XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басындағы Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер: тарихи талдау (1867-1917 жж.)
1 Тақырыптың өзектілігі
2 Тақырыптың зерттелу деңгейі
3 Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
4 Зерттеудің деректемелік негізі
5 Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
6 Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
2 Тақырыптың зерттелу деңгейі
3 Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
4 Зерттеудің деректемелік негізі
5 Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
6 Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алған сәттен басталған саяси-экономикалық, әлеуметтік реформаларды нәтижелі жүргізіп, әлемдік деңгейде даму үшін төл тарихымыздың ақиқатын ашу керектігі күн тәртібінде тұрды. Өркениетке бет бұрған әр халық, әр ел өткен тарихын танып білуі қажет. Өйткені ұлттық тарихты білуге ұмтылу тек өткенге қызығушылықтан емес, болашаққа межелеген мақсаттардың маңыздылық дәрежесін түйсінуден туындайды. Уақыт алға жылжыған сайын өткенді біліп, тарихты таразылау қажеттігі айқын байқалады.
Тәуелсіздік тұғырын иеленген Қазақстан халқы өзінің өткен тарихын танып-білуге шұғыл қадам жасауда. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Халқымыздың тарихы - соғыстардың, әскери жеңістер мен жеңілістердің ғана тарихы емес. Оның қашаннан да жасампаздық сипаты бар. Мемлекет құрып, оны нығайту, қалалар салу, керуен жолдарын тарту, ғылыми трактаттар жазу, төл мәдениетін қалыптастыру - бәрі-бәрі де жасампаздыққа жатады» - деп, Отан тарихының маңыздылығын әділ атап көрсетті [1, 200б]. Елдің егемендігі жария болған кезден ғалымдарымыз өткен жолымызды зерттеп негіздеуге күш-жігерін жұмсауда.
Қазақ даласы түрлі өркениеттер мен мәдениеттер, халықтарды араластырып отырған аймақ болып табылады. Қазақ даласы ұзақ жылдар бойы көршілес елдер мен отырықшы, көшпенді халықтардың бір-бірімен толассыз сауда-экономикалық байланысын жүргізген жері болып есептелді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасыр басында Қазақстанның батыс аймағында сауда-саттық ісі өркендеген болатын. Сауда-саттық ісі елдің экономикалық дамуының барысын, қуатын білдіреді, халықтың әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-тіршілігі мен ахуалына оң ықпалын тигізеді. Соған байланысты, тәуелсіз Қазақстанның тарихындағы сауда ісінің барысын айқындау, оны ғылыми тұрғыда сараптаудың маңызы ерекше. Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелер тарихы ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектерінде баяндалды. Одан кейін бұл тақырыпқа кеңестік дәуірде көптеген зерттеу еңбектері мен монографиялар арналды. Тәуелсіздік жағдайында жарыққа шығарылған еңбектерде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы шаруашылық, сауда ісінің тарихы ұлттық тұрғыдан сарапталды. Бұл еңбектердің көпшілігінде сауда-экономикалық байланыстар, Ішкі Ордада алғашқы ашылған жәрмеңке, оның сауда айналымы, сатылған тауар түрлері, жекелеген жәрмеңкелердің тарихы қарастырылады. Бұл сол тұстағы аймақта қалыптасып, сауданың орталығына айналған жәрмеңкелер желісінің жүйелі зерттелмеген тұстары көп екендігін көрсетеді. Ал, Қазақстанның батыс аймағындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелер, олардың атқарған рөлі, жәрмеңке саудасындағы жетістіктер, қарама-қайшылықтар, маусымдық жәрмеңкелердің қалыптасуындағы ерекшеліктер нақты талдауды талап етеді. Жәрмеңкелер тарихын зерттеп, бұл істің аймақтағы ахуалын ғылыми жолмен айқындап, көпшілікке жариялау маңызды міндеттердің бірі. Батыс өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық даму жүйесінде жәрмеңкелердің маңызы ерекше болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпқа арналған алғашқы еңбектердің тобы ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көре бастады. Батыс Қазақстандағы сауда ісінің өркендеуі, жәрмеңкелік сауда тарихын зерделеуге Қазан төңкерісіне дейін орыс тарихнамасы көп үлес қосты. Зерттеуші-ғалымдар Батыс Қазақстандағы жәрмеңке саудасының даму мәселесі бойынша көлемді мәліметтер жинақтады. Осы уақытта қазақ даласындағы сауда қарым-қатынастарының, тауар-ақша айналымының дамығандығын баяндайтын бірқатар еңбектер жарық көрді. Солардың бірі «Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии» [2] атты жинақ кітабы болып табылады. Онда 1875 жылғы Орынбор айырбас сарайындағы сауданың мән-жайы, барысы сипатталады. Сонымен бірге, Орынбор айырбас саудасынан басқа Ақтөбе, Ырғыз, Елек, Торғай сынды әртүрлі далалық сауда нүктелері болғандығы, дала халқының шаруашылық тауарларын малға айырбастап немесе ақшаға сатқандығы айтылады. ХІХ ғасырдың аяғында жарық көрген еңбектердің көпшілігі қазақ даласында алғаш рет ұйымдастырылып, жұмыс жасаған Ішкі Ордадағы сауда ісі мен жәрмеңкелер тарихына арналды. Қазақстандағы сауда ісінің дамуы, тауар айналымы туралы еңбектер жазған зерттеушілердің бірі А.Н.Тетеревников болатын. А.Н.Тетеревниковтың [3] еңбегінде қазақ жеріндегі сауда ісінің даму барысы, ондағы ерекшеліктері сарапталады. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы сауда ісінің даму тарихын зерттеу жұмыстары бұдан кейінгі уақыттарда жалғасын тапты. Қазақстандағы алғашқы жәрмеңке ашылған Бөкей Ордасының экономикасы, ондағы сауда айналымы туралы ғылыми зерттеулер жарияланды. Солардың бірі А.Н.Харузиннің еңбегін атауға болады [4]. Аталмыш еңбекте Хан Ордасындағы жұмыс жасаған жәрмеңкелер толық сипатталады. Сонымен бірге, И.С.Ивановтың, А.Е.Алекторовтың [5] еңбектерінде қазақ даласындағы кәсіпкерлік, Ішкі Ордадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшеліктері мен сауда қарым-қатынастарының барысы баяндалады. А.И.Добросмысловтың, И.Аничковтың тарихи зерттеулерінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы көптеген мәліметтер беріледі [6].
Тәуелсіздік тұғырын иеленген Қазақстан халқы өзінің өткен тарихын танып-білуге шұғыл қадам жасауда. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Халқымыздың тарихы - соғыстардың, әскери жеңістер мен жеңілістердің ғана тарихы емес. Оның қашаннан да жасампаздық сипаты бар. Мемлекет құрып, оны нығайту, қалалар салу, керуен жолдарын тарту, ғылыми трактаттар жазу, төл мәдениетін қалыптастыру - бәрі-бәрі де жасампаздыққа жатады» - деп, Отан тарихының маңыздылығын әділ атап көрсетті [1, 200б]. Елдің егемендігі жария болған кезден ғалымдарымыз өткен жолымызды зерттеп негіздеуге күш-жігерін жұмсауда.
Қазақ даласы түрлі өркениеттер мен мәдениеттер, халықтарды араластырып отырған аймақ болып табылады. Қазақ даласы ұзақ жылдар бойы көршілес елдер мен отырықшы, көшпенді халықтардың бір-бірімен толассыз сауда-экономикалық байланысын жүргізген жері болып есептелді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасыр басында Қазақстанның батыс аймағында сауда-саттық ісі өркендеген болатын. Сауда-саттық ісі елдің экономикалық дамуының барысын, қуатын білдіреді, халықтың әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-тіршілігі мен ахуалына оң ықпалын тигізеді. Соған байланысты, тәуелсіз Қазақстанның тарихындағы сауда ісінің барысын айқындау, оны ғылыми тұрғыда сараптаудың маңызы ерекше. Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелер тарихы ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектерінде баяндалды. Одан кейін бұл тақырыпқа кеңестік дәуірде көптеген зерттеу еңбектері мен монографиялар арналды. Тәуелсіздік жағдайында жарыққа шығарылған еңбектерде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы шаруашылық, сауда ісінің тарихы ұлттық тұрғыдан сарапталды. Бұл еңбектердің көпшілігінде сауда-экономикалық байланыстар, Ішкі Ордада алғашқы ашылған жәрмеңке, оның сауда айналымы, сатылған тауар түрлері, жекелеген жәрмеңкелердің тарихы қарастырылады. Бұл сол тұстағы аймақта қалыптасып, сауданың орталығына айналған жәрмеңкелер желісінің жүйелі зерттелмеген тұстары көп екендігін көрсетеді. Ал, Қазақстанның батыс аймағындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелер, олардың атқарған рөлі, жәрмеңке саудасындағы жетістіктер, қарама-қайшылықтар, маусымдық жәрмеңкелердің қалыптасуындағы ерекшеліктер нақты талдауды талап етеді. Жәрмеңкелер тарихын зерттеп, бұл істің аймақтағы ахуалын ғылыми жолмен айқындап, көпшілікке жариялау маңызды міндеттердің бірі. Батыс өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық даму жүйесінде жәрмеңкелердің маңызы ерекше болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпқа арналған алғашқы еңбектердің тобы ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көре бастады. Батыс Қазақстандағы сауда ісінің өркендеуі, жәрмеңкелік сауда тарихын зерделеуге Қазан төңкерісіне дейін орыс тарихнамасы көп үлес қосты. Зерттеуші-ғалымдар Батыс Қазақстандағы жәрмеңке саудасының даму мәселесі бойынша көлемді мәліметтер жинақтады. Осы уақытта қазақ даласындағы сауда қарым-қатынастарының, тауар-ақша айналымының дамығандығын баяндайтын бірқатар еңбектер жарық көрді. Солардың бірі «Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии» [2] атты жинақ кітабы болып табылады. Онда 1875 жылғы Орынбор айырбас сарайындағы сауданың мән-жайы, барысы сипатталады. Сонымен бірге, Орынбор айырбас саудасынан басқа Ақтөбе, Ырғыз, Елек, Торғай сынды әртүрлі далалық сауда нүктелері болғандығы, дала халқының шаруашылық тауарларын малға айырбастап немесе ақшаға сатқандығы айтылады. ХІХ ғасырдың аяғында жарық көрген еңбектердің көпшілігі қазақ даласында алғаш рет ұйымдастырылып, жұмыс жасаған Ішкі Ордадағы сауда ісі мен жәрмеңкелер тарихына арналды. Қазақстандағы сауда ісінің дамуы, тауар айналымы туралы еңбектер жазған зерттеушілердің бірі А.Н.Тетеревников болатын. А.Н.Тетеревниковтың [3] еңбегінде қазақ жеріндегі сауда ісінің даму барысы, ондағы ерекшеліктері сарапталады. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы сауда ісінің даму тарихын зерттеу жұмыстары бұдан кейінгі уақыттарда жалғасын тапты. Қазақстандағы алғашқы жәрмеңке ашылған Бөкей Ордасының экономикасы, ондағы сауда айналымы туралы ғылыми зерттеулер жарияланды. Солардың бірі А.Н.Харузиннің еңбегін атауға болады [4]. Аталмыш еңбекте Хан Ордасындағы жұмыс жасаған жәрмеңкелер толық сипатталады. Сонымен бірге, И.С.Ивановтың, А.Е.Алекторовтың [5] еңбектерінде қазақ даласындағы кәсіпкерлік, Ішкі Ордадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшеліктері мен сауда қарым-қатынастарының барысы баяндалады. А.И.Добросмысловтың, И.Аничковтың тарихи зерттеулерінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы көптеген мәліметтер беріледі [6].
1 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
2 Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии. Оренбург, 1877. – 117с.
3 Тетеревников А.Н. Очерк Внутренней торговли Киргизской степи. СПб, 1897.-152с
4 Харузин А.Н. Киргизы Букеевской Орды. Вып.І, М., 1889. - 140с.
5 Иванов И.С. Краткие сведения о ярмарке во Внутренней Киргизской Орде. \\ Памятная книжка Астраханской губернии на 1887. Астрахань. 1887.; Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. Казань: Типо-литография Императорского университета, 1900. - 950. Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.-108с
6 Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. – Оренбург, 1895. – 360 с.; Аничков И. Упадок народного хозяйства в киргизских степях// Русская мысль. – 1902. - № 5.
7 Гельмгольц Д. Оренбургский меновой двор // Известия Оренбургского отдела ИРГО. – 1894. - Вып. 3.
8 Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. Электро - печатное товарищество «Дело». Спб., 1907. - 79 с.
9 Денисов В.И. Ярмарки. СПб., 1911. - 138 c.
10 Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане// Новый Восток, 1926, № 13.
11 Аспандияров Б. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация. Алматы, Қазақ энциклопедиясы. 2007. – 395с.
12 Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. Алматы: Санат, 1995. - 225 б
13 Граммаков Л. Меновая внешняя торговля Оренбургского края. «Степные огни». 1941г, №4., с. 225-235.
14 Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХVIII - началe ХХ вв. - Алма-Ата, 1960. - 350 с.; Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХIХ в. - М., 1964. - 198 с.
15 Дитхтяр Г.А. Внутренняя торговля в дореволюционной России. – М., Изд-во АН СССР, 1960. – 236 с.; Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60—90-е гг. XIX в.), М., 1965; - 468с.
16 Герасимова Э.И. Уральск (Исторический очерк) (1613-1917гг), Алма-Ата, 1969. – 215с.
17 Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХIХ в. – начало ХХ в. (1867-1907 гг.). - Алма-Ата, 1963. - 411 с.
18 Сундетов С.А. Торговля в Казахстане в начале ХХ в. //Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. - Алма-Ата, 1968. – 283 с.
19 Литвинова Т.К. К вопросу о формировании национального торгового капитала в Казахстане // Ученые записки КазГУ: экономика. 1957. Т. 8. вып. 2. - С. 135-147;
20 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867- 1914 гг. Алма-Ата: Наука, 1965.- 347 с.; Галузо П.Г. Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ в./ Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. Алма-Ата, 1968.- 283 с.
21 Ерофеева И.В. Характер торговли и формирование купеческого сословия в городах Северо-Восточного Казахстана в ХIХ в.// Обменные операции городов Сибири периода феодализма. – Новосибирск, 1990. - 233 с.;
22 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в.- 1917 г.). - М., 1986. – 243 с.
23 Кусаинов К.К. Социально-экономическое развитие Тургайской области в конце ХІХ –начале ХХ в. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Москва, 1989. - 181с; Кундакбаева Ж.Б. Казахстан в системе Российской экономики в конце 60-х г. ХІХ в. - 1917г. (на материалах Северо Западных областей). Алма-Ата, 1989. - 157с.
24 Отарбаева Б. Хлебная торговля Казахстана в системе хозяйственных взаимоотношений с Россией в конце ХIХ - начале ХХ вв. на материалах северного и северо-восточного Казахстана: автореф. дис. … канд. ист. наук. - Алматы, 1986. – 24 с.
25 Абенова Б.С. 1868 жылғы әкімшілік басқару реформасының Орынбор өлкесіне енгізілуі және оның зардаптары. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2000. - 192б.; Сариева Р.Х. Колониальная политика царизма в Казахстане: на примере Тургайской области (1868-1914гг). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы, 2002. - 117с.
26 Жакупбекова Д.Ж. Торгово-промышленное предпринимательство в Казахстане во ІІ пол. ХІХ -нач. ХХ в. Алматы, 1993. – 160с.
27 Кожакметова Г.К. Формирование регионального торгового рынка Северо Западного Казахстана и Южного Урала (вторая половина XVIII – ХІХ вв). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Уральск, 2008. – 123 с.
28 Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ –начало ХХ вв.): автореф. дис. ... докт. ист. наук: 070002 - Караганда, 2006. – 40 с.
29 Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХIХ - начало ХХ вв. Исторический аспект ). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. - Алматы, 1995. - 160 с.
30 Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (ХVIII - начало ХХ вв.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. – Актюбинск, 2003. – 283 с.
31 Щеглова Т.К. Ярмарки Западной Сибири и Степных областей во второй половине ХІХ века. Из истории российско-азиатской торговли: Монография. Барнаул, Изд Барнаулского гос пед университета. 2002. -236с.
32 Урдабаева Л.Е. История города Актюбинск и его уезда (1869-1917гг.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. – Костанай, 2001. -158с
33 Кенжалиев И.Н. Бөкей Ордасы (1801-1850). Орал: БҚМУ баспасы. 2001, -170б.
34 Рысбеков Т.З., Бірімжаров Б.К., Құрманалин С.Б., Жақсығалиев Ж.Ж. Батыс Қазақстан облысының тарихы. Орал, 2001. - 203б.
35 Батыс Қазақстан тарихынан. Екі томдық. 2-том. Ақтөбе, Принт-А. – 2006 ж. - 524б.
36 Рысбеков Т.З. Өскен өлке тарихы. Орал, 1997ж, - 180б,; Диалог с историей. Уральск. 2007. - 95с.; Рысбеков Т.З. Бөкей Орда тарихы. Орал, 2001. – 196б.
37 Харабалин Ғ.Е. ХІХ ғасырдағы Бөкей Ордасы. Орал, 2004. – 238б.
38 Сүйінов С. Бөкей Ордасы. Ақтөбе, 2003. – 239б.
39 Құрманбеков Б. Ойыл жәрмеңкесі. Ақтөбе, А-Полиграфия. 2008. - 53б.
40 Бірімжаров Б.К. Кіші Жүз тарихынан. XVIII-XIXғғ. Орал, 2002. - 155б.
41 Ақтөбенің бірінші қалалық старостасы В.И.Мощенскийдің естелігі / Город. Годы. Люди. Жизнь. Документальное повествование об актюбинцах и Актюбинске. В 3 кн. Собранное Ф.Н.и Ю.Ф.Тарасенко. Кн. І. (1868-1920). Актобе, 2006. - 584с.
42 Сабырханов А.Торговая политика царизма в Младшем жузе во второй половине ХVIII века. Известия АН Каз ССР. - 1967г. №6. 44-53с.
43 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих и киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы., Санат. 1996. - 654с.
44 Лобысевич Ф. Киргизская степь Оренбургского ведомоства. Москва., 1891. - 381с.
45 Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.
46 РФ ООММ, 6-қ, 17-т, 37-іс.
47 РФ ОО ММ, 6-қор, 13-т, 3735 -іс.
48 РФ ООММ, 6-қ, 17-т, 37-іс.
49 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8278-іс.
50 РФ ОО ММ, 6-қор, 13-т, 3735 -іс.
51 РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8568 -іс.
52 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 2606-іс.
53 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 1568-іс.
54 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 4318-іс.
55 Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. - Тверь, 1902, Т. 1-3. – 524 с.
56 ҚР ОММ, 78-қ,2-т, 5492-іс.
57 РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8342 -іс.
58 Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
59 «Тургайская газета». 1895г, №9.
60 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 2606-іс.
61 ҚР ОММ, 40-қ, 1-т, 754-іс.
62 Обзор Уральской области за 1888 г. - Уральск, 1889.
63 РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8197 -іс.
64 РФ ОО ММ, 6-қор, 17-т, 201 -іс.
65 Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
66 «Темирская ярмарка». Тургайская газета. 1896г. №85.
67 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 3747-іс.
68 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8391-іс.
69 РФ ОММ, 6-қ, 13-т, 2687-іс.
70 РФ ОММ, 6-қ, 17-т, 202-іс.
71 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8527-іс.
72 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8278-іс.
2 Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии. Оренбург, 1877. – 117с.
3 Тетеревников А.Н. Очерк Внутренней торговли Киргизской степи. СПб, 1897.-152с
4 Харузин А.Н. Киргизы Букеевской Орды. Вып.І, М., 1889. - 140с.
5 Иванов И.С. Краткие сведения о ярмарке во Внутренней Киргизской Орде. \\ Памятная книжка Астраханской губернии на 1887. Астрахань. 1887.; Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. Казань: Типо-литография Императорского университета, 1900. - 950. Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.-108с
6 Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. – Оренбург, 1895. – 360 с.; Аничков И. Упадок народного хозяйства в киргизских степях// Русская мысль. – 1902. - № 5.
7 Гельмгольц Д. Оренбургский меновой двор // Известия Оренбургского отдела ИРГО. – 1894. - Вып. 3.
8 Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. Электро - печатное товарищество «Дело». Спб., 1907. - 79 с.
9 Денисов В.И. Ярмарки. СПб., 1911. - 138 c.
10 Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане// Новый Восток, 1926, № 13.
11 Аспандияров Б. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация. Алматы, Қазақ энциклопедиясы. 2007. – 395с.
12 Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. Алматы: Санат, 1995. - 225 б
13 Граммаков Л. Меновая внешняя торговля Оренбургского края. «Степные огни». 1941г, №4., с. 225-235.
14 Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХVIII - началe ХХ вв. - Алма-Ата, 1960. - 350 с.; Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХIХ в. - М., 1964. - 198 с.
15 Дитхтяр Г.А. Внутренняя торговля в дореволюционной России. – М., Изд-во АН СССР, 1960. – 236 с.; Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60—90-е гг. XIX в.), М., 1965; - 468с.
16 Герасимова Э.И. Уральск (Исторический очерк) (1613-1917гг), Алма-Ата, 1969. – 215с.
17 Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХIХ в. – начало ХХ в. (1867-1907 гг.). - Алма-Ата, 1963. - 411 с.
18 Сундетов С.А. Торговля в Казахстане в начале ХХ в. //Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. - Алма-Ата, 1968. – 283 с.
19 Литвинова Т.К. К вопросу о формировании национального торгового капитала в Казахстане // Ученые записки КазГУ: экономика. 1957. Т. 8. вып. 2. - С. 135-147;
20 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867- 1914 гг. Алма-Ата: Наука, 1965.- 347 с.; Галузо П.Г. Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ в./ Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. Алма-Ата, 1968.- 283 с.
21 Ерофеева И.В. Характер торговли и формирование купеческого сословия в городах Северо-Восточного Казахстана в ХIХ в.// Обменные операции городов Сибири периода феодализма. – Новосибирск, 1990. - 233 с.;
22 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в.- 1917 г.). - М., 1986. – 243 с.
23 Кусаинов К.К. Социально-экономическое развитие Тургайской области в конце ХІХ –начале ХХ в. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Москва, 1989. - 181с; Кундакбаева Ж.Б. Казахстан в системе Российской экономики в конце 60-х г. ХІХ в. - 1917г. (на материалах Северо Западных областей). Алма-Ата, 1989. - 157с.
24 Отарбаева Б. Хлебная торговля Казахстана в системе хозяйственных взаимоотношений с Россией в конце ХIХ - начале ХХ вв. на материалах северного и северо-восточного Казахстана: автореф. дис. … канд. ист. наук. - Алматы, 1986. – 24 с.
25 Абенова Б.С. 1868 жылғы әкімшілік басқару реформасының Орынбор өлкесіне енгізілуі және оның зардаптары. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2000. - 192б.; Сариева Р.Х. Колониальная политика царизма в Казахстане: на примере Тургайской области (1868-1914гг). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы, 2002. - 117с.
26 Жакупбекова Д.Ж. Торгово-промышленное предпринимательство в Казахстане во ІІ пол. ХІХ -нач. ХХ в. Алматы, 1993. – 160с.
27 Кожакметова Г.К. Формирование регионального торгового рынка Северо Западного Казахстана и Южного Урала (вторая половина XVIII – ХІХ вв). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Уральск, 2008. – 123 с.
28 Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ –начало ХХ вв.): автореф. дис. ... докт. ист. наук: 070002 - Караганда, 2006. – 40 с.
29 Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХIХ - начало ХХ вв. Исторический аспект ). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. - Алматы, 1995. - 160 с.
30 Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (ХVIII - начало ХХ вв.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. – Актюбинск, 2003. – 283 с.
31 Щеглова Т.К. Ярмарки Западной Сибири и Степных областей во второй половине ХІХ века. Из истории российско-азиатской торговли: Монография. Барнаул, Изд Барнаулского гос пед университета. 2002. -236с.
32 Урдабаева Л.Е. История города Актюбинск и его уезда (1869-1917гг.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. – Костанай, 2001. -158с
33 Кенжалиев И.Н. Бөкей Ордасы (1801-1850). Орал: БҚМУ баспасы. 2001, -170б.
34 Рысбеков Т.З., Бірімжаров Б.К., Құрманалин С.Б., Жақсығалиев Ж.Ж. Батыс Қазақстан облысының тарихы. Орал, 2001. - 203б.
35 Батыс Қазақстан тарихынан. Екі томдық. 2-том. Ақтөбе, Принт-А. – 2006 ж. - 524б.
36 Рысбеков Т.З. Өскен өлке тарихы. Орал, 1997ж, - 180б,; Диалог с историей. Уральск. 2007. - 95с.; Рысбеков Т.З. Бөкей Орда тарихы. Орал, 2001. – 196б.
37 Харабалин Ғ.Е. ХІХ ғасырдағы Бөкей Ордасы. Орал, 2004. – 238б.
38 Сүйінов С. Бөкей Ордасы. Ақтөбе, 2003. – 239б.
39 Құрманбеков Б. Ойыл жәрмеңкесі. Ақтөбе, А-Полиграфия. 2008. - 53б.
40 Бірімжаров Б.К. Кіші Жүз тарихынан. XVIII-XIXғғ. Орал, 2002. - 155б.
41 Ақтөбенің бірінші қалалық старостасы В.И.Мощенскийдің естелігі / Город. Годы. Люди. Жизнь. Документальное повествование об актюбинцах и Актюбинске. В 3 кн. Собранное Ф.Н.и Ю.Ф.Тарасенко. Кн. І. (1868-1920). Актобе, 2006. - 584с.
42 Сабырханов А.Торговая политика царизма в Младшем жузе во второй половине ХVIII века. Известия АН Каз ССР. - 1967г. №6. 44-53с.
43 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих и киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы., Санат. 1996. - 654с.
44 Лобысевич Ф. Киргизская степь Оренбургского ведомоства. Москва., 1891. - 381с.
45 Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.
46 РФ ООММ, 6-қ, 17-т, 37-іс.
47 РФ ОО ММ, 6-қор, 13-т, 3735 -іс.
48 РФ ООММ, 6-қ, 17-т, 37-іс.
49 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8278-іс.
50 РФ ОО ММ, 6-қор, 13-т, 3735 -іс.
51 РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8568 -іс.
52 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 2606-іс.
53 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 1568-іс.
54 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 4318-іс.
55 Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. - Тверь, 1902, Т. 1-3. – 524 с.
56 ҚР ОММ, 78-қ,2-т, 5492-іс.
57 РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8342 -іс.
58 Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
59 «Тургайская газета». 1895г, №9.
60 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 2606-іс.
61 ҚР ОММ, 40-қ, 1-т, 754-іс.
62 Обзор Уральской области за 1888 г. - Уральск, 1889.
63 РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8197 -іс.
64 РФ ОО ММ, 6-қор, 17-т, 201 -іс.
65 Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
66 «Темирская ярмарка». Тургайская газета. 1896г. №85.
67 ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 3747-іс.
68 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8391-іс.
69 РФ ОММ, 6-қ, 13-т, 2687-іс.
70 РФ ОММ, 6-қ, 17-т, 202-іс.
71 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8527-іс.
72 РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8278-іс.
XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басындағы Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер:
тарихи талдау (1867-1917 жж.)
07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Орал, 2010
Жұмыс Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтының
Қазақстан Республикасының тарихы кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор
А.Н.Абдоллаев
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Х. Табылдиев
тарих ғылымдарының
кандидаты
И.Ө.Исенов
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық
университетінің
Қазақстан
тарихы кафедрасы
Диссертация 2010 жылы 31 мамыр күні сағат 10.00-де М.Өтемісов атындағы
Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті жанындағы БД 14.61.26 Біріккен
Диссертациялық Кеңестің мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 090000, Орал қаласы, Достық даңғылы, 162.
Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік
университетінің ғылыми кітапханасынан танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 30 сәуір таратылды.
Диссертациялық Кеңестің
Ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының докторы ,
профессор
Б.Г.Шинтимирова
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алған сәттен басталған саяси-
экономикалық, әлеуметтік реформаларды нәтижелі жүргізіп, әлемдік деңгейде
даму үшін төл тарихымыздың ақиқатын ашу керектігі күн тәртібінде тұрды.
Өркениетке бет бұрған әр халық, әр ел өткен тарихын танып білуі қажет.
Өйткені ұлттық тарихты білуге ұмтылу тек өткенге қызығушылықтан емес,
болашаққа межелеген мақсаттардың маңыздылық дәрежесін түйсінуден туындайды.
Уақыт алға жылжыған сайын өткенді біліп, тарихты таразылау қажеттігі айқын
байқалады.
Тәуелсіздік тұғырын иеленген Қазақстан халқы өзінің өткен тарихын
танып-білуге шұғыл қадам жасауда. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Халқымыздың
тарихы - соғыстардың, әскери жеңістер мен жеңілістердің ғана тарихы емес.
Оның қашаннан да жасампаздық сипаты бар. Мемлекет құрып, оны нығайту,
қалалар салу, керуен жолдарын тарту, ғылыми трактаттар жазу, төл мәдениетін
қалыптастыру - бәрі-бәрі де жасампаздыққа жатады - деп, Отан тарихының
маңыздылығын әділ атап көрсетті [1, 200б]. Елдің егемендігі жария болған
кезден ғалымдарымыз өткен жолымызды зерттеп негіздеуге күш-жігерін
жұмсауда.
Қазақ даласы түрлі өркениеттер мен мәдениеттер, халықтарды араластырып
отырған аймақ болып табылады. Қазақ даласы ұзақ жылдар бойы көршілес елдер
мен отырықшы, көшпенді халықтардың бір-бірімен толассыз сауда-экономикалық
байланысын жүргізген жері болып есептелді. ХІХ
ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасыр басында Қазақстанның батыс аймағында
сауда-саттық ісі өркендеген болатын. Сауда-саттық ісі елдің экономикалық
дамуының барысын, қуатын білдіреді, халықтың әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-
тіршілігі мен ахуалына оң ықпалын тигізеді. Соған байланысты, тәуелсіз
Қазақстанның тарихындағы сауда ісінің барысын айқындау, оны ғылыми тұрғыда
сараптаудың маңызы ерекше. Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелер
тарихы ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектерінде
баяндалды. Одан кейін бұл тақырыпқа кеңестік дәуірде көптеген зерттеу
еңбектері мен монографиялар арналды. Тәуелсіздік жағдайында жарыққа
шығарылған еңбектерде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы шаруашылық, сауда
ісінің тарихы ұлттық тұрғыдан сарапталды. Бұл еңбектердің көпшілігінде
сауда-экономикалық байланыстар, Ішкі Ордада алғашқы ашылған жәрмеңке, оның
сауда айналымы, сатылған тауар түрлері, жекелеген жәрмеңкелердің тарихы
қарастырылады. Бұл сол тұстағы аймақта қалыптасып, сауданың орталығына
айналған жәрмеңкелер желісінің жүйелі зерттелмеген тұстары көп екендігін
көрсетеді. Ал, Қазақстанның батыс аймағындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелер, олардың атқарған рөлі, жәрмеңке
саудасындағы жетістіктер, қарама-қайшылықтар, маусымдық жәрмеңкелердің
қалыптасуындағы ерекшеліктер нақты талдауды талап етеді. Жәрмеңкелер
тарихын зерттеп, бұл істің аймақтағы ахуалын ғылыми жолмен айқындап,
көпшілікке жариялау маңызды міндеттердің бірі. Батыс өңірінің ХІХ ғасырдың
екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық
даму жүйесінде жәрмеңкелердің маңызы ерекше болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпқа арналған алғашқы еңбектердің
тобы ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көре бастады. Батыс Қазақстандағы
сауда ісінің өркендеуі, жәрмеңкелік сауда тарихын зерделеуге Қазан
төңкерісіне дейін орыс тарихнамасы көп үлес қосты. Зерттеуші-ғалымдар Батыс
Қазақстандағы жәрмеңке саудасының даму мәселесі бойынша көлемді мәліметтер
жинақтады. Осы уақытта қазақ даласындағы сауда қарым-қатынастарының, тауар-
ақша айналымының дамығандығын баяндайтын бірқатар еңбектер жарық көрді.
Солардың бірі Материалы по статистике, географии, истории и этнографии
Оренбургской губернии [2] атты жинақ кітабы болып табылады. Онда 1875
жылғы Орынбор айырбас сарайындағы сауданың мән-жайы, барысы сипатталады.
Сонымен бірге, Орынбор айырбас саудасынан басқа Ақтөбе, Ырғыз, Елек, Торғай
сынды әртүрлі далалық сауда нүктелері болғандығы, дала халқының шаруашылық
тауарларын малға айырбастап немесе ақшаға сатқандығы айтылады.
ХІХ ғасырдың аяғында жарық көрген еңбектердің көпшілігі қазақ
даласында алғаш рет ұйымдастырылып, жұмыс жасаған Ішкі Ордадағы сауда ісі
мен жәрмеңкелер тарихына арналды. Қазақстандағы сауда ісінің дамуы, тауар
айналымы туралы еңбектер жазған зерттеушілердің бірі А.Н.Тетеревников
болатын. А.Н.Тетеревниковтың [3] еңбегінде қазақ жеріндегі сауда ісінің
даму барысы, ондағы ерекшеліктері сарапталады. ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы Қазақстандағы сауда ісінің даму тарихын зерттеу жұмыстары
бұдан кейінгі уақыттарда жалғасын тапты. Қазақстандағы алғашқы жәрмеңке
ашылған Бөкей Ордасының экономикасы, ондағы сауда айналымы туралы ғылыми
зерттеулер жарияланды. Солардың бірі А.Н.Харузиннің еңбегін атауға болады
[4]. Аталмыш еңбекте Хан Ордасындағы жұмыс жасаған жәрмеңкелер толық
сипатталады. Сонымен бірге, И.С.Ивановтың, А.Е.Алекторовтың [5]
еңбектерінде қазақ даласындағы кәсіпкерлік, Ішкі Ордадағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың ерекшеліктері мен сауда қарым-қатынастарының барысы
баяндалады. А.И.Добросмысловтың, И.Аничковтың тарихи зерттеулерінде ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірі
туралы көптеген мәліметтер беріледі [6].
Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аймақтық сауданың
қалыптасуында Орынбор айырбас сарайының маңызы зор болды. Бұл сауда нүктесі
қазақ даласындағы сауданың дамуына серпін берді. Орынбор айырбас сарайының
қызметі туралы Д.Гельмгольцтың еңбегін ерекшелеуге болады. Еңбекте ХІХ
ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында жәрмеңке саудасының
өрістегендігін, сатылып, айырбасталған тауарлардың тізімдері айқындалады
[7]. Тарихшы Т.Седельников Борьба за землю в Киргизской степи аты
еңбегінде ХІХ ғасыр аяғындағы қазақ халқының отырықшы егіншілікті
шаруашылыққа өтуі салдарына талдау жасайды. Осы уақытта қалыптасқан бірнеше
шаруашылық түрлерінің қалыптасқандығын, дамығандығын көрсетеді [8]. 1911
жылы жарық көрген В.И.Денисовтың Ярмарки атты еңбегінде ХІХ ғасырдың аяғы
ХХ ғасыр басындағы Қазақстан жеріндегі жәрмеңкелерге талдау жасалады [9].
Онда далалық аймақтағы жәрмеңкелердің саны, жұмыс жасаған уақыты толық
талданады. Қазақстанның батыс аймақтарындағы жәрмеңкелер тарихын зерттеу
кеңестік дәуірде өз жалғасын тапты. Мысалы, П.Иванов Қазақстандағы
жәрмеңкелердің желісін біртұтас шаруашылық-экономикалық жүйе ретінде
қарастыра отырып, талдау жасайды [10].
Зерттеуші Б.Аспандияров өз монографиясында Бөкей Ордасының құрылу
себептерін айқындай отырып, хандықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын,
сауда ісі мен кәсіпкерліктің қалыптасу процесін талдаған [11]. Әсіресе, хан
ордасындағы жәрмеңке, ондағы сауда айналымына сипаттама береді. Телжан
Шонанұлы өз еңбегінде Ішкі Бөкей ордасындағы жер мәселесін талдай отырып,
қазақ халқының саудаға айрықша мән беріп отырғандығын айтады [12].
Қазақ даласында жылдар бойы жұмыс жасаған жәрмеңкелердің қызметін,
айырбас сауда желісіндегі отарлық сипаттың басымдылығын талдаған зерттеу
еңбектерінің бірі Л.Граммаковтың Меновая внешняя торговля Оренбургского
края атты еңбегі болып табылады [13]. Еңбекте ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы сауда-саттық ісі, тауар-ақша айналымы, қазақ даласындағы
жәрмеңке саудасының өркендеуінде Орынбор айырбас сарайының маңызы
ерекшеленеді. Сонымен қатар, Орынбор айырбас сарайының патша үкіметінің
қазақ даласын отарлау саясатындағы бір нүктесі екендігін нақтылайды.
Зерттеуші ғалымдар Н.Г.Аполлова мен М.К.Рожкованың [14] зерттеулерінде
Ресейдің ұлт аймақтарда жүргізген әлеуметтік экономикалық байланыстарының
бағыты зерделенеді. Бұл еңбектер бай мұрағат құжаттарының негізінде
жазылған. М.К.Рожкованың Экономические связи России со Средней Азией в 40-
е, 60-е годы ХIХ в монографиясында ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары артып, қазақ даласына
астық, өнеркәсіп өнімдері, мата мақта өнімдері әкелініп, Қазақстаннан мал,
мал өнімдері Ресейге тасылғандығы айқындалады. Қазақстан жеріндегі
жәрмеңкелерге Саратов, Тамбов, Воронеж, Пенза, Мәскеу, Ярослав, Кострома,
Рязань жерінен саудагерлер келгендігі айтылады. М.К.Рожкова өз зерттеуінде
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Орта Азия және Қазақстанмен саудада Орынбор
кедені мен орынборлық көпестердің қызметін жоғары бағалайды. Н.Г.Аполлова
керсінше, бұл уақытта батыс сібірлік көпестердің қызметінің күшейгендігін
көрсетеді.
Г.А.Дихтярдың Внутренняя торговля в дореволюционной России атты
еңбегінде ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ішкі саудасы
және сауда капиталын орталықтандыру мен концентрациялау барысы талданады.
ХІХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда қарым-
қатынастары, жалпы саудадағы жәрмеңке саудасының үлесі А.Халфиннің
зерттеуінде сипатталады [15].
Орал қаласындағы жәрмеңке саудасының тарихын, сауда айналымын, саудаға
салынған тауарлардың түрлері Э.И.Герасимованың Уральск (Исторический
очерк) (1613-1917 гг.) атты еңбегінде толық талданады. Мысалы, еңбекте:
Оралдағы ішкі сауданы екі санатқа бөліп қарауға болады: уақытша (облыс
бойынша базарлар мен жәрмеңкелер және айырбас сарайлары) және тұрақты сауда
(лавкалар, қаладағы дүкендер). ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарында жәрмеңкелер
сауданы ұйымдастырудың негізгі формасы болды. ХІХ ғасырдың 70 жылдарында
Орал қаласындағы ең ірі жәрмеңке Петровский жәрмеңкесі болатын. Ондағы
сауда айналымы 1885 жылы 174584 сом болды, - делінген [16, с.86].
ХХ ғасырдың 60 жылдарында жарық көрген ғылыми зерттеулер мен
монографиялардың қатарында Б.С.Сүлейменовтың зерттеуін ерекшелеуге болады
[17]. Еңбекте автор Қазақстандағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
отырықшы-егіншіліктің даму барысына тоқталады. ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы Қазақстандағы сауданың сипаты, түрі, сауда капиталының
қалыптасу мәселелері С.А.Сүндетовтың еңбегінде сарапталады [18]. Онда автор
ХХ ғасырдың басында қазақ даласына сауда капиталының енуі, ақша
қатынастарының дамуы Қазақстанда жергілікті рыноктардың қалыптасуына жағдай
жасады деп түйіндейді. Қазақстандағы тауар-ақша қатынастарының өрістеуі,
оның нәтижесінде қалыптасқан ұсақ, орта, ірі сауда буржуазиясының қалыптасу
үрдістері Т.К.Литвинованың еңбектерінде талданады [19]. Әсіресе, сауда-
саттық байланыстары барысында алыпсатарлар, саудагерлердің, делдалдардың
қалыптасқандығын көрсетіп, олардың қызметтеріне толық сипат береді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары, тауар айналымының дамуы
П.Г.Галузоның еңбектерінде анықталады. ХІХ ғасыр аяғындағы мал
шаруашылығының дағдарысқа ұшырауы, Қазақстанның жекелеген аудандарында
жәрмеңке саудасының дамуы, тауар, ақша айналымының өсімі айқындалады [20].
Жәрмеңке саудасының дамуы мен Қазақстанның солтүстік шығыс өңірінде
сауда табының қалыптасу тарихы зерттеуші-ғалым И.В.Ерофееваның еңбегінде
баяндалады. Қазақ даласындағы ішкі сауданың дамуындағы жәрмеңкенің
қызметін, түрлерін, рөлін айқындайды [21]. Қазақстандағы ХІХ ғасырдың
аяғындағы этнодемографиялық өзгерістердің барысы, оның сауда мен сауда
рыногына ықпалы тарихшы-ғалым Н.Е.Бекмаханованың зерттеулерінде талданады
[22]. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның аймақтық
әлеуметтік-экономикалық даму мәселесі К.К.Кусаиновтың, Ж.Б.Қундакбаеваның
кандидаттық диссертациялық жұмыстарында талданады [23]. ХІХ ғасыр аяғы мен
ХХ ғасыр басындағы Ресеймен шаруашылық байланыстар жүйесіндегі Солтүстік
және Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы астық саудасының даму тарихы
Б.Отарбаеваның диссертациялық жұмысында баяндалады [24].
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін отандық тарихнамада патша үкіметінің
қазақ даласында жүргізген отарлау саясатын, оның барысы мен бағытын
айқындаған, қазақ даласындағы сауда байланыстары барысындағы отарлық
саясаттың көрінісін талдаған көптеген зерттеу еңбектері жарық көріп,
кандидаттық диссертациялық жұмыстар жазылды. Олардың арасында
Б.С.Абенованың, Р.Х.Сариеваның кандидаттық диссертациялық жұмыстарын
ерекшелеуге болады [25]. Отандық тарихнамада Ресей экономикасы жүйесіндегі
Қазақстанның рөлін айқындау тақырыбында бірқатар диссертациялық зерттеулер
жарық көрді. Д.Ж.Жакупбекованың диссертациялық жұмысында [26] Қазақстандағы
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы кәсіпкерліктің дамуы,
сауда саласындағы кәсіпкерлік, оның түрлері, өнеркәсіп саласындағы
кәсіпкерлік, кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясат сарапталса, XVIII
ғасырдың екінші жартысы – XIX ғасырдағы Солтүстік-Батыс Қазақстан мен
Оңтүстік Оралдағы аймақтық сауда рыногының қалыптасу тарихы
Г.К.Кожакметованың кандидаттық диссертациялық жұмысында талданады [27].
К.Ж.Абиловтың докторлық диссертациялық жұмысында Қазақстандағы ХІХ ғасырдың
екінші жартысы - ХХ ғасыр басындағы сауда-саттық пен кәсіпкерліктің
қалыптасу тарихы талданады [28]. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі жәрмеңкелер желісінің қалыптасуы
мен ішкі рыноктың қалыптасу процесіндегі оның рөлі С.Н. Наумовтың
зерттеуінде қарастырылады [29].
Еділ Орал бойы мен Солтүстік-Батыс Қазақстан халықтарының сауда
байланыстарының мәселелері тарихшы Г.С.Султангалиеваның зерттеуінде
қарастырылады [30]. Әсіресе, осы уақыттағы аймақтық сауда рыногы
механизмінің қалыптасу ерекшеліктері, сауда қарым-қатынастары барысындағы
татар сауда буржуазиясының рөлі айқындалады.
Ресей мен Қазақстан арасындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы сауда
байланыстарының барысы, жәрмеңке саудасы көптеген құжаттық материалдар
негізінде жазылған Т.К.Щеглованың монографиясында талданады [31]. Қазіргі
Батыс Сібір, Оңтүстік Орал, Солтүстік және Солтүстік-Батыс Қазақстан
территориясындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы жәрмеңкелер желісінің
қалыптасуы мен дамуы мәселелері қарастырылады.
Ақтөбе қаласы мен оның уездерінің тарихын, экономикасын, қала мен ауыл
арасындағы сауда байланыстарының барысын талдауға Л.Е.Урдабаеваның История
города Актюбинск и его уезда атты кандидаттық диссертациялық жұмысы
арналады [32]. Мысалы, диссертациялық жұмыста Ақтөбе бекінісінде ең бірінші
жәрмеңке 1870 жылдан бастап жұмыс жасай бастағандығы, бірақ, оның ақша
айналымы мардымды болмағандығы, көп кешікпей жәрмеңкелік сауда Ақтөбе
бекінісі мен оның уездерінің экономикалық өмірінде маңызды рөлге ие
болғандығы баяндалады. Жалпы Қазақстанның батыс аймақтарындағы жергілікті
сауда қарым-қатынастары, жәрмеңкелердің құрылуы, сауда капиталының дамуы
көптеген зерттеушілер еңбегінен орын алған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ішкі Бөкей Ордасында ашылған тұңғыш
жәрмеңкенің тарихы, оның қазақ даласында атқарған қызметін жан жақты
сараптаған зерттеуші-ғалымдар еңбектері көптеп жарияланды. Мұрағат
материалдары негізінде Бөкей Ордасының тарихын зерттеген тарихшы ғалым
И.Н.Кенжалиевтың еңбектерінде Бөкей Ордасының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы, сауда-саттық, кәсіпкерліктің дамуы талданады [33].
Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
әлеуметтік-экономикалық дамудың барысы, сауданың даму мәселелерін зерттеуге
жергілікті ғалымдар үлестерін қосты. Батыс Қазақстан облысының ерте
заманнан күні бүгінге дейінгі тарихының негізгі мәселелері концептуальды
тұрғыдан ой елегінен өткізілген Батыс Қазақстан облысының тарихы атты
ұжымдық еңбекте [34] ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Батыс Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық өміріндегі капиталистік сауда қатынастарының дамуы
талданады. Батыс Қазақстан аймағындағы жәрмеңкелік сауданың бағыты туралы
материалдар Батыс Қазақстан тарихынан атты екі томдық еңбекте жинақталған
[35].
Академик Т.З.Рысбеков Бөкей Ордасындағы сауда ісінің дамуы мен Батыс
Қазақстандағы жәрмеңкелердің қалыптасу тарихын өз еңбектерінде талдайды.
Ғалым Ішкі Орда тарихын кешенді түрде зерттеу барысында ондағы
жәрмеңкелердің рөліне тоқталады. Сауданың тұрақты және маусымдық түрлерінің
даму бағыттарын айқындайды [36].
ХІХ ғасырдағы Ішкі Бөкей Ордасының шаруашылығы мен экономикасы, ондағы
жәрмеңкелер, жәрмеңкедегі сауда айналымының барысы Ғ.Е.Харабалинның ХІХ
ғасырдағы Бөкей Ордасы еңбегінде жан-жақты талданады. Еңбекте ХІХ ғасырдың
алғашқы ширегіндегі Бөкей Орда қазақтары шаруашылығының даму динамикасының
ерекшеліктері, жетістігі, құрылымы айқындалады [37]. Бөкей Ордасының
әлеуметтік жағдайы, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы сауда-саттық ісінің
дамуы, жәрмеңкелердегі сауда айналымының барысы С.Сүйіновтың еңбегінде
қарастырылады [38]. Б.Құрманбеков Ойыл жәрмеңкесі деп аталатын еңбегінде
ХІХ ғасырдың орта кезінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі
капиталистік сауда қатынастарының дамуының ерекше түрі жәрмеңке саудасының
Ойыл өңірінде өркендеу тарихын мұрағаттық нақты деректер негізінде
баяндайды [39].
ХІХ ғасырдағы патша өкіметінің отарлық саясатының күшеюі қамал, бекініс
шептерінің салынып, жергілікті халықтың отырықшылыққа көшіп, егіншілік пен
сауда ісін дамытуына ықпалы Б.Қ.Бірімжаровтың Кіші Жүз тарихынан. XVIII-
XIXғғ. атты оқу құралында талданады [40].
Бұл аталған тарихнамалық зерттеулер Батыс Қазақстандағы сауда-саттық
пен жәрмеңкелердің тарихына объективті баға беру қажеттілігін, сонымен
қатар, ғылыми тұрғыдан құндылығын көрсетеді. Бірақ, тарихнамалық талдау
Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
жәрмеңкелер тарихы мәселесінің бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанына
айналмағандығын дәлелдейді. Қазақстанның тәуелсіздік тұғырын иеленуі
тарихты тереңдей зерделеп, сараптауға деген халықтың ынтасын арттырды.
Қазақстанның батыс өңіріндегі жәрмеңке саудасы даму тарихының күні бүгінге
дейін жүйелі түрде қарастырылмауы да өлке тарихындағы өзекті мәселелердің
қайта саралануын қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының алдына
қойған мақсаты – ХІХ ғасыр екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы Батыс
Қазақстандағы жәрмеңкелердің даму тарихын ғылыми негізде жан-жақты талдау,
сараптау болып табылады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында мынадай
міндеттерді шешу көзделеді:
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның батыс өңіріне капиталистік
қатынастардың енуі, оның елдегі әлеуметтік экономикалық өмірге ықпалын
сараптау;
- Батыс Қазақстан аймағындағы жәрмеңкелер желісінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін айқындау;
- Елдің әлеуметтік құрылымындағы өзгерістерге жәрмеңкелердің тигізген
ықпалын талдау;
- Сыртқы сауданың дамуындағы жәрмеңкелердің рөлін анықтау;
- Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы жәрмеңкелердің демографиялық ахуалға, мәдениетке қосқан оң
ықпалын таразылау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері Батыс Қазақстандағы
жәрмеңкелердің қалыптасуы мен дамуы жүзеге асқан ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың басы, яғни 1867-1917 жылдар аралығын қамтиды.
Зерттеу нысаны ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы, яғни 1867-1917 жылдар аралығындағы Батыс Қазақстандағы сауда-
саттықтың қалыптасуы мен кезеңдері, жәрмеңкелер желісінің қалыптасуы,
маусымдық жәрмеңкелердің маңызы туралы мәселелер назарға алынған.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен әдістері. Зерттеу жұмысында
методологиялық негіз ретінде жалпы ғылымдық тарихи таным, тарихи жүйелілік
және гуманистік таным заңдылығы мен өркениеттілік құндылықтар тұрғысынан
пайымдау алынды. Тарихи таным қағидасы жәрмеңкенің қалыптасуы, даму және
нақты тарихи жағдаяты мен өзіндік ерекшелігін түйсіну,оларды дұрыс
бағалауда жатыр. Нақты материалдарды талдау және жинақтау, жүйелендіру
сияқты әдістер негізінде жүргізілді.
Зерттеудің деректемелік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында негізгі
тарихи дерек көзі ретінде Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
мұрағаты, Ресей Федерациясы Орынбор Облыстық Мемлекеттік мұрағатының
қорларында сақталған материалдар пайдаланылды.
1.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының (ҚР
ОММ) 25 - қоры (Торғай облыстық басқармасы), 78-қоры (Ішкі Орданы басқару
жөніндегі Уақытша Кеңес), 40-қоры (Маңғыстау облысытық басқармасы).
№ 25 - қорда Ақтөбеде жыл сайын жәрмеңке ашу, Торғай облысында жәрмеңке
ашу туралы мәселе, жәрмеңкелер жұмысы барысындағы тәртіпсіздіктер туралы
Торғай губерниясындағы жазбалар, хаттар, әр жылдардағы
Торғай, Ақтөбе өңірлеріндегі жәрмеңкелердің жұмысы, Ырғыздағы жәрмеңке
саудасы туралы ақпараттар, Ішкі Қырғыз Ордасындағы жәрмеңке саудасының
барысы туралы мәліметтер айтылады.
№ 78 - қорда Нарын құмындағы күзгі және көктемгі жәрмеңкелер туралы
есептері, Маңғыстау мен Форт Александровскідегі айырбас саудасының жұмысы
туралы мәліметтер, Жаңа Өзендегі күзгі жәрмеңке туралы материалдар, Бөкей
хандығындағы жәрмеңкелерді өткізу бойынша ережелер, Таловка ауылындағы
жәрмеңкенің өткізілуі бойынша құнды ақпараттар жинақталған.
№ 40 - қорда Маңғыстау уезі халқының Астрахань қаласына тауар апаруға
рұқсат туралы куәлік алу туралы жазған өтініштері, Петровский мен
Николаевский жәрмеңкелер, қазақтар мен түркімендердің базар аумағын өзгерту
туралы өтініштері, Ахун хуторында мал сату туралы жазба кітабының
ақпараттары, онда күзгі жәрмеңке өткізу туралы мәліметтер сақталған.
2. Ресей Федерациясының Орынбор Облыстық Мемлекеттік мұрағатының (РФ
ООММ) 6 - қоры (Орынбор генерал-губернаторлығының кеңсесі),
12 - қоры (Торғай облыстық комитеті).
№ 6 - қорда Ішкі Ордада жәрмеңкені ашудың мерзімін айқындау туралы
мәліметтер, ондағы сауда айналымы туралы ақпарат, Калмыков уезіндегі
жәрмеңке ашу, жәрмеңке саудасындағы Орынбор айырбас сарайының маңызы туралы
мол мағлұматтар бар.
№ 12 - қорда Торғай облысы бойынша жәрмеңке саудасы, сауда айналымының
барысы туралы мәліметтер жинақталған.
Тарихи құнды деректердің бірі сол уақытта өмір сүріп, жазбаша естелік
қалдырған Ақтөбе бекінісінің алғашқы старостасы болған В.И.Мощенский
болатын. Оның естелігінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қаланың
әлеуметтік-экономикалық өмірінің аспектісі сипатталады [41].
Деректердің келесі тобына Орал, Торғай облыстарының статистикалық
шолулары, осы қалалардың Адрес-календарьлары жатады. Бұл құжаттардың
көпшілігінен мәселені тереңірек зерттеуге мүмкіндік беретін көп қырлы
мағлұматтар алуға болады. 1879-1915 жылдардың аралығында шығып тұрған
Шолулар ресми сипат алған жоқ, олардың көпшілігі асығыс шығарылып,
келтірілген кейбір мәліметтер жылдан-жылға қайталанып тұрды. Сонымен қатар,
диссертациялық жұмыста Статистикалық шолулар маңызды құжат ретінде
кеңінен пайдаланылды.
Торғай облысының Адрес-календарында жәрмеңкелер мен базарлардың
тізімі, мерзімі, жәрмеңкелер өткізілетін күндер туралы мол мәліметтер
берілді.
Зерттеу жұмысында қамтылған деректердің қатарын әр түрлі орталық,
жергілікті басылымдардағы материалдар толықтырды. Қазақстан Республикасының
сирек кездесетін қорлар бөлімінен, Н.К.Крупская атындағы Орынбор облыстық
кітапханасынан, Орынбор Облыстық Мемлекеттік мұрағатынан алынған
Оренбургский край, Тургайская газета сияқты және Уральские войсковые
ведомости, Русская мысль, Новый восток, Степные огни мерзімді
баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалар мен хабарламалар тарихи оқиғалар
туралы мәліметтер беріп, деректік негізді толықтырды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басындағы Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелердің тарихын зерделеу
барысында мынадай ғылыми жаналықтарын атап көрсетуге болады:
Біріншіден, диссертациялық жұмыста алғаш рет ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелік сауда-саттықтың даму тарихын
кешенді түрде зерттеу жұмысы назарға алынды.
Екіншіден, Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен
ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелердің тарихы мен даму ерекшеліктері туралы
мұрағаттық құжаттардың мол қорлары пайдаланылып, ғылыми айналымға жаңа
дерек көздері енгізілген.
Үшіншіден, Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелік сауданың дамуына,
аталған кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өмірдің өзекті мәселелеріне,
ондағы өзгерістерге баға беруге ұмтылыс жасалады.
Төртіншіден, Қазақстанның батыс өңіріндегі ішкі рыноктың құрылу
ерекшеліктеріне, тауар-ақша қатынастарының дамуына жәрмеңкелік сауданың
ықпалы мұрағат құжаттарының негізінде қарастырылады.
Бесіншіден, жәрмеңкелердің жергілікті халықтың шаруашылық өміріне,
өлкенің демографиялық ахуалына, әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
аспектілерге ықпалының мәні мен маңыздылығы ғылыми сипатқа ие болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Қазан төңкерісіне дейінгі,
кеңестік кезеңдегі және еліміздің егемендік алған тұстағы жәрмеңкелер
төңірегіндегі жалпылама зерттеулерді, мұрағаттық құжаттарды кешенді талдай
отырып, нәтижесі ретінде қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады:
- ХІХ ғасырдың аяғында Батыс Қазақстанның жалпы империялық рынокқа
тартылуына байланысты аймақта сауда-айырбас саудасы шоғырланған бірнеше
орталықтары бой көтерген. Әсіресе, Орал, Ақтөбе, Гурьев, Ырғыз, Ойыл,
Темір, Хан Ордасы мен Маңғыстау жеріндегі елді-мекендерінде сауда тынысы
жоғары қарқын алды. Оған осы жерлердің тиімді орналасқан жағрафиялық
жағдайы да өз ықпалын тигізді. Бұл елді-мекендер империялық рынокты
Қытаймен, Орта және Азияның оңтүстік-батыс елдерінің сауда орталықтарын
байланыстыратын сауда жолында орналасты.
- ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда сауда-айырбастың жаңа түрі
– жәрмеңкелік сауда қанат жайып, әсіресе, ұлттық аймақтарда кең тараған.
Бұл жағдайлар қазақ жеріндегі маусымдық жәрмеңкелердің санының ұлғаюына жол
ашады. Патша әкімшілігінің жәрмеңкелік сауданы ұйымдастыруға деген мүддесі
отарлық саясатының астарында болды. Көшпелі жәрмеңкелердің ұзақтығы 10-15
күннен бір айға дейін созылды. Жәрмеңкелердің өткізілетін мерзімі, өтетін
күндері алдын-ала белгіленіп отырды.
- Қазақстан Ресей құрамына енгеннен кейін, сауда капиталының рөлі
артты. Осы уақытта қазақ байлары арасынан көпестер мен саудагерлер тобы
шыға бастады. Соған байланысты, арнайы алыпсатарлардың тобы да пайда болды.
Капиталистік қатынастардың қазақ даласына енуі және тауар-ақша қарым-
қатынастарының дамуы барысында қазақ халқының дәстүрлі ұлттық шаруашылығы
көшпелі мал шаруашылығы дағдарысқа ұшырады.
- Жәрмеңкелер негізінен қазақтар тығыз орналасқан жерлерде, казак
әскери құрылымдары қоныс тепкен станицаларда және қатынас жолдары мен сауда
керуендерінің дәстүрлі бағыттарында орналасты. ХІХ ғасыр аяғында өнеркәсіп
тауарлары, азық-түлік өнімдері, киім-кешек пен мата, қолөнер және басқа да
тауарлар Ресейдің өндірісі дамыған орталықтары Мәскеу, Рязань, Тамбов,
Самара, Саратов, Астрахань, Орынбор, Уфа және Қазаннан жәрмеңкелерге жүйелі
түрде жеткізіліп отырған.
- ХІХ ғасырдың екінші жартысында әкімшілік реформалар аймақтағы
әлеуметтік-экономикалық өмірге көптеген өзгерістер әкелді. Соның ішінде
жәрмеңкелік сауда барысында халықтың әлеуметтік жіктелісі күшейгені анық
байқалды. Әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғында жәрмеңкелік сауда-саттықтың дамуына
байланысты кішігірім қалаларда халық саны көбейді. Оның нәтижесінде аймақта
Ойыл, Темір, Калмыков, Ырғыз сияқты елді-мекендер халық көптеп жиналатын
қалаларына айналды.
Диссертацияның тәжірибелік маңызы. Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер
тарихын зерттей отырып, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басында жергілікті халықтың шаруашылық өмірі, экономикасы, саяси және
мәдени бейнесі өзгергенін анық байқауға болады. Жәрмеңкенің дамуы - белгілі
аймақтағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени аспектілердің өзіндік бет-
бейнесін қалыптастыруда ерекше рөл атқарды. Сондықтан, жәрмеңкелердің
тарихи тәжірибесін нарықтық басқару жүйесін қалыптастыруда, сауда-өнеркәсіп
және әлеуметтік-мәдени сфераларды дамытуда қолдануға болады. Сонымен қатар,
диссертация материалдарын орта, арнаулы орта, жоғары оқу орындарында
Қазақстан тарихының жаңа заман кезеңіне қатысты оқу бағдарламаларында,
арнайы курстарға пайдалануға болады.
Диссертацияның жарияланымы: Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың
материалдар жинағында төрт баяндама жарияланып, жұмыс мазмұнына сәйкес үш
ғылыми мақала Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Білім
және ғылым саласындағы бақылау комитетінің тізіміне енген журналдарда жарық
көрді.
Диссертацияның құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі көрсетіліп, мақсаты мен
міндеттері белгіленіп, теориялық және методологиялық негізі, ғылыми
жаңалығы, практикалық маңызы, тақырыптың хронологиялық шеңбері анықталып,
тарихнамасы мен пайданылған деректерге сипаттама беріледі.
Бірінші тарау – Ресейдің әкімшілік реформалары және Батыс
Қазақстандағы жәрмеңкелер жүйесі деп аталып, онда ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы империяның сауда-экономикалық саясатының
бағыты мен өлкені отарлау мүмкіндіктері, аймақтағы жәрмеңкелердің қалыптасу
үдерістері туралы мәселелер жан-жақты талданады.
Ресейдің қазақ даласында жүргізген сауда саясаты патша үкіметінің
отарлау саясатының маңызды саласы болып табылды. Өйткені, Ресей капиталы,
сауда - өсімқор капиталы ретінде өнеркәсіпке қажетті шикізаттың бай көзін
иемденуді мақсат етті. Тек еуропалық рыноктарда ғана емес, сонымен қатар,
Ресейдің ішкі рыноктарында да сұранысқа ие болмаған өнеркәсіптік
бұйымдарын өткізу, қазақ даласынан арзан шикізат тасу Ресей үшін
экономикалық қажеттілікке айналды. Сауданы мемлекеттік байлық пен табыстың
көзі деп есептеген патшалық әкімшілік сауда байланыстарын қазақ даласы мен
Орта Азия жерінде экономикалық-саяси міндеттерін жүзеге асыруда, отар
аймақтардағы империяның ықпалын күшейтудегі басты құралы ретінде
пайдалануға тырысты [42, с. 45]. Бұл аталған сауда байланыстарының Ресей
үшін маңызы зор екендігін зерттеуші А.И. Левшин атап көрсетеді. Ол қазақ
даласы Ресейден саудаға әкелінген бұйымдарының алуан түрлілігі, сауданың
пайдасы тиетін адамдардың көптігі, сауда жүретін аймақтың алыптығы,
шикізаттың арзандығы, Ресей өнеркәсібінің сапасы төмен бұйымдарын өткізетін
қауіпсіз сауда алаңы екендігін атап көрсетеді [43, с. 388].
Патша шенеуніктерінің көпшілігі қазақ халқымен өзара тиімді сауда
байланыстарын жүргізу аймақта империяның ұстанымын нығайтудың аса маңызды
құралы ретінде қарады. Даланы отарлауды жер өңдеуші адамдардан емес, сауда
және өнеркәсіп халқынан бастау қажет. Саудамен отарлау үшін облыстардағы
дала бекіністері басты тірек бола алады, өйткені, бұл жерлерде
коныстанғандардың қауіпсіздігі мен сауда мүдделері толық қорғалады,-деп
есептейді [44, с. 48].
Қазақ даласында жәрмеңкелік сауда мен тұрақты саудаға қарағанда,
айырбас саудасы кеңінен дамыды. Қазақ даласында халықтан мал мен мал
өнімдерін арзанға сатып алып, одан әрі үстеме бағамен сататын алыпсатарлар
көбейді. Бұл туралы Ф.Гельмгольц өз еңбегінде баяндайды: Қырға аттанатын
саудагер көліктерін қалаларда сұраныс таппаған, мерзімі өткен маталар,
сапасы төмен қант, арзан кәмпиттер, ең нашар, арзан тауарларды тиейді.
Ауылдан-ауылға, киіз үйден-киіз үйге тоқтаусыз барады. Қырғыздар өздеріне
қажет тауарларын қалап алады. Көшпелі дүкенші өзінің барлық тауарын сатып
бітіргенше саудасы жалғаса береді. Тауарлардың сапасы нашар болғанмен, құны
қымбат болатын. Жарты қадақ шай мен бір қадақ қант үшін базарда 3-4 сом
тұратын қой беру керек болды. Тауарларды малға, оның өнімдеріне, тері мен
жүнге айырбастаған кезде тауар бағасы екі есе өсірілді. Өлшеуден алдап,
таразыдан жеу сияқты әдеттегі тәсілдердің өзі көп болды [7, с. 46].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда сауда-саттықтың жаңа
түрі – жәрмеңкелік сауда кеңінен дамыды. Халқы сирек қоныстанған, алып
территориясы бар, қатынас жолдары қашық, халқының басым бөлігі көшпелі өмір
салтындағы Батыс Қазақстан аймағы үшін жәрмеңке сауданың қолайлы түрі
болды. Қазақ даласындағы тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Ішкі Бөкей ордасында Хан
ордасы жанынан ашылған [45, с. 1]. Ордадағы жәрмеңке көктемде сәуір айынан
мамырдың ортасына дейін өткізілсе, күзде 15 қыркүйек пен 15 қазан аралығына
дейін созылды. Жәрмеңке саудасы Жәңгір ханның тұрғызған ағаш корпустарында
жүргізілді. Хан қайтыс болғаннан кейін оның мұрагерлері сауда орындарын
жалға беріп отырды. Жәрмеңкелер саудасының белгіленген уақыты болғанмен,
жәрмеңке дәл сол мерзімде басталып, нақты уақытында аяқталған жоқ. Оның
себебі де болды. Көктемде қазақ халқы 20 сәуірге дейін қыстан
көтерем шыққан малын саудаға әкеле қоймайды. Сонымен қатар, Еділдің оң
жағалауындағы саудагерлер Ордаға тек мамыр айының басында ғана келді. Ал
күзде саудагерлер 20 қыркүйекке дейін саудасын аяқтап бітіруге тырысады.
Өйткені, олар 1 қазаннан бастап жұмысын бастайтын Жаңа Өзендегі жәрмеңкеге
үлгеріп баруға ұмтылды. Соған байланысты, Ресей Ішкі істер министрлігі 1863
жылдан бастап, Ордадағы жәрмеңкенің уақытын көктемде 1 мамырдан 1 маусымға
дейін, күзде 11 қыркүйектен 26 қыркүйекке дейінгі
уақытта өткізуге рұқсат береді [46, 1 п].
Қазақстанның батыс аймағында ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
жәрмеңкелер тез қарқын алып, дами түседі. Орал қаласындағы жәрмеңке
Петровская жәрмеңкесі деп аталды. Ол 10 маусым мен 10 шілде аралығында
ашылып, сауда жүргізіледі. Жәрмеңкеге көбінесе балық, бекіре тұқымдас
балықтар, балық уылдырығы әкелініп, қызу сауда жүргізілді. Оралдағы
Петровская жәрмеңкесіндегі балық саудасына Ресейдің қалаларынан саудагерлер
келіп, сауда қарқыны артып отырды [47, 1 п]. 1872 жылдан бастап, Калмыков
уезінің Сламихин хуторында 20 қыркүйектен бастап жұмысын бастайтын онкүндік
жәрмеңке ашылады. Бұл жәрмеңке Орал облысындағы саудагерлер тарапынан
түскен өтініштің негізінде ашылады. Жәрмеңкенің орны мен өткізілу уақыты,
маңызына Орал облыстық әскери губернаторлығы ерекше мән берді [47, 16 п].
Біріншісі көктемде 9 мамырдан, екіншісі күзде 1 қазаннан жұмысын бастап,
бір айға созылады. Жәрмеңкеде сатылатын малдан жәрмеңкелік табысқа алым
жиналды. 1867 жылдан бастап Ойылда бірінші рет жәрмеңке өз жұмысын
бастайды. Көктемгі жәрмеңке немесе Никольская жәрмеңкесі деп аталды.
Жәрмеңкеге көршілес губерниялардан саудагерлер мен көпестер де қатысып,
тауарларын жергілікті халыққа сатты [47, 17 п]. ХІХ
ғасырдың екінші жартысында Ембі уезінің Темір елді-мекенінде ашылған
Қарақамыс жәрмеңкесі де Батыс Қазақстан аймағындағы сауда-саттық саласында
маңызды рөл атқарды [49, 1 п]. Қарастырылып отырған кезең соңында Орал
облысында көптеген жәрмеңкелер өз жұмыстарын жалғастыра берді. Орал уезі
бойынша 8 жәрмеңке жұмыс жасады. Олар, Иртецкая, Камень, Ташлин, Елек,
Сламихин, Гурьев, Калмыков, Ілбішін жәрмеңкелері және Ойыл мен Темір
жәрмеңкелері болды. Ойыл және Темір жәрмеңкелері маусымдық жәрмеңкелер
ретінде көктемде және күзде қызметін жалғастырды. ХІХ
ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелік сауда-
саттық дамыған өңір Ақтөбе мен Ырғыз уездері болды. Осы уақытта Ақтөбе
қаласының айырбас алаңында қалалық жәрмеңке, Ырғыз өзенінің бойында Ырғыз
жәрмеңкесі ашылып, Торғай облысының жәрмеңкелік орталығына айналды [50, 31
п].
Екінші тарау – Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер мен олардың қызметі
деп аталып, аймақтағы жәрмеңкелер желісінің қалыптасу, маусымдық
жәрмеңкелердің ұйымдастырылу ерекшеліктері, жәрмеңкелердің өлкедегі
әлеуметтік өзгерістерге ықпалы нақты талданады.
Жәрмеңкедегі сауда бір жағынан империялық отарлау саясатының
экономикалық және рухани тірегіне айналса, екіншіден аймақ тұрғындарының
күнделікті мұқтажын өтеудегі негізгі орталыққа айналған. Ресейдің Қаржы
министрлігінің сауда және мануфактура департаментінің мәліметтері бойынша
1876 - 1910 жылдары жалпы Қазақстандағы жәрмеңкелердің ішінде тауар
айналымының көлемі мен сауда айналымы бойынша Батыс Қазақстан аймағындағы
жәрмеңкелер ауқымды болған. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында Қазақстанның батысында, Ішкі Бөкей Ордасында, Оралда, Гурьевте,
Ырғызда, Қарақамыста, Ойылда, Ақтөбеде жәрмеңкелер ірі сауда орталықтарына
айналды [51, 3 п].
ХІХ ғасыр аяғында Батыс Қазақстанда жәрмеңкелер ірі сауда орталықтарына
айналды. Осылай, қазақ даласындағы жәрмеңкелер арасында экономикалық
байланыстар қалыптасты. Аймақтың барлық аудандарында жәрмеңкелер әр жылдың
төрт маусымында өткізілді. Сондықтан, олар ресми құжаттар мен тарихи
деректерде маусымдық жәрмеңкелер деген атаумен белгілі болды. Қазақ халқы
үшін, жазда өтетін жәрмеңкелер тиімді екенін патша үкіметі жақсы түсінді.
Бұған алыс аудандардан қазақтар жылқы, ірі қара мал, қой, ешкі, сондай-ақ,
мал шаруашылығы өнімдерін тері, жүн, киіз, мал майы, мүйіз, жылқының қылын
әкеліп сатып, өздеріне қажетті заттарға айырбастады, кейде қолма-қол
ақшасын алып отырды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда жәрмеңкелік
сауда қарқынды дамып, аймақтағы ірі сауда орталықтарына айналды. Енді
империялық үкімет жыл маусымына байланысты, көшпелі өмір салтының өзіндік
ерекшеліктерін ескере отырып, жәрмеңкелік сауданы жүргізуге мән берді.
1867-1917 жылдар аралығында Қазақстанның батыс аймағындағы Ақтөбе
уезінің аумағында осындай 11 ірі уақытша жәрмеңкелер тұрақты жұмыс істеген.
Торғай облысының құрамындағы Ақтөбе бекінісі ХІХ ғасыр аяғында Ақтөбеге
айналады. Оған дейін 1878 жылдан бастап, бекіністе екі апталық жәрмеңке
жұмыс жасайды [41, 37 п]. Жәрмеңкенің ауқымы, сауда айналымы төмен болды.
Бекініс қалаға айналғаннан кейін жәрмеңкенің жұмысы да өзгере бастады.
Жәрмеңке қыркүйек жәрмеңкесі деп аталып, тұтас қыркүйек айында жалғасты.
Жәрмеңкенің жаңа орны қаладан үш верст қашықтықта орналасты. Жәрмеңкенің
шаршы аумағы бір қатарлы сауда орындарынан тұрды. Қарғалы мен Терісбұтақ
өзендерінің жанында орналасқан жәрмеңке мал сатуға келген көшпелі қазақтар
үшін қолайлы болды. Қыркүйек жәрмеңкесіне Бұқара мен Хиуадан саудагерлер
келіп сауда жасады. Олар кілем, жібек маталар, кептірілген жемістер,
кептірілген қауын, жаңғақтар әкеліп сатты. 25 тамыз бен 25 қыркүйек
аралығында қызмет жасайтын Темір күзгі жәрмеңкесінің Ақтөбе күзгі
жәрмеңкесінің сауда қарқынына әсер етіп, сауда айналымының деңгейін
төмендету қаупі туралы Ішкі істер министрлігіне жолдаған Темір уезінің
басшысының жазбасында баяндалады [52, 43 п].
ХХ ғасыр басында Торғай облысының құрамында Ақтөбе және Қостанай
уездері болса, жәрмеңкелердің саны жағынан Ақтөбе аймағы басым болды.
Ақтөбе уезінде 1912 жылы 11 тұрақты және маусымдық жәрмеңкелер ашылған
болатын. Әсіресе, Адай болысының Адай ауылында көктемгі екі жәрмеңке және
күзгі жәрмеңке жұмыс жасады. Мысалы, бірінші көктемгі жәрмеңке 1-7
наурызда өткізілсе, екінші көктемгі жәрмеңкені 9-15 мамырда ұйымдастыру
жоспарланды. Күзгі жәрмеңке 15-21 қыркүйекте жұмыс жасады [53, 149 п]. Бұл
жәрмеңкелер жергілікті халықтың сұранысы бойынша, саудаға ыңғайлы уақытта,
қолайлы жерде өткізілді. Ақтөбе жәрмеңкесінің тауар айналымы жыл сайын
артып отырды. Саудаға әкелінетін тауар түрі де көбейе түсті. Әсіресе, күзгі
жәрмеңкедегі сауда айналымы арта түсті. Мысалы, 1905 жылы қыркүйек айында
Ақтөбе жәрмеңкесінің тауар айналымы 161213,97 сомға жетті [54, 22 п].
ХIХ ғасырдың аяғында сауданың дамуы жөнінен Ырғыз қаласы осы өңірдегі
сауда-саттық орындарының ішінде алдыңғы қатардағы сауда орталықтарының бірі
болды. Қалада жәрмеңке жұмысы Ресей Ішкі істер министрлігінің 1870 жылғы 19
қарашадағы арнаулы шешіміне сай ұйымдастырылған. Алғашқы көктемгі жәрмеңке
облыстық басқарманың қолдауымен 1895 жылдың 6-22 мамыры аралығында өткен.
Көпестер өтініші бойынша бұл жәрмеңкеге Никольская жәрмеңкесі деген ат
берілді. Жәрмеңкені Ырғыз өзенінің сол жағасында, қаладан 1 верст
қашықтықтағы ұзындығы 50, ені 35 сажын алаңда өткізуге шешім қабылданған.
Қала тұрғындары мен сауда өкілдерінің өтініші бойынша ашылған Покровская
атты екінші күзгі жәрмеңке облыстық басқарманың 1896 жылғы 4 қыркүйектегі
шешімі негізінде 1-8 қазан аралығында өткізілетін болған [55, с.33].
Ішкі Бөкей Ордасындағы жәрмеңкелердің басым көпшілігі маусымдық
жәрмеңкелер ретінде қызмет жасап, сауда-саттықтың орталығына айналды. ХХ
ғасыр басында Ордада сауданың орталығына айналған көктемгі және күзгі Хан
ордасы жәрмеңкесі болды. Сонымен бірге, Ішкі Ордадағы жәрмеңкелер
қызметінің бір ерекшелігі қысқы күні ашылатын соғым жәрмеңкелері жұмыс
жасады. Мысалы, 1915 жылы Жаңа қазан, Бекмұхамедов мекені, Хан Ордасындағы
соғым жәрмеңкелері болды. Олар желтоқсан айында ашылып, сауданы қыздырды.
Жаңа қазан соғым жәрмеңкесі мен Бекмұхамедов мекеніндегі соғым жәрмеңкесі 1-
7 желтоқсанда, Хан Ордасындағы соғым жәрмеңкесі 15-21 желтоқсанда жұмыс
жасады [56, 5 п].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тарихи талдау (1867-1917 жж.)
07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Орал, 2010
Жұмыс Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтының
Қазақстан Республикасының тарихы кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор
А.Н.Абдоллаев
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Х. Табылдиев
тарих ғылымдарының
кандидаты
И.Ө.Исенов
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық
университетінің
Қазақстан
тарихы кафедрасы
Диссертация 2010 жылы 31 мамыр күні сағат 10.00-де М.Өтемісов атындағы
Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті жанындағы БД 14.61.26 Біріккен
Диссертациялық Кеңестің мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 090000, Орал қаласы, Достық даңғылы, 162.
Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік
университетінің ғылыми кітапханасынан танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 30 сәуір таратылды.
Диссертациялық Кеңестің
Ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының докторы ,
профессор
Б.Г.Шинтимирова
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алған сәттен басталған саяси-
экономикалық, әлеуметтік реформаларды нәтижелі жүргізіп, әлемдік деңгейде
даму үшін төл тарихымыздың ақиқатын ашу керектігі күн тәртібінде тұрды.
Өркениетке бет бұрған әр халық, әр ел өткен тарихын танып білуі қажет.
Өйткені ұлттық тарихты білуге ұмтылу тек өткенге қызығушылықтан емес,
болашаққа межелеген мақсаттардың маңыздылық дәрежесін түйсінуден туындайды.
Уақыт алға жылжыған сайын өткенді біліп, тарихты таразылау қажеттігі айқын
байқалады.
Тәуелсіздік тұғырын иеленген Қазақстан халқы өзінің өткен тарихын
танып-білуге шұғыл қадам жасауда. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Халқымыздың
тарихы - соғыстардың, әскери жеңістер мен жеңілістердің ғана тарихы емес.
Оның қашаннан да жасампаздық сипаты бар. Мемлекет құрып, оны нығайту,
қалалар салу, керуен жолдарын тарту, ғылыми трактаттар жазу, төл мәдениетін
қалыптастыру - бәрі-бәрі де жасампаздыққа жатады - деп, Отан тарихының
маңыздылығын әділ атап көрсетті [1, 200б]. Елдің егемендігі жария болған
кезден ғалымдарымыз өткен жолымызды зерттеп негіздеуге күш-жігерін
жұмсауда.
Қазақ даласы түрлі өркениеттер мен мәдениеттер, халықтарды араластырып
отырған аймақ болып табылады. Қазақ даласы ұзақ жылдар бойы көршілес елдер
мен отырықшы, көшпенді халықтардың бір-бірімен толассыз сауда-экономикалық
байланысын жүргізген жері болып есептелді. ХІХ
ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасыр басында Қазақстанның батыс аймағында
сауда-саттық ісі өркендеген болатын. Сауда-саттық ісі елдің экономикалық
дамуының барысын, қуатын білдіреді, халықтың әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-
тіршілігі мен ахуалына оң ықпалын тигізеді. Соған байланысты, тәуелсіз
Қазақстанның тарихындағы сауда ісінің барысын айқындау, оны ғылыми тұрғыда
сараптаудың маңызы ерекше. Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелер
тарихы ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектерінде
баяндалды. Одан кейін бұл тақырыпқа кеңестік дәуірде көптеген зерттеу
еңбектері мен монографиялар арналды. Тәуелсіздік жағдайында жарыққа
шығарылған еңбектерде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы шаруашылық, сауда
ісінің тарихы ұлттық тұрғыдан сарапталды. Бұл еңбектердің көпшілігінде
сауда-экономикалық байланыстар, Ішкі Ордада алғашқы ашылған жәрмеңке, оның
сауда айналымы, сатылған тауар түрлері, жекелеген жәрмеңкелердің тарихы
қарастырылады. Бұл сол тұстағы аймақта қалыптасып, сауданың орталығына
айналған жәрмеңкелер желісінің жүйелі зерттелмеген тұстары көп екендігін
көрсетеді. Ал, Қазақстанның батыс аймағындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелер, олардың атқарған рөлі, жәрмеңке
саудасындағы жетістіктер, қарама-қайшылықтар, маусымдық жәрмеңкелердің
қалыптасуындағы ерекшеліктер нақты талдауды талап етеді. Жәрмеңкелер
тарихын зерттеп, бұл істің аймақтағы ахуалын ғылыми жолмен айқындап,
көпшілікке жариялау маңызды міндеттердің бірі. Батыс өңірінің ХІХ ғасырдың
екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық
даму жүйесінде жәрмеңкелердің маңызы ерекше болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпқа арналған алғашқы еңбектердің
тобы ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көре бастады. Батыс Қазақстандағы
сауда ісінің өркендеуі, жәрмеңкелік сауда тарихын зерделеуге Қазан
төңкерісіне дейін орыс тарихнамасы көп үлес қосты. Зерттеуші-ғалымдар Батыс
Қазақстандағы жәрмеңке саудасының даму мәселесі бойынша көлемді мәліметтер
жинақтады. Осы уақытта қазақ даласындағы сауда қарым-қатынастарының, тауар-
ақша айналымының дамығандығын баяндайтын бірқатар еңбектер жарық көрді.
Солардың бірі Материалы по статистике, географии, истории и этнографии
Оренбургской губернии [2] атты жинақ кітабы болып табылады. Онда 1875
жылғы Орынбор айырбас сарайындағы сауданың мән-жайы, барысы сипатталады.
Сонымен бірге, Орынбор айырбас саудасынан басқа Ақтөбе, Ырғыз, Елек, Торғай
сынды әртүрлі далалық сауда нүктелері болғандығы, дала халқының шаруашылық
тауарларын малға айырбастап немесе ақшаға сатқандығы айтылады.
ХІХ ғасырдың аяғында жарық көрген еңбектердің көпшілігі қазақ
даласында алғаш рет ұйымдастырылып, жұмыс жасаған Ішкі Ордадағы сауда ісі
мен жәрмеңкелер тарихына арналды. Қазақстандағы сауда ісінің дамуы, тауар
айналымы туралы еңбектер жазған зерттеушілердің бірі А.Н.Тетеревников
болатын. А.Н.Тетеревниковтың [3] еңбегінде қазақ жеріндегі сауда ісінің
даму барысы, ондағы ерекшеліктері сарапталады. ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы Қазақстандағы сауда ісінің даму тарихын зерттеу жұмыстары
бұдан кейінгі уақыттарда жалғасын тапты. Қазақстандағы алғашқы жәрмеңке
ашылған Бөкей Ордасының экономикасы, ондағы сауда айналымы туралы ғылыми
зерттеулер жарияланды. Солардың бірі А.Н.Харузиннің еңбегін атауға болады
[4]. Аталмыш еңбекте Хан Ордасындағы жұмыс жасаған жәрмеңкелер толық
сипатталады. Сонымен бірге, И.С.Ивановтың, А.Е.Алекторовтың [5]
еңбектерінде қазақ даласындағы кәсіпкерлік, Ішкі Ордадағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың ерекшеліктері мен сауда қарым-қатынастарының барысы
баяндалады. А.И.Добросмысловтың, И.Аничковтың тарихи зерттеулерінде ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірі
туралы көптеген мәліметтер беріледі [6].
Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аймақтық сауданың
қалыптасуында Орынбор айырбас сарайының маңызы зор болды. Бұл сауда нүктесі
қазақ даласындағы сауданың дамуына серпін берді. Орынбор айырбас сарайының
қызметі туралы Д.Гельмгольцтың еңбегін ерекшелеуге болады. Еңбекте ХІХ
ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында жәрмеңке саудасының
өрістегендігін, сатылып, айырбасталған тауарлардың тізімдері айқындалады
[7]. Тарихшы Т.Седельников Борьба за землю в Киргизской степи аты
еңбегінде ХІХ ғасыр аяғындағы қазақ халқының отырықшы егіншілікті
шаруашылыққа өтуі салдарына талдау жасайды. Осы уақытта қалыптасқан бірнеше
шаруашылық түрлерінің қалыптасқандығын, дамығандығын көрсетеді [8]. 1911
жылы жарық көрген В.И.Денисовтың Ярмарки атты еңбегінде ХІХ ғасырдың аяғы
ХХ ғасыр басындағы Қазақстан жеріндегі жәрмеңкелерге талдау жасалады [9].
Онда далалық аймақтағы жәрмеңкелердің саны, жұмыс жасаған уақыты толық
талданады. Қазақстанның батыс аймақтарындағы жәрмеңкелер тарихын зерттеу
кеңестік дәуірде өз жалғасын тапты. Мысалы, П.Иванов Қазақстандағы
жәрмеңкелердің желісін біртұтас шаруашылық-экономикалық жүйе ретінде
қарастыра отырып, талдау жасайды [10].
Зерттеуші Б.Аспандияров өз монографиясында Бөкей Ордасының құрылу
себептерін айқындай отырып, хандықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын,
сауда ісі мен кәсіпкерліктің қалыптасу процесін талдаған [11]. Әсіресе, хан
ордасындағы жәрмеңке, ондағы сауда айналымына сипаттама береді. Телжан
Шонанұлы өз еңбегінде Ішкі Бөкей ордасындағы жер мәселесін талдай отырып,
қазақ халқының саудаға айрықша мән беріп отырғандығын айтады [12].
Қазақ даласында жылдар бойы жұмыс жасаған жәрмеңкелердің қызметін,
айырбас сауда желісіндегі отарлық сипаттың басымдылығын талдаған зерттеу
еңбектерінің бірі Л.Граммаковтың Меновая внешняя торговля Оренбургского
края атты еңбегі болып табылады [13]. Еңбекте ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы сауда-саттық ісі, тауар-ақша айналымы, қазақ даласындағы
жәрмеңке саудасының өркендеуінде Орынбор айырбас сарайының маңызы
ерекшеленеді. Сонымен қатар, Орынбор айырбас сарайының патша үкіметінің
қазақ даласын отарлау саясатындағы бір нүктесі екендігін нақтылайды.
Зерттеуші ғалымдар Н.Г.Аполлова мен М.К.Рожкованың [14] зерттеулерінде
Ресейдің ұлт аймақтарда жүргізген әлеуметтік экономикалық байланыстарының
бағыты зерделенеді. Бұл еңбектер бай мұрағат құжаттарының негізінде
жазылған. М.К.Рожкованың Экономические связи России со Средней Азией в 40-
е, 60-е годы ХIХ в монографиясында ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары артып, қазақ даласына
астық, өнеркәсіп өнімдері, мата мақта өнімдері әкелініп, Қазақстаннан мал,
мал өнімдері Ресейге тасылғандығы айқындалады. Қазақстан жеріндегі
жәрмеңкелерге Саратов, Тамбов, Воронеж, Пенза, Мәскеу, Ярослав, Кострома,
Рязань жерінен саудагерлер келгендігі айтылады. М.К.Рожкова өз зерттеуінде
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Орта Азия және Қазақстанмен саудада Орынбор
кедені мен орынборлық көпестердің қызметін жоғары бағалайды. Н.Г.Аполлова
керсінше, бұл уақытта батыс сібірлік көпестердің қызметінің күшейгендігін
көрсетеді.
Г.А.Дихтярдың Внутренняя торговля в дореволюционной России атты
еңбегінде ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ішкі саудасы
және сауда капиталын орталықтандыру мен концентрациялау барысы талданады.
ХІХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда қарым-
қатынастары, жалпы саудадағы жәрмеңке саудасының үлесі А.Халфиннің
зерттеуінде сипатталады [15].
Орал қаласындағы жәрмеңке саудасының тарихын, сауда айналымын, саудаға
салынған тауарлардың түрлері Э.И.Герасимованың Уральск (Исторический
очерк) (1613-1917 гг.) атты еңбегінде толық талданады. Мысалы, еңбекте:
Оралдағы ішкі сауданы екі санатқа бөліп қарауға болады: уақытша (облыс
бойынша базарлар мен жәрмеңкелер және айырбас сарайлары) және тұрақты сауда
(лавкалар, қаладағы дүкендер). ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарында жәрмеңкелер
сауданы ұйымдастырудың негізгі формасы болды. ХІХ ғасырдың 70 жылдарында
Орал қаласындағы ең ірі жәрмеңке Петровский жәрмеңкесі болатын. Ондағы
сауда айналымы 1885 жылы 174584 сом болды, - делінген [16, с.86].
ХХ ғасырдың 60 жылдарында жарық көрген ғылыми зерттеулер мен
монографиялардың қатарында Б.С.Сүлейменовтың зерттеуін ерекшелеуге болады
[17]. Еңбекте автор Қазақстандағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
отырықшы-егіншіліктің даму барысына тоқталады. ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы Қазақстандағы сауданың сипаты, түрі, сауда капиталының
қалыптасу мәселелері С.А.Сүндетовтың еңбегінде сарапталады [18]. Онда автор
ХХ ғасырдың басында қазақ даласына сауда капиталының енуі, ақша
қатынастарының дамуы Қазақстанда жергілікті рыноктардың қалыптасуына жағдай
жасады деп түйіндейді. Қазақстандағы тауар-ақша қатынастарының өрістеуі,
оның нәтижесінде қалыптасқан ұсақ, орта, ірі сауда буржуазиясының қалыптасу
үрдістері Т.К.Литвинованың еңбектерінде талданады [19]. Әсіресе, сауда-
саттық байланыстары барысында алыпсатарлар, саудагерлердің, делдалдардың
қалыптасқандығын көрсетіп, олардың қызметтеріне толық сипат береді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары, тауар айналымының дамуы
П.Г.Галузоның еңбектерінде анықталады. ХІХ ғасыр аяғындағы мал
шаруашылығының дағдарысқа ұшырауы, Қазақстанның жекелеген аудандарында
жәрмеңке саудасының дамуы, тауар, ақша айналымының өсімі айқындалады [20].
Жәрмеңке саудасының дамуы мен Қазақстанның солтүстік шығыс өңірінде
сауда табының қалыптасу тарихы зерттеуші-ғалым И.В.Ерофееваның еңбегінде
баяндалады. Қазақ даласындағы ішкі сауданың дамуындағы жәрмеңкенің
қызметін, түрлерін, рөлін айқындайды [21]. Қазақстандағы ХІХ ғасырдың
аяғындағы этнодемографиялық өзгерістердің барысы, оның сауда мен сауда
рыногына ықпалы тарихшы-ғалым Н.Е.Бекмаханованың зерттеулерінде талданады
[22]. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның аймақтық
әлеуметтік-экономикалық даму мәселесі К.К.Кусаиновтың, Ж.Б.Қундакбаеваның
кандидаттық диссертациялық жұмыстарында талданады [23]. ХІХ ғасыр аяғы мен
ХХ ғасыр басындағы Ресеймен шаруашылық байланыстар жүйесіндегі Солтүстік
және Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы астық саудасының даму тарихы
Б.Отарбаеваның диссертациялық жұмысында баяндалады [24].
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін отандық тарихнамада патша үкіметінің
қазақ даласында жүргізген отарлау саясатын, оның барысы мен бағытын
айқындаған, қазақ даласындағы сауда байланыстары барысындағы отарлық
саясаттың көрінісін талдаған көптеген зерттеу еңбектері жарық көріп,
кандидаттық диссертациялық жұмыстар жазылды. Олардың арасында
Б.С.Абенованың, Р.Х.Сариеваның кандидаттық диссертациялық жұмыстарын
ерекшелеуге болады [25]. Отандық тарихнамада Ресей экономикасы жүйесіндегі
Қазақстанның рөлін айқындау тақырыбында бірқатар диссертациялық зерттеулер
жарық көрді. Д.Ж.Жакупбекованың диссертациялық жұмысында [26] Қазақстандағы
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы кәсіпкерліктің дамуы,
сауда саласындағы кәсіпкерлік, оның түрлері, өнеркәсіп саласындағы
кәсіпкерлік, кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясат сарапталса, XVIII
ғасырдың екінші жартысы – XIX ғасырдағы Солтүстік-Батыс Қазақстан мен
Оңтүстік Оралдағы аймақтық сауда рыногының қалыптасу тарихы
Г.К.Кожакметованың кандидаттық диссертациялық жұмысында талданады [27].
К.Ж.Абиловтың докторлық диссертациялық жұмысында Қазақстандағы ХІХ ғасырдың
екінші жартысы - ХХ ғасыр басындағы сауда-саттық пен кәсіпкерліктің
қалыптасу тарихы талданады [28]. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі жәрмеңкелер желісінің қалыптасуы
мен ішкі рыноктың қалыптасу процесіндегі оның рөлі С.Н. Наумовтың
зерттеуінде қарастырылады [29].
Еділ Орал бойы мен Солтүстік-Батыс Қазақстан халықтарының сауда
байланыстарының мәселелері тарихшы Г.С.Султангалиеваның зерттеуінде
қарастырылады [30]. Әсіресе, осы уақыттағы аймақтық сауда рыногы
механизмінің қалыптасу ерекшеліктері, сауда қарым-қатынастары барысындағы
татар сауда буржуазиясының рөлі айқындалады.
Ресей мен Қазақстан арасындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы сауда
байланыстарының барысы, жәрмеңке саудасы көптеген құжаттық материалдар
негізінде жазылған Т.К.Щеглованың монографиясында талданады [31]. Қазіргі
Батыс Сібір, Оңтүстік Орал, Солтүстік және Солтүстік-Батыс Қазақстан
территориясындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы жәрмеңкелер желісінің
қалыптасуы мен дамуы мәселелері қарастырылады.
Ақтөбе қаласы мен оның уездерінің тарихын, экономикасын, қала мен ауыл
арасындағы сауда байланыстарының барысын талдауға Л.Е.Урдабаеваның История
города Актюбинск и его уезда атты кандидаттық диссертациялық жұмысы
арналады [32]. Мысалы, диссертациялық жұмыста Ақтөбе бекінісінде ең бірінші
жәрмеңке 1870 жылдан бастап жұмыс жасай бастағандығы, бірақ, оның ақша
айналымы мардымды болмағандығы, көп кешікпей жәрмеңкелік сауда Ақтөбе
бекінісі мен оның уездерінің экономикалық өмірінде маңызды рөлге ие
болғандығы баяндалады. Жалпы Қазақстанның батыс аймақтарындағы жергілікті
сауда қарым-қатынастары, жәрмеңкелердің құрылуы, сауда капиталының дамуы
көптеген зерттеушілер еңбегінен орын алған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ішкі Бөкей Ордасында ашылған тұңғыш
жәрмеңкенің тарихы, оның қазақ даласында атқарған қызметін жан жақты
сараптаған зерттеуші-ғалымдар еңбектері көптеп жарияланды. Мұрағат
материалдары негізінде Бөкей Ордасының тарихын зерттеген тарихшы ғалым
И.Н.Кенжалиевтың еңбектерінде Бөкей Ордасының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы, сауда-саттық, кәсіпкерліктің дамуы талданады [33].
Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
әлеуметтік-экономикалық дамудың барысы, сауданың даму мәселелерін зерттеуге
жергілікті ғалымдар үлестерін қосты. Батыс Қазақстан облысының ерте
заманнан күні бүгінге дейінгі тарихының негізгі мәселелері концептуальды
тұрғыдан ой елегінен өткізілген Батыс Қазақстан облысының тарихы атты
ұжымдық еңбекте [34] ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Батыс Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық өміріндегі капиталистік сауда қатынастарының дамуы
талданады. Батыс Қазақстан аймағындағы жәрмеңкелік сауданың бағыты туралы
материалдар Батыс Қазақстан тарихынан атты екі томдық еңбекте жинақталған
[35].
Академик Т.З.Рысбеков Бөкей Ордасындағы сауда ісінің дамуы мен Батыс
Қазақстандағы жәрмеңкелердің қалыптасу тарихын өз еңбектерінде талдайды.
Ғалым Ішкі Орда тарихын кешенді түрде зерттеу барысында ондағы
жәрмеңкелердің рөліне тоқталады. Сауданың тұрақты және маусымдық түрлерінің
даму бағыттарын айқындайды [36].
ХІХ ғасырдағы Ішкі Бөкей Ордасының шаруашылығы мен экономикасы, ондағы
жәрмеңкелер, жәрмеңкедегі сауда айналымының барысы Ғ.Е.Харабалинның ХІХ
ғасырдағы Бөкей Ордасы еңбегінде жан-жақты талданады. Еңбекте ХІХ ғасырдың
алғашқы ширегіндегі Бөкей Орда қазақтары шаруашылығының даму динамикасының
ерекшеліктері, жетістігі, құрылымы айқындалады [37]. Бөкей Ордасының
әлеуметтік жағдайы, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы сауда-саттық ісінің
дамуы, жәрмеңкелердегі сауда айналымының барысы С.Сүйіновтың еңбегінде
қарастырылады [38]. Б.Құрманбеков Ойыл жәрмеңкесі деп аталатын еңбегінде
ХІХ ғасырдың орта кезінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі
капиталистік сауда қатынастарының дамуының ерекше түрі жәрмеңке саудасының
Ойыл өңірінде өркендеу тарихын мұрағаттық нақты деректер негізінде
баяндайды [39].
ХІХ ғасырдағы патша өкіметінің отарлық саясатының күшеюі қамал, бекініс
шептерінің салынып, жергілікті халықтың отырықшылыққа көшіп, егіншілік пен
сауда ісін дамытуына ықпалы Б.Қ.Бірімжаровтың Кіші Жүз тарихынан. XVIII-
XIXғғ. атты оқу құралында талданады [40].
Бұл аталған тарихнамалық зерттеулер Батыс Қазақстандағы сауда-саттық
пен жәрмеңкелердің тарихына объективті баға беру қажеттілігін, сонымен
қатар, ғылыми тұрғыдан құндылығын көрсетеді. Бірақ, тарихнамалық талдау
Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
жәрмеңкелер тарихы мәселесінің бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанына
айналмағандығын дәлелдейді. Қазақстанның тәуелсіздік тұғырын иеленуі
тарихты тереңдей зерделеп, сараптауға деген халықтың ынтасын арттырды.
Қазақстанның батыс өңіріндегі жәрмеңке саудасы даму тарихының күні бүгінге
дейін жүйелі түрде қарастырылмауы да өлке тарихындағы өзекті мәселелердің
қайта саралануын қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының алдына
қойған мақсаты – ХІХ ғасыр екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы Батыс
Қазақстандағы жәрмеңкелердің даму тарихын ғылыми негізде жан-жақты талдау,
сараптау болып табылады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында мынадай
міндеттерді шешу көзделеді:
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның батыс өңіріне капиталистік
қатынастардың енуі, оның елдегі әлеуметтік экономикалық өмірге ықпалын
сараптау;
- Батыс Қазақстан аймағындағы жәрмеңкелер желісінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін айқындау;
- Елдің әлеуметтік құрылымындағы өзгерістерге жәрмеңкелердің тигізген
ықпалын талдау;
- Сыртқы сауданың дамуындағы жәрмеңкелердің рөлін анықтау;
- Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы жәрмеңкелердің демографиялық ахуалға, мәдениетке қосқан оң
ықпалын таразылау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері Батыс Қазақстандағы
жәрмеңкелердің қалыптасуы мен дамуы жүзеге асқан ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың басы, яғни 1867-1917 жылдар аралығын қамтиды.
Зерттеу нысаны ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы, яғни 1867-1917 жылдар аралығындағы Батыс Қазақстандағы сауда-
саттықтың қалыптасуы мен кезеңдері, жәрмеңкелер желісінің қалыптасуы,
маусымдық жәрмеңкелердің маңызы туралы мәселелер назарға алынған.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен әдістері. Зерттеу жұмысында
методологиялық негіз ретінде жалпы ғылымдық тарихи таным, тарихи жүйелілік
және гуманистік таным заңдылығы мен өркениеттілік құндылықтар тұрғысынан
пайымдау алынды. Тарихи таным қағидасы жәрмеңкенің қалыптасуы, даму және
нақты тарихи жағдаяты мен өзіндік ерекшелігін түйсіну,оларды дұрыс
бағалауда жатыр. Нақты материалдарды талдау және жинақтау, жүйелендіру
сияқты әдістер негізінде жүргізілді.
Зерттеудің деректемелік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында негізгі
тарихи дерек көзі ретінде Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
мұрағаты, Ресей Федерациясы Орынбор Облыстық Мемлекеттік мұрағатының
қорларында сақталған материалдар пайдаланылды.
1.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының (ҚР
ОММ) 25 - қоры (Торғай облыстық басқармасы), 78-қоры (Ішкі Орданы басқару
жөніндегі Уақытша Кеңес), 40-қоры (Маңғыстау облысытық басқармасы).
№ 25 - қорда Ақтөбеде жыл сайын жәрмеңке ашу, Торғай облысында жәрмеңке
ашу туралы мәселе, жәрмеңкелер жұмысы барысындағы тәртіпсіздіктер туралы
Торғай губерниясындағы жазбалар, хаттар, әр жылдардағы
Торғай, Ақтөбе өңірлеріндегі жәрмеңкелердің жұмысы, Ырғыздағы жәрмеңке
саудасы туралы ақпараттар, Ішкі Қырғыз Ордасындағы жәрмеңке саудасының
барысы туралы мәліметтер айтылады.
№ 78 - қорда Нарын құмындағы күзгі және көктемгі жәрмеңкелер туралы
есептері, Маңғыстау мен Форт Александровскідегі айырбас саудасының жұмысы
туралы мәліметтер, Жаңа Өзендегі күзгі жәрмеңке туралы материалдар, Бөкей
хандығындағы жәрмеңкелерді өткізу бойынша ережелер, Таловка ауылындағы
жәрмеңкенің өткізілуі бойынша құнды ақпараттар жинақталған.
№ 40 - қорда Маңғыстау уезі халқының Астрахань қаласына тауар апаруға
рұқсат туралы куәлік алу туралы жазған өтініштері, Петровский мен
Николаевский жәрмеңкелер, қазақтар мен түркімендердің базар аумағын өзгерту
туралы өтініштері, Ахун хуторында мал сату туралы жазба кітабының
ақпараттары, онда күзгі жәрмеңке өткізу туралы мәліметтер сақталған.
2. Ресей Федерациясының Орынбор Облыстық Мемлекеттік мұрағатының (РФ
ООММ) 6 - қоры (Орынбор генерал-губернаторлығының кеңсесі),
12 - қоры (Торғай облыстық комитеті).
№ 6 - қорда Ішкі Ордада жәрмеңкені ашудың мерзімін айқындау туралы
мәліметтер, ондағы сауда айналымы туралы ақпарат, Калмыков уезіндегі
жәрмеңке ашу, жәрмеңке саудасындағы Орынбор айырбас сарайының маңызы туралы
мол мағлұматтар бар.
№ 12 - қорда Торғай облысы бойынша жәрмеңке саудасы, сауда айналымының
барысы туралы мәліметтер жинақталған.
Тарихи құнды деректердің бірі сол уақытта өмір сүріп, жазбаша естелік
қалдырған Ақтөбе бекінісінің алғашқы старостасы болған В.И.Мощенский
болатын. Оның естелігінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қаланың
әлеуметтік-экономикалық өмірінің аспектісі сипатталады [41].
Деректердің келесі тобына Орал, Торғай облыстарының статистикалық
шолулары, осы қалалардың Адрес-календарьлары жатады. Бұл құжаттардың
көпшілігінен мәселені тереңірек зерттеуге мүмкіндік беретін көп қырлы
мағлұматтар алуға болады. 1879-1915 жылдардың аралығында шығып тұрған
Шолулар ресми сипат алған жоқ, олардың көпшілігі асығыс шығарылып,
келтірілген кейбір мәліметтер жылдан-жылға қайталанып тұрды. Сонымен қатар,
диссертациялық жұмыста Статистикалық шолулар маңызды құжат ретінде
кеңінен пайдаланылды.
Торғай облысының Адрес-календарында жәрмеңкелер мен базарлардың
тізімі, мерзімі, жәрмеңкелер өткізілетін күндер туралы мол мәліметтер
берілді.
Зерттеу жұмысында қамтылған деректердің қатарын әр түрлі орталық,
жергілікті басылымдардағы материалдар толықтырды. Қазақстан Республикасының
сирек кездесетін қорлар бөлімінен, Н.К.Крупская атындағы Орынбор облыстық
кітапханасынан, Орынбор Облыстық Мемлекеттік мұрағатынан алынған
Оренбургский край, Тургайская газета сияқты және Уральские войсковые
ведомости, Русская мысль, Новый восток, Степные огни мерзімді
баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалар мен хабарламалар тарихи оқиғалар
туралы мәліметтер беріп, деректік негізді толықтырды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басындағы Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелердің тарихын зерделеу
барысында мынадай ғылыми жаналықтарын атап көрсетуге болады:
Біріншіден, диссертациялық жұмыста алғаш рет ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелік сауда-саттықтың даму тарихын
кешенді түрде зерттеу жұмысы назарға алынды.
Екіншіден, Батыс Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен
ХХ ғасыр басындағы жәрмеңкелердің тарихы мен даму ерекшеліктері туралы
мұрағаттық құжаттардың мол қорлары пайдаланылып, ғылыми айналымға жаңа
дерек көздері енгізілген.
Үшіншіден, Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелік сауданың дамуына,
аталған кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өмірдің өзекті мәселелеріне,
ондағы өзгерістерге баға беруге ұмтылыс жасалады.
Төртіншіден, Қазақстанның батыс өңіріндегі ішкі рыноктың құрылу
ерекшеліктеріне, тауар-ақша қатынастарының дамуына жәрмеңкелік сауданың
ықпалы мұрағат құжаттарының негізінде қарастырылады.
Бесіншіден, жәрмеңкелердің жергілікті халықтың шаруашылық өміріне,
өлкенің демографиялық ахуалына, әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
аспектілерге ықпалының мәні мен маңыздылығы ғылыми сипатқа ие болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Қазан төңкерісіне дейінгі,
кеңестік кезеңдегі және еліміздің егемендік алған тұстағы жәрмеңкелер
төңірегіндегі жалпылама зерттеулерді, мұрағаттық құжаттарды кешенді талдай
отырып, нәтижесі ретінде қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады:
- ХІХ ғасырдың аяғында Батыс Қазақстанның жалпы империялық рынокқа
тартылуына байланысты аймақта сауда-айырбас саудасы шоғырланған бірнеше
орталықтары бой көтерген. Әсіресе, Орал, Ақтөбе, Гурьев, Ырғыз, Ойыл,
Темір, Хан Ордасы мен Маңғыстау жеріндегі елді-мекендерінде сауда тынысы
жоғары қарқын алды. Оған осы жерлердің тиімді орналасқан жағрафиялық
жағдайы да өз ықпалын тигізді. Бұл елді-мекендер империялық рынокты
Қытаймен, Орта және Азияның оңтүстік-батыс елдерінің сауда орталықтарын
байланыстыратын сауда жолында орналасты.
- ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда сауда-айырбастың жаңа түрі
– жәрмеңкелік сауда қанат жайып, әсіресе, ұлттық аймақтарда кең тараған.
Бұл жағдайлар қазақ жеріндегі маусымдық жәрмеңкелердің санының ұлғаюына жол
ашады. Патша әкімшілігінің жәрмеңкелік сауданы ұйымдастыруға деген мүддесі
отарлық саясатының астарында болды. Көшпелі жәрмеңкелердің ұзақтығы 10-15
күннен бір айға дейін созылды. Жәрмеңкелердің өткізілетін мерзімі, өтетін
күндері алдын-ала белгіленіп отырды.
- Қазақстан Ресей құрамына енгеннен кейін, сауда капиталының рөлі
артты. Осы уақытта қазақ байлары арасынан көпестер мен саудагерлер тобы
шыға бастады. Соған байланысты, арнайы алыпсатарлардың тобы да пайда болды.
Капиталистік қатынастардың қазақ даласына енуі және тауар-ақша қарым-
қатынастарының дамуы барысында қазақ халқының дәстүрлі ұлттық шаруашылығы
көшпелі мал шаруашылығы дағдарысқа ұшырады.
- Жәрмеңкелер негізінен қазақтар тығыз орналасқан жерлерде, казак
әскери құрылымдары қоныс тепкен станицаларда және қатынас жолдары мен сауда
керуендерінің дәстүрлі бағыттарында орналасты. ХІХ ғасыр аяғында өнеркәсіп
тауарлары, азық-түлік өнімдері, киім-кешек пен мата, қолөнер және басқа да
тауарлар Ресейдің өндірісі дамыған орталықтары Мәскеу, Рязань, Тамбов,
Самара, Саратов, Астрахань, Орынбор, Уфа және Қазаннан жәрмеңкелерге жүйелі
түрде жеткізіліп отырған.
- ХІХ ғасырдың екінші жартысында әкімшілік реформалар аймақтағы
әлеуметтік-экономикалық өмірге көптеген өзгерістер әкелді. Соның ішінде
жәрмеңкелік сауда барысында халықтың әлеуметтік жіктелісі күшейгені анық
байқалды. Әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғында жәрмеңкелік сауда-саттықтың дамуына
байланысты кішігірім қалаларда халық саны көбейді. Оның нәтижесінде аймақта
Ойыл, Темір, Калмыков, Ырғыз сияқты елді-мекендер халық көптеп жиналатын
қалаларына айналды.
Диссертацияның тәжірибелік маңызы. Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер
тарихын зерттей отырып, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басында жергілікті халықтың шаруашылық өмірі, экономикасы, саяси және
мәдени бейнесі өзгергенін анық байқауға болады. Жәрмеңкенің дамуы - белгілі
аймақтағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени аспектілердің өзіндік бет-
бейнесін қалыптастыруда ерекше рөл атқарды. Сондықтан, жәрмеңкелердің
тарихи тәжірибесін нарықтық басқару жүйесін қалыптастыруда, сауда-өнеркәсіп
және әлеуметтік-мәдени сфераларды дамытуда қолдануға болады. Сонымен қатар,
диссертация материалдарын орта, арнаулы орта, жоғары оқу орындарында
Қазақстан тарихының жаңа заман кезеңіне қатысты оқу бағдарламаларында,
арнайы курстарға пайдалануға болады.
Диссертацияның жарияланымы: Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың
материалдар жинағында төрт баяндама жарияланып, жұмыс мазмұнына сәйкес үш
ғылыми мақала Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Білім
және ғылым саласындағы бақылау комитетінің тізіміне енген журналдарда жарық
көрді.
Диссертацияның құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі көрсетіліп, мақсаты мен
міндеттері белгіленіп, теориялық және методологиялық негізі, ғылыми
жаңалығы, практикалық маңызы, тақырыптың хронологиялық шеңбері анықталып,
тарихнамасы мен пайданылған деректерге сипаттама беріледі.
Бірінші тарау – Ресейдің әкімшілік реформалары және Батыс
Қазақстандағы жәрмеңкелер жүйесі деп аталып, онда ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы империяның сауда-экономикалық саясатының
бағыты мен өлкені отарлау мүмкіндіктері, аймақтағы жәрмеңкелердің қалыптасу
үдерістері туралы мәселелер жан-жақты талданады.
Ресейдің қазақ даласында жүргізген сауда саясаты патша үкіметінің
отарлау саясатының маңызды саласы болып табылды. Өйткені, Ресей капиталы,
сауда - өсімқор капиталы ретінде өнеркәсіпке қажетті шикізаттың бай көзін
иемденуді мақсат етті. Тек еуропалық рыноктарда ғана емес, сонымен қатар,
Ресейдің ішкі рыноктарында да сұранысқа ие болмаған өнеркәсіптік
бұйымдарын өткізу, қазақ даласынан арзан шикізат тасу Ресей үшін
экономикалық қажеттілікке айналды. Сауданы мемлекеттік байлық пен табыстың
көзі деп есептеген патшалық әкімшілік сауда байланыстарын қазақ даласы мен
Орта Азия жерінде экономикалық-саяси міндеттерін жүзеге асыруда, отар
аймақтардағы империяның ықпалын күшейтудегі басты құралы ретінде
пайдалануға тырысты [42, с. 45]. Бұл аталған сауда байланыстарының Ресей
үшін маңызы зор екендігін зерттеуші А.И. Левшин атап көрсетеді. Ол қазақ
даласы Ресейден саудаға әкелінген бұйымдарының алуан түрлілігі, сауданың
пайдасы тиетін адамдардың көптігі, сауда жүретін аймақтың алыптығы,
шикізаттың арзандығы, Ресей өнеркәсібінің сапасы төмен бұйымдарын өткізетін
қауіпсіз сауда алаңы екендігін атап көрсетеді [43, с. 388].
Патша шенеуніктерінің көпшілігі қазақ халқымен өзара тиімді сауда
байланыстарын жүргізу аймақта империяның ұстанымын нығайтудың аса маңызды
құралы ретінде қарады. Даланы отарлауды жер өңдеуші адамдардан емес, сауда
және өнеркәсіп халқынан бастау қажет. Саудамен отарлау үшін облыстардағы
дала бекіністері басты тірек бола алады, өйткені, бұл жерлерде
коныстанғандардың қауіпсіздігі мен сауда мүдделері толық қорғалады,-деп
есептейді [44, с. 48].
Қазақ даласында жәрмеңкелік сауда мен тұрақты саудаға қарағанда,
айырбас саудасы кеңінен дамыды. Қазақ даласында халықтан мал мен мал
өнімдерін арзанға сатып алып, одан әрі үстеме бағамен сататын алыпсатарлар
көбейді. Бұл туралы Ф.Гельмгольц өз еңбегінде баяндайды: Қырға аттанатын
саудагер көліктерін қалаларда сұраныс таппаған, мерзімі өткен маталар,
сапасы төмен қант, арзан кәмпиттер, ең нашар, арзан тауарларды тиейді.
Ауылдан-ауылға, киіз үйден-киіз үйге тоқтаусыз барады. Қырғыздар өздеріне
қажет тауарларын қалап алады. Көшпелі дүкенші өзінің барлық тауарын сатып
бітіргенше саудасы жалғаса береді. Тауарлардың сапасы нашар болғанмен, құны
қымбат болатын. Жарты қадақ шай мен бір қадақ қант үшін базарда 3-4 сом
тұратын қой беру керек болды. Тауарларды малға, оның өнімдеріне, тері мен
жүнге айырбастаған кезде тауар бағасы екі есе өсірілді. Өлшеуден алдап,
таразыдан жеу сияқты әдеттегі тәсілдердің өзі көп болды [7, с. 46].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда сауда-саттықтың жаңа
түрі – жәрмеңкелік сауда кеңінен дамыды. Халқы сирек қоныстанған, алып
территориясы бар, қатынас жолдары қашық, халқының басым бөлігі көшпелі өмір
салтындағы Батыс Қазақстан аймағы үшін жәрмеңке сауданың қолайлы түрі
болды. Қазақ даласындағы тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Ішкі Бөкей ордасында Хан
ордасы жанынан ашылған [45, с. 1]. Ордадағы жәрмеңке көктемде сәуір айынан
мамырдың ортасына дейін өткізілсе, күзде 15 қыркүйек пен 15 қазан аралығына
дейін созылды. Жәрмеңке саудасы Жәңгір ханның тұрғызған ағаш корпустарында
жүргізілді. Хан қайтыс болғаннан кейін оның мұрагерлері сауда орындарын
жалға беріп отырды. Жәрмеңкелер саудасының белгіленген уақыты болғанмен,
жәрмеңке дәл сол мерзімде басталып, нақты уақытында аяқталған жоқ. Оның
себебі де болды. Көктемде қазақ халқы 20 сәуірге дейін қыстан
көтерем шыққан малын саудаға әкеле қоймайды. Сонымен қатар, Еділдің оң
жағалауындағы саудагерлер Ордаға тек мамыр айының басында ғана келді. Ал
күзде саудагерлер 20 қыркүйекке дейін саудасын аяқтап бітіруге тырысады.
Өйткені, олар 1 қазаннан бастап жұмысын бастайтын Жаңа Өзендегі жәрмеңкеге
үлгеріп баруға ұмтылды. Соған байланысты, Ресей Ішкі істер министрлігі 1863
жылдан бастап, Ордадағы жәрмеңкенің уақытын көктемде 1 мамырдан 1 маусымға
дейін, күзде 11 қыркүйектен 26 қыркүйекке дейінгі
уақытта өткізуге рұқсат береді [46, 1 п].
Қазақстанның батыс аймағында ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
жәрмеңкелер тез қарқын алып, дами түседі. Орал қаласындағы жәрмеңке
Петровская жәрмеңкесі деп аталды. Ол 10 маусым мен 10 шілде аралығында
ашылып, сауда жүргізіледі. Жәрмеңкеге көбінесе балық, бекіре тұқымдас
балықтар, балық уылдырығы әкелініп, қызу сауда жүргізілді. Оралдағы
Петровская жәрмеңкесіндегі балық саудасына Ресейдің қалаларынан саудагерлер
келіп, сауда қарқыны артып отырды [47, 1 п]. 1872 жылдан бастап, Калмыков
уезінің Сламихин хуторында 20 қыркүйектен бастап жұмысын бастайтын онкүндік
жәрмеңке ашылады. Бұл жәрмеңке Орал облысындағы саудагерлер тарапынан
түскен өтініштің негізінде ашылады. Жәрмеңкенің орны мен өткізілу уақыты,
маңызына Орал облыстық әскери губернаторлығы ерекше мән берді [47, 16 п].
Біріншісі көктемде 9 мамырдан, екіншісі күзде 1 қазаннан жұмысын бастап,
бір айға созылады. Жәрмеңкеде сатылатын малдан жәрмеңкелік табысқа алым
жиналды. 1867 жылдан бастап Ойылда бірінші рет жәрмеңке өз жұмысын
бастайды. Көктемгі жәрмеңке немесе Никольская жәрмеңкесі деп аталды.
Жәрмеңкеге көршілес губерниялардан саудагерлер мен көпестер де қатысып,
тауарларын жергілікті халыққа сатты [47, 17 п]. ХІХ
ғасырдың екінші жартысында Ембі уезінің Темір елді-мекенінде ашылған
Қарақамыс жәрмеңкесі де Батыс Қазақстан аймағындағы сауда-саттық саласында
маңызды рөл атқарды [49, 1 п]. Қарастырылып отырған кезең соңында Орал
облысында көптеген жәрмеңкелер өз жұмыстарын жалғастыра берді. Орал уезі
бойынша 8 жәрмеңке жұмыс жасады. Олар, Иртецкая, Камень, Ташлин, Елек,
Сламихин, Гурьев, Калмыков, Ілбішін жәрмеңкелері және Ойыл мен Темір
жәрмеңкелері болды. Ойыл және Темір жәрмеңкелері маусымдық жәрмеңкелер
ретінде көктемде және күзде қызметін жалғастырды. ХІХ
ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелік сауда-
саттық дамыған өңір Ақтөбе мен Ырғыз уездері болды. Осы уақытта Ақтөбе
қаласының айырбас алаңында қалалық жәрмеңке, Ырғыз өзенінің бойында Ырғыз
жәрмеңкесі ашылып, Торғай облысының жәрмеңкелік орталығына айналды [50, 31
п].
Екінші тарау – Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер мен олардың қызметі
деп аталып, аймақтағы жәрмеңкелер желісінің қалыптасу, маусымдық
жәрмеңкелердің ұйымдастырылу ерекшеліктері, жәрмеңкелердің өлкедегі
әлеуметтік өзгерістерге ықпалы нақты талданады.
Жәрмеңкедегі сауда бір жағынан империялық отарлау саясатының
экономикалық және рухани тірегіне айналса, екіншіден аймақ тұрғындарының
күнделікті мұқтажын өтеудегі негізгі орталыққа айналған. Ресейдің Қаржы
министрлігінің сауда және мануфактура департаментінің мәліметтері бойынша
1876 - 1910 жылдары жалпы Қазақстандағы жәрмеңкелердің ішінде тауар
айналымының көлемі мен сауда айналымы бойынша Батыс Қазақстан аймағындағы
жәрмеңкелер ауқымды болған. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында Қазақстанның батысында, Ішкі Бөкей Ордасында, Оралда, Гурьевте,
Ырғызда, Қарақамыста, Ойылда, Ақтөбеде жәрмеңкелер ірі сауда орталықтарына
айналды [51, 3 п].
ХІХ ғасыр аяғында Батыс Қазақстанда жәрмеңкелер ірі сауда орталықтарына
айналды. Осылай, қазақ даласындағы жәрмеңкелер арасында экономикалық
байланыстар қалыптасты. Аймақтың барлық аудандарында жәрмеңкелер әр жылдың
төрт маусымында өткізілді. Сондықтан, олар ресми құжаттар мен тарихи
деректерде маусымдық жәрмеңкелер деген атаумен белгілі болды. Қазақ халқы
үшін, жазда өтетін жәрмеңкелер тиімді екенін патша үкіметі жақсы түсінді.
Бұған алыс аудандардан қазақтар жылқы, ірі қара мал, қой, ешкі, сондай-ақ,
мал шаруашылығы өнімдерін тері, жүн, киіз, мал майы, мүйіз, жылқының қылын
әкеліп сатып, өздеріне қажетті заттарға айырбастады, кейде қолма-қол
ақшасын алып отырды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда жәрмеңкелік
сауда қарқынды дамып, аймақтағы ірі сауда орталықтарына айналды. Енді
империялық үкімет жыл маусымына байланысты, көшпелі өмір салтының өзіндік
ерекшеліктерін ескере отырып, жәрмеңкелік сауданы жүргізуге мән берді.
1867-1917 жылдар аралығында Қазақстанның батыс аймағындағы Ақтөбе
уезінің аумағында осындай 11 ірі уақытша жәрмеңкелер тұрақты жұмыс істеген.
Торғай облысының құрамындағы Ақтөбе бекінісі ХІХ ғасыр аяғында Ақтөбеге
айналады. Оған дейін 1878 жылдан бастап, бекіністе екі апталық жәрмеңке
жұмыс жасайды [41, 37 п]. Жәрмеңкенің ауқымы, сауда айналымы төмен болды.
Бекініс қалаға айналғаннан кейін жәрмеңкенің жұмысы да өзгере бастады.
Жәрмеңке қыркүйек жәрмеңкесі деп аталып, тұтас қыркүйек айында жалғасты.
Жәрмеңкенің жаңа орны қаладан үш верст қашықтықта орналасты. Жәрмеңкенің
шаршы аумағы бір қатарлы сауда орындарынан тұрды. Қарғалы мен Терісбұтақ
өзендерінің жанында орналасқан жәрмеңке мал сатуға келген көшпелі қазақтар
үшін қолайлы болды. Қыркүйек жәрмеңкесіне Бұқара мен Хиуадан саудагерлер
келіп сауда жасады. Олар кілем, жібек маталар, кептірілген жемістер,
кептірілген қауын, жаңғақтар әкеліп сатты. 25 тамыз бен 25 қыркүйек
аралығында қызмет жасайтын Темір күзгі жәрмеңкесінің Ақтөбе күзгі
жәрмеңкесінің сауда қарқынына әсер етіп, сауда айналымының деңгейін
төмендету қаупі туралы Ішкі істер министрлігіне жолдаған Темір уезінің
басшысының жазбасында баяндалады [52, 43 п].
ХХ ғасыр басында Торғай облысының құрамында Ақтөбе және Қостанай
уездері болса, жәрмеңкелердің саны жағынан Ақтөбе аймағы басым болды.
Ақтөбе уезінде 1912 жылы 11 тұрақты және маусымдық жәрмеңкелер ашылған
болатын. Әсіресе, Адай болысының Адай ауылында көктемгі екі жәрмеңке және
күзгі жәрмеңке жұмыс жасады. Мысалы, бірінші көктемгі жәрмеңке 1-7
наурызда өткізілсе, екінші көктемгі жәрмеңкені 9-15 мамырда ұйымдастыру
жоспарланды. Күзгі жәрмеңке 15-21 қыркүйекте жұмыс жасады [53, 149 п]. Бұл
жәрмеңкелер жергілікті халықтың сұранысы бойынша, саудаға ыңғайлы уақытта,
қолайлы жерде өткізілді. Ақтөбе жәрмеңкесінің тауар айналымы жыл сайын
артып отырды. Саудаға әкелінетін тауар түрі де көбейе түсті. Әсіресе, күзгі
жәрмеңкедегі сауда айналымы арта түсті. Мысалы, 1905 жылы қыркүйек айында
Ақтөбе жәрмеңкесінің тауар айналымы 161213,97 сомға жетті [54, 22 п].
ХIХ ғасырдың аяғында сауданың дамуы жөнінен Ырғыз қаласы осы өңірдегі
сауда-саттық орындарының ішінде алдыңғы қатардағы сауда орталықтарының бірі
болды. Қалада жәрмеңке жұмысы Ресей Ішкі істер министрлігінің 1870 жылғы 19
қарашадағы арнаулы шешіміне сай ұйымдастырылған. Алғашқы көктемгі жәрмеңке
облыстық басқарманың қолдауымен 1895 жылдың 6-22 мамыры аралығында өткен.
Көпестер өтініші бойынша бұл жәрмеңкеге Никольская жәрмеңкесі деген ат
берілді. Жәрмеңкені Ырғыз өзенінің сол жағасында, қаладан 1 верст
қашықтықтағы ұзындығы 50, ені 35 сажын алаңда өткізуге шешім қабылданған.
Қала тұрғындары мен сауда өкілдерінің өтініші бойынша ашылған Покровская
атты екінші күзгі жәрмеңке облыстық басқарманың 1896 жылғы 4 қыркүйектегі
шешімі негізінде 1-8 қазан аралығында өткізілетін болған [55, с.33].
Ішкі Бөкей Ордасындағы жәрмеңкелердің басым көпшілігі маусымдық
жәрмеңкелер ретінде қызмет жасап, сауда-саттықтың орталығына айналды. ХХ
ғасыр басында Ордада сауданың орталығына айналған көктемгі және күзгі Хан
ордасы жәрмеңкесі болды. Сонымен бірге, Ішкі Ордадағы жәрмеңкелер
қызметінің бір ерекшелігі қысқы күні ашылатын соғым жәрмеңкелері жұмыс
жасады. Мысалы, 1915 жылы Жаңа қазан, Бекмұхамедов мекені, Хан Ордасындағы
соғым жәрмеңкелері болды. Олар желтоқсан айында ашылып, сауданы қыздырды.
Жаңа қазан соғым жәрмеңкесі мен Бекмұхамедов мекеніндегі соғым жәрмеңкесі 1-
7 желтоқсанда, Хан Ордасындағы соғым жәрмеңкесі 15-21 желтоқсанда жұмыс
жасады [56, 5 п].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz