Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік контекстіндегі әлеуметтік саясат мәселелері
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңда Қазақстан өзінің алдына әлемнің бәсекеге қабілетті дамыған 50 елінің қатарына қосылу міндетін қойып отыр. Мұндай өрелі міндеттерді іске асырудың басым бағыттарының бірі – халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарды тұрақты арттыру болып табылады. Ал, бәсекеге қабілеттіліктің бір өлшемі – халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші, оның тіршілік ету деңгейінің жоғары болуы. Бұл туралы Президент Н.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында «...Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасымен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз» [1] деуі мемлекеттің жүргізіп отырған саясатының әлеуметтік сипатын айғақтайды, зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді. Бұл – бір.
Екіншіден, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінен ойдағыдай өтіп келе жатқан қоғамның ендігі сипаты мен мәні осы әлеуметтік мемлекет құру стратегиясымен және тактикасымен айқындалады. Тәуелсіз мемлекетіміздің негізгі бағыттарының бірі – әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы бойынша біздің еліміз өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықты деп жарияланған. Сонымен қатар, мемлекетіміздің басты стратегиялық құжаты – «Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» бағдарламасында елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым бағыттардың бірі ретінде атап көрсетіледі [2]. Бұл әлеуметтік мемлекетті қалыптастыруды басты нысан етіп отырған биліктің өзінің саяси жауапкершілігін сезінетінін дәлелдейді.
Екіншіден, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінен ойдағыдай өтіп келе жатқан қоғамның ендігі сипаты мен мәні осы әлеуметтік мемлекет құру стратегиясымен және тактикасымен айқындалады. Тәуелсіз мемлекетіміздің негізгі бағыттарының бірі – әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы бойынша біздің еліміз өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықты деп жарияланған. Сонымен қатар, мемлекетіміздің басты стратегиялық құжаты – «Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» бағдарламасында елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым бағыттардың бірі ретінде атап көрсетіледі [2]. Бұл әлеуметтік мемлекетті қалыптастыруды басты нысан етіп отырған биліктің өзінің саяси жауапкершілігін сезінетінін дәлелдейді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты 2005 жылғы Қазақстан халқына арнаған Жолдауы.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. (Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284-І заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. Өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен). - Алматы. - 2007. – 40 б; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: Білім, 1998.- 240 б.
3. Тоқаев Қ. Адам дамуы туралы есеп беру: міндеттер мен проблемалар – 2000. – Алматы. – 2000. – 3 б.
4. Қарин Е.Т. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздігінің ішкі саяси аспектілері. Саяси ғыл. канд.... диссертация. - Алматы. - 1999. - 120 б.
5. Социальная политика: Энциклопедический словарь / Под общ. ред. Н.А. Волгина. - Москва. - Академический Проект; Трикста. - 2005. – 688 с.
6. Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында. - Алматы. - Дайк-Пресс. - 2009. – 284 б.
7. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы. – «Институт системных исследований».- 2007.- 616 б.
8. Общая теория национальной безопасности. Учебник / Под общ. ред. А.А. Прохожева. – Изд. 2-е, доп. – Москва. – Изд. РАГС, - 2005. – с. 334.
9. Гончаренко А.В. Социальная стабильность и национальная безопасность России. Дис.... канд. соц. наук. - Москва. - 2001. – с. 115.
10. Қайдарова Ә.С. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету контекстіндегі Қазақстан Республикасының ғарышты игеру саласындағы халықаралық ынтымақтастығы. Саяси ғыл. канд.... диссертация. - Алматы. - 2007.
11. Әбсаттаров Р. Әлеуметтік мемлекет: мәні мен анықтамасы // Ақиқат. - 2004. №5. – 40-41 бб.
12. Холостова Е.И. «Социальная политика и социальная работа». – Москва. - «Дашков и К», - 2009. – с. 216.
13. Ахинов Г.А., Калашников С.В. Социальная политика. - Москва. - «ИНФРА-М». - 2009. – с. 272.
14. ҮЕҰ: кедейлік мәселелерін шешу. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы. - Алматы. – 2004. – 80 б.
15. Әбдіқалыққызы А.Ә. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты: саяси талдау. Саяси ғыл. канд....дисс. авторефераты. - Алматы. - 2008. – 36 б.
16. Бурханов К.Н. В основе кыргызских событий - бедность народа, серьезные нарушения принципа социальной справедливости // www.inform.kz. - 08.04.2010.
17. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы Қазақстанда. Даму Индикаторлары // www.undp.kz.
18. Исмагулова Г. Качество жизни в Казахстане. http://www.baiterek.
19. Социальная политика. / Под общ. ред. Н.А. Волгина. – М.: «Экзамен», 2004г. – с. 736 – с. 649-650.
20. Калетаев Д. Өмір сапасын арттырудың өзекті жолы немесе елдегі әлеуметтік саясат туралы ой-пікірлер // Ақиқат. - 2008. - №6. – 6 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. (Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284-І заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. Өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен). - Алматы. - 2007. – 40 б; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: Білім, 1998.- 240 б.
3. Тоқаев Қ. Адам дамуы туралы есеп беру: міндеттер мен проблемалар – 2000. – Алматы. – 2000. – 3 б.
4. Қарин Е.Т. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздігінің ішкі саяси аспектілері. Саяси ғыл. канд.... диссертация. - Алматы. - 1999. - 120 б.
5. Социальная политика: Энциклопедический словарь / Под общ. ред. Н.А. Волгина. - Москва. - Академический Проект; Трикста. - 2005. – 688 с.
6. Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында. - Алматы. - Дайк-Пресс. - 2009. – 284 б.
7. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы. – «Институт системных исследований».- 2007.- 616 б.
8. Общая теория национальной безопасности. Учебник / Под общ. ред. А.А. Прохожева. – Изд. 2-е, доп. – Москва. – Изд. РАГС, - 2005. – с. 334.
9. Гончаренко А.В. Социальная стабильность и национальная безопасность России. Дис.... канд. соц. наук. - Москва. - 2001. – с. 115.
10. Қайдарова Ә.С. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету контекстіндегі Қазақстан Республикасының ғарышты игеру саласындағы халықаралық ынтымақтастығы. Саяси ғыл. канд.... диссертация. - Алматы. - 2007.
11. Әбсаттаров Р. Әлеуметтік мемлекет: мәні мен анықтамасы // Ақиқат. - 2004. №5. – 40-41 бб.
12. Холостова Е.И. «Социальная политика и социальная работа». – Москва. - «Дашков и К», - 2009. – с. 216.
13. Ахинов Г.А., Калашников С.В. Социальная политика. - Москва. - «ИНФРА-М». - 2009. – с. 272.
14. ҮЕҰ: кедейлік мәселелерін шешу. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы. - Алматы. – 2004. – 80 б.
15. Әбдіқалыққызы А.Ә. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты: саяси талдау. Саяси ғыл. канд....дисс. авторефераты. - Алматы. - 2008. – 36 б.
16. Бурханов К.Н. В основе кыргызских событий - бедность народа, серьезные нарушения принципа социальной справедливости // www.inform.kz. - 08.04.2010.
17. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы Қазақстанда. Даму Индикаторлары // www.undp.kz.
18. Исмагулова Г. Качество жизни в Казахстане. http://www.baiterek.
19. Социальная политика. / Под общ. ред. Н.А. Волгина. – М.: «Экзамен», 2004г. – с. 736 – с. 649-650.
20. Калетаев Д. Өмір сапасын арттырудың өзекті жолы немесе елдегі әлеуметтік саясат туралы ой-пікірлер // Ақиқат. - 2008. - №6. – 6 б.
ӘОК 316.334.3:327 (574)
Қолжазба құқығында
ШАТТЫҚГҮЛ ЕЛЕУСІНҚЫЗЫ ДАУЫЛБАЕВА
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік
контекстіндегі әлеуметтік саясат мәселелері
23.00.02 – Cаяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық
және саяси процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Қоғамдық-
саяси процестер мен технологиялар кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: саяси ғылымдарының докторы,
профессор К.Н. Бұрханов
Ресми оппоненттер: саяси ғылымдарының докторы,
профессор Қ.Ж. Нұғманова
саяси ғылымдарының
кандидаты М.Н. Иғалиев
Жетекші ұйым: ҚР БҒМ Ғылым комитеті Философия және
саясаттану институты
Диссертация 2010 жылы 26 қарашада сағат 11.00-де Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетіндегі Д 14.20.03 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 010010, Астана қаласы, Мұңайтпасов көшесі,
5, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқу-әкімшілік
ғимараты, № 302 Диссертациялық кеңес залы.
Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің мына
мекен-жай бойынша орналасқан кітапханасында танысуға болады: 010010, Астана
қаласы, Мұңайтпасов көшесі, 5.
Автореферат 2010 жылы 25 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саясаттану
ғылымдарының докторы
М.Ш. Қалиева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Қазақстан Республикасының
мемлекеттік әлеуметтік саясатының қазіргі кезеңдегі бағыты теориялық-
әдіснамалық тұрғыдан зерттелуге ұмтылыс жасалды. Қазақстан
Республикасындағы жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың жағдайын,
әлеуметтік дамуын, саяси-әлеуметтік мәселелердің деңгейін айқындауға,
олардан туындайтын проблемалардың ұлттық қауіпсіздік тұрғысында қоғамға
тигізер кері әсерлері, оларды шешудің жолдары мен негізгі бағыттарын
анықтауға үлкен мән берілді. Әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру жолында
әлеуметтік саясатты зерттеу бүгінгі уақыт талаптарына сәйкес шетел
тәжірибелерімен салыстырыла отырып қарастырылды.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан
өзінің алдына әлемнің бәсекеге қабілетті дамыған 50 елінің қатарына қосылу
міндетін қойып отыр. Мұндай өрелі міндеттерді іске асырудың басым
бағыттарының бірі – халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарды
тұрақты арттыру болып табылады. Ал, бәсекеге қабілеттіліктің бір өлшемі –
халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші, оның тіршілік ету деңгейінің
жоғары болуы. Бұл туралы Президент Н.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
Жолдауында ...Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен
ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық
топтары тұрмысының жоғары сапасымен алдыңғы қатарлы әлеуметтік
стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз [1] деуі мемлекеттің
жүргізіп отырған саясатының әлеуметтік сипатын айғақтайды, зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді. Бұл – бір.
Екіншіден, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінен ойдағыдай өтіп келе
жатқан қоғамның ендігі сипаты мен мәні осы әлеуметтік мемлекет құру
стратегиясымен және тактикасымен айқындалады. Тәуелсіз мемлекетіміздің
негізгі бағыттарының бірі – әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабы бойынша біздің еліміз өзін әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықты деп жарияланған. Сонымен қатар, мемлекетіміздің
басты стратегиялық құжаты – Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы бағдарламасында
елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым бағыттардың бірі
ретінде атап көрсетіледі [2]. Бұл әлеуметтік мемлекетті қалыптастыруды
басты нысан етіп отырған биліктің өзінің саяси жауапкершілігін сезінетінін
дәлелдейді. Ал, әлеуметтік қоғам – әлеуметке бет бұрған, халықтың мұң-
мұқтажын жоқтайтын ізгілікті қоғам. Әлеуметтік саясат – қоғамның үдемелі,
тұрақты дамуын қамтамасыз етуге, әлеуметтік мүдделер мен қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, лайықты өмір салтын орнатуға бағытталған саяси шешімдер
мен іс-әрекеттер жиынтығы. ...Жүргізіліп жатқан терең экономикалық және
саяси қайта құрулардың негізгі мақсаты, Қазақстан азаматтарының игілігін
және халықтың өмір сүру деңгейін көтеру болып табылады. Осы мақсаттарға
жету үшін барлық әлеуметтік топтардың жағдайларына теріс әсер ететін өтпелі
кезеңнің шынайы (объективті) қиыншылықтарын жеңуге тура келеді. Осыған
баланысты мемлекет, халықтың негізгі мүдделеріне ең аз залал келтіретіндей
етіп өмірдің жаңа құрылысын іске асыруға және нарықтық қатынастарды
қалыптастыруға барлық күш-жігерін салуда [3, 3-б].
Бүгін Қазақстан Республикасының мемлекетті басқару бағытында қоғамның
сұраныстары мен оның талаптарына жауап бере алатындай әлеуметтік саясатты
қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазіргі жаһандану жағдайында өркениетті
елдер өзінің әлеуметтік мемлекет үлгілерін қалыптастырып, сол таңдаған
бағыттарында өз саясаттарын жүргізіп жатқанда, тәуелсіз ел ретінде енді
ғана аяғына тұра бастаған біздің мемлекет үшін де бұл мәселенің өзектілігі
ерекше. Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қазіргі кезде жүргізіп
отырған саясатының басты тұжырымдары айқындалса да, оларды іске асыру
тетіктері әлі де әлсіз екенін ескере отырып, бұл проблемалар бойынша тиімді
ғылыми ұсыныстар жасауды басымды міндет деп есептейміз.
Үшіншіден, әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген, әлеуметтік мүддесі
мен қажеттілігі қанағаттандырылмаған жағдайда халықта мемлекетке, билікке
деген сенім азайып, ол қоғамнан шеттей түседі, әлеуметтік наразылықтың
өсуіне әкеледі, бұл өз кезегінде кей жағдайда елдің тұрақсыздануына және
ашық қақтығыстарға жеткізеді. Нәтижесінде әлеуметтік теңсіздікке жол
беріліп, қоғамдық-саяси тұрақсыздық пен әлеуметтік жарылыс қаупі күшейеді,
бұл өз алдына ұлттық қауіпсіздікке қатер төндірері сөзсіз. Қауіпсіздік
дегеніміз күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс. Ал, адамзат пайда болған күннен
бастап өз қауіпсіздігін ойлауға мәжбүр болғандығы бәрімізге белгілі.
...Ұлттық қауіпсіздік, ең алдымен, қоғам мүшелерінің қалыпты, толыққанды
өмір сүруіне, еркін дамып, өз мүмкіндіктерін аша білулеріне қолайлы жағдай
жасау [4, 5-б]. Ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан мемлекеттің әлеуметтік
позициясы, әлеуметтік мұраты, әлеуметтік мүддесі бір арнаға бағытталуы
тиіс. Ол үшін барша қазақстандықтардың әлеуметтік белсенділіктерін,
жауапкершіліктерін арттыратын шаралар қолға алынуы керек. Осы бағыттағы
атқарылар жұмыстың мақсаты адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерімен қоса,
олардың материалдық мұқтаждықтарының ойдағыдай шешіліп отыруымен де
негізделеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Әлеуметтік саясат мәселесі ғасырлар
бойы саясаттану мен әлеуметтану, экономика және заң саласындағы ғалымдардың
еңбектерінде үнемі көтеріліп келеді. Қоғамдық-әлеуметтік және саяси
құрылымы мен қатынастарының күрделене түсуі, материалдық өндірістің, халық
санының өсуімен қоса олардың қажеттіліктері арта түскендіктен оның өміріне
мемлекеттің тікелей араласуына тура келді. Сондықтан мемлекетті тиімді
басқарудың, қоғамға жағымды саясатты орынды пайдаланудың жолдарын іздестіру
қажет болды. Бұл ретте ғұлама ойшылдар Платон, Аристотельден бастап,
Дж.Локк, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо сынды көрнекті ғалымдар көп еңбек
сіңірсе, сонымен бірге қазақ даласындағы қоғамдық-саяси ой-пікірлердің
негізін салушы ұлы ойшылдар әл-Фараби, Қожа Ахмет Йассауи, Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың қомақты үлес қосқандығы белгілі.
Әлеуметтік саясатқа ғылыми тұрғыдан ерекше мән беріп, оның теориялық,
әдіснамалық негізін тереңдетуге АҚШ, Еуропа мен Ресей ғалымдары А.Н.
Аверин, Г.А. Ахинов, В.Н. Бобков, Р. Баркер, М. Вебер, Н.А. Волгин, Е.Ш.
Гонтмахер, В.И. Жуков, С.В. Калашников, А.И. Кравченко, К.Поланьи,
И.Фихте, Е.И. Холостова, қазақстандық ғалымдар Н.З. Нығматулин, И.Н.
Тасмағамбетов еңбектерін атаған жөн.
Тұрақтылық пен ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін өз
еңбектерінде ресейлік И.А. Карманова, А.А. Прохожев және қазақстандық
ғалымдар М.А. Биекенов, Л.М. Иватова, Е.Т. Қарин, М.М. Тажин, Қ.Қ. Тоқаев,
М.Е. Шайхутдинов, ал қоғамның дамуының, адам ресурстарының тұрақты
дамуының, мемлекетте азаматтық қоғам қалыптасуының саяси-әлеуметтік,
әлеуметтік-экономикалық мәселелері бойынша отандық ғалымдар Ә.Қ. Бәкірдің,
А.Қ. Бижанов, С.М. Борбасов, К.Н. Бұрханов, К.Г. Ғабдуллина, А.С. Дьяченко,
Ж.Қ. Жүнісова, А.Т. Забирова, Л.Ю. Зайниева, М.Н. Иғалиев, Т.Ж.
Қалдыбаеваның, М.Ш. Қалиева, Л.Т. Қожамқұлова, С.Ш. Мұсатаев, Қ.Ж.
Нұғманова, Қ.С. Сұлтанов, ресейлік Х.А. Барлыбаев, И.П. Цимбалов
еңбектерінде зерттелген.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік мемлекет
құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен
жүзеге асырылу жолдары Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың еңбектері мен жыл сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап
көрсетіледі. Осы аса маңызды құжаттарда әлеуметтік саланың мемлекеттік
саясаттағы орны мен рөлі сараланып, оның нақты бағыттарын дамытудың жолдары
көрсетіледі.
Отандық саясаттанушы, әлеуметтанушы және экономист еңбектерінде қазіргі
кездегі әлеуметтік саясаттың табиғатына, мәніне, құрылымы мен қызметіне,
жүзеге асырылу механизмдеріне талдаулар жасалуда. Мұндай ғылыми
зерттеулердің қатарына А.Ә. Айталының, Р.Б. Әбсаттаровтың, С.К.
Биекенованың, Д.Калетаевтың, Н.Қ. Қалиевтің және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, жоғарыда аталған жұмыстарда
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық
негізін жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саясатқа ұлттық қауіпсіздік талаптары
мен мен мүдделері тұрғысынан саясаттану ғылымы талаптары аясында талдау
жасауды арнайы мақсат етіп қоймаған. Бұл біздің зерттеп отырған
мәселеміздің түрлі қырынан ашылуын, өзектілігін дәлелдейді. Қазақстандық
қоғамның қалыптасуы мен дамуы аспектілері бойынша соңғы жылдары көптеген
мазмұнды ғылыми жұмыстардың жазылуына қарамастан, әлеуметтік саясаттың
тиімді жүргізілуі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің, қоғамның
тұрақтылығының кепілі мәселелері зерттеулер аясынан тыс қалғандықтан
мәселені кешенді саясаттанулық тұрғыдан талдау, зерттеу қажеттілігі
туындады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың ұлттық қауіпсіздік
тұрғысынан саясаттанулық зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігі
диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндетін, объектісін айқындады.
Зерттеу жұмысының нысаны – Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік
тұрғысындағы әлеуметтік саясат мәселелері.
Зерттеу жұмысының пәні – Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен
қазақстандық қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз етудің аса маңызды бағыты
ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясатын талдау.
Диссертацияның негізгі мақсаты – Қазақстанның әлеуметтік саясатын елдің
ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді нығайтудың маңызды құрамдасы ретінде
зерттеу болып табылады. Жұмыста осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді
шешу алға қойылды:
- мемлекеттік әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздіктің қарым-
қатынасының теориялық негіздерін анықтау және олардың қоғам өміріндегі
өзара байланысы ерекшеліктерін сараптау;
- Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу ерекшеліктері мен
дамуына талдау жасау;
- дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының жүзеге асырылу тәжірибесі
мен үлгілерін талдау арқылы оның Қазақстан үшін маңызы мен тиімді үлгілерін
айқындау;
- Қазақстан Республикасының бүгінгі әлеуметтік саясатының түбегейлі
бағыттары мен принцептерін талдау;
- қазіргі саяси жаңару кезеңіндегі әлеуметтік мәселелердің шешілу
деңгейін анықтау, олардың шешу жолдары мен бағыттарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы ахуалды жақсарту және
мемлекеттік әлеуметтік саясаттың тиімділігін одан әрі арттыру үшін
ұсыныстар жасау.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік контексіндегі әлеуметтік саясат
мәселелері алғаш рет зерттеліп отыр. Осыған сай зерттеу барысында
төмендегідей жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- қоғамның әлеуметтік дамуындағы саясаттың мәні, орны мен рөлі теориялық-
әдіснамалық жағынан жүйелі зерттелді;
- саясат, әлеумет, әлеуметтік саясат, ұлттық қауіпсіздік, өмір
сүру сапасы, өмір сүру деңгейі, өмір сүру салты сияқты ұғымдардың мәні
мен мазмұны анықталды;
- дамыған шет елдердегі әлеуметтік саясатты жүргізу барысына
салыстырмалы талдау жүргізілді, олардың ерешеліктері бөліп көрсетілді;
- Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
әлеуметтік саясаттың орны мен рөлі көрсетілді;
- Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне әлеуметтік салада қалыптасқан төнер
қауіптер мен қатерлер сараланды;
- қазіргі жаһандану жағдайында халықтың тіршілік ету деңгейі
көрсеткішінің жоғары болуы, тұрғындардың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік
стандарттарының тұрақты артуы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін
айқындайтын маңызды факторлардың бірі болып табылатындығы дәлелденді;
- әлеуметтік саясаттың тиімді жүргізілуі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі
мен қоғамның әлеуметтік тұрақтылығының кепілі екені нақтыланды;
- Конституцияда Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады деп жариялағанымен, еліміз әлі де әлеуметтік мемлекет
қалыптасу, нығаю үрдісінде екені жан-жақты негізделді;
- дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізудегі озық тәжірибелерін
ескере отырып, олардың тиімді жақтарын пайдалана отырып, Қазақстан бүгінгі
күнде өзіне тән әлеуметтік саясаттың тың жаңаша үлгісін қалыптастыруда
екені айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздерін саяси,
әлеуметтік ойды қалыптастырушы ежелгі ғұлама ойшылдар мен ғалымдар,
шетелдік және отандық саясаттанушы, әлеуметтанушы, философ, экономист,
құқықтанушы зерттеушілердің әлеуметтік саясат және ұлттық қауіпсіздікке
қатысты ғылыми-теориялық еңбектері құрады.
Тақырыптың зерттелуіне теориялық және нақты фактілерді негізге алған
ғылыми зерттеу жұмыстар, атап айтқанда жалпы саясат, ұлттық қауіпсіздік,
әлеуметтік саясат, әлеуметтік мемлекет мәселелері бойынша зерттеулер,
сонымен қатар қазіргі заманауи отандық, шетелдік зерттеушілердің жаңа
ғылыми мақалалары мен монографиялары, ғылыми еңбектері тақырыпты зерттеуге
теориялық негіз болды.
Диссертациялық зерттеудің деректік негізін 1995 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 11 қазандағы Қазақстан – 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Даму Стратегиясы, Президенттің жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған
Жолдаулары, Қазақстан Республикасының ҚР Ұлттық қауіпсіздігі туралы,
Еңбек кодексі, т.б. заңнамалар құрады.
Сонымен қатар, Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуроодақ, ЮНЕСКО сияқты
халықаралық ұйымдардың ресми құжаттары, халықаралық келісім-шарттар, БҰҰ
Даму Бағдарламалары, екі жақты және көпжақты жасалған декларациялар мен
меморандумдардың негізгі ережелеріне сүйенед.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрлігінің, статистикалық
Агенттігінің мәліметтері мен ақпараттары, басқа да ресми құжаттар, сонымен
қатар мерзімді басылымдардың ақпараттары диссертациялық жұмыста дерек
көздері ретінде пайдаланылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Ғылыми жұмыстағы теориялық
тұжырымдар саясаттану ғылымындағы өзекті саяси-әлеуметтік мәселелерді
зерттеп, зерттеудің жаңа жолдарын толықтыруға, әлеуметтану мен саясаттану
кеңістігін кеңірек зерттеуге бағытталған еңбектерді жазуда көмектеседі.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары оқу орнынан
кейінгі білім мамандықтарының жаңа жіктеуішінде белгіленген Мемлекеттік
саясат, Ішкі саясат, Әлеуметтік саланы мемлекеттік басқару т.б.
пәндерді оқытуда қолдануға болады.
Тәжірибелік құндылығы жұмыстың тұжырымдарынан жасалған қорытындылар
мемлекеттің ішкі саясатының ұлттық қауіпсіздігі мен әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, мемлекеттік әлеуметтік саясатты тиімді
жүргізу, қоғамның саяси-әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету мақсатында
бағдарламалар, концепциялар дайындауда және іске асыруда пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан Республикасының
ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан мемлекеттік әлеуметтік саясат мәселелерін
зерттеу нәтижесінде ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің
қатарына ену міндетін жүзеге асыру үшін халықтың өмір сүру сапасы мен
әлеуметтік стандарттарын тұрақты арттыра отырып, бәсекеге қабілеттіліктің
маңызы ретінде халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші мен тіршілік ету
деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етудің маңызы зор.
2. Нарықтық қатынастың өтпелі кезеңіндегі қазақстандық қоғамның
әлеуметтік бағдарының стратегиясын айқындап, тиімді әлеуметтік саясаттың
ұлттық қауіпсіздікке қатыстылығын назарда ұстаған жөн.
3. Әлеуметтік мемлекет қоғамның қарқынды дамуын қамтамасыз етуді,
әлеуметтік мүдделер мен қажеттіліктерді қанағаттандыруды, лайықты өмір
салтын орнатуды тұрақты ұстаным ретінде қарастырғаны жөн.
4. Әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген, әлеуметтік мүддесі мен
қажеттілігі қанағаттандырылмаған жағдайда халықтың мемлекетке, билікке
деген сенімі жоғалып, олар өз ретінде әлеуметтік наразылықтың бел алуына
әкеледі, сол себепті қоғамдық тұрақсыздану мен ашық қақтығыстарға
жеткізетін қауіп-қатерлерді болдырмаудың жолдарын айқындау керек.
5. Әлеуметтік теңсіздікке жол бермеу, саяси тұрақсыздық пен әлеуметтік
жарылыс қаупін болдырмау үшін барша қазақстандықтардың әлеуметтік
белсенділіктерін, жауапкершіліктерін арттыратын шаралар қолға алынуы
керектігін тұжырымдау маңызды.
6. Қазақстанда орта тапты қалыптастыру және бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігін арттырудың маңыздылығы әлеуметтік саясаттың мәселелерін
шешудегі, саяси әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудағы, сонымен қатар, ең
бастысы, ұлттық қауіпсіздіктің өзекті мәселелерін айқындап берудегі
мүмкіндігі мол екендігі болып табылады.
Диссертацияның сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертация ҚР Президенті
жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Қоғамдық-саяси процестер мен
технологиялар кафедрасында талқыланып, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ
саясаттану кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Автордың тақырып бойынша ғылыми жұмыстары Жаһандану дәуіріндегі
мемлекетік басқару реформаларының проблемалары (Астана, 2008); Мировой
опыт и отечественные традиции управления человеческими реусурсами (Москва,
2008); Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару: басымдықтары мен
бүгінгі болмысы (Астана, 2009); Ғылым және білім - 2009 (Астана, 2009);
Наука и практика управления в ХХІ веке: традиции и тенденции (Барнаул,
2009); Актуальные проблемы города Астаны и современного казахстанского
общества в целом (Астана, 2009); Мемлекеттік басқару жүйесіндегі
стратегиялық жоспарлауды жетілдіру (Астана, 2009); Мировой опыт и
отечественные традиции управления человеческими ресурсами (Москва, 2009);
От кризиса к росту: стратегия инновационного развития (Москва, 2009);
Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуы (Астана, 2010), т.б. халықаралық
ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланып,
Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы (2009), Поиск-Ізденіс
(2009), Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы (2009) журналдарында
жарияланды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация зерттеу жұмысының
мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, 2 тарау, 6 тараушадан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертацияның
көлемі Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және
ғылым саласындағы қадағалау комитеті қоятын талаптарға сәйкес келеді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, мәселенің зерттелу деңгейі
қарастырылып, тақырыпты таңдау негізделді, жұмыстың мақсаты мен міндеттері
айқындалды, зерттеудің нысаны мен пәні, теориялық және әдіснамалық
негіздері, ғылыми жаңалығы мен теориялық-тәжірибелік құндылығы көрсетіліп,
қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар дәйектелді.
Диссертацияның Әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздікті зерттеудің
теориялық-әдіснамалық негіздері деп аталатын бірінші тарау үш тараушадан
тұрады. Оның Әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздіктің анықтамасы және
мәні атты бірінші тараушасында әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздіктің
мәні мен анықтамасы талданды. Әлеуметтанушы ғалымдардың тұжырымы бойынша
ежелден бері өмір сүрген мемлекеттердің барлығында сол кезеңдердің дамуына
тән әлеуметтік саясат жүргізіп, соның негізінде өз қауіпсіздіктерін
қамтамасыз еткен. Қазіргі уақытта әлеуметтік саясат мәселелері халық үшін
де, саясаткерлер мен ғалымдар үшін де аса өзекті проблемаға айналып отыр.
Адам жер бетінде тіршілік етіп, саналы деңгейге жеткеннен бері саясаттың
тиімді сырын, қоғамға тигізер пайдасы мен зиянын өте ерте заманнан түсініп,
өмір сүрген ортаға тән нақтылы саясат жүргізіп, сонымен қатар өз
қауіпсіздіктерін ойлауға мәжбүр болғаны белгілі. Себебі, қандай қоғамда
болмасын саясат негізгі рөл атқарады және оның дұрыс немесе бұрыстығы сол
қоғам мүшелерінің тағдырымен тығыз байланысты.
Саясаттанушы және әлеуметтанушы ғалымдар әлеуметтік саясаттың өзіне тән,
оның көп бағытытылығы мен әр қырлылығын айқындап, мәнін аша түсетін
аяқталған теориясы жоқ деп көрсетеді. Әлеуметтік саясаттың негізгі мәні де,
мақсаты да, нысаны да тек қана адам болғанындықтан, уақыт талабына сай
анықтамасы, мазмұны, бағыты әрдайым жаңа идеялармен, тұжырымдармен
толықтырылып, үнемі дами түсетін болады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде Ф.И. Шарковтың
тұжырымдауынша Әлеуметтік саясат - кең мағынасында қоғамда қолайлы
әлеуметтік ахуалды қалыптастыру, адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында бағытталған ұйымдар мен мекемелер, мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдар іске асыратын практикалық шаралар мен
теориялық принциптердің жиынтығы. Тар мағынасында, әлеуметтік саясат –
азаматтардың қолайлы тіршілік етуіне әлеуметтік демеу көрсету, көмек беру,
қорғау үшін, оларға қажетті өмірлік тұтынуларын қамтамасыз ету үшін
тұрғындардың өмір сүру деңгейін, өмір сүру салтын жаңғырту, арттыру
мақсатындағы қоғамның әлеуметтік аясының ілгері дамытуға бағытталған
мемлекеттің, саяси және әлеуметтік институттардың, т.б. іс-әрекеттері [5,
532-б].
Отандық саясаттанушы Л.Ю. Зайниеваның Мемлекеттік жастар саясаты:
Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында еңбегінде Саясаттану
энциклопедиялық сөздігіне сүйене отырып, былайша пайымдайды: Әлеуметтік
саясат дегеніміз мемлекеттің ішкі саясатының басты бағыттарының бірі болып
табылады, бұл саясат мемлекет өзіне қолдау тауып отыратын, өзінің қызметін
және қоғамдық жүйенің орнықтылығын ұлғаймалы ұдайы өндіруге арналған
алғышарт жасайтын ішкі саясатының басты бағыттарының бірі. Әлеуметтік
саясаттың аса маңызды міндеті қоғамдық өмірде тепе-теңдіктің белгілі бір
деңгейіне жету болып табылады, оған жеткізетін жолдар мыналар:
1) ашаршылық, аурулар, табиғи және техногендік апаттар, демографиялық
дүмпулер және т.б. секілді апаттардың салдарының қайталануына жол бермеу
үшін мемлекеттік кепілдіктер беру;
2) белгілі бір елдің қол жеткен тұрмыс деңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған материалдық құралдар мен ұйымдық күш жігерлерді әлеуметтік
шиеленістерді төмендету бағытында сапалық тұрғыдан өзгерту үшін қайта бөлу;
3) репрессиялық құралдармен, мәселен, есірткі бизнесіне қарсы және т.б.
күреспен ұштастыра отырып (салықтар, қаржы құралдары, қайырымдылықты,
кәсіпкерлік бастаманы көтермелеу арқылы) өмір салтын реттеу [6, 39-б].
Мемлекеттің және ондағы басқа да әлеуметтік институттардың халықтың өмір
сүру сапасы мен салтын, жағдайын жетілдіру, азаматтарды әлеуметтік қолдау,
көмек және қорғау сияқты әлеуметтік саланың үдемелі дамуына бағытталған
оның қызметін, іс-әрекетін әлеуметтік саясат деп анықтауға болады.
Адамзат пайда болған күннен бастап өз қауіпсіздігін ойлауға мәжбүр
болғандығы бәрімізге мәлім. Олай болса, ұлттық қауіпсіздік өзінен өзі
қоғамнан бөлек тіршілік ете алмайды. Ол өзінің тіршілік етуі мен дамуын
қамтамасыз ету мақсаты болып табылатын қоғамдық өмірдің барлық жағымен
тығыз байланысты. Жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселелерінің адамзат өрекениетінің даму жолында ұзақ тарихы
бар.
Қауіпсіздік – күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс. Бұл ұғымға көптеген
түсініктемелер мен анықтамалар берілген. Әсіресе, соңғы уақыттарда ресми
құжаттар мен ғылыми әдебиеттерде ұлттық қауіпсіздік, халықаралық
қауіпсіздік, әлеуметтік қауіпсіздік, т.б. тіркестер кездеседі.
Саяси түсіндірме сөздігіне сүйенсек, Қауіпсіздік – қауіп-қатерлерден
қорғаныс, нысанның, құбылыстың немесе процестің басқа нысандардың,
құбылыстардың немесе процестердің тарапынан болатын кері ықпалдарына
қарамай өзінің негізгі белгілері мен мәнін қорғау, сақтау қабілеті, қауіпті
тудыратын факторлар әрекетін шектеу. Қауіпсіздік ұғымын осылайша
түрлендіру, оның адам өмірінің көптеген нысандарына, процестеріне,
құбылыстарына қатысты қолданылуына байланысты [7, 335-б] деп анықталады.
Қауіпсіздік ұғымы әртүрлі елде әрқилы ұғынылып, тарихи кезеңдердің ауысуы
барысында өзгеріп отырған.
Қауіпсіздік ұғымы табиғат-адам-қоғам жүйесіндегі өзара әрекеттің
барлық түрлері және бағыттарымен тығыз байланыстағы нақты тарихи сипатқа ие
күрделі, сан қырлы әлеуметтік құбылыс [8, 21-б].
Қауіпсіздік, сөзсіз адамзат өмірінің алғашқы қажеттіліктерінің біріне
жатады. Халық қауіпсіздік пен тыныштық арқасында еңбек етеді, тынығады,
білім алады және болашақ үшін жоспар жасайды. Қауіпсіздік жағдайда
адамдардың жан, мал, абырой т.б. өмір қызықтары жайындағы ой тыныштығы
қамтамасыз етіледі. Қауіпсіздік әртүрлі салаға бөлінеді. Олардың арасынан
ұжымдық, жеке, материалдық, рухани, экономикалық, әлеуметтік, саяси және
мәдени қауіпсіздікті атап айтуға болады.
Алғаш рет саяси сөздікте "ұлттық қауіпсіздік" түсінігі 1904 жылы АҚШ
Президенті Т.Рузвельттің Панама каналы аймағын біріктіруді "ұлттық
қауіпсіздік" мүддесі ретінде негіздеп көрсеткен АҚШ Конгресіне арнаған
жолдауында қолданылды [9, 31-б], ал алғаш рет ұлттық қауіпсіздік
концепциясының негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым У.Липпман. Ол
басты құндылықтар ұғымын енгізе отырып ұлттық қауіпсіздік және ұлттық
мүдделер катергорияларын теңестіруге жол бермеуге тырысты. Саяси реализм
мектебінің көрнекті өкілі А.Уолферс те қауіпсіздік және ұлттық мүдделер
ұғымдарының аражігін ажыратады [10, 24-б].
Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуының негізгі кезеңдері деп аталатын
екінші тараушада әлеуметтік мемлекеттің қалыптасу үдерісіне тарихи тұрғыда
салыстармалы талдау жасалды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан
Республикасы – әлеуметтік мемлекет құруды мұрат етіп отыр. Яғни, мемлекет
өзінің бар мүмкіндігін, қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы
азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеру үшін бағыттауға міндетті. Бұл істе
мемлекет көмекке шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын халықтың
топтарына басымдық береді. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік
қағидалары, олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі
керек. Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері – адамның даму жағдайлары,
яғни еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы, ертеңгі күнге сенім,
балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері, медициналық қызметке
қолжетімділік және саламатты өмір салты, еңбекке қабілетсіздерді қорғау,
лайықты кәрілік болып табылады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде ресейлік ғалым Н.Н.
Гриценко әлеуметтік мемлекет ұғымына төмендегідей анықтама береді:
әлеуметтік мемлекет – тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғары болуын және
олардың жұмыспен толық қамтылуын тұрақты қамтамасыз етуге, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының шынайы іске асырылуына, азаматтардың барлығы
қамтылатын қол жетімді, осы заманғы мәдениет, денсаулық, білім жүйесін
құруға, тұрғындардың мүлдем қамтылмаған немесе аз қамтылған топтарына
қолдау, әлеуметтік қызмет көрсету мен әлеуметтік қамтамасыз етуге
бағытталған мықты әлеуметтік саясат жүргізетін, отандық әлеуметтік нарықтық
экономиканы дамытып отырған құқықтық демократиялық мемлекет. Оның
пайымдауынша, әлеуметтік мемлекет ұғымы алғаш рет ғылыми әдебиетте ХІХ
ғасырдың орталарында, Гегель философиясы әсерінің арқасында және
Германиядағы тап күресі мен капитализмнің дамуын талдау нәтижесінде неміс
ғалымдарының еңбектерінде пайда болды [5, 67-б].
Әлеуметтік мемлекет ұғымының Қазақстан ғылымында айналымға енгеніне көп
болған жоқ. Десек те, ол туралы түсінік тұрақтанып, тек ғылымда ғана емес,
сонымен қатар, саясатта да, үгіт-насихатта да, жарияланымдарда да көп
колданылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа
толы ұзақ процесс. Қоғамдық-экономикалық дамудың нәтижесіндегі билік пен
жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мемлекеттің әлеуметтік
мемлекетке өтуін жылдамдатты. Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы –
гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси және құқықтық жағынан
жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғам дамуына жағдай
жасау. Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты – қоғамдағы бейбітшілік пен
татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту,
еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп-
қатерден қорғауға кепілдеме беру. Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты
– саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады. [11, 41-б].
Әлеуметтік мемлекет – кең әлеуметтік негізге сүйенетін және халықтың
өмір сүру деңгейін көтеруге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға және жүзеге асыруға, соңғы жетістіктермен қамтылған денсаулық
сақтау, білім беру жүйелерін құруға, әлеуметтік сапаларды игеруге,
әлеуметтік әлсіз топтарға қолдау көрсетуге, әлеуметтік қақтығыстардың алдын
алуға, бейбіт реттеуге бағытталған белсенді әрі мықты әлеуметтік саясат
жүргізетін демократиялық мемлекет.
Әлемдік тәжірибе тұрғысынан әлеуметтік саясат ерекшеліктері деп
аталатын үшінші тараушада әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру жолында
әлеуметтік саясатты зерттеу бүгінгі уақыт талаптарына сәйкес шетел
тәжірибелерімен салыстырыла отырып қарастырылып, оның күшті және әлсіз
жақтары ашып көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға
өткендіктен, қарқынды экономикалық-саяси жаңғыру ағымында дамыған шет
елдердің әлеуметтік саясат тәжірибелерін меңгеріп, әлемдік деңгейдегі
үрдістерге тең дәрежеде араласу мақсатында мемлекет ішкі саяси-әлеуметтік
қатынастары мүмкіндіктерінің теориялық, құқықтық және қолданбалы негізін
нығайтудың маңызы зор. Әлеуметтік саясаттың басымдықтарының ерекшеліктерін
зерттеу мақсатында әр елдегі жалпы саясаттағы оның алатын орнын, даму
бағыттарын қарастыру өзекті мәселе.
Әлем елдері тарихында өзін әлеуметтік мемлекет ретінде ең алғаш 1949
ГФР, 1958 жылы Франция, 1978 жылы Испания, 1990 жылы КСРО, 1995 жылы
Әзербайжан, Грузия, Түркіменстан, Қазақстан жариялады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік қамсыздандыруға және
әлеуметтік қызметтерді көрсетуге арналған қызметті қамтамасыз ететін
мемлекеттің бағдарламасы арқылы жүзеге асады. Классикалық үлгіде әлеуметтік
қамсыздандыруға әлеуметтік сақтандыру мен қоғам мүшелерінің әлжуаз
топтарына қолдау, көмек көрсетуге деген әлеуметтік жауапкершілігі арқылы
көрініс тауып жүр. Әлеуметтік қызметтер жүйесіне денсаулық сақтау, білім
беру, кәсіби даярлау, еңбекпен қамтамасыз ету және т.б. мемлекет қамтамасыз
ететін қызмет түрлері жатады. Әлемдік тәжірбиеде бұдан да басқа халықты
әлеуметік қорғаудың қалыптасқан үлгілері көп. Әлеуметтік саясат жүргізу
үлгілерін әртүрлі классификациялайды. Олардың көпшілігі әлеуметтік саясатты
жүзеге асыруда мемлекеттің, азаматтық қоғам институттарының және жекелей
азаматтардың қатысу деңгейі мен алатын роліне байланысты принциптерге
негізделген. Геосаяси аспектіде қарастыратын болсақ, скандинавиялық,
континенталды және американ-британдық әлеуметтік саясат үлгілерін көрсетуге
болады.
Әр ел өз ерекшелігіне қарай әлеуметтік саясаттың өзіне тән жаңа үлгісін
құрайды. Мәселен, дамыған Еуропа елдері әлеуметтік саясаттың негізгі екі
үлгісін кеңінен қолданады. Бірінші бисмарктық әлеуметтік саясат үлгісі
бойынша әлеуметтік көмек пен белсенді еңбек қызметі арасында тығыз байланыс
орнатылады. Жеке адам өзінің белсенді еңбек қызметі барысында келісім-шарт
негізінде әлеуметтік қорға мөлшерлі аудармаларын жасап отырады. Кейін бұл
аудармалардан сақтандырушы қорлар құрылып, одан әртүрлі әлеуметтік көмек
көрсетіліп отырады. Мұндай қорларға мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінбейді.
Ал, еңбек белсенділігі төмен отбасылар үшін ұлттық ынтымақтастық ұстанымы
бойынша мемлекеттік органдар арқылы әлеуметтік көмек көрсетіледі, ал
екіншісі беверидждік үлгі бойынша кез келген қоғам мүшесі әл-ауқаты мен
экономикалық белсенділігінің деңгейіне қарамастан денсаулық сақтау,
зейнеткерлік т.б. белгілер бойынша мемлекеттен ең төменгі әлеуметтік көмек
алуға құқылы. Бұл үлгіні ұстанатын елдердегі зейнетақы жүйесінде зейнетке
жеткен әрбір азаматқа белгіленген төлемі бар, ал денсаулық сақтау саласы
бойынша әрбір азамат медициналық сақтандыру жүйесіне автоматты түрде
тіркеледі. Бұл үлгіде де ұлттық ынтымақтастық ұстанымы негізінде ұлттық
байлықты әділетті бөлудің тұжырымдамасы қолданылады [12, 86-б].
ХІХ ғасырдың ортасында мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің рөлінің
жоғарылауының айқындалуы сонша, мемлекеттің әлеуметтік маңыздылығы мен
мемлекеттілік дамуының әлеуметтік реттегіштер теориясы жеткіліксіз болып
шығып, әлеуметтік атрибутты мемлекеттің жаңа сапасын белгілеу қажет болды.
Бұл белгілеу ғылымға 1850 жылы Лоренц фон Штайн енгізген әлеуметтік
мемлекет ұғымы болды [13, 54-б]. Ол әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын
экономикалық және қоғамдық дамуға дағдыландырып, үйретуге міндетті,
өйткені, бірінің дамуы – екіншісінің дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік
мемлекеттің негізгі мәні осы болып табылады деп көрсеткен. ХІХ ғасырдың 80
жылдары Германияда әлеуметтік мемлекет ұғымымен қоса, мемлекеттің саясаты
барлық азаматтардың өмір сүру деңгейін жақсартуға бағытталған деп
түсіндірілетін басқа мемлекеттік береке деген ұғым пайда болды. Сол
уақытта бұл қос ұғымның екеуі де бір түсінікті білдірді және бір-бірімен
бәсекелеспеді. Оларға бастысы азаматтарға әлеуметтік құқықты, ал мемлекетке
- әлеуметттік жауапкершілікті бөліп беру болды.
Әлеуметтік мемлекеттің мәнін түсіру үшін оның белгілерін ажырата білу
қажет. Бірінші белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық
табиғаты, мемлекеттің әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау міндеті
жатады, екінші – әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады,
үшіншісі – бюджеттік-әлеуметтік төлемдер, төртіншісі – әлеуметтік
қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік қорғауды қамтамасыз ететін
мемлекеттік жүйенің болуы саяды, бесіншісі – қоғамның әрбір мүшесіне
мемлекеттің әлеуметтік қолдау көрсетуі жатады, алтыншы – өз азаматтарының
әл-ауқатының жоғары деңгейі үшін, жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан
[11, 40-41-б].
Ал Қазақстанның өзіне тән әлеуметтік саясатының үлгісі мен
тұжырымдамасы әлі қалыптасуда екенін ескерсек, онда бұл аталған екі
үлгінің басты жетістіктері мен тиімді тетіктері нысанаға алынып отыр деп
есептейміз.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік контекстіндегі
әлеуметтік саясат атты екінші тарау да үш тараушадан тұрады.
Қазақстандағы әлеуметтік саланың қазіргі жағдайы мен проблемалары деп
аталатын бірінші тараушада аты айтып тұрғандай бүгінде шешілу кезек
күттірмейтін әлеуметтік мәселелер қарастырылады. Әлеуметтік сала – бұл
үздіксіз молайтуды, дамытуды, барлық әлеуметтік субъектілердің өзара іс-
әрекеті мен қатынасын қамтамасыз ететін қоғамдық өмір тіршілігінің ерекше
кеңістігі.
Еліміздің әлеуметтік даму саласындағы кезек күттірмейтін, яғни тез
шешімін табуды қажет ететін өзекті мәселелер – жұмыссыздықты жою,
кедейшілікті азайту, орта тапты қалыптастыру болып отыр. Жұмыссыздық – бұл
экономикалық белсенді тұрғындардың бір бөлігі белгілі бір уақытқа немесе
үнемі жұмыссыз немес жалақысыз қалуына әкеліп соқтыратын әлеуметтік-
экономикалық құбылыс. Жұмыс күшінің бір бөлігінің еңбек рыногында сұраныс
таппау құбылысы [14, 22-б].
Қазақстанда кедейлік мәселесі нарық қатынастарына өту нәтижесінде
пайда болды. Тұрғындар жаңа экономикалық қатынастарға дайын емес еді, бұл
тұрмыс деңгейінің төмендеуінің елеулі факторына айналды. Әлеуметтік
қоғамның трансформациялануының салдары экономиканың күрт құлдырауына,
жұмыссыздыққа, тұрғындардың табысының төмендеуіне және өткір бюджет
дефицитіне әкеп соқтырды. Жағдай тек 1996 жылы ғана, инфляцияны біршама
тоқтатқаннан кейін, ал 1997 жылы ІЖӨ шамалап өсуіне қол жеткізгеннен соң
тұрақтала бастады. Сол уақыт ішінде ақшалай табыстарының сатып алу
қабілетінің төмендеуіне немесе жұмыстан айрылуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ШАТТЫҚГҮЛ ЕЛЕУСІНҚЫЗЫ ДАУЫЛБАЕВА
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік
контекстіндегі әлеуметтік саясат мәселелері
23.00.02 – Cаяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық
және саяси процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Қоғамдық-
саяси процестер мен технологиялар кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: саяси ғылымдарының докторы,
профессор К.Н. Бұрханов
Ресми оппоненттер: саяси ғылымдарының докторы,
профессор Қ.Ж. Нұғманова
саяси ғылымдарының
кандидаты М.Н. Иғалиев
Жетекші ұйым: ҚР БҒМ Ғылым комитеті Философия және
саясаттану институты
Диссертация 2010 жылы 26 қарашада сағат 11.00-де Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетіндегі Д 14.20.03 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 010010, Астана қаласы, Мұңайтпасов көшесі,
5, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқу-әкімшілік
ғимараты, № 302 Диссертациялық кеңес залы.
Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің мына
мекен-жай бойынша орналасқан кітапханасында танысуға болады: 010010, Астана
қаласы, Мұңайтпасов көшесі, 5.
Автореферат 2010 жылы 25 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саясаттану
ғылымдарының докторы
М.Ш. Қалиева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Қазақстан Республикасының
мемлекеттік әлеуметтік саясатының қазіргі кезеңдегі бағыты теориялық-
әдіснамалық тұрғыдан зерттелуге ұмтылыс жасалды. Қазақстан
Республикасындағы жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың жағдайын,
әлеуметтік дамуын, саяси-әлеуметтік мәселелердің деңгейін айқындауға,
олардан туындайтын проблемалардың ұлттық қауіпсіздік тұрғысында қоғамға
тигізер кері әсерлері, оларды шешудің жолдары мен негізгі бағыттарын
анықтауға үлкен мән берілді. Әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру жолында
әлеуметтік саясатты зерттеу бүгінгі уақыт талаптарына сәйкес шетел
тәжірибелерімен салыстырыла отырып қарастырылды.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан
өзінің алдына әлемнің бәсекеге қабілетті дамыған 50 елінің қатарына қосылу
міндетін қойып отыр. Мұндай өрелі міндеттерді іске асырудың басым
бағыттарының бірі – халықтың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік стандарттарды
тұрақты арттыру болып табылады. Ал, бәсекеге қабілеттіліктің бір өлшемі –
халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші, оның тіршілік ету деңгейінің
жоғары болуы. Бұл туралы Президент Н.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
Жолдауында ...Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен
ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық
топтары тұрмысының жоғары сапасымен алдыңғы қатарлы әлеуметтік
стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз [1] деуі мемлекеттің
жүргізіп отырған саясатының әлеуметтік сипатын айғақтайды, зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді. Бұл – бір.
Екіншіден, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінен ойдағыдай өтіп келе
жатқан қоғамның ендігі сипаты мен мәні осы әлеуметтік мемлекет құру
стратегиясымен және тактикасымен айқындалады. Тәуелсіз мемлекетіміздің
негізгі бағыттарының бірі – әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабы бойынша біздің еліміз өзін әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықты деп жарияланған. Сонымен қатар, мемлекетіміздің
басты стратегиялық құжаты – Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы бағдарламасында
елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым бағыттардың бірі
ретінде атап көрсетіледі [2]. Бұл әлеуметтік мемлекетті қалыптастыруды
басты нысан етіп отырған биліктің өзінің саяси жауапкершілігін сезінетінін
дәлелдейді. Ал, әлеуметтік қоғам – әлеуметке бет бұрған, халықтың мұң-
мұқтажын жоқтайтын ізгілікті қоғам. Әлеуметтік саясат – қоғамның үдемелі,
тұрақты дамуын қамтамасыз етуге, әлеуметтік мүдделер мен қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, лайықты өмір салтын орнатуға бағытталған саяси шешімдер
мен іс-әрекеттер жиынтығы. ...Жүргізіліп жатқан терең экономикалық және
саяси қайта құрулардың негізгі мақсаты, Қазақстан азаматтарының игілігін
және халықтың өмір сүру деңгейін көтеру болып табылады. Осы мақсаттарға
жету үшін барлық әлеуметтік топтардың жағдайларына теріс әсер ететін өтпелі
кезеңнің шынайы (объективті) қиыншылықтарын жеңуге тура келеді. Осыған
баланысты мемлекет, халықтың негізгі мүдделеріне ең аз залал келтіретіндей
етіп өмірдің жаңа құрылысын іске асыруға және нарықтық қатынастарды
қалыптастыруға барлық күш-жігерін салуда [3, 3-б].
Бүгін Қазақстан Республикасының мемлекетті басқару бағытында қоғамның
сұраныстары мен оның талаптарына жауап бере алатындай әлеуметтік саясатты
қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазіргі жаһандану жағдайында өркениетті
елдер өзінің әлеуметтік мемлекет үлгілерін қалыптастырып, сол таңдаған
бағыттарында өз саясаттарын жүргізіп жатқанда, тәуелсіз ел ретінде енді
ғана аяғына тұра бастаған біздің мемлекет үшін де бұл мәселенің өзектілігі
ерекше. Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қазіргі кезде жүргізіп
отырған саясатының басты тұжырымдары айқындалса да, оларды іске асыру
тетіктері әлі де әлсіз екенін ескере отырып, бұл проблемалар бойынша тиімді
ғылыми ұсыныстар жасауды басымды міндет деп есептейміз.
Үшіншіден, әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген, әлеуметтік мүддесі
мен қажеттілігі қанағаттандырылмаған жағдайда халықта мемлекетке, билікке
деген сенім азайып, ол қоғамнан шеттей түседі, әлеуметтік наразылықтың
өсуіне әкеледі, бұл өз кезегінде кей жағдайда елдің тұрақсыздануына және
ашық қақтығыстарға жеткізеді. Нәтижесінде әлеуметтік теңсіздікке жол
беріліп, қоғамдық-саяси тұрақсыздық пен әлеуметтік жарылыс қаупі күшейеді,
бұл өз алдына ұлттық қауіпсіздікке қатер төндірері сөзсіз. Қауіпсіздік
дегеніміз күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс. Ал, адамзат пайда болған күннен
бастап өз қауіпсіздігін ойлауға мәжбүр болғандығы бәрімізге белгілі.
...Ұлттық қауіпсіздік, ең алдымен, қоғам мүшелерінің қалыпты, толыққанды
өмір сүруіне, еркін дамып, өз мүмкіндіктерін аша білулеріне қолайлы жағдай
жасау [4, 5-б]. Ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан мемлекеттің әлеуметтік
позициясы, әлеуметтік мұраты, әлеуметтік мүддесі бір арнаға бағытталуы
тиіс. Ол үшін барша қазақстандықтардың әлеуметтік белсенділіктерін,
жауапкершіліктерін арттыратын шаралар қолға алынуы керек. Осы бағыттағы
атқарылар жұмыстың мақсаты адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерімен қоса,
олардың материалдық мұқтаждықтарының ойдағыдай шешіліп отыруымен де
негізделеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Әлеуметтік саясат мәселесі ғасырлар
бойы саясаттану мен әлеуметтану, экономика және заң саласындағы ғалымдардың
еңбектерінде үнемі көтеріліп келеді. Қоғамдық-әлеуметтік және саяси
құрылымы мен қатынастарының күрделене түсуі, материалдық өндірістің, халық
санының өсуімен қоса олардың қажеттіліктері арта түскендіктен оның өміріне
мемлекеттің тікелей араласуына тура келді. Сондықтан мемлекетті тиімді
басқарудың, қоғамға жағымды саясатты орынды пайдаланудың жолдарын іздестіру
қажет болды. Бұл ретте ғұлама ойшылдар Платон, Аристотельден бастап,
Дж.Локк, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо сынды көрнекті ғалымдар көп еңбек
сіңірсе, сонымен бірге қазақ даласындағы қоғамдық-саяси ой-пікірлердің
негізін салушы ұлы ойшылдар әл-Фараби, Қожа Ахмет Йассауи, Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың қомақты үлес қосқандығы белгілі.
Әлеуметтік саясатқа ғылыми тұрғыдан ерекше мән беріп, оның теориялық,
әдіснамалық негізін тереңдетуге АҚШ, Еуропа мен Ресей ғалымдары А.Н.
Аверин, Г.А. Ахинов, В.Н. Бобков, Р. Баркер, М. Вебер, Н.А. Волгин, Е.Ш.
Гонтмахер, В.И. Жуков, С.В. Калашников, А.И. Кравченко, К.Поланьи,
И.Фихте, Е.И. Холостова, қазақстандық ғалымдар Н.З. Нығматулин, И.Н.
Тасмағамбетов еңбектерін атаған жөн.
Тұрақтылық пен ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін өз
еңбектерінде ресейлік И.А. Карманова, А.А. Прохожев және қазақстандық
ғалымдар М.А. Биекенов, Л.М. Иватова, Е.Т. Қарин, М.М. Тажин, Қ.Қ. Тоқаев,
М.Е. Шайхутдинов, ал қоғамның дамуының, адам ресурстарының тұрақты
дамуының, мемлекетте азаматтық қоғам қалыптасуының саяси-әлеуметтік,
әлеуметтік-экономикалық мәселелері бойынша отандық ғалымдар Ә.Қ. Бәкірдің,
А.Қ. Бижанов, С.М. Борбасов, К.Н. Бұрханов, К.Г. Ғабдуллина, А.С. Дьяченко,
Ж.Қ. Жүнісова, А.Т. Забирова, Л.Ю. Зайниева, М.Н. Иғалиев, Т.Ж.
Қалдыбаеваның, М.Ш. Қалиева, Л.Т. Қожамқұлова, С.Ш. Мұсатаев, Қ.Ж.
Нұғманова, Қ.С. Сұлтанов, ресейлік Х.А. Барлыбаев, И.П. Цимбалов
еңбектерінде зерттелген.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік мемлекет
құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен
жүзеге асырылу жолдары Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың еңбектері мен жыл сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап
көрсетіледі. Осы аса маңызды құжаттарда әлеуметтік саланың мемлекеттік
саясаттағы орны мен рөлі сараланып, оның нақты бағыттарын дамытудың жолдары
көрсетіледі.
Отандық саясаттанушы, әлеуметтанушы және экономист еңбектерінде қазіргі
кездегі әлеуметтік саясаттың табиғатына, мәніне, құрылымы мен қызметіне,
жүзеге асырылу механизмдеріне талдаулар жасалуда. Мұндай ғылыми
зерттеулердің қатарына А.Ә. Айталының, Р.Б. Әбсаттаровтың, С.К.
Биекенованың, Д.Калетаевтың, Н.Қ. Қалиевтің және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, жоғарыда аталған жұмыстарда
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық
негізін жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саясатқа ұлттық қауіпсіздік талаптары
мен мен мүдделері тұрғысынан саясаттану ғылымы талаптары аясында талдау
жасауды арнайы мақсат етіп қоймаған. Бұл біздің зерттеп отырған
мәселеміздің түрлі қырынан ашылуын, өзектілігін дәлелдейді. Қазақстандық
қоғамның қалыптасуы мен дамуы аспектілері бойынша соңғы жылдары көптеген
мазмұнды ғылыми жұмыстардың жазылуына қарамастан, әлеуметтік саясаттың
тиімді жүргізілуі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің, қоғамның
тұрақтылығының кепілі мәселелері зерттеулер аясынан тыс қалғандықтан
мәселені кешенді саясаттанулық тұрғыдан талдау, зерттеу қажеттілігі
туындады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың ұлттық қауіпсіздік
тұрғысынан саясаттанулық зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігі
диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндетін, объектісін айқындады.
Зерттеу жұмысының нысаны – Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік
тұрғысындағы әлеуметтік саясат мәселелері.
Зерттеу жұмысының пәні – Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен
қазақстандық қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз етудің аса маңызды бағыты
ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясатын талдау.
Диссертацияның негізгі мақсаты – Қазақстанның әлеуметтік саясатын елдің
ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді нығайтудың маңызды құрамдасы ретінде
зерттеу болып табылады. Жұмыста осы мақсатқа жету үшін мына міндеттерді
шешу алға қойылды:
- мемлекеттік әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздіктің қарым-
қатынасының теориялық негіздерін анықтау және олардың қоғам өміріндегі
өзара байланысы ерекшеліктерін сараптау;
- Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу ерекшеліктері мен
дамуына талдау жасау;
- дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының жүзеге асырылу тәжірибесі
мен үлгілерін талдау арқылы оның Қазақстан үшін маңызы мен тиімді үлгілерін
айқындау;
- Қазақстан Республикасының бүгінгі әлеуметтік саясатының түбегейлі
бағыттары мен принцептерін талдау;
- қазіргі саяси жаңару кезеңіндегі әлеуметтік мәселелердің шешілу
деңгейін анықтау, олардың шешу жолдары мен бағыттарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы ахуалды жақсарту және
мемлекеттік әлеуметтік саясаттың тиімділігін одан әрі арттыру үшін
ұсыныстар жасау.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік контексіндегі әлеуметтік саясат
мәселелері алғаш рет зерттеліп отыр. Осыған сай зерттеу барысында
төмендегідей жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- қоғамның әлеуметтік дамуындағы саясаттың мәні, орны мен рөлі теориялық-
әдіснамалық жағынан жүйелі зерттелді;
- саясат, әлеумет, әлеуметтік саясат, ұлттық қауіпсіздік, өмір
сүру сапасы, өмір сүру деңгейі, өмір сүру салты сияқты ұғымдардың мәні
мен мазмұны анықталды;
- дамыған шет елдердегі әлеуметтік саясатты жүргізу барысына
салыстырмалы талдау жүргізілді, олардың ерешеліктері бөліп көрсетілді;
- Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
әлеуметтік саясаттың орны мен рөлі көрсетілді;
- Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне әлеуметтік салада қалыптасқан төнер
қауіптер мен қатерлер сараланды;
- қазіргі жаһандану жағдайында халықтың тіршілік ету деңгейі
көрсеткішінің жоғары болуы, тұрғындардың өмір сүру сапасы мен әлеуметтік
стандарттарының тұрақты артуы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін
айқындайтын маңызды факторлардың бірі болып табылатындығы дәлелденді;
- әлеуметтік саясаттың тиімді жүргізілуі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі
мен қоғамның әлеуметтік тұрақтылығының кепілі екені нақтыланды;
- Конституцияда Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады деп жариялағанымен, еліміз әлі де әлеуметтік мемлекет
қалыптасу, нығаю үрдісінде екені жан-жақты негізделді;
- дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізудегі озық тәжірибелерін
ескере отырып, олардың тиімді жақтарын пайдалана отырып, Қазақстан бүгінгі
күнде өзіне тән әлеуметтік саясаттың тың жаңаша үлгісін қалыптастыруда
екені айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздерін саяси,
әлеуметтік ойды қалыптастырушы ежелгі ғұлама ойшылдар мен ғалымдар,
шетелдік және отандық саясаттанушы, әлеуметтанушы, философ, экономист,
құқықтанушы зерттеушілердің әлеуметтік саясат және ұлттық қауіпсіздікке
қатысты ғылыми-теориялық еңбектері құрады.
Тақырыптың зерттелуіне теориялық және нақты фактілерді негізге алған
ғылыми зерттеу жұмыстар, атап айтқанда жалпы саясат, ұлттық қауіпсіздік,
әлеуметтік саясат, әлеуметтік мемлекет мәселелері бойынша зерттеулер,
сонымен қатар қазіргі заманауи отандық, шетелдік зерттеушілердің жаңа
ғылыми мақалалары мен монографиялары, ғылыми еңбектері тақырыпты зерттеуге
теориялық негіз болды.
Диссертациялық зерттеудің деректік негізін 1995 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 11 қазандағы Қазақстан – 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Даму Стратегиясы, Президенттің жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған
Жолдаулары, Қазақстан Республикасының ҚР Ұлттық қауіпсіздігі туралы,
Еңбек кодексі, т.б. заңнамалар құрады.
Сонымен қатар, Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуроодақ, ЮНЕСКО сияқты
халықаралық ұйымдардың ресми құжаттары, халықаралық келісім-шарттар, БҰҰ
Даму Бағдарламалары, екі жақты және көпжақты жасалған декларациялар мен
меморандумдардың негізгі ережелеріне сүйенед.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрлігінің, статистикалық
Агенттігінің мәліметтері мен ақпараттары, басқа да ресми құжаттар, сонымен
қатар мерзімді басылымдардың ақпараттары диссертациялық жұмыста дерек
көздері ретінде пайдаланылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Ғылыми жұмыстағы теориялық
тұжырымдар саясаттану ғылымындағы өзекті саяси-әлеуметтік мәселелерді
зерттеп, зерттеудің жаңа жолдарын толықтыруға, әлеуметтану мен саясаттану
кеңістігін кеңірек зерттеуге бағытталған еңбектерді жазуда көмектеседі.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары оқу орнынан
кейінгі білім мамандықтарының жаңа жіктеуішінде белгіленген Мемлекеттік
саясат, Ішкі саясат, Әлеуметтік саланы мемлекеттік басқару т.б.
пәндерді оқытуда қолдануға болады.
Тәжірибелік құндылығы жұмыстың тұжырымдарынан жасалған қорытындылар
мемлекеттің ішкі саясатының ұлттық қауіпсіздігі мен әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, мемлекеттік әлеуметтік саясатты тиімді
жүргізу, қоғамның саяси-әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету мақсатында
бағдарламалар, концепциялар дайындауда және іске асыруда пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар. Қазақстан Республикасының
ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан мемлекеттік әлеуметтік саясат мәселелерін
зерттеу нәтижесінде ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің
қатарына ену міндетін жүзеге асыру үшін халықтың өмір сүру сапасы мен
әлеуметтік стандарттарын тұрақты арттыра отырып, бәсекеге қабілеттіліктің
маңызы ретінде халықтың әлеуметтік жағдайының көрсеткіші мен тіршілік ету
деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етудің маңызы зор.
2. Нарықтық қатынастың өтпелі кезеңіндегі қазақстандық қоғамның
әлеуметтік бағдарының стратегиясын айқындап, тиімді әлеуметтік саясаттың
ұлттық қауіпсіздікке қатыстылығын назарда ұстаған жөн.
3. Әлеуметтік мемлекет қоғамның қарқынды дамуын қамтамасыз етуді,
әлеуметтік мүдделер мен қажеттіліктерді қанағаттандыруды, лайықты өмір
салтын орнатуды тұрақты ұстаным ретінде қарастырғаны жөн.
4. Әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген, әлеуметтік мүддесі мен
қажеттілігі қанағаттандырылмаған жағдайда халықтың мемлекетке, билікке
деген сенімі жоғалып, олар өз ретінде әлеуметтік наразылықтың бел алуына
әкеледі, сол себепті қоғамдық тұрақсыздану мен ашық қақтығыстарға
жеткізетін қауіп-қатерлерді болдырмаудың жолдарын айқындау керек.
5. Әлеуметтік теңсіздікке жол бермеу, саяси тұрақсыздық пен әлеуметтік
жарылыс қаупін болдырмау үшін барша қазақстандықтардың әлеуметтік
белсенділіктерін, жауапкершіліктерін арттыратын шаралар қолға алынуы
керектігін тұжырымдау маңызды.
6. Қазақстанда орта тапты қалыптастыру және бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігін арттырудың маңыздылығы әлеуметтік саясаттың мәселелерін
шешудегі, саяси әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудағы, сонымен қатар, ең
бастысы, ұлттық қауіпсіздіктің өзекті мәселелерін айқындап берудегі
мүмкіндігі мол екендігі болып табылады.
Диссертацияның сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертация ҚР Президенті
жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Қоғамдық-саяси процестер мен
технологиялар кафедрасында талқыланып, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ
саясаттану кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Автордың тақырып бойынша ғылыми жұмыстары Жаһандану дәуіріндегі
мемлекетік басқару реформаларының проблемалары (Астана, 2008); Мировой
опыт и отечественные традиции управления человеческими реусурсами (Москва,
2008); Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару: басымдықтары мен
бүгінгі болмысы (Астана, 2009); Ғылым және білім - 2009 (Астана, 2009);
Наука и практика управления в ХХІ веке: традиции и тенденции (Барнаул,
2009); Актуальные проблемы города Астаны и современного казахстанского
общества в целом (Астана, 2009); Мемлекеттік басқару жүйесіндегі
стратегиялық жоспарлауды жетілдіру (Астана, 2009); Мировой опыт и
отечественные традиции управления человеческими ресурсами (Москва, 2009);
От кризиса к росту: стратегия инновационного развития (Москва, 2009);
Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуы (Астана, 2010), т.б. халықаралық
ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланып,
Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы (2009), Поиск-Ізденіс
(2009), Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы (2009) журналдарында
жарияланды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация зерттеу жұмысының
мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, 2 тарау, 6 тараушадан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертацияның
көлемі Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және
ғылым саласындағы қадағалау комитеті қоятын талаптарға сәйкес келеді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, мәселенің зерттелу деңгейі
қарастырылып, тақырыпты таңдау негізделді, жұмыстың мақсаты мен міндеттері
айқындалды, зерттеудің нысаны мен пәні, теориялық және әдіснамалық
негіздері, ғылыми жаңалығы мен теориялық-тәжірибелік құндылығы көрсетіліп,
қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар дәйектелді.
Диссертацияның Әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздікті зерттеудің
теориялық-әдіснамалық негіздері деп аталатын бірінші тарау үш тараушадан
тұрады. Оның Әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздіктің анықтамасы және
мәні атты бірінші тараушасында әлеуметтік саясат пен ұлттық қауіпсіздіктің
мәні мен анықтамасы талданды. Әлеуметтанушы ғалымдардың тұжырымы бойынша
ежелден бері өмір сүрген мемлекеттердің барлығында сол кезеңдердің дамуына
тән әлеуметтік саясат жүргізіп, соның негізінде өз қауіпсіздіктерін
қамтамасыз еткен. Қазіргі уақытта әлеуметтік саясат мәселелері халық үшін
де, саясаткерлер мен ғалымдар үшін де аса өзекті проблемаға айналып отыр.
Адам жер бетінде тіршілік етіп, саналы деңгейге жеткеннен бері саясаттың
тиімді сырын, қоғамға тигізер пайдасы мен зиянын өте ерте заманнан түсініп,
өмір сүрген ортаға тән нақтылы саясат жүргізіп, сонымен қатар өз
қауіпсіздіктерін ойлауға мәжбүр болғаны белгілі. Себебі, қандай қоғамда
болмасын саясат негізгі рөл атқарады және оның дұрыс немесе бұрыстығы сол
қоғам мүшелерінің тағдырымен тығыз байланысты.
Саясаттанушы және әлеуметтанушы ғалымдар әлеуметтік саясаттың өзіне тән,
оның көп бағытытылығы мен әр қырлылығын айқындап, мәнін аша түсетін
аяқталған теориясы жоқ деп көрсетеді. Әлеуметтік саясаттың негізгі мәні де,
мақсаты да, нысаны да тек қана адам болғанындықтан, уақыт талабына сай
анықтамасы, мазмұны, бағыты әрдайым жаңа идеялармен, тұжырымдармен
толықтырылып, үнемі дами түсетін болады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде Ф.И. Шарковтың
тұжырымдауынша Әлеуметтік саясат - кең мағынасында қоғамда қолайлы
әлеуметтік ахуалды қалыптастыру, адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында бағытталған ұйымдар мен мекемелер, мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдар іске асыратын практикалық шаралар мен
теориялық принциптердің жиынтығы. Тар мағынасында, әлеуметтік саясат –
азаматтардың қолайлы тіршілік етуіне әлеуметтік демеу көрсету, көмек беру,
қорғау үшін, оларға қажетті өмірлік тұтынуларын қамтамасыз ету үшін
тұрғындардың өмір сүру деңгейін, өмір сүру салтын жаңғырту, арттыру
мақсатындағы қоғамның әлеуметтік аясының ілгері дамытуға бағытталған
мемлекеттің, саяси және әлеуметтік институттардың, т.б. іс-әрекеттері [5,
532-б].
Отандық саясаттанушы Л.Ю. Зайниеваның Мемлекеттік жастар саясаты:
Қазақстан әлемдік тәжірибе тұрғысында еңбегінде Саясаттану
энциклопедиялық сөздігіне сүйене отырып, былайша пайымдайды: Әлеуметтік
саясат дегеніміз мемлекеттің ішкі саясатының басты бағыттарының бірі болып
табылады, бұл саясат мемлекет өзіне қолдау тауып отыратын, өзінің қызметін
және қоғамдық жүйенің орнықтылығын ұлғаймалы ұдайы өндіруге арналған
алғышарт жасайтын ішкі саясатының басты бағыттарының бірі. Әлеуметтік
саясаттың аса маңызды міндеті қоғамдық өмірде тепе-теңдіктің белгілі бір
деңгейіне жету болып табылады, оған жеткізетін жолдар мыналар:
1) ашаршылық, аурулар, табиғи және техногендік апаттар, демографиялық
дүмпулер және т.б. секілді апаттардың салдарының қайталануына жол бермеу
үшін мемлекеттік кепілдіктер беру;
2) белгілі бір елдің қол жеткен тұрмыс деңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған материалдық құралдар мен ұйымдық күш жігерлерді әлеуметтік
шиеленістерді төмендету бағытында сапалық тұрғыдан өзгерту үшін қайта бөлу;
3) репрессиялық құралдармен, мәселен, есірткі бизнесіне қарсы және т.б.
күреспен ұштастыра отырып (салықтар, қаржы құралдары, қайырымдылықты,
кәсіпкерлік бастаманы көтермелеу арқылы) өмір салтын реттеу [6, 39-б].
Мемлекеттің және ондағы басқа да әлеуметтік институттардың халықтың өмір
сүру сапасы мен салтын, жағдайын жетілдіру, азаматтарды әлеуметтік қолдау,
көмек және қорғау сияқты әлеуметтік саланың үдемелі дамуына бағытталған
оның қызметін, іс-әрекетін әлеуметтік саясат деп анықтауға болады.
Адамзат пайда болған күннен бастап өз қауіпсіздігін ойлауға мәжбүр
болғандығы бәрімізге мәлім. Олай болса, ұлттық қауіпсіздік өзінен өзі
қоғамнан бөлек тіршілік ете алмайды. Ол өзінің тіршілік етуі мен дамуын
қамтамасыз ету мақсаты болып табылатын қоғамдық өмірдің барлық жағымен
тығыз байланысты. Жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселелерінің адамзат өрекениетінің даму жолында ұзақ тарихы
бар.
Қауіпсіздік – күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс. Бұл ұғымға көптеген
түсініктемелер мен анықтамалар берілген. Әсіресе, соңғы уақыттарда ресми
құжаттар мен ғылыми әдебиеттерде ұлттық қауіпсіздік, халықаралық
қауіпсіздік, әлеуметтік қауіпсіздік, т.б. тіркестер кездеседі.
Саяси түсіндірме сөздігіне сүйенсек, Қауіпсіздік – қауіп-қатерлерден
қорғаныс, нысанның, құбылыстың немесе процестің басқа нысандардың,
құбылыстардың немесе процестердің тарапынан болатын кері ықпалдарына
қарамай өзінің негізгі белгілері мен мәнін қорғау, сақтау қабілеті, қауіпті
тудыратын факторлар әрекетін шектеу. Қауіпсіздік ұғымын осылайша
түрлендіру, оның адам өмірінің көптеген нысандарына, процестеріне,
құбылыстарына қатысты қолданылуына байланысты [7, 335-б] деп анықталады.
Қауіпсіздік ұғымы әртүрлі елде әрқилы ұғынылып, тарихи кезеңдердің ауысуы
барысында өзгеріп отырған.
Қауіпсіздік ұғымы табиғат-адам-қоғам жүйесіндегі өзара әрекеттің
барлық түрлері және бағыттарымен тығыз байланыстағы нақты тарихи сипатқа ие
күрделі, сан қырлы әлеуметтік құбылыс [8, 21-б].
Қауіпсіздік, сөзсіз адамзат өмірінің алғашқы қажеттіліктерінің біріне
жатады. Халық қауіпсіздік пен тыныштық арқасында еңбек етеді, тынығады,
білім алады және болашақ үшін жоспар жасайды. Қауіпсіздік жағдайда
адамдардың жан, мал, абырой т.б. өмір қызықтары жайындағы ой тыныштығы
қамтамасыз етіледі. Қауіпсіздік әртүрлі салаға бөлінеді. Олардың арасынан
ұжымдық, жеке, материалдық, рухани, экономикалық, әлеуметтік, саяси және
мәдени қауіпсіздікті атап айтуға болады.
Алғаш рет саяси сөздікте "ұлттық қауіпсіздік" түсінігі 1904 жылы АҚШ
Президенті Т.Рузвельттің Панама каналы аймағын біріктіруді "ұлттық
қауіпсіздік" мүддесі ретінде негіздеп көрсеткен АҚШ Конгресіне арнаған
жолдауында қолданылды [9, 31-б], ал алғаш рет ұлттық қауіпсіздік
концепциясының негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым У.Липпман. Ол
басты құндылықтар ұғымын енгізе отырып ұлттық қауіпсіздік және ұлттық
мүдделер катергорияларын теңестіруге жол бермеуге тырысты. Саяси реализм
мектебінің көрнекті өкілі А.Уолферс те қауіпсіздік және ұлттық мүдделер
ұғымдарының аражігін ажыратады [10, 24-б].
Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуының негізгі кезеңдері деп аталатын
екінші тараушада әлеуметтік мемлекеттің қалыптасу үдерісіне тарихи тұрғыда
салыстармалы талдау жасалды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан
Республикасы – әлеуметтік мемлекет құруды мұрат етіп отыр. Яғни, мемлекет
өзінің бар мүмкіндігін, қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы
азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеру үшін бағыттауға міндетті. Бұл істе
мемлекет көмекке шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын халықтың
топтарына басымдық береді. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік
қағидалары, олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі
керек. Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері – адамның даму жағдайлары,
яғни еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы, ертеңгі күнге сенім,
балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері, медициналық қызметке
қолжетімділік және саламатты өмір салты, еңбекке қабілетсіздерді қорғау,
лайықты кәрілік болып табылады.
Әлеуметтік саясат энциклопедиялық сөздігінде ресейлік ғалым Н.Н.
Гриценко әлеуметтік мемлекет ұғымына төмендегідей анықтама береді:
әлеуметтік мемлекет – тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғары болуын және
олардың жұмыспен толық қамтылуын тұрақты қамтамасыз етуге, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының шынайы іске асырылуына, азаматтардың барлығы
қамтылатын қол жетімді, осы заманғы мәдениет, денсаулық, білім жүйесін
құруға, тұрғындардың мүлдем қамтылмаған немесе аз қамтылған топтарына
қолдау, әлеуметтік қызмет көрсету мен әлеуметтік қамтамасыз етуге
бағытталған мықты әлеуметтік саясат жүргізетін, отандық әлеуметтік нарықтық
экономиканы дамытып отырған құқықтық демократиялық мемлекет. Оның
пайымдауынша, әлеуметтік мемлекет ұғымы алғаш рет ғылыми әдебиетте ХІХ
ғасырдың орталарында, Гегель философиясы әсерінің арқасында және
Германиядағы тап күресі мен капитализмнің дамуын талдау нәтижесінде неміс
ғалымдарының еңбектерінде пайда болды [5, 67-б].
Әлеуметтік мемлекет ұғымының Қазақстан ғылымында айналымға енгеніне көп
болған жоқ. Десек те, ол туралы түсінік тұрақтанып, тек ғылымда ғана емес,
сонымен қатар, саясатта да, үгіт-насихатта да, жарияланымдарда да көп
колданылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа
толы ұзақ процесс. Қоғамдық-экономикалық дамудың нәтижесіндегі билік пен
жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мемлекеттің әлеуметтік
мемлекетке өтуін жылдамдатты. Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы –
гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси және құқықтық жағынан
жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғам дамуына жағдай
жасау. Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты – қоғамдағы бейбітшілік пен
татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту,
еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп-
қатерден қорғауға кепілдеме беру. Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты
– саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады. [11, 41-б].
Әлеуметтік мемлекет – кең әлеуметтік негізге сүйенетін және халықтың
өмір сүру деңгейін көтеруге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға және жүзеге асыруға, соңғы жетістіктермен қамтылған денсаулық
сақтау, білім беру жүйелерін құруға, әлеуметтік сапаларды игеруге,
әлеуметтік әлсіз топтарға қолдау көрсетуге, әлеуметтік қақтығыстардың алдын
алуға, бейбіт реттеуге бағытталған белсенді әрі мықты әлеуметтік саясат
жүргізетін демократиялық мемлекет.
Әлемдік тәжірибе тұрғысынан әлеуметтік саясат ерекшеліктері деп
аталатын үшінші тараушада әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру жолында
әлеуметтік саясатты зерттеу бүгінгі уақыт талаптарына сәйкес шетел
тәжірибелерімен салыстырыла отырып қарастырылып, оның күшті және әлсіз
жақтары ашып көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға
өткендіктен, қарқынды экономикалық-саяси жаңғыру ағымында дамыған шет
елдердің әлеуметтік саясат тәжірибелерін меңгеріп, әлемдік деңгейдегі
үрдістерге тең дәрежеде араласу мақсатында мемлекет ішкі саяси-әлеуметтік
қатынастары мүмкіндіктерінің теориялық, құқықтық және қолданбалы негізін
нығайтудың маңызы зор. Әлеуметтік саясаттың басымдықтарының ерекшеліктерін
зерттеу мақсатында әр елдегі жалпы саясаттағы оның алатын орнын, даму
бағыттарын қарастыру өзекті мәселе.
Әлем елдері тарихында өзін әлеуметтік мемлекет ретінде ең алғаш 1949
ГФР, 1958 жылы Франция, 1978 жылы Испания, 1990 жылы КСРО, 1995 жылы
Әзербайжан, Грузия, Түркіменстан, Қазақстан жариялады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік қамсыздандыруға және
әлеуметтік қызметтерді көрсетуге арналған қызметті қамтамасыз ететін
мемлекеттің бағдарламасы арқылы жүзеге асады. Классикалық үлгіде әлеуметтік
қамсыздандыруға әлеуметтік сақтандыру мен қоғам мүшелерінің әлжуаз
топтарына қолдау, көмек көрсетуге деген әлеуметтік жауапкершілігі арқылы
көрініс тауып жүр. Әлеуметтік қызметтер жүйесіне денсаулық сақтау, білім
беру, кәсіби даярлау, еңбекпен қамтамасыз ету және т.б. мемлекет қамтамасыз
ететін қызмет түрлері жатады. Әлемдік тәжірбиеде бұдан да басқа халықты
әлеуметік қорғаудың қалыптасқан үлгілері көп. Әлеуметтік саясат жүргізу
үлгілерін әртүрлі классификациялайды. Олардың көпшілігі әлеуметтік саясатты
жүзеге асыруда мемлекеттің, азаматтық қоғам институттарының және жекелей
азаматтардың қатысу деңгейі мен алатын роліне байланысты принциптерге
негізделген. Геосаяси аспектіде қарастыратын болсақ, скандинавиялық,
континенталды және американ-британдық әлеуметтік саясат үлгілерін көрсетуге
болады.
Әр ел өз ерекшелігіне қарай әлеуметтік саясаттың өзіне тән жаңа үлгісін
құрайды. Мәселен, дамыған Еуропа елдері әлеуметтік саясаттың негізгі екі
үлгісін кеңінен қолданады. Бірінші бисмарктық әлеуметтік саясат үлгісі
бойынша әлеуметтік көмек пен белсенді еңбек қызметі арасында тығыз байланыс
орнатылады. Жеке адам өзінің белсенді еңбек қызметі барысында келісім-шарт
негізінде әлеуметтік қорға мөлшерлі аудармаларын жасап отырады. Кейін бұл
аудармалардан сақтандырушы қорлар құрылып, одан әртүрлі әлеуметтік көмек
көрсетіліп отырады. Мұндай қорларға мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінбейді.
Ал, еңбек белсенділігі төмен отбасылар үшін ұлттық ынтымақтастық ұстанымы
бойынша мемлекеттік органдар арқылы әлеуметтік көмек көрсетіледі, ал
екіншісі беверидждік үлгі бойынша кез келген қоғам мүшесі әл-ауқаты мен
экономикалық белсенділігінің деңгейіне қарамастан денсаулық сақтау,
зейнеткерлік т.б. белгілер бойынша мемлекеттен ең төменгі әлеуметтік көмек
алуға құқылы. Бұл үлгіні ұстанатын елдердегі зейнетақы жүйесінде зейнетке
жеткен әрбір азаматқа белгіленген төлемі бар, ал денсаулық сақтау саласы
бойынша әрбір азамат медициналық сақтандыру жүйесіне автоматты түрде
тіркеледі. Бұл үлгіде де ұлттық ынтымақтастық ұстанымы негізінде ұлттық
байлықты әділетті бөлудің тұжырымдамасы қолданылады [12, 86-б].
ХІХ ғасырдың ортасында мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің рөлінің
жоғарылауының айқындалуы сонша, мемлекеттің әлеуметтік маңыздылығы мен
мемлекеттілік дамуының әлеуметтік реттегіштер теориясы жеткіліксіз болып
шығып, әлеуметтік атрибутты мемлекеттің жаңа сапасын белгілеу қажет болды.
Бұл белгілеу ғылымға 1850 жылы Лоренц фон Штайн енгізген әлеуметтік
мемлекет ұғымы болды [13, 54-б]. Ол әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын
экономикалық және қоғамдық дамуға дағдыландырып, үйретуге міндетті,
өйткені, бірінің дамуы – екіншісінің дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік
мемлекеттің негізгі мәні осы болып табылады деп көрсеткен. ХІХ ғасырдың 80
жылдары Германияда әлеуметтік мемлекет ұғымымен қоса, мемлекеттің саясаты
барлық азаматтардың өмір сүру деңгейін жақсартуға бағытталған деп
түсіндірілетін басқа мемлекеттік береке деген ұғым пайда болды. Сол
уақытта бұл қос ұғымның екеуі де бір түсінікті білдірді және бір-бірімен
бәсекелеспеді. Оларға бастысы азаматтарға әлеуметтік құқықты, ал мемлекетке
- әлеуметттік жауапкершілікті бөліп беру болды.
Әлеуметтік мемлекеттің мәнін түсіру үшін оның белгілерін ажырата білу
қажет. Бірінші белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық
табиғаты, мемлекеттің әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау міндеті
жатады, екінші – әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады,
үшіншісі – бюджеттік-әлеуметтік төлемдер, төртіншісі – әлеуметтік
қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік қорғауды қамтамасыз ететін
мемлекеттік жүйенің болуы саяды, бесіншісі – қоғамның әрбір мүшесіне
мемлекеттің әлеуметтік қолдау көрсетуі жатады, алтыншы – өз азаматтарының
әл-ауқатының жоғары деңгейі үшін, жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан
[11, 40-41-б].
Ал Қазақстанның өзіне тән әлеуметтік саясатының үлгісі мен
тұжырымдамасы әлі қалыптасуда екенін ескерсек, онда бұл аталған екі
үлгінің басты жетістіктері мен тиімді тетіктері нысанаға алынып отыр деп
есептейміз.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік контекстіндегі
әлеуметтік саясат атты екінші тарау да үш тараушадан тұрады.
Қазақстандағы әлеуметтік саланың қазіргі жағдайы мен проблемалары деп
аталатын бірінші тараушада аты айтып тұрғандай бүгінде шешілу кезек
күттірмейтін әлеуметтік мәселелер қарастырылады. Әлеуметтік сала – бұл
үздіксіз молайтуды, дамытуды, барлық әлеуметтік субъектілердің өзара іс-
әрекеті мен қатынасын қамтамасыз ететін қоғамдық өмір тіршілігінің ерекше
кеңістігі.
Еліміздің әлеуметтік даму саласындағы кезек күттірмейтін, яғни тез
шешімін табуды қажет ететін өзекті мәселелер – жұмыссыздықты жою,
кедейшілікті азайту, орта тапты қалыптастыру болып отыр. Жұмыссыздық – бұл
экономикалық белсенді тұрғындардың бір бөлігі белгілі бір уақытқа немесе
үнемі жұмыссыз немес жалақысыз қалуына әкеліп соқтыратын әлеуметтік-
экономикалық құбылыс. Жұмыс күшінің бір бөлігінің еңбек рыногында сұраныс
таппау құбылысы [14, 22-б].
Қазақстанда кедейлік мәселесі нарық қатынастарына өту нәтижесінде
пайда болды. Тұрғындар жаңа экономикалық қатынастарға дайын емес еді, бұл
тұрмыс деңгейінің төмендеуінің елеулі факторына айналды. Әлеуметтік
қоғамның трансформациялануының салдары экономиканың күрт құлдырауына,
жұмыссыздыққа, тұрғындардың табысының төмендеуіне және өткір бюджет
дефицитіне әкеп соқтырды. Жағдай тек 1996 жылы ғана, инфляцияны біршама
тоқтатқаннан кейін, ал 1997 жылы ІЖӨ шамалап өсуіне қол жеткізгеннен соң
тұрақтала бастады. Сол уақыт ішінде ақшалай табыстарының сатып алу
қабілетінің төмендеуіне немесе жұмыстан айрылуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz