
4. Біз ислам елдеріндегі Ыстамбул, Әл-Азхарадағы, Ирак пен Сириядағы
ғалымдардың ілімдерін жоққа шығару мүмкін емес екендігіне қатты
мазасызданып жүргенде Неджден Құран мен оның сүрелеріне өзгеше пікір бар
Мұхаммедпен танысуым ісіміздің алға басуын септігін тигізді, дейді.
Ұзақ пікір таластыру нәтижесінде Абд Әл-Уаххабтың ұлы Мұхаммедпен Құранды
өзіміздің қалауымызша насихаттай бастадық. Сөйтіп, ол Исламдағы жаңа бағыт-
ваххабизмді қалыптастыруға негіз салды [21,11б].
Сол секілді XVIII ғасырда яғни, 1703-1792 жылдары өмір сүрген, тегі
араб болған Мұхаммад бин Абдул уаххабтың (Абдул Уаххабтың баласы Мұхаммад)
идеясын, пәтуасын, діни түсінігін қолдап, соны дұрыс жол деп танығандарды
уаххабилер деп атаған. Ислам дініндегі ағымдар құрушысының атымен емес,
көбіне тегімен аталғандықтан оларды да Мұхаммад бин Абдулуаххабтың тегімен
атады. Ислам дінінің ешбір ағымы Хазіреті Мұхаммад (с.ғ.с.) пайғамбардың
атымен аталмайтындығын айтып өткен орынды болар.
Ал енді уаххабилердің шығу тарихына тоқталар болсақ, бұл идеяның
негізін салушы Мұхаммад бин Абдулуаххаб. Ол 1703 жылы Рияд қаласына жақын
маңындағы Уяйна атты елді мекенде дүниеге келген. Уаххабиліктің негізін
салған Мұхаммед бин Абдулуаххаб Хижраның 1111 (м.1699) ж Нәжде Хураймилә
мекенінде дүниеге келіп, (1791) жылы Дарийада өлді. Хижраның 1150 жылы (м.
1737) Мәмбет бин Абдулуаххабттың ағылшын тыңшысы Хемфермен бірігіп таратқан
уаххабилік сенімдері аз уақыттан соң саяси сипатқа ие болды. Ағылшындардың
саяси және әскери көмегімен Арабстанға таралды. Осман падишахы халифа II
Махмуд Ханның бұйрығымен мысыр әкімі Қавалалы Мұхамед Әли паша Арабстанды
уаххаби қарақшыларынан тазартты. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
халифат құлатылып Арабстанға қайтадан ағылшындардың қолдауымен уаххабилер
қоныстандырылды. Соның нәтижесінде 1932 жылы Сауд арабиясы мемлекеті
құрылды [22.251б].
Ерте исламның алтын ғасырына қайта оралу идеясы түрлі саяси-
әлеуметтік бағыттағы діни қозғалыстар қарсылығын рухтандырған болатын.
XVIII ғ. ортасында Арабияда уаххабиттік қозғалыс пайда болды. Ол
мұсылман әлемінің өмірінде үлкен рөл атқарды. Өзінің атауын ол арабтық
діндар Мұхаммед Абу аль-Уаххаб (17034-1792) деген кісінің атынан алған
[23.264б].
Хижраның 1125 жылы Басрада ағылшын тыңшысы Хемфердің тұзағына ілініп,
ағылшындардың Исламды жою мақсатындағы әрекеттеріне құрал болған. Ахмет бин
Таймиианың әһли сүннетке қайшы келетін кітаптарын оқып Шайх-и Нәжди деген
атпен танымал болған. Оның идеялары ағылшындардың ақшасы мен қарулары
арқылы сауатсыз ауылдықтар және Дарийа халқы мен басшылары Мұхаммед бин
Сауд тарапынан қолдау тапты. Оның пікірін қабылдаған адамдар Уаххаби және
Нәжди деп аталады. Мәмбеттің әкесі Абдулуаххаб жақсы мұсылман кісі еді.
Әкесі және Мәдинадағы ғалымдар Абдулуаххаб ұлы Мәмбеттің сөздерінен оның
жаңа жол ұстанатынын түсініп, адамдарға онымен сөйлеспеуге насихаттады.
Алайда, ол х.1150 (м. 1737) жылы уаххабилікті жариялады. Жазған
кітаптарында, оның ішінде ең танымалы Китаб-ут-таухидте және оған
немересі Абдурахман бин Хасан жасаған Фатх-ул-мәжид деген шахарында
(түсіндірме) 250-ден астам қате сенімдері бар. Олардың біразы Усулул-
арбаа атты кітаптың екінші бетінде келтіріліп, әһли сүннет ғалымдары
оларға қажетті жауаптар берген.
Уаххабилердің бұзық сенімдерінің үш негізі бар:
Амал, ғибадат- иманның белшегі деп санайды. Бір парызды орындамаған
адам кәпір болады дейді. Оны өлтіріп, мал-мүлкін тарату керек дейді. Олар
туралы Фатх-ул-мәжид кітабының түрлі беттеріне жазылған.
Пайғамбарлардың және әулиелердің рухынан шапағат сұраған адам, олардың
мазарына барып, оларды себеп етіп, дұға еткен адам кәпір болады деп
санайды. Фатх-ул- мәжид уаххаби кітабының 503-бетінде: Пайғамбар тірі
кезде одан дұға етуін сұрауға болады. Тіпті, тірі жүрген барлық салих
адамнан дұға етуін сұрауға болады. Хазыреті Омар Меккеге умра жасауға бара
жатқан Расулаллах: Ей Омар, бізді дұғаңнан қалдырма,- деген. Тірі
адамдардың өлген адамға және қабірдегі адамдарға арнап дұға етулеріне
болады. Бірақ, қабірдегі адамнан дұға сұрауға болмайды. Аллаху Тағала
естімейтіндерден дұға сұраудың ширк екендігін білдірді. Өлген және жоғалған
адамдар, алыстағы зиянда келмейді. Сахабалар мен олардан кейін келгендердің
ешқайсысы Расулаллантың қабірінен ештеңе сұраған жоқ. Пайғамбар қайтыс
болғаннан кейін одан бір нәрсе сұрау жаиз (рұқсат) болғанда, Омар одан
жаңбыр жаудыруды сұрар еді. Алайда, оның қабіріне барып одан көмек сұраған
жоқ. Тірі болған қасындағы хазыреті Аббастан дұға етуді сұрады деп
жазылған. 70-бетінде Өлген адамнан және жанында жоқ адамнан бір нәрсе
сұрау - оны Аллаһқа серік (ширк келтіру) ету деген сөз деп айтқан.
Уаххабилердің бұл сөздерін өздерінің кітаптары теріске шығарады. Фатх-ул-
мәжид кітабының 201- бетінде: Бухари хадис кітабында Абдуллах ибн Масуд
айтады: Жеген тағамымыздың тәсбих еткен дауысын еститінбіз. Әбу Зарр:
Расулуллан қолына тастарды алды. Олардың тәспих еткен дыбыстары естілді
дейді. Расулуллан құтба оқыған кезде сүйеніп отырған ағаштан дыбыс шыққанын
білдірген хабарлар сахих делінген. Демек Расулуллаһтан басқа мұсылмандар
да әр адамдар ести алмайтын дыбыстарды естиді. Осы тастардың Әбу Бәкірдің
қолында да таспих еткен дыбыстарының естілгендігі туралы сол хабарда
берілген. Хазыреті Омар Мәдинада құтба оқып тұрғанда Иранда соғысып жатқан
әскер қолбасшысы Сарийаны көріп: (Сарийа, таудағы дұшпаннан қорған!)
дегенін, оны Сарийа естіп, тауды қолға тусәргендегі туралы оқиға барлық
кітаптарда келтірілген. Уаххабилер пұтқа табынушылар үшін келген аяттармен
жоғарыдағы бұзық пікірлерін дәлелдеуге тырысады. Алайда, мұсылмандар (аһли
сүннет жолындағылар) пайғамбарлар мен әулиелерге табынбайды. Олардың
Аллаһтың сүйікті құлдары екендігіне, Аллаһтың олардың құрметіне құлдарына
мейірімділік танытатына сенеді. Зиян мен пайданы жарататын - Аллаһ. Олар
Аллаһтан басқа ешкімге ғибадат жасамайды деп айтады және сенеді.
Мұсылмандар қабірді зиярат етіп, ондағы әулие кісінің уаситасы мен (арқылы)
Аллаһқа дұға етеді [24.252б].
Аллаһтан басқа ешкім ғайыпты білмейді. Ғайыпты тек Аллаһ қана және оның
білдіретін адамдары ғана біледі. Аллаһ көп нәрсені Расулының рухына
білдіреді. Пайғамбарлар басқалар білмейтін бірталай нәрсені біледі. Жын
сүресінің 26 аятында: (Аллаһу Тағала ғайыптағы нәрселердің біразын
пайғамбарларының қалағанына білдіреді) делінген болса да Ақаид (сенім)
ілімі кітаптарында: Әулиелердің кереметтерінің бірі- ғайыптардың біразын
білуі деп жазылған. Мутазила тобы осы аятқа сүйеніп, әулиелер ғайыпты біле
алмайды деп санайды. Алайда, бұл аят ғайыптың уаситасыз- құралсыз тек уахи
әкелетінін періштеге білдіретінін көрсетуде. Пайғамбарлар мен әулиелерге
басқа періштелер арқылы немесе басқа құралдар арқылы білдіреді. Тафсир и
Мазхари кітабында осы аяттың тафсирінде: Аллаһ Тағала әулиелеріне
уаситасыз - құралсыз да білдіреді. Хазыреті Омарға Ирандағы Сарийаны
көрсетті. Мұса алейхиссаламның анасына ұлын теңізге түсіруін, қайтадан
қайтаратынын және пайғамбар ететіндігін білдіргенін айтады. Хауарилерге
уахи сияқты білдіргенін және Хазыреті Мариямға: Құрма ағашын сілкіле.
Піскен құрма жемісі пайда болады. Соны же дегенін айтады. Олар пайғамбар
емес еді. Әулиелер еді делінген.
Абдулғани Наблусидің Қадиқа кітабының екінші томының 126- бетінде
Расулуллаһ арқылы, сахабалар және табииндер арқылы тілек тілеуге, олар
қайтыс болғаннан кейін де Аллаһ Тағалаға тауассул етуге, яғни осылардың
құрметі үшін тілек тілеуге болады. Тауассул ету - шапағатын, көмегін
сұрау деген сөз. Аһли сүннет ғалымдары мұның жаиз (дұрыс) екендігін айтты.
Мутазила тобы болса, сенбеді. Тауассул еткен, яғни бір салих кіснің атымен
Аллаһтан тілегін сұраған адамның дұғасының қабыл болуы- әлгі тауассул
етілген адамның кереметі болады. Яғни өлгеннен кейін керемет көрсетуі
болады. Бидғатшы адасқан топ өкілдері бұған сенбеді делінген. Имам Мунауи
Жами-ус-сағир шарқында (түсіндірмесінде) осы надандарға жауап беруде.
Имам Супки: Расулуллаһ арқылы тауассул ету, оның атынан Аллаһтан көмек
сұрау- одан шапағат сұрау деген сөз. Бұл жақсы нәрсе. Ислам ғалымдарының
бұрын және кейін келгендерінің ешқайсысы бұған қарсы еш нәрсе демеген, тек
Ибн Тайимиа ғана қарсы болды. Осылайша, тура жолдан тайды. Өзінен бұрынғы
ғалымдардың ешқайсысы айтпаған бидғатты шығарды [24.253б]. Мұсылмандар
арасында осы бидғатымен табылды дейді. (Уаххабилік Ибн Таймийаның қате
пікірлеріне негізделіп құрылған). Хадиқаның 151-бетінде кез-келген бір
мужтахидтің жаиз деген (рұқсат етілген) нәрсесін жасауға кедергі болмау
керек. Өйткені, төрт мазхабтың жолын ұстану- жаиз. Сондықтан да қабірді
зиярат еткендерге, әулиелердің мазарларымен берекеттенгендерге, аурудан
жазылу немесе жоғалған нәрсесінің табылуы үшін оларға нәзір жасап, бір
нәрсе атағандарға кедергі болмау керек. Нәзір етуде әулиеге нәзір еттім
(бір нәрсе атадым) деу ауыспалы мағынада айтылады да негізгі мақсаты сол
кесенеге қызмет ететіндерге жасалатын нәзірді білдіреді [24.254б]. Бұл
кедейге зекет берген кезде (кедейге ауыр тимеу үшін) қарыз бердім деп
айтуға ұқсайды Ал мұның жаиз (рұқсат) екені кітаптарда айтылған. Бұл жерде
сөзге емес, мағынасына қаралады. Сол сияқты кедейге сыйлық деп берген
нәрсе - садақа болады, бай адамға садақа деп берілген нәрсе болса- сыйлық
болып есептеледі. Ибн Хажар Хаитами әулиелердің қабіріне мәзір етілген
кезде, оның балаларына немесе шәкірттеріне не болмаса сол жердегі
кедейлерге садақа болуы үшін дегендей басқа бір Құрбат, яғни басқа
қайырымдылық етілсе, осы нәзірдің сахих (дұрыс) болатынына фәтуа берген.
Бұл нәзірлер ниет етілген адамдарға берілуі керек. Қазіргі таңда
кесенелерге, молаларға жасалынып жатқан нәзірлердің (атау) барлығында
осылай ниет етілуде. Әулиеге нәзірім, атағаным бар деген сөзден осыны
түсіну керек. Өткен әулиелерге тіл тигізу, оларды надан деп санау, олардың
сөздерінен исламға қайшы мағыналар шығару, өлгеннен кейін де кереметтер
көрсететініне сенбеу, өлгеннен кейін әулиеліктері тоқтайды деп ойлау және
олардың қабірлерімен берекеттенгендерге зиярат етушілерге кедергі болу -
мұсылмандар туралы суй зан (жаман күманда,- ойда болу) ету, оларға зұлымдық
жасау, мал - мүлкін тартып алу, жала жабу, өтірік айту өсектеу сияқты харам
болады.
Хадиқа кітабының 182-ші бетінде Бухаринің Әбу Хурайрадан хабар берген
хадис шарифте: Аллаһу Тағала: құлым парыздарды орындау арқылы маған
жақындағаны сияқты басқа ештеңе арқылы жақындай алмайды. Құлым нәпіл
ғибадаттарын жасаса, оны жақсы көремін ол менімен көріп, менімен естиді.
Менімен барлық нәрсені ұстайды. Менімен жүреді [24.254б]. Менен не қаласа
беремін. Маған сыйынса, оны қорғаймын деген деп жазылған. Бұл Хадис парыз
намаздарымен бірге нәпіл намаздарын оқыған адамның Аллаһу Тағаланың
сүйіспеншілігіне қауышатынын, олардың дұғалары қабыл болатынын көрсетеді.
Сайд бин Исмайл Әбу Осман Хайри Нишабури: Бұл хадис құлдың көру, есту,
жүру ұстау сияқты барлық қалаларын дереу іске асырамын дегенді білдіреді
дейді. Істерінде қиналған кездерінде қабірдегілерден көмек сұраңдар деген
хадис шариф Аллаһу Тағаланың сүйікті құлдарына өлгеннен кейін де осы күшті
беретіндігін көрсетуде.
Имам Бергиви Әтфал - ул - Муслимин рисаласында: Бір мұсылманның
қабірін зиярат еткен кезде: Уа Раббым! Мұхаммед алейһи саламның құрметіне
мұны азаптама десе, Аллаһу Тағала қияметке дейін қабірдегінің азабын
тоқтатады деген хадис шәрифті келтіреді.
Қабірде жатқан адамда сезім болатынын білдіретінін көптеген хадис шәриф
бар. Сахабалар мен табийндер пайғамбарымыздың қабірін зиярат ететін және
онымен истиғаса (оның құрметіне деп дұға) ететін. Бұл туралы көптеген
кітап жазылған. Хиснул-хасин кітабында дұға ету әдебі түсіндіріліп:
Дұғаның қабыл болуы үшін пайғамбарлар мен салих құлдарда уасила (себеп)
ету керек. Бұл Бухаридегі хадис шәрифте білдірілді делінген.
Әли рамитани хазірет: Күнә сөйлемеген тілмен дұға етіңдер, қабыл
болады деген яғни, Аллаһтың достары болған әулиелердің құзырында
жалбарыныңдар, олар сендер үшін дұға етеді дейді. Истиғаса, яғни бір
әулиеге тауассул ету деген - осы.
Абдулуаххаб ұлының әһли сүннетті пұтқа және мазарларға табынушылар
деп білуі және сүнниттерді өлтіріп, мал-мүлкін алуды халал деуі - оның
аяттар мен хадистерге қате мағына бергендігімен туындаған Бухари
кітабында келген хадис шәрифте Пайғамбарымыз: Кәпірлер кәпірлер үшін
келген аяттарды мұсылмандарға жүктейді деген. Тағы бір хадис шәрифте:
Мұсылман аталатын адамдардың ең қауіптісі - Құран Кәрімнің мағынасын
өзгерткендері дейді. Бұл хадистер осындай адамдардың пайда болатынын,
олардың тура жолдан адасқан адамдар екенін көрсетеді [24.255б].
Егер мазарларды зиярат етіп қабірдегі кісімен тауассул ету арқылы
Аллаһқа жалбарынған адам кәпір болғанда, пайғамбарымызбен де тауассул
етілмеген (ол арқылы да жалбарынбаған) болар еді. Алайда, Расулуллаһ арқылы
ол дүниеге келместен бұрын, тірі кезінде және қайтыс болғаннан кейін де
адамдар пайғамбарды ортаға қойып жалбарынған. Шауахид-ул хақ кітабының
153-бетінде келген Ибни Мажа көрсеткен хадис шәрифте Пайғамбарымыз: Ей
Раббым! Сенен сұрағанда сен тілектерін берген адамдардың құрметіне сенен
сұраймын дейтін және осылай дұға етуді бұйыратын. Сүйікті Пайғамбарымз
Хазіреті Әлидің анасы Фатиманы өз қолымен мазарға қойған кезде: Иғфирли
умму Фатимата бинти Әссат уа уәсси алейһа матхалиха би-хахи Нәбиика уәл
әнбия ил ләзина мин қабли иннәка әрхамур рахимин дегендігі туралы хадис
ғалымдары Табарани, Ибни Хиббан, Хаким және Суюти хабарлайды. Хадис
имамдарына Насай мен Тирмизи де осыны көрсетеді. Пайғамбарымыздың
жанына бір соқыр адам келеді. Көздерінің ашылуын сұрап, дұға етуді
пайғамбарымыздан қалайды. Расулуллаһ оған: Қаласаң дұға етейін. Қаласаң,
осыған көніп, сабыр ет. Сабырлылық- сен үшін ең жақсы нәрсе дейді. Соқыр
адам: Дұға еткеніңді қалаймын. Маған қарайтын ешкім жоқ, қатты қиналып
жүрмін дейді. Пайғамбар оған жақсылап дәрет алып, дұғаны оқуды бұйырады.
Бұл дұғаның мағынасы: Йа, Раббым! Адамдарға рақымдылық ретінде жіберген
сүйікті пайғамбарыммен саған жалбарынамын. Сенен сұраймын. Ей, Мұхаммед
алейһиссалам! Тілегімнің орындалуы үшін Раббыма сен арқылы жалбарынамын.
Аллаһым! Оны маған шапағатшы ет! сахабалар әрдайым осы дұғаны оқитын.
Бұл туралы Имам Байхақи хабарлайды. Сондай-ақ, ... тұрып көздері көріп
кетті дейді. Бұл дұғаны оған Расулуллаһтың өзі үйретті. Өзі дұға еткен
жоқ. Оның тауассулға, яғни пайғамбарды ортаға қойып дұға етуін және
тілегінің осындай жолмен жасалған дұға арқылы орындалуын қалады [24.256б].
Расулуллаһ тірі кезінде де, қайтыс болғаннан кейін де онымен истиғаса
етіледі. Сәләф- ус- салихин Расулуллаһтан кейін осы дұғаны көп оқыған және
осы арқылы тілектеріне, мақсаттарына қауышқан. Халифа Осман бір адамның
сұранысын қабылдамай жүр еді. Ол адам сахабалардан Осман бин Ханифке барып,
көмек сұрағанда, ол осы дұғаны оқуды үйретеді. Әлгі кісі дұғаны оқып,
Халифаның қасына барған кезде сұранысы қабылданып, мәселесі шешілген туралы
Табарани мен Байхақи хабарлайды.
Табарани риуайат еткен бір хадис шәрифте Расулуллаһ дұға еткен кезде:
Пайғамбарыңның және одан бұрын келген пайғамбарлардың ақысы (құрметті)
үшін дейтін. Расулуллаһ немесе басқа пайғамбарлар не болмаса әулиелер
арқылы Тәуәжжух ету, тауассул ету, истиғаса ету және ташаффу ету деп
келетін сөздердің барлығы Салих кісі арқылы, оны ортаға қойып, Аллаһқа
жалбарыну деген мағынада қолданылады. Амал және ғибадаттар арқылы
жалбарынуға да болатынын Ислам діні білдірген. Ескі заманда бір үңгірге
кіріп, қамалып қалған адамдар Аллаһ үшін жасаған қайырымды істерін айтып,
жалбарынған кезде үңгірдің аузындағы тас ашылып, олардың шыққандығы хадис
шәрифте келген. Орындалған жақсы амалдар мен ғибадаттарды себеп, уасила
(ортаға қойып) етіп оқылатын дұғалар қабыл болса, сондай ғибадаттарды
орындаған кісілердің өзін себеп, уасила етіп, олардың құрметіне деп
жасалған дұғалар әрине, қабыл болады. Омар Бин Хаттаб хазіреті Аббасты
себеп етіп жаңбыр дұғасын оқыды. Сахабалардың ешқайсысы бұған қарсы ештеңе
демеді. Расулуллаһты және оның қабірін уасила (себеп) қылмай, хазіреті
Аббас арқылы дұға етуі - өзін төмен санағандығынан және Расулуллаһтың
туысын өзінен жоғары санағандығынан еді. Хазіреті Аббас пен тауассул етуі
негізінде Расулуллаһ болып тауассул етуі болып табылады. Тәуәжжуһ,
тауассул және истиғаса сөздері дұғаның қабыл болуы үшін себеп қылынған
салих кісінің оны себеп етіп дұға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz