Әл-Фарабидің өмірі мен еңбектері

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. Тарау.
1.1. Әл.Фарабидің өмірі мен еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Әбу Насыр Әл.Фараби және оның әлем ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ..12
1.3. Фараби және педагогика философиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

ІІ. Тарау.
2.1. Ирандағы Әл.Фараби туындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17 2.2. Әл.Фарабидің Индияда болған оқиғасы Don Robercon ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Орта ғасыр ғылымдарының Әл.Фараби туралы ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін өз қағидасы бар. өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп ғылымның бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихы маңызды орын алады. Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары қандай ұшан теңіз болса, оның рухини байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі – баршаға бірдей ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны қастерлеп бағалай білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы міндеті. Осы кездегі өркені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға талай елдің, талай ұрпақтың таңдаулы өкілдері қатысты. Орта ғасырларда адамзат білімінің молайып, ақыл-парасаттың жетілуіне орасан зор еңбек сіңірген ғұламаның бірі – қазақ топырағынан шыққан данышпан Абу Насыр Әл –Фараби. Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамутудағы орнын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл жағдайда білім паздар өте ертеден-ақ аңғарған сияқты. Сондықтан да болу керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынан шыққан оқымыстылар Әл-Фараби мұраларын мың жыл бойы зерттеп келеді. Әдебиетпен ауызша шығармалардан баска Қазақстанда ғылыми білімнің дамуы да кең тараған. Астрономия, география және басқа да аратылыстану ғылымдары туралы көшпенділердің білімі орта ғасырларда ғылыми тракататтар түрінде кең тараған. Өкіншке орай соның көп бөлігі бізге дейін жеткен жоқ. Бізге Қазақстаннан шыққан көптеген есімдер белгілі, бірақ солардың ішінде Абу Насыр Аль Фарабидің жөні бөлек. Әл Фараби заманында бүкіл ОртаАзия мен Түркістан Араб халифатының ықпалында болған. Соған байланысты қала халқы сауда саттық мәселесінде ислам қалыптасып, дамуына зор үлес қосқан араб, парсы, түркі тілдерін қатар қолданған. Соның ішінде рухани, ғылыми тіл араб тіл болған. Сондықтан осы қалада сауат ашып, осы қалада білімге, ғылымға деген құмарлығы оянған Әл- Фарабидің осы үш тілді жетік білуі заңдылық еді. Ол кейін білім ғылым іздеп, көп жерді аралайды. Ақыры сол кезде әлемнің ғылым дүниесінің орталығы болған Бағдадқа келіп, сонда тұрақтап қалады. Сол кездің әйгілі ғалымдарымен кездесіп, олармен сырлас болады. Грек, латын, санскрит және басқа тілдерді үйренеді. Ол өз заманындағы дамыған ғылым салаларының бәріне, өнеріне өзіндік үлес қосып, елеулі із қалдырады. Одан қалған ғылыми еңбектердің өзінің саны жүзден астам. Сол еңбектерді ғылым салаларына қарай бөлетін болсақ, олар мынандай: астрономия, астрология, математика, логика, музыка, медицина, табиғат ғылымдары, социология, лингвистика, поэзия риторика, философия болып келеді. Қазақстан ғалымдары да бұл салада біраз жұмыстар істеді. Орыс және қазақ тілдерінде Фарабидің философиялық және әлеуметтік- этикалық трактаттарының жинақтары, орыс тілінде математикалық, тарихи философиялық ,логикалық , жаратылыстану -ғылыми еңбектері , Птолемейдің «Алмагестіне» түсініктемелері жарық көрді.Ғұламаның философиялық , ғылыми еңбектерін зерттеуді , түсіндіруді , насихаттауды нысана еткен көптеген ғылыми зерттеу , кітаптар , мақалалар көркем әдеби туындылар басылып шықты. Бұлардың ішінде осы еңбек авторының «Әл-Фараби» , «Фарабидің математикалық мұрасы» (орыс тілінде) , «Сөнбес жұлдыздар» , «Фараби еңбектеріндегі астрономия мәселелері» (орыс тілінде ) , «Фарабидің педагогикалық мұрасы» (орыс тілінде) монография , кітаптары , «Фараби Бағдат шаһарында» атты повесі , көптеген мақалалары бар.Фарабидің философиялық және қоғамдық саяси еңбектерін , көзқарастарын талдауға орын бір шама аз берілді. Фарабидің төл еңбектерінің халық арасында көп белгісіз болып отырғанын ескеріп, біз оның ғылым мен өнер туралы мұраларына арналған тарауларда, көбінесе, ғалымды ана тілімізде сөйлетуге көп көңіл бөлдік.Бұл ұлы ғалымның өзінің ой- парасатын, ойлау, пайымдау, баяндау жүйесін ғана емес, сол замандағы рухани мәдениеттің жай- жапсарын, ерекшеліктерін дұрыс аңғаруға, түсінуге қолайлы болар деп ойлаймыз. Әл-Фараби өздігінен оқып жетілген ғалым. Ол ең алдымен грек ғалымын, оның фәлсафасын, әсіресе ұлы ұзтазы Аристотельдің еңбектерін қызыға оқыған. Әл-Фараби логика, музыка, астрономия және басқа ғылымдар бойынша еңбектер жазған. Әл-Фараби жиһан кезікті ұнатқан. Орта ғасырлық тарихшылар оның қарапайым, аса қанағатшыл, жұпыны ғана киініп, той – думан, ырду-дырдудан бойын барынша аулақ ұстаған адам болғанын жазған. Күндіз ол көбінесе қаладағы бақта күзетшілік қызмет атқарып, тапқан ақшасына сатып алған шырақ жарығымен түні бойы кітап оқумен шұғылданған. Сондай-ақ өзі де «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Мәселенің түп мазмұны», «Ғылымдардың шығуы», «Бақытқа жету» сияқты т.б. көптеген трактаттар жазған.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Тарау.
1.1. Әл-Фарабидің өмірі мен
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
1.2. Әбу Насыр Әл-Фараби және оның әлем ғылымына қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ..12
1.3. Фараби және педагогика
философиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
ІІ. Тарау.
2.1. Ирандағы Әл-Фараби
туындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...17 2.2. Әл-Фарабидің Индияда болған оқиғасы Don
Robercon ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3. Орта ғасыр ғылымдарының Әл-Фараби туралы ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе

Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын
дейтін өз қағидасы бар. өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп ғылымның
бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихы маңызды орын
алады. Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары қандай ұшан
теңіз болса, оның рухини байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі –
баршаға бірдей ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны
қастерлеп бағалай білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы
міндеті. Осы кездегі өркені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға
талай елдің, талай ұрпақтың таңдаулы өкілдері қатысты. Орта ғасырларда
адамзат білімінің молайып, ақыл-парасаттың жетілуіне орасан зор еңбек
сіңірген ғұламаның бірі – қазақ топырағынан шыққан данышпан Абу Насыр Әл
–Фараби. Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамутудағы
орнын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл
жағдайда білім паздар өте ертеден-ақ аңғарған сияқты. Сондықтан да болу
керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынан шыққан оқымыстылар Әл-Фараби
мұраларын мың жыл бойы зерттеп келеді. Әдебиетпен ауызша шығармалардан
баска Қазақстанда ғылыми білімнің дамуы да кең тараған. Астрономия,
география және басқа да аратылыстану ғылымдары туралы көшпенділердің білімі
орта ғасырларда ғылыми тракататтар түрінде кең тараған. Өкіншке орай соның
көп бөлігі бізге дейін жеткен жоқ. Бізге Қазақстаннан шыққан көптеген
есімдер белгілі, бірақ солардың ішінде Абу Насыр Аль Фарабидің жөні бөлек.
Әл Фараби заманында бүкіл ОртаАзия мен Түркістан Араб халифатының ықпалында
болған. Соған байланысты қала халқы сауда саттық мәселесінде ислам
қалыптасып, дамуына зор үлес қосқан араб, парсы, түркі тілдерін қатар
қолданған. Соның ішінде рухани, ғылыми тіл араб тіл болған. Сондықтан осы
қалада сауат ашып, осы қалада білімге, ғылымға деген құмарлығы оянған Әл-
Фарабидің осы үш тілді жетік білуі заңдылық еді. Ол кейін білім ғылым
іздеп, көп жерді аралайды. Ақыры сол кезде әлемнің ғылым дүниесінің
орталығы болған Бағдадқа келіп, сонда тұрақтап қалады. Сол кездің әйгілі
ғалымдарымен кездесіп, олармен сырлас болады. Грек, латын, санскрит және
басқа тілдерді үйренеді. Ол өз заманындағы дамыған ғылым салаларының
бәріне, өнеріне өзіндік үлес қосып, елеулі із қалдырады. Одан қалған ғылыми
еңбектердің өзінің саны жүзден астам. Сол еңбектерді ғылым салаларына қарай
бөлетін болсақ, олар мынандай: астрономия, астрология, математика, логика,
музыка, медицина, табиғат ғылымдары, социология, лингвистика, поэзия
риторика, философия болып келеді. Қазақстан ғалымдары да бұл салада біраз
жұмыстар істеді. Орыс және қазақ тілдерінде Фарабидің философиялық және
әлеуметтік- этикалық трактаттарының жинақтары, орыс тілінде
математикалық, тарихи философиялық ,логикалық , жаратылыстану -ғылыми
еңбектері , Птолемейдің Алмагестіне түсініктемелері жарық
көрді.Ғұламаның философиялық , ғылыми еңбектерін зерттеуді , түсіндіруді ,
насихаттауды нысана еткен көптеген ғылыми зерттеу , кітаптар , мақалалар
көркем әдеби туындылар басылып шықты. Бұлардың ішінде осы еңбек авторының
Әл-Фараби , Фарабидің математикалық мұрасы (орыс тілінде) , Сөнбес
жұлдыздар , Фараби еңбектеріндегі астрономия мәселелері (орыс тілінде )
, Фарабидің педагогикалық мұрасы (орыс тілінде) монография , кітаптары ,
Фараби Бағдат шаһарында атты повесі , көптеген мақалалары бар.Фарабидің
философиялық және қоғамдық саяси еңбектерін , көзқарастарын талдауға орын
бір шама аз берілді. Фарабидің төл еңбектерінің халық арасында көп
белгісіз болып отырғанын ескеріп, біз оның ғылым мен өнер туралы мұраларына
арналған тарауларда, көбінесе, ғалымды ана тілімізде сөйлетуге көп көңіл
бөлдік.Бұл ұлы ғалымның өзінің ой- парасатын, ойлау, пайымдау, баяндау
жүйесін ғана емес, сол замандағы рухани мәдениеттің жай- жапсарын,
ерекшеліктерін дұрыс аңғаруға, түсінуге қолайлы болар деп ойлаймыз. Әл-
Фараби өздігінен оқып жетілген ғалым. Ол ең алдымен грек ғалымын, оның
фәлсафасын, әсіресе ұлы ұзтазы Аристотельдің еңбектерін қызыға оқыған. Әл-
Фараби логика, музыка, астрономия және басқа ғылымдар бойынша еңбектер
жазған. Әл-Фараби жиһан кезікті ұнатқан. Орта ғасырлық тарихшылар оның
қарапайым, аса қанағатшыл, жұпыны ғана киініп, той – думан, ырду-дырдудан
бойын барынша аулақ ұстаған адам болғанын жазған. Күндіз ол көбінесе
қаладағы бақта күзетшілік қызмет атқарып, тапқан ақшасына сатып алған шырақ
жарығымен түні бойы кітап оқумен шұғылданған. Сондай-ақ өзі де Кемеңгерлік
меруерті, Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы, Мәселенің түп мазмұны,
Ғылымдардың шығуы, Бақытқа жету сияқты т.б. көптеген трактаттар жазған.

І. Тарау.
1.1. Әл-Фарабидің өмірі мен еңбектері
Абу Насыр ибн Мухамед Тархан ибн Узлаг Әл-Фараби 870 жылы Отырар
қаласында қыпшақтың әскери қолбасшысының жанұясында туылған. Абу Насыр бала
күнінен ғылымға үйір болып өсті, оның бақытына қарай сол заманда Отырарда
аса бай кітапхана бар еді. Әл-Фараби парсы, грек тілдерін үйеренді, осы
тілде ғылыми трактаттар оқиды. Кәмелеттік жасқа толған соң ол, оқуын
жалғастыру үшін жетекші ғылыми орталықтарға барады. Осы мақсатпен Шаш
(Ташкент), Самарқантта, Исфаханда,, Хамадан және тағы басқа көптеген
қалаларда болады. Сол замандағы ғылым ммен мәдениеттің дамғын
орталықтарының бірі Халифат астанасы Бағдат қаласында ұзақырақ болады. Осы
жерде өз білімін толык жетілдіреді және көптеген көрнекті ғалымдармен
танысып, олардың арасында жетекші орынға ие болады. Бірақ бұл жағдай діни-
ғалымдардың көре алмаушылығын туғызып, олармен көзқарасы жараспаған Әл-
Фараби Бағадатты тастап Хорасанға кетуге мәжбүр болады. Өмірінің ақырғы
күндерін Аллепо және Дамаскіде өткізді Әл-Фараби энциклопедисть ғалым
ретінде ғылымның барлық саласына елеулі еңбек сіңірді.Ол барлық ғылымды
теориялық (логика, жаратылыстану, математика) жіне практикалық (этика,
саясат) деп екіге бөледі. Оның қолынан музыка теориясы, физика, заң,
әлеумет, астрономия, медицина, логика, философия ғылымдарына арналған
көптеген трактаттар шықты. Аристотель оқуыларын дамыта және жалғастыра
отырып Әл-Фараби көзі тірісінде ақ “Екінші ұстаз” (Аристотелден кейінгі)
деген атақ алады. Арабияның орта ғасырдағы ғылымы осы Әл-Фарабидің
еңбектері негізінде қалыптасады және оның ықпалымен Ибн Рушид, Ибн Сина,
Омар Хаям, Роджер Бекон, Леонардо да Винчи және көптеген ғұламалардың
көзқарастары қалыптасқан. Фараби еңбектерінің жалпы саны жүзден асады.
Зерттеушілердің айтуынша Фараби еңбектерін бөлек-бөлек қағаздарға жазып,
көрінген шәкірттеріне бере салады екен. Соның салдарынан оның еңбектерінің
арабша көп нұсқасы жоғалып кеткен. Бірақта арабша нұсқасы жоғалып кеткен
еңбектерінің біразы латынша, еврейше аудармаларда сақталған. Оның бұл
енбектерін Европа ғалымдары кең түрде пайдаланған. Ал араб ғалымдары Фараби
тірі кезінде де, өлгеннен кейін де оны өздерінің ұстазы деп
білген.Әсіресе, оның еңбектерін Орта Азия ғалымдары жоғары бағалаған.
Фараби еңбектерінің кейбіреулері кейінгі кездерде неміс, ағыл-шын, француз
тілдеріне аударылған. Мысалы Дерлангер Б. өзінің "Араб музыкасы" атты
француз тілінде шыққан енбегінде Фарабидың "Қитаби музыка ал-кабир" деген
еңбегін толық келтірген. Фарабидың бұл еңбегі дүние жүзінде музыка жөнінде
жазылған еңбектердің ең ірісі болып табылады. Немістің белгілі ориенталисы
Диатерци 1890-1895 жылдары Лейденде Фараби жөнінде еңбектер шығарған және
Фараби кітаптарының бірнешеуін арабша бастырған. Европа тілдерінде шыққан
"Ислам энциклопедиясы" атты жинақтарда да әл-Фараби туралы үлкен мақалалар
басылған. Шығыс елдерінде Фараби туралы жазылған еңбектер көп. Со-лардың
ішінде араб тілінде шыққан "Салсалати Таржим ал ғалам" жинағында. Шамсутдин
Сахидын "Хамус ал ғалам" атты түрік тіліндегі еңбегінде, тағы басқаларында
Фараби туралы бірсыпыра мәліметтер келтірілген. Бұл еңбектерде Фарабидың
суреттері де бар. "Айқап", "Шора" журналдарында да Фараби жөнінде аздаған
тиіп қашпа мәліметтер айтылады. Кейінгі кезді алатын болса. Фараби туралы
біраз сөз Ә.Кольманның еңбегінде (Алматы, 1942), С.Н. Григориянның
еңбектерінде (Москва, 1958, 1960), М.Ысқақовтың 1960 жылы Алматыда шыққан
"Қазақтың байырғы каленьдары" атты енбегінде едәуір мәліметтер келтірілген.
Фараби жөнінде 1958 жылы ағылшын тілінде шығатын "Мұсылман дүниесі"
("Мuslim Word”) атты журналда материал жарияланған. Онда Каирдағы Американ
университетінің жанындағы Шығыстану мектебінде оқылған лекция талданды. Ал,
ол лекцияда Аристотель, әл-Фараби және Ибн-Сина — үшеуінің дүниенің жаралуы
жөніндегі көз қарастары және аль-Газалидің оларға қарсы пікірлері айтылады.
Фараби жөніндегі қазіргі бізге белгілі болып отырған мәліметтер осындай.
Жоғарыда айтылған Фараби туралы шет тілде шыққан материалдардың
бірсыпырасын Қазақ ССР Ғылым Академиясының кітапханасы кейінгі екі жыл
ішінде жинастырып отыр. Олардың ішінде шет мемлекеттерден алдырылған
Фарабидың аса құнды еңбектерінен жасалған фотосурет кітаптары мен
микрофильдер, "Ғылым меруерті", "Ғылымдардың шығуы", "Қайырлы қаланың
адамдары" деген сияқты еңбектер бар. Жалпы алғанда қазір біздің қолымызда
Фараби еңбектері мен ол туралы жазылған еңбектердің екі томдық материалы
бар. Көп еңбекпен жиналған осындай кұнды материалдарды тездетіп іске асыру
қажет. Біз қазір олардың кейбіреулерінен шама келгенше қазақша және орысша
тілге аудара бастадық. Бірақ бұл іс жеке-жарым адамның колынан келе
бермейді. Кітапхана мұнан былайда Фараби еңбектерін жинай беруі керек. Ал
біздің ғалымдарымыз бұл іске ат салысулары қажет. Қолда бар еңбектерді
баспаға дайындау істерінде ұйымдастырған жөн.
Жоғарыда айтылғандарға қосымша еске сала кететін мынандай бір жайлар
бар. Біріншіден, Фарабидің ізімен іс қылған Абу Али Сина, Бируни сияқты
ғалымдардың еңбегі көптеген том болып шығып отыр. Олар туралы өзбек, тәжік,
ғалымдары көптеген еңбектер жазды. Фараби жөнінде ондай ешнәрсе жоқ. Екінші
жағынан Фарабидің туған жері Отырар қаласы Шығыстың жорығында қиратылған
болса, әлі сол қалпында жатыр. Үстіміздегі жылдан бастап соны қазу, ескі
мұраны зерттеу істері басталмақ. Үшіншіден, дүние жүзіне аты әйгілі ғалым
Фарабидың мұрасын зерттеу біздің зор міндетіміз. Енді бірнеше жылдан кейін
ұлы ұстаздың туғанына 1100 жыл толады. Соған қарсы осы істер жедел қолға
алынғаны жөн.
Фараби туралы, оның енбектері мен өмірбаяны жөнінде қысқа
мақалалар мен хабарлар бірнеше жерде жарияланып келді. Бірақ та, осы ұлы
данышпанның нағыз өзінің ғылыми еңбегі қолға түспей келген болатын. Кейінгі
2-3 жыл ішінде Қазақ Ғылым академиясы шетелдерден және СССР
кітапханаларынан осы кісінің едәуір еңбектерін қолға түсірді. Фараби
еңбектері жүзден асады екен. Сол еңбегінің тізімін басы мен аяғынан үзінді
беріп отырмыз.
1979 жылы қазақ тілінде тұңғыш рет талантты әдебиетші Аян Нысаналиннің
аударуымен "Жазушы" баспасында ұлы бабамыздың "Трактат және өлеңдер" деген
атпен кішкене жинағы жарық көрді. Мұнда келтірілген Фарабидің қысқа да
болса нұсқа трактаты ''Өлендер өнерінің қағидалары" деп аталады. Бұл
шығарма атынан көрініп тұрғандай поэзияның теориялық негіздерін баяндауға
арналған. Трактат былай басталады: "Рахматы күшті раббымның атынан, бұл
зерттеудегі негізгі мақсатымыз - тынық ой маржанын сүзіп, онымен -
танысқандарға философтың поэзия туралы айтқандарын түсінуге қол ұшын беру
еді.
Ары қарай Фараби араб, парсы және басқа тілдердегі өлең өнеріне де
көңіл бөліп отырады, ақындық пен әуендіктің байланысын да назардан тыс
қалдырмайды. Ол былай дейді: "Біздің жазбамыздың осы жеріне жеткенде
ақындық түйіндеудің әр қилы түрін белгілеу ләзім. Акындық түйіндеуді
өлшеміне, яки мазмұнына қарай топтау мүмкін. Өлшеміне қарай топтау
әуенділікке, немесе екпінге, тұжырымдау қай тілде екеніне байланысты,
сонымен қатар музыканың деңгейіне де қатысты.
Фараби музыканттар сияқты ақындарды, поэзия өнерін қууышыларды да
талантына, арқалылығына, логикалық қисынды, тұжырымды, үйлестікті сақтау -
сақтамауына байланысты үш топқа бөледі. Ол бұл туралы былай деп жазады:
"Ақындарды үш топқа бөлген абзал. Біріншісіне табиғи дарыны өлеңді жазып,
келісті оқуға қабілеті барлар жатады, олар поэзияның көптеген түрінде, не
қайсыбір жеке түрінде бейнелілікке, тамаша теңеулер құруға керемет бейім
тұрады. Бұл ақындар қандай болғанда да өлең өнерінің сын-сипатымен онша
таныс емес, тек аса алғырлығы мен бейімділігі арқасында жырлары ұшқыр,
жүрекке жылы тиіп жатады. Бұл ақындардың туындылары мүлде кемеліне
келмегендіктен һәм өнерден берік қоныс теппегендіктен, шын мәніндегі екі ой
қорытындысынан үшінші қорытынды тудыратындар қатарына жатпайды...
Екінші топтағы ақындар - өлең өнерімен толық таныс: қай тәсілді
таңдамасын олар қағиданың да, бейнелеу құралының да қайсысына болсада жетік
келеді. Бұндайларды екі қорытындыдан үшінші қорытынды жасайтын ақындар
сапына толық жатқызуға болады.
Үшіншілерінің қатарына алғашқы екі топтағының шығармаларына
еліктейтіндер жатады. Олар әлгілердің бейнелеу мен теңеудегі ізденістерін
дамытып отырса да, поэзияның қағидаларына онша қанық емес".
Фарабидің өлеңдерін логикалық арқауы мен көркемдік өрнегінің өзара сай
келіп, қиюын тауып жатуы туралы бұл қағидалары мың жыл өтіп барып Абайдың
поэтикалық принциптерінен де бой керсетеді.
Фараби шын ақын талантын терең ашып, құлашын кең сермеу үшін оған лайыкты
жағдай, ең бастысы еркіндік қажет деген тамаша қағиданы тұжырымдайды:
"Сондай-ақ өнерді зерттеп, белгілі поэзия түрін меңгеріп басқаларға
немқұрайды қарамайтын жанды ерекше себептерге байланысты - өзі білмейтін
түрде жазуға сыртқы, не ішкі жағдай итермелейді. Дегенмен, ғажап поэзия
еркіндікте тумақ".
Ұлы бабамыздың поэзия өнері, шайырлық туралы көсемдігі мен жол
бастаушылығын замандастары жоғары бағалап, оған үлкен құрмет көрсеткен, оны
"ақындар падишасы" деп марапаттаған. 1944 жылы Бейрутта философия, әдебиет
тарихшысы Махмуд Аббастың "Әл-Фарабдың" ("Екі Фараби" немесе Фараби мен Ибн
Сина дегенді білдіреді) атты монографиялық зерттеу кітабы жарыкқа шықты.
Мүнда Фарабидің ғылым, өнер қамқоршысы болған Сирия әкімі Сайфад-Дауланың
маңына топтасқан білімпаздар шоғырының ішінде шоқтығы биік болғанын растап,
дәлелдер келтіреді.
Фарабидің бір пара өлеңдері әлем (космос), ондағы адамның орны мен
өмірінің мәнісі туралы философиялық рубайлар түрінде болып келеді.
Жайнаған бейне бір гүл әлем сыры.
Құбылған мөлдір нәзік гауһар нұры.
Даналар талай нысан таққанымен
Тапқан жоқ тектер тегін әлі бірі.

Ей, қарындас! Қашыңдар жалған жолдан.

Ақиқатты шығарма әсте қолдан.

Бұл дүние мекенің сыйға берген,

Жер нүктеге телміріп болма алаң.

Біз бір мейман бұл жайда аз-ақ күндік,

Болымсызға таласып күн өткіздік,

Анталасып аптықта тар қапасқа,

Адамға әлем мекен, ол мәңгілік...
(Аударған А. Машақов)
Ғұламада лирикалық сарында жазылған сырлы, мұңлы өлеңдер де баршылық.
(Бұл және кейінгі өлеңдерді аударған А. Нысаналин).
Қайтейін мен көк жиек көңілімді.
Келер күнге үмітпен жол ашамын.
Қос шөлмекпен өткіздім өмірімді.
Соны медеу етеді болашағым.

Бір шөлмекте көк сия толып тұрса,

Екіншіде шарап бар жайы мәлім.

Даналықты сиямен молықтырсам,

Шарабымен шерімнен айығамын.
Фараби де адам, пенде, оның да алыста ел-жұрты ауыл-аймағы бар, өмір
өтпелі, қоршаған надандық, өзімшіл пенде:

Қашықтасаң туған жер - қалың елім,

Не бір жүйрік болдырып жарау деген,

Шаршадым мен, қанатым талды менің,

Шаңыт жолға сарылып қарауменен.

Кері оралмай жылдарым жатыр ағып.

Қасіреттің жасына көз жуанар.

О, жаратқан, көп неткен ақымағың,

Құм сықылды тез ысып тез суынар.

Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,

Әкімдікке күллісі жүгіреді.

Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,

Жаным менің түршігіп, түніледі.
Соңғы шумақ кеше мұны Абай атамыз айтып кеткен:
Баламды медіресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен атсын деп бермедім.
немесе
Ойыңда жоқ Салтыков пен Толстой
Я тілмаш, я адвокат болсам деген бәрінде ой, -
деген сияқты парасатты жолдарды еріксіз еске түсіреді. Бірақта Фараби
дүниеден біржола түңілмейді, ол табандылық, адалдық, адамдық, өнеге-білім
туын жоғары ұстайды.
Әрине, Әл-Фараби өмір сүрген дәуірде үлкен ғалымдардың да өлең
жазуы өзінше бір әдетке айналып кеткен салт, дәстүр болған. Мәселен,
Фарабидің замандасы, ұлы ғалым, медиң ина ғылымының негізін қалаушылардың
бірі - Әбу Әли ибн Сина, энң иклопедист-ғалым Бируни, ұлы математик Әл-
Хорезми, т. б. кезінде азды-көпті өлеғ-жыр жазумен де айналысқан. Бірақ
орта ғасырдың әдебиет зерттеушілері мен тарихшылары поэзия мәселесін сөз
еткенде көбнесе дерлік Әл-Фарабидің есімін қайталап отырады. Өкінішке орай,
Фарабидің поэзиялық мұрасы біздің дәуірімізге дейін толық сақталмады. Әйтсе
де саусақпен санарлықтай аз ғана жыр жолдарының өзінен оның зор шабытты,
кең тынысты, тереңо йлы, нәзік сезімді, дарынды ақын болғанын аңғару қиын
емес.

1.2. Әбу Насыр Әл-Фараби және оның әлем ғылымына қосқан үлесі.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мухаммед Фараби ерте орта ғасырдағы ұлы
ғұламалардың бірі болып табылады. Ол көпжақты оқымысты-энциклопедисть және
шығыс рационализмін қалыптастырғандардын бірі болды. Осы себепті оған
“Аристотелден кейінгі екінші ұстаз!” деген құрметті атақ берілген Әл-
Фарабидің, бір кездері Орта Азияның етедегі мәдени орталығы болған қала
Отрарда туылғаны тарихтан белгілі. Әл-Фараби осы Отрарда, өзінің ана тілі
қыпшақ тілінде бастауыш білім алады. Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі
араб мәдениетінің даму дәуірімен түстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары,
философтары, ақындары, музыканттары, бағдатқа жиналды және онда ғылым
академиясы мен университет ашады.Бағдат оқымыстыларының арасында Орталық
Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды иеленді. Солармен бірге
Бағдатқа – білімнің барлық саласынан; музыкадан бастап астрономияға дейін
хабары бар Фараби де келді. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның,
лингвистиканың, өлең құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде
танылды. Сауатты жазу, каллиграфия, өлең жазуғ риторикадан трактовкалар
жазды. Әбу Насыр Әл-Фараби – жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор,
мәнерлеп орындаушы әрі теоретик, тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы
шебер болды.
Оның көп томдық “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы көптеген
тілдерге аударылған. Фараби трактаттары біздің заманымызға дейін аса жоғары
бағаланады. Фараби геометрияны барлық жаратылыстық-философиялық ғылымдардың
негізі деп қарады. Ұл идеаны “Философияны меңгерудің қажетті шарттары”
деген трактатында анық келтірген.
Астроном және астролог ретінде Фарабидің беделі жоғары болды, ол бұл
ғылымдарды арифметика, геометрия, музыка сияқты жоғары педагогикалық
ғылымдар категогриясына жатқызды. Физика мен жалпы жаратылыстанудан жазған
Фараби еңбектері белгілі. Жалпы физикалық және жаратылыс құбылыстарын
зерттеуде ол эксперименттер жасау қажеттілігін атап көрсетеді. Фараби
тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызыметіне байланысты Фараби,
сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен, ботаникамен,
минерологиямен айналысады. Ғылымның бұл салаларының бәрі жаратылыстану
құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді. Саяхатшы ретінде ол,
Қазақстан мен Орталық Азияның, Таяу Шығыстың, Африканың көптеген ғылыми
және мәдени орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас, Шаш, Самархант,
Бухара, Хива, Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны құжат түрінде
белгілі. Барлық елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс зерттеушісі, географ
және астрорном ретінде аймақты оқып үйренді, орынның координаталарын
анықтады т.б. Жаратылсытануға Фараби басты мән берді. Ол, “қандай да бір
педагогикалық ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым әлдеқайда бай және
кең көлемді болып келеді” деп жазды. Өзінің басқа бір еңбегінде
“философияны оқып үйренуден бұрын табиғат туралы ғылымды игеру керек,
өйткені бұл ғылым адамға барынша жақын, мәндері анық және оған түсінікті
ғылым саласы” деп жазады.
Философия саласында Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға саналды.
Оның негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық еңбектерінде
Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың философиялық
еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің тамаша, өте
бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000 жылдан бері Шығыс
университеттерінің оқулық құралы болып келеді. Фараби еңбектері Европаның
Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды. Бэкон, Л. Да Винчи, Коперник, кеплер,
Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері үшін Фарабиге қарыздар. Бүкіл
өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы оның білімін бағалау оңай емес.

1.3.Фараби және педагогика философиясы
Педагогика жас жеткіншектерге жүйелі тәрбие білім беру, оқыту жайлы
ғылым болып саналады. Әл-Фарабидің педагогикалық мұрасы жайлы кейбір шағын
мақалалар болмаса, оны жан-жақты талдап, ашып көрсетуге арналған еңбек
кейінгі кезге дейін болмай келеді. Мұның басты себебі ұлы ғұламаның аса
маңызды ғылыми еңбектерінің араб тілінен аударылмай, зерттелмейғ дұрыс
бағаланбай келуі болды. Фарабидің 1100 жылдық тойы қарсаңында (1975 ж.)
және онан кейінгі кездерде бұл салада атқарылған көп жұмыстар бізге ұлы
ғалымның педагогикалық көзқарастарын, әдеттерін біршама толық дәрежеге,
ғылыми дұрыс методология тұрғысынан ашып беруге мүмкіндік туғызып отыр.
Мұнда автор негізінен өзінің Фарабидің педагогикалық мұрасы атты
докторлық диссертациясы мен басқа да жарық көріп жұртқа танымал болған және
әлі жарияланбаған кітаптары, мақалалары мен аудармаларына сүйенеді. Осымен
қатар Фарабидің бұрыннан мәлім ғылыми-философиялық шығармалары да қайта
қарастырылып, олардың педагогикаға тиісті, қатысты жерлерін баяндау
барысында ескеріліп отырылады. Фарабидің педагогикалық жүйесін баяндауда
біз төменде мынадай ретті қабылдадық: Әуелі Фараби – педагогика ғылымының
пәні мен мақсаттары туралы; екінші, ғұламаның жалпы педагогикалық идеялары,
тәрбиенің мазмұны, түрлері және әдістері туралы көзқарастары; үшінші Фараби
еңбектеріндегі дидактика проблемалары; Төртінші, Фарабидің педагогикалық
идеяларының оның жаратылыстану ғылыми еңбектерінде қолданылуы және жүзеге
асырылуы; бесінші, Фарабидің педагогикалық көзқарастарының кейінгі
ғасырлардағы шығыс, Батыс педагогикасына тигізген әсер-ықпалы.
Платон мен Аристотель сияқты Фарабидің де саяси және педагогикалық
теориясының оның философиясынан шығарып алуға болады. Сонымен қатар
Фарабидің педагогикалық көзқарастары оның жаратылыстану, өнер туралы
пікірлері, қағидалары, ізденістерімен араласып, астасып жатады. Ол
педагогиканың философиясын жасап, кемелдендіруге ат салысқан ұстаз. Әл-
Фарабидің ілімі бойынша педагогика- азаматтық немесе саяси философия
құрамына жатады. Тек тамаша көркемдікке жетуді мақсат ететін, өнер деп
жазады ғұлама, - философия немесе абсолюттік мағынада айтқанда, даналық
деп аталады.
Фарабидің анықтауы бойынша педагогика тәрбиеленуші адамның ерік-ниеті
белгілі бағытқа сәйкес, тиісті құралдар мен әдістер арқылы басқару, билеу
өнері. Ал басқарушы адам – педагог, ұстаз, тәлімгер. Оның педагогикалық
жүйесіндегі темір қазық болып саналатын философиялық-этникалық категория –
ол әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты. Бақытқа жетудің негізінде
философия, ғылыми білімдер арқылы дүниедегі әдемілікті, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.