Бастауыш сынып математика сабағында оқушыларды уақытты орынды пайдалануға үйрету
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ.МҰҒАЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕБЕРЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ МАТЕМАТИКА ПӘНІ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ІІ. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1. МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІС.ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2.БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУ ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ.МҰҒАЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕБЕРЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ МАТЕМАТИКА ПӘНІ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ІІ. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1. МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІС.ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2.БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУ ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Зерттеудің көкейтестілігі: Халыққа білім беру ісін жетілдіру – мемлекет саясатының өзекті мәселелерінің бірі.
Ел президенті 2030 – жылға қарай Қазақстан Республикасы Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға тарта отырып, біздің жас мемлекетіміз өсіп – жетіліп, кемелденеді , Біздің балаларымызбен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады ,- дейді.
Президентіміздің үкілі үмітін ақтауға барлық іс-әрекет, күш жігерімізді жұмылдырғанымыз жөн. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқалы тәрбиенің рөлі мен мүмкіндіктері арта түсуде [1].
Педагогика ғылымының тарихына көз жүгіртіп қарасақ, оқу процесінде оқушыларды тек біліммен қаруландырып қана қоймай сонымен қатар тәрбиенің түрлі қырларын жүзеге асыру маңызды орын алғанын байқаймыз.
Педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоции және т.б орыс халқының өкілдері К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, т.б қазақ халқының өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, және т.б. ұлы тұлғалар өскелең ұрпақтың оқу-тәрбие ісінің жұмысын ұйымдастырудың жаңа қырларын ашуда ең бірінші бастауыш білім беру жүйесі мен бастауыш мектеп жасындағы оқушы тұлғасын қалыптастыруда оқу–тәрбие жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері мен теориялық және әдістемелік мәселелеріне аса көңіл бөліп, осы бағытта көп жұмыс жасағандарын аңғарамыз [2].
Оқыту мен тәрбие біртұтас педагогикалық үдеріс екендігін ескере отырып, оқыта отырып тәрбиелеудің мәні – тұлғаның өмірге, білімге қатынасын, қабілетін, адамгершілік қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын – мектеп. Балалар мектепте сапалы білім мен саналы тәрбие алып шығады. Сол себептен де оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту керек. Тәрбие шектен тыс қалып, оқыту жоғары болғанымен оқушы жан-жақты дамымайды.
Сабақта оқушылардың іс - әрекетін ұйымдастырудың – мұғалімнің шеберлігіне тәуелді. Ал шеберліктің өзі ұзаққа созылған тыңғылықты, өзін жасауға бағышталған мұғалім еңбегінің нәтижесі.Мұғалімнің басшылығымен сабақты жүйелі түрде оқыту үшін мұғалімнің сабақта жұмыс істеуге мүмкіндігінің болуы, оқушылардың білімі мен жан-жақты дамуына мұғалім тарапынан жағдай жасалуы тиіс. Қазіргі оқытудың тәрбиелік және оқушыларды жан-жақты дамыту сипатына ерекше мән беріліп – оқытудың әдістемелік негізі бүкіл сабақтың барысында оқушылардың белсенділігін арттыру, сабақ үдерісінде оқушылардың уақытты тиімді пайдалануға үйрету, тәрбие беру. Осы айтылған мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні диплом жұмысымның тақырыбын: «Бастауыш сынып математика сабағында оқушыларға уақытты тиімді пайдалануды үйрету» таңдауды талап етті.
Ел президенті 2030 – жылға қарай Қазақстан Республикасы Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға тарта отырып, біздің жас мемлекетіміз өсіп – жетіліп, кемелденеді , Біздің балаларымызбен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады ,- дейді.
Президентіміздің үкілі үмітін ақтауға барлық іс-әрекет, күш жігерімізді жұмылдырғанымыз жөн. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқалы тәрбиенің рөлі мен мүмкіндіктері арта түсуде [1].
Педагогика ғылымының тарихына көз жүгіртіп қарасақ, оқу процесінде оқушыларды тек біліммен қаруландырып қана қоймай сонымен қатар тәрбиенің түрлі қырларын жүзеге асыру маңызды орын алғанын байқаймыз.
Педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоции және т.б орыс халқының өкілдері К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, т.б қазақ халқының өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, және т.б. ұлы тұлғалар өскелең ұрпақтың оқу-тәрбие ісінің жұмысын ұйымдастырудың жаңа қырларын ашуда ең бірінші бастауыш білім беру жүйесі мен бастауыш мектеп жасындағы оқушы тұлғасын қалыптастыруда оқу–тәрбие жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері мен теориялық және әдістемелік мәселелеріне аса көңіл бөліп, осы бағытта көп жұмыс жасағандарын аңғарамыз [2].
Оқыту мен тәрбие біртұтас педагогикалық үдеріс екендігін ескере отырып, оқыта отырып тәрбиелеудің мәні – тұлғаның өмірге, білімге қатынасын, қабілетін, адамгершілік қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын – мектеп. Балалар мектепте сапалы білім мен саналы тәрбие алып шығады. Сол себептен де оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту керек. Тәрбие шектен тыс қалып, оқыту жоғары болғанымен оқушы жан-жақты дамымайды.
Сабақта оқушылардың іс - әрекетін ұйымдастырудың – мұғалімнің шеберлігіне тәуелді. Ал шеберліктің өзі ұзаққа созылған тыңғылықты, өзін жасауға бағышталған мұғалім еңбегінің нәтижесі.Мұғалімнің басшылығымен сабақты жүйелі түрде оқыту үшін мұғалімнің сабақта жұмыс істеуге мүмкіндігінің болуы, оқушылардың білімі мен жан-жақты дамуына мұғалім тарапынан жағдай жасалуы тиіс. Қазіргі оқытудың тәрбиелік және оқушыларды жан-жақты дамыту сипатына ерекше мән беріліп – оқытудың әдістемелік негізі бүкіл сабақтың барысында оқушылардың белсенділігін арттыру, сабақ үдерісінде оқушылардың уақытты тиімді пайдалануға үйрету, тәрбие беру. Осы айтылған мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні диплом жұмысымның тақырыбын: «Бастауыш сынып математика сабағында оқушыларға уақытты тиімді пайдалануды үйрету» таңдауды талап етті.
1. “ҚР 2015 жылға дейіңгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”. 2004
2. Ж.Б.Қоянбаев, Р.Қоянбаев. Педагогика. –А., 1998.
3. Н.Иванов, М. Қозғамбаева. Оқыту процесінің мәні. –А., 1991.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. –А., 2002.
5. М. И. М±ханов. Жас жєне педагогикалыќ психология. –А., 1982.
6. Б.Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. –А., 199.
7. В.Сухомлинский. балаларға жүрек жылуы. –А., 1976.
8. Ж.Егембердиев. Мектеп жұмыстарын жоспарлау. –А., 1975.
9. С.Әбенбаев. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. –А., 1999.
10. Г.Нұрғалиева. Оқыту әдістері. –А., 1991.
11. С.Б.Бабаев. Бастауыш мектеп педагогикасы. –А., 2007.
12. Т.Сабыров. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. –А., 1999.
13. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. /Құрастырған Ж.Нұржанова. –А., 1991.
14. А.Ілиясова. Класс жетекші жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. –А., 1991.
15. М.Шешенханова. Мектеп басқарудың демократиялық алғы шарттары. //Қазақстан мектебі журналы, 1993.
16. Ж.Т.Қайыңбаев. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. – А., 2003.
17. Сабақ беру тиімділігін арттыру. /Құрастырған Б.Сманов. –А., 1989.
18. Т.М.Баймолдаев, Ќ.Ахмет±лы. Жања буын оќулыќтары арќылы жас ±рпаќќа білім беру мен тєрбие беру жолдары. –А., 2003.
19. М. Ж±мабаев. Педагогика. –А., 1989.
20. Ш.А.Амонашвили. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. –М., 1984.
21. К.В.Бардин. Как научить детей учиться. –М., 1989.
22. Т.А.Соловьева. Основы технологии развития интеллекте младшего школьника в учебном процессе. //Нач. Шк. -1997. №12.
23. Т. М. Баймолдаев, Т. М. Мєжікеев. Білім стандарты. –А., 1999.
24. Педагогикалық басшылық. //Бастауыш мектеп, Т.1. 1987.
25. Є. Бидосов. Математиканы оќыту методикасы. – А., 1989.
26. Ж.Әбдиев. Жаңа адамды қалыптастыру. –А., 1988.
27. С.Б.Бабаев, Ж.Оңалбек. Жалпы педагогика. –А., 2005.
28. Н.Көшекбаев. Оқыту теориясы. –А., 1976.
29. Т.Ќ. Оспанов т.б. Математика. Жалпы білім беретін мектептіњ 1-4 сыныбына арналѓан оќулыќ – А., 1997.
30. Б.Б.Байм±ханов. Математика есептерін шыѓаруѓа ‰йрету. –А., 1983.
31. С.Е.Шєкілікова. Негізгі мектептегі математика курсыныњ мазм±нын жањарту. –А., 1997. №1.
32. Қ.Сарбасова. Математика мұғалімдерін даярлау. –Астана. 2003.
2. Ж.Б.Қоянбаев, Р.Қоянбаев. Педагогика. –А., 1998.
3. Н.Иванов, М. Қозғамбаева. Оқыту процесінің мәні. –А., 1991.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. –А., 2002.
5. М. И. М±ханов. Жас жєне педагогикалыќ психология. –А., 1982.
6. Б.Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. –А., 199.
7. В.Сухомлинский. балаларға жүрек жылуы. –А., 1976.
8. Ж.Егембердиев. Мектеп жұмыстарын жоспарлау. –А., 1975.
9. С.Әбенбаев. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. –А., 1999.
10. Г.Нұрғалиева. Оқыту әдістері. –А., 1991.
11. С.Б.Бабаев. Бастауыш мектеп педагогикасы. –А., 2007.
12. Т.Сабыров. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. –А., 1999.
13. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. /Құрастырған Ж.Нұржанова. –А., 1991.
14. А.Ілиясова. Класс жетекші жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. –А., 1991.
15. М.Шешенханова. Мектеп басқарудың демократиялық алғы шарттары. //Қазақстан мектебі журналы, 1993.
16. Ж.Т.Қайыңбаев. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. – А., 2003.
17. Сабақ беру тиімділігін арттыру. /Құрастырған Б.Сманов. –А., 1989.
18. Т.М.Баймолдаев, Ќ.Ахмет±лы. Жања буын оќулыќтары арќылы жас ±рпаќќа білім беру мен тєрбие беру жолдары. –А., 2003.
19. М. Ж±мабаев. Педагогика. –А., 1989.
20. Ш.А.Амонашвили. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. –М., 1984.
21. К.В.Бардин. Как научить детей учиться. –М., 1989.
22. Т.А.Соловьева. Основы технологии развития интеллекте младшего школьника в учебном процессе. //Нач. Шк. -1997. №12.
23. Т. М. Баймолдаев, Т. М. Мєжікеев. Білім стандарты. –А., 1999.
24. Педагогикалық басшылық. //Бастауыш мектеп, Т.1. 1987.
25. Є. Бидосов. Математиканы оќыту методикасы. – А., 1989.
26. Ж.Әбдиев. Жаңа адамды қалыптастыру. –А., 1988.
27. С.Б.Бабаев, Ж.Оңалбек. Жалпы педагогика. –А., 2005.
28. Н.Көшекбаев. Оқыту теориясы. –А., 1976.
29. Т.Ќ. Оспанов т.б. Математика. Жалпы білім беретін мектептіњ 1-4 сыныбына арналѓан оќулыќ – А., 1997.
30. Б.Б.Байм±ханов. Математика есептерін шыѓаруѓа ‰йрету. –А., 1983.
31. С.Е.Шєкілікова. Негізгі мектептегі математика курсыныњ мазм±нын жањарту. –А., 1997. №1.
32. Қ.Сарбасова. Математика мұғалімдерін даярлау. –Астана. 2003.
БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ ПАЙДАЛАНУҒА
ҮЙРЕТУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ...6
1.1. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ-МҰҒАЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ШЕБЕРЛІГІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2.БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ МАТЕМАТИКА ПӘНІ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .26
ІІ. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ
ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1. МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІС-ӘРЕКЕТІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2.БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ
ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУ ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..54
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Халыққа білім беру ісін жетілдіру –
мемлекет саясатының өзекті мәселелерінің бірі.
Ел президенті 2030 – жылға қарай Қазақстан Республикасы Орталық Азия
барысына айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді
алға тарта отырып, біздің жас мемлекетіміз өсіп – жетіліп, кемелденеді ,
Біздің балаларымызбен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз
ұрпағының өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады ,- дейді.
Президентіміздің үкілі үмітін ақтауға барлық іс-әрекет, күш
жігерімізді жұмылдырғанымыз жөн. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
болып қалыптасқалы тәрбиенің рөлі мен мүмкіндіктері арта түсуде [1].
Педагогика ғылымының тарихына көз жүгіртіп қарасақ, оқу процесінде
оқушыларды тек біліммен қаруландырып қана қоймай сонымен қатар тәрбиенің
түрлі қырларын жүзеге асыру маңызды орын алғанын байқаймыз.
Педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо,
И.Г.Пестолоции және т.б орыс халқының өкілдері К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
т.б қазақ халқының өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов, және т.б. ұлы тұлғалар өскелең ұрпақтың оқу-тәрбие
ісінің жұмысын ұйымдастырудың жаңа қырларын ашуда ең бірінші бастауыш білім
беру жүйесі мен бастауыш мектеп жасындағы оқушы тұлғасын қалыптастыруда
оқу–тәрбие жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері мен теориялық және
әдістемелік мәселелеріне аса көңіл бөліп, осы бағытта көп жұмыс
жасағандарын аңғарамыз [2].
Оқыту мен тәрбие біртұтас педагогикалық үдеріс екендігін ескере
отырып, оқыта отырып тәрбиелеудің мәні – тұлғаның өмірге, білімге
қатынасын, қабілетін, адамгершілік қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын – мектеп. Балалар
мектепте сапалы білім мен саналы тәрбие алып шығады. Сол себептен де оқыта
отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту керек. Тәрбие шектен тыс қалып,
оқыту жоғары болғанымен оқушы жан-жақты дамымайды.
Сабақта оқушылардың іс - әрекетін ұйымдастырудың – мұғалімнің
шеберлігіне тәуелді. Ал шеберліктің өзі ұзаққа созылған тыңғылықты, өзін
жасауға бағышталған мұғалім еңбегінің нәтижесі.Мұғалімнің басшылығымен
сабақты жүйелі түрде оқыту үшін мұғалімнің сабақта жұмыс істеуге
мүмкіндігінің болуы, оқушылардың білімі мен жан-жақты дамуына мұғалім
тарапынан жағдай жасалуы тиіс. Қазіргі оқытудың тәрбиелік және оқушыларды
жан-жақты дамыту сипатына ерекше мән беріліп – оқытудың әдістемелік негізі
бүкіл сабақтың барысында оқушылардың белсенділігін арттыру, сабақ
үдерісінде оқушылардың уақытты тиімді пайдалануға үйрету, тәрбие беру.
Осы айтылған мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні диплом
жұмысымның тақырыбын: Бастауыш сынып математика сабағында оқушыларға
уақытты тиімді пайдалануды үйрету таңдауды талап етті.
Мұғалім болдың ба – кәсібіңді арғымақша ерттеп мін, өз ісіңнің шебері
бола біл. Мұғалімнің тағы бір шеберлілігі математика сабақтарында
оқушыларға бақылау жұмыстарын жаздырғанда тез, жылдам орындаған оқушыларға
қалған уақытын бос отырғызбау мақсатында деңгейлеп тапсырма беру керек,
уақыттыран дұрыс тиімді пайдалануға үйрету [3]. Мектепте қосымша берілетін
қызықты математика сабақтарында сабақта үлгермеген есептерді шығаруға
болады. Бұл сабақта журналдардан, кітаптардан қызықты есептер шығартуға
болады. Бөлінген сабақ кезеңдерін мұғалім уақытты тиімді пайдаланып және
оқушыны соған дағдыландыру мұғалімнің шеберлігі арқылы жүзеге асады.
Күнделікті сабақта осы кезеңмен сабақ жүргізіліп отырса, оқушылар оған
қалыптасады.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының математика сабақтарына
дайындығы. Зерттеу пәні: математика 4-сынып.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына математика сабақтарында
бағдарламада анықталған көлемі мен деңгейіне қарай математикалық білімді,
біліктілік пен дағдыны игерту және оқушының жеке басы ерекшеліктері мен
қабілетіне уақытты тиімді пайдалануға үйрету.
Зерттеу міндеттері:
• Математика сабақтарында оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды
қабілетін дамыту.
• Оқушының интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік
белсенділігі арқылы оқушы өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы дамыту
теориясы; дамыта және деңгейлеп оқыту теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлкеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет, газет-журнал
көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; дарынды
оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды зерделеу, байқау, анықтау,
педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында оқушылармен жұмыс
жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларын
математиканы оқытудың мазмұнын дайындау.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ- МҰҒАЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ШЕБЕРЛІГІ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6
ақпан күні Қазақстан Халқына Жолдауында білім беру саласына байланысты
басты міндеттерді атап өтті. Оларға тоқталатын болсақ: 2010 жылға дейінгі
білім беруді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны орындай отырып, осы
саланың сапалы қызмет көрсету аясын кеңейту .
Бірінші мәселе білім және ғылым министрлігі 3 жылдың ішінде заманға
сай білім алуға және озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін білім
берудің тиімді инфрақұрылымын жасауды аяқтайтын болсын.
Екінші мәселе бойынша әзірге халықты бастауыш балалар мекемелерімен
қамтамасыз етуде бетбұрыс жасала қойған жоқ. Үкімет пен әкімдер барлық
жерде бұл проблеманы терең зерделеп осы негізде бұл мәселенің шешімін
әзірлеуі тиіс.
Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің
алғашқы сатысы ретіндегі бастауыш төменгі сыныпта білім беруге баса назар
аударған жөн. және бұл сатыны олардың шығармашылық және интеллектуалдық
қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет
[4].
Әрі балалардың білім алуға еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым-
қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз керек.
Жоғарыда Президентіміздің жолдауындағы бастауыш төменгі сыныбының
мәселелеріне байланысты бірнеше бөлімге бөліп қарастырды. Білім министрінің
12 жылдық білім беруге байланысты бастауыш төменгі сыныпта оқушылардың
негізгі білімі қаланады. Сол себептен 12 жылдыққа бастауыш төменгі сыныбына
байланысты жасалған бағдарламаларға және де енгізілген өзгерістерге тоқтала
кетсек:
- білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, ХХІ ғасырда жалпы білім
беретін орта мектептерде жеке тұлғаны дамытуға байланысты үлгіні таңдау.
Қазіргі таңда әр қоғам мүшесінің назарынан тыс қалмайтын келелі де
көкейтесті мәселенің бірі – жалпы білім берудегі 12 жылдық оқуға өту болып
табылады [].
Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту.
Мұғалім – психологиялық танымдық процестерді қалыптастырудағы негізгі
тұлға. Осы айтылған мақсаттарды көздей отыра балалардың мектепке
психологиялық даярлығын анықтауда кеңінен қолданып жүрген аса танымал
әдістердің бірі -тесті арқылы қабылдау. Тест үш талаптан тұрады: ойша ер
адамның дене бітімін бейнелеу, жазба әріптерін және берілген нүктелер тобын
көшіріп салу. Бұл әдістердің жетістігі – балалардың мектепке оқуға аса
қажетті қолдың нәзік қимыл мен көз жанарын бағыттауды анықтайтындығы.
Л.С.Выготский әдістемесі бойынша балаларға топтама сөздер оқылып,
оларды бір сөзбен қалай атауға болатындығы сұралады. Бұл әдістеме арқылы
ұғымдардың қалыптасуы мен олардың жинақтай білу іскерлігі айқындалады.
А.Р.Лурияның Пиктограма әдістемесі арқылы балалардың есте сақтауының
даму деңгейін анықтадық.
Диагностикалық қорытындысы: 6 жастан қабылданған оқушылардың мектепке
психологиялық тұрғыдан дайындықтары болғанымен, интеллектуалдық
дайындықтары әлі де жеткіліксіз. Олай дейтін себебіміз бақылау кезінде,
еліктеу тапсырмаларын орындағанда координациялық қимыл-қозғалыстары әлі де
толық жетілмегендігі, өз-өзіне сенімділігінің төмен екендігі байқалды [5].
Тестік жұмысты қорытындылай келіп мынадай ерекшеліктерді байқадық:
- координациялық қимыл-қозғалыстары толық жетілмеген, қол саусақ
моторикасының әлі де жетік дамымағандығы және өзіндік жұмысқа бейім емес
екендіктері;
- 6 жастағы балалардың көріп есте сақтау қабілеттері жақсы дамыған,
естіп есте сақтау қабілеттері орташа, зейіндері ауыспалы, логикалық ойлау
қабілеттері орташа, қиялының дамуы жақсы.
Балаларды жан-жақты зерттеп, зерттеу жұмысының негізінде соған лайықты
жұмыс жүйесін құрып, оқушылардың сабаққа ынтасын дамытып отырсақ сонда ғана
нәтижеге жететініміз анық.
Бастауыш мектеп мұғалімі қандай болуы керек? Бұл сұраққа толық жауап
алу үшін төмендегі мәліметтерге тоқталайық.
Мектептегі оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырушы әрі іске астырушы тұлға –
бұл мұғалім. Бұл тұжырымды анықтамаға келтіретін болсақ: мұғалім бұл арнайы
дайындығы бар, педагогикалық қызметпен кәсіби деңгейде айналысатын адам.
Бұл арада кәсіби сөзіне назар аударған жөн. кәсіптік болмаған
педагогикалық іспен адамдардың баршасы шұғылданады, ал педагогикалық
заңдарға сәйкес әрекетіне келіп, не, қай жерде, және қалай істеу керек
екендігін білетін, өзінің кәсіби борышын сапалы орындау жауапкершілігін
мойнына алатын тек мұғалім ғана [].
Бастауыш мектеп мұғалімі – ерекше мұғалім. Ол балалар мен ересектер
әлемін ұштастырушы. Ол енді қалптасудағы сәби психикасының терең құпияларын
жете таниды, балаға білім бере алады, оны тұлға – азамат болуға баулиды.
Маңыздылық тұрғысынан бастауыш мектеп мұғалімінің еңбегін басқа кез келген
ешбір еңбекпен салыстыруға болмайды, себебі мұғалім төккен маңдай тердің
жемісі – тұлға. Осы аса білгір, өте жауапкерлі, бала өміріндегі тұңғыш
мұғалімге отбасы мен қоғам өзінің ең ардақты перзентін, аяулы азаматы мен
елінің тағдырын, өз мемлекетінің жарқын болашағын үлкен сенім және үмітпен
тапсырады. Мұғалім мінберіне көтерілген адам баршаға жауапкерлі, бәрін
біледі де істей алады. Мұғалім лауазымының сипаты да оның осы әр оқушы,
өсіп келе жатқан ұрпақ, қоғам мен мемлекет алдындағы жауапкершілігімен
анықталады. Педагог еңбегінің бүгінгі нәтижесі қаншама жоғары болса, біздің
қоғамымыздың ертеңгі мәртебесі де соншама жоғары болмақ. Әр адам мен бүкіл
халықтың тағдырына шексіз байланысты әрі жауапкерлі келген қандай да бір
мұғалімдіктен басқа қызмет түрін ойға келтіру тіпті де мүмкін емес.
Сонау замана тұңғиығында-ақ қатаң заңдылық байқалған: мұғалім дәрежесі
– қоғам деңгейінің көрсеткіші. Адамзат өркениетінің даму тарихында қай
елдің мектебі мен мұғалімі жетілген болса, сол ел биік дәрежелі
жетістіктерімен танылған. Мұғалім беделіне қандай да нұқсан келтірудің
салдарынан ел тозып, ізгілік-адамгершілік аяқ асты болған. Мұғалім тұлғасы
кішіпейіл, өзін бадырайта көрсете бермейді, бірақ адалдық пен шындық тасушы
болған оны тұғырынан тайдыру – лезде бүкіл адамдардың жақсылық сенімінег
айрылуына, содан өркениет жетістіктерін күйретіп, адамзатты жабайылар
үйіріне қайта қамап, зұлмдық шоғын шашар көргенсіздік бой тіктейді.
Мұғалімнің қоғамдағы рөлін аса жоғары бағалай білген М. Горький үлкен
толғаныспен былай деген: Жақсы, ақылды, білімді мұғалімнің ауылға
қаншалықты қажет екенін білсеңіз еді. Оған айрықша жағдайлар жасау керек.
Әрі мұның мүмкіндігінше тез арада орындалғаны жақсы. Себебі халықты кең
білім дағдысына салмасақ, мемлекетіміз күйдірілмеген кірпіштен тұрғызылған
үй құсап, қақырап кетуі сөзсіз. Мұғалім өз ісіне құлай сүйген әртіс,
суретші болмағы лазым. Ал бізде ше – ол қара жер тырнаған, бейнеткер, сауат-
білімнен жүрдай, ауыл баласын ықыласпен оқытуға емес, тап зорлықпен айдауға
кетіп бара жатқан тұтқын сияқты. Ол аш, еңсесі түскен, қапелімде жұмыссыз
қалу қауіпін, ертеңгі бір тілім нанын қайғырған пенде. Керегі – мұғалім
ауылдың ең құрметті адамы, үлкеннің де, кішінің де қалаған сұрағына жауап
таба алатын сауат иесі болмағы. Оның бойынан жұрт сый мен назарғасай күш-
қуат танып, оның алдында тартынғаны жөн. Кім болса сол ... мұғалім намысына
тиіп, оның беделін аяқ асты ету – кешірілмес айып [6].
Педагогикалық міндетті қызмет-педагог жұмысының белгіленген бағыты.
Әлбетте, педагогикалық күш-қуат жұмсаудың басты бағыттары – бұл баланы
оқыту, оның сауатын ашып, білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту және
қалыптастыру. Аталған бағыттардың әрбіріне орай мұғалім сан алуан нақты
әрекеттерді орындайды, осындай оның қызметтері көрер көзге байқаусыз,
көбіне елене бермейді. Солай да болса, педагогикалық істер төркініне үңіле
назар салумен оның кәсіптік іс-әрекетінің негізінде жатқан құбылыстарды
тану арқылы анықтайтынымыз: мұғалімнің міндетті қызметі – оқу, тәрбие,
даму, қаыптасу үдерістеріне басшылық жасау.
Мұғалімнің парызы – оқыту емес, оқуға бағдар беру; тәрбиелеу емес,
тәрбие үдерісіне жетекшілік ету. Осы басты міндеттерін толық түсіне алған
мұғалім ғана өз оқушыларына жеткілікті дәрежеде дербестік, еркіндік, ынта
білдіру мүмкіндіктерін бере алады. Оқу-тәрбие үдерісінде өзі көзге түспей,
барша істі оқушының еркін таңдауымен, бірақ басшылық тізгінін де қолдан
жібермей, орындау-хас шебер мұғалім қолынан келетін жұмыс.
Кәсіби педагогтарды Сократтың өзі ой акушерлері деп атаған,
педагогикалық шеберлікті дүниеге нәресте келтіру өнерімен теңеген. Білгір
педагогтың қызметі – дайын білімді қолдау емес, оқушыға жаңа ой пайымдауға
көмектесу. Демек, педагогикалық еңбектің өзегі – адам қалыптасуына себін
тигізетін барша үдерістерге басшылық жасау.
Негізгі педагогикалық қызмет ретінде басшылық нақты педагогикалқ
әрекеттерден құралады. Қалаған педагогикалық жобаның-мейлі ол сабақ, сынып
сағаты, сабақтағы жеке тақырып не бөлім өту, викторина, олимпиада не
қозғалысты өзгерістер, мектеп мейрамы, қайырымдылық іс не экологиялық
саяхат болсын – бәріде мақсат белгілеуден басталады. Басқару үдерісінің
мәні – мақсат-нәтиже бағытындағы оқушылардың әрекеттерінің басын қосып,
үйлестіру, оқу барысындағы басқарым оқушы мүмкіндіктеріне: дайындық
деңгейіне, жұмыс қабілетіне, оқуға қатынасы және т.б. – негізделеді.
Бұлардың бәрі жөнінде ақпаратқа ие болу үшін педагог нақтама қызметін
орындайды. Оқушылар дамуының тән-дене және психикалық ерекшеліктерін,
олардың ақыл және адамгершілік тәрбиесінің деңгейін, сыныптық және отбасы
тәрбие жағдайларын, т.с.с. анықтап алмай, дұрыс мақсат белгілеуге де, оған
жетудің нақты жолдарын таңдауға да болмайды. Жан-жақты тәрбие жүргізуі үшін
педагогика тәрбиелейтін адамын барша тұрғыдан тани білуі міндетті,-деп К.Д.
Ушинский баса айтқан. Міне осыдан тәрбиеші педагогикалық жағдайлар
талдаудың болжастыру әдістерін жете білуі қажет.
Мақсат белгілеу және нақтамалау істерімен тығыз байланыста болжау,
болжастыру шаралары орындалады. Болжау - өз әрекетінің нақты жағдайлардағы
нәтижесін күні ілгері білуге, сонымен нені, қалай істеу керектігін түсінуге
көмектесетін мұғалімнің көрегендік қабілетінен байқалады.
Болашаққа ой жүгірте алмайтын, неге ұмтылатынын пайымдауға өрісі
жетпейтін педагог алдым жөн, артым соқпақ деп тәуекел сапар кешкен
жолаушыға ұқсас. Мұндайда көздеген мақсат кездейсоқ, ойламаған жерден ғана
орындалуы немесе тіпті де бос әурешілік болуы ынтимал. Мұғалімді
болжастыруға үйрете алмайтын педагогиканы К.А.Сухомлинский тәуіпшілдікпен,
көрегендігі болмаған оқытушыны сауатсыз жөргекшімен теңеген [7].
Нақтылап, сәтті болжамды арқау еткен мұғалім оқу-тәрбие қызметтерінің
жобасын түзуге кіріседі. Нақтама, болжам, жоба оқу-тәрбие істерінің
жоспарын жасауға негіз береді. Жоспар түзумен педагогикалық үдерістің
дайындық кезеңі аяқталады. Өзін қадірлей білген мұғалім барша тарапы
түбегейлі ойластырылған, нақты да анық, толық қамдастырылған жоспарсыз
сыныпқа енбейді.
Сонымен, нақтылау, болжастыру, жобалау мен жоспарлау – оқу-тәрбие
ісінің әр жаңа айналымының дайындйқ кезеңінде мұғалімнің орындайтын
міндетті педагогикалық қызметтері.
Келесі – ниеттерді іске асыру – кезеңінде мұғалім ақпараттық,
ұйымдастыру, бағалау және сараптау, бақылау мен реттеу-түзету міндеттерін
атқарады. Мұғалімнің ұйымдастыру қызметі – балаларды белгіленген жұмысқа
тартып, көзделген мақсатқа жету жолында оларды өзімен бірлікте орындалатын
іске жұмылдыру. Оқушылардың басты ақпарат көзі – мұғалім. Ол бәрін біледі,
ол өз кәсібіне байланысты пәндер – педагогика, психология және әдістемені
жоғары деңгейде жете меңгерген. Пәнменді ынталандыру жағдаяттарын жасауда
мұғалімге бақылау, бағалау және реттеу-түзету қызметтері аса маңызды. Осы
педагогикалық міндеттердің дұрыс орындалуынан оқу үдерісі дамиды,
жоспарланған өзгерістер өз деңгейінде іске асып жатады. Мұғалім бәріне де
қанық: шу-шу-леу немесе мәжбүрлеумен шынайы оқу табысына жету мүмкін емес.
Бақылау сала отырып сәтсіздіктер, олқылықтар мен кемшіліктер себептерін
ашамыз. Бұдан жинақталған ақпарат педагогикалық үдерісті ретке келтіріп,
қажет болса түзетіп, тиімді шараларды дер мезетінде қолданып, ынталандырушы
сеп-түрткілерді пайдалануға мүмкіндік ашады. Педагогикалық айналымның
қорытындылау кезеңінде мұғалім ауқымды талдау жұмыстарына өтеді. Мұндағы
басты мақсат – біткен істі сарапқа салып, ол белгіленген деңгейден қаншама
төмендеу орындалды, қай жерде және не себепті іс қарқыны бәсеңдеді, мұның
бәрін келешекте болдырмаудың амалы қандай болмақ, т.с.с. сұрақтарға жауап
табу [8].
Кәсіби қызметінің көп түрлі де жан-жақты болуынан мұғалім еңбегі
көптеген мамандықтарға байланысты істермен сабақтас орындалып барады: ол-
актер, режиссер және менеджер; ол – сарапшы, зерттеуші және тұқым
іріктеуші. Өзінің тікелей кәсіби қызметтерімен қатар педагог қоғамдық,
азаматтық, отбасылық міндеттерге де жауапкерлі.
Сонымен, бастауыш мектеп мұғалімі көп санды да әрқилы іс-әрекеттер
түрін атқарады. Бұл істердің бәрі кәсіби тілде педагогикалық міндетті
қызметтер деп аталады. Басты педагогикалық міндет – бұл оқу-тәрбие үдерісін
басқару. Басқарудың дайындық кезеңінің элементтері: мақсат белгілеу,
нақталау, болжастыру, жобалау және жоспарлау. Жоспарды іске асырарда
мұғалім ақпараттық ұйымдастыру, бағалау, бақылау және реттеу-түзету
жұмыстарн орындайды. Ал қорытындылау кезеңінің міндеті – біткен істе талдау
сарабына салу.
Мұғалімнің ерекше кәсіптік және қоғам алдындағы міндеттері барлық
уақытта өзінің қатал әділқазылары – оқушыларының, мүдделі ата-аналардың,
кең әлеуметтік қауымның назарында болуы – ұстаз тұлғасы мен оның моральдық
келбетіне жоғары талаптар қояды. Мұғалімге қойылатын талаптар – бұл
педагогикалық қызмет табыстарының кепілі болар кәсіби сапалар жүйесі.
Мұғалімге қойылатын педагогикалық талаптар жөніндегі айғақтар бізге
сонау ежелгі ғасырлар тұңғиығынан жеткен, қай уақытта да адамдар оған
жоғары деңгейдегі тапсырмалар тарта отырып, өз мұғалімін қарапайым пенде
кемшілктерінен азат болғанын қалаған. Львовтық бауырластар мектебінің
1586 жылғы жарғысында былай деп жазылыпты: Бұл мектеп мұғалімі инабатты,
ақылды, кішіпейіл дана, ұстамды, араққор емес, зинакер емес, пайдакүнем ұры
емес, көріпкел сәуегей емес, бөспе сөзді емес, жамандықты қолдаушы емес,
бірақ жақсылық жасауға асыққан, бар тұрғыдан ожданды болып, оқушылары да
оған ұқсасын? ХҮІІІ ғасырдың алғашқы кезеңінде-ақ осы күнге дейін өз
маңызын жоймаған ауқымды да нақты мұғалімге қаратылған талаптар белгіленген
Я.А. Коменский тұжырымынша, мұғалімнің басты парызы - өзінің жоғары
инабаттылығымен, адамдарға деген мейірмен, білім мен еңбеккерлігі және
басқа да сапаларымен өз оқушыларына өрнек болып, оларды адамилық
қасиеттерге баулуы тиіс [9].
Мұғалім тағам мен киімде – қарапайым, қызметте – сергек әрі еңбеккер,
мінезде – кішіпейіл және әдепті, сөз саптауда – мәнерлі де ұстамдылық
көрсете білуі шарт. Сонымен бірге жеке қатынастар мен қоғамдық өмірде
байсалды да байыпты болғаны жөн. еріншектік, енжарлық, әрекетсіздік –
мұғалім кәсібімен тіпті де сиыспайтын келеңсіз қасиеттер. Мұндай ақаулықтар
оқушыларыңызда болмасын тілесеңіз, олардан алдымен өзіңіз құтылып алыңыз.
Кімде-кім ең жоғары міндет – болашақ тәрбиесін қолына алатын болса, ол
күніменгі сергектігін бірде жоғалтпай, оқушы дәптерін тексеруге қатысты
ауыр еңбекті басынан кешіруге дайын болуы, той-тамаша, сән-салтанат және
басқа рух жалаңаштаушы нәрселерден аулақ жүруі қажет .
Я.А. Коменский мұғалімдерден балаға жылы лебізбен, мейірлі қатынас
жасап, қаталдығымен оны өзіненқашықтатып алмай, керісінше, аталарша
бауырына тартып, мәпелеуді талап еткен. Балаларды жеңіл әрі қуанышпен
оқыту керек: сонда ғана ғылым нәрі күштеп, зорламай-ақ, жан қалауы және
шын көңілмен оның бойына енеді.
К.Д. Ушинский мұғалімдерді жас жанға жылу берген шуақты күнге
теңейді. Ұстаздардың Ұстазы болған ұлы педагог қазақ мұғалімдеріне жоғары
талаптар қойды. Терең де жан-жақты білімсіз мұғалім болуы мүмкін емес,-деп
тұжырымдады ол. Бірақ тек білім әлі жеткіліксіз. Ол берік әрі мықты сенім-
наныммен байланысты болуы қажет. Бұл сапаларсыз нағыз мұғалім болып жетілу
қиын: ... адам тәрбиесінің даңғыл жолы – бұл сенім, ал сенімге тек
сеніммен ғана ықпал жасау мүмкін. Әрқандай оқу бағдарламасы, қалаған
әдістеме мейлінше жоғары дәрежеде түзілгенімен, тәрбиеші сеніміне өтпесе,
қауқарсыз әріптер тізбегіне айналады.
Мұғалімге қойылатын алғашқы талап – педагогикалық қабілеттердің болуы.
Педагогикалық қабілеттер – бұл оқушылармен жұмыс істеуге, балаларға деген
мейір, олармен қатынаста болудан ләззат ала білу бейімділігін танытушы
тұлғалық сапалар. Көп жағдайларда педагогикалық қабілеттер – мәнерлі
сөйлеу, ән салу, сурет салу, балаларды ұйымдастыра білу және т.с.с.-нақты
әрекеттерді орындауда көрінетін ептіліктер дәрежесінде қалыптастырылады.
Қандай да ептілік белгілі қабілеттің сырттай көрінісі. Осы заманғы
педагогикалық психологияда қабілеттердің төмендегідей маңызды топтары
ажыратылған:
1. Ұйымдастырушылық. Мұғалімнің оқушыларды оқу-танымдық істерге тарту,
міндеттерді бөлістіру, қызмет жоспарлау, орындалғандарға қорытынды жасау
және т.б. ептіліктерінен көрінеді.
2. Дидактикалық. Оқу материалдарын, көрнекі құралдарды, техникалық оқу
жабдықтарын, жинақтау және дайындау; оқу мазмұнын түсінікті, анық, мәнерлі,
нанымды және бірізді баяндау; оқушыларды өздерінің танымдық қызығулары мен
рухани қажеттерін дамытуға ынталандыру, олардың оқу-танымдық белсенділігін
және т.б. арттырып бару.
3. Түсінім. Мұғалімнің өз шәкірттерінің жан дүниесіне еніп, олардың
көңіл-күй кейіпін шынайы бағалауға, психикалық ерекшеліктерін тани білуде
көрінетін ептіліктері.
4. Қарым-қатынастық. Өз әріптестерімен, оқушылармен, олардың ата-
аналарымен, оқу орны жетекшілерімен жақын іскерлік байланыстар түзуде
көрінетін мұғалім ептіліктері.
5. Ықпал таныту. Көңіл-күй, ерік әсерлері арқылы оқушыны билеу.
6. Зерттеушілік. Педагогикалық жағдайлар мен үдерістерді шынайы танып,
бағалау ептіліктерімен іске асырылатын қабілет.
7. Ғылыми-танымдық. Педагогика, психология, әдістеме салалрындағы
ғылыми жаңалықтарды игере білу қабілеттерімен белгіленеді.
Мұғалімдердің өздеріне қойылған сауалнама жауаптарына жүгінсек,
педагогикалық қызметте аса қажет, яғни жетекші қабілеттер түрі
төмендегідей: педагогикалық қырағылық, дидактикалық, ұйымдастырушылық,
көңіл - шуақтылығы, ал қалған түрлері аталғандарға қосалқы, жәрдемші қызмет
орындайды.
Көп мамандардың пікірінше, қандай да бір қабілет адамға жұғысты
болмаған жағдайда, оның орны басқа мәнді келген кәсіби сапалар –
еңбеккерлік, өз міндеттеріне адал да байыпты қатынас, ұдайы өзіндік
жетілумен – толтырылып (теңдестіріліп) барады.
Педагогикалық қабілеттер (талант, дарын, нышандар) педагогикалық
кәсіпті иелеудің алғышарттары болары сөзсіз, бірақ шешуші кәсіптік сапа
қызметтерін атқара алмайды. Қаншама мұғалім болудыкөздеген, бұл кәсіпке сай
жемісті нышандары да көрінген талай адамдар педагог кемеліне жете алмай
қалған, ал алғашқыда мұндай ұқыбы мен талай студент болашақта педагогикалық
шеберлік шыңына көтерілгенін тәжірибеден көріп жүрсіз. Педагог болып
жетілудің басты кілті – еңбектенуде.
Сондықтан да мұғалімге қажет маңызды сапалар – бұл еңбеккерлік,
талапшылдық, тәртіптілік, жауапкершілік, мақсат қоя білу, оны шешу жолдарын
таңдай білу, ұйымдастырушылық, табандылық, жүйелілік және өз кәсібін
жоспарлы жетілдіріп бару, өз еңбегінің кәсіптік дегейін ұдайы көтеріп тұру,
т.с.с. Осы сапалардың арқасында педагог өндірістік қатынастар жүйесінде өз
міндеттерін атқара білетін қызметкер шболып қалыптасады [10].
Көз алдымызды оқу орындары әлеуметке білімдену қызметтерін көрсетуші
өндірістік мекемелер сипатын ала бастады. Мұндай мекемелер енді өз жұмысын
нақты жоспар, келісім-шарт негізінде жүргізеді. Педагогтар ереуілі, оқу
орындарының бәсекелестігіне бірте-бірте үйреніп те келе жатырмыз. Бұлардың
бәрі нарықтық экономика заманына тән белгілер. Міне осы жағдайларда оқу-
тәрбие үдерісіндегі ұнамды қарым-қатынастарды түзу үшін педагогтың адамилық
қасиет-сапалары кең маңыз алады. Атайтын болсақ, олар: адамгершілік,
қайырымдылық, шыдамдылық, адалдық, жауапкершілік, әділдік, міндеттілік,
шынайылылық, жомарттық, сыйластық, жоғары инабаттылық, болашаққа сенушілік,
балалар мүддесіне етене жақын болу, ұстамдылық, байсалдылық, үйіршеңдік,
тілектестік, өз басына сын көзбен қарай білу, достық қатынасқа ынтық болу,
қадірлі болу, ұлтжандылық, отансүйгіштік, мандылық, принципшілдік,
ықыластылық, көңіл білдіру әдептілігі және т.б.
Мұғалімде міндетті болуы тиіс аса маңызды сапалардың бірі – гуманизм,
яғни өсіп келе жатқан адамды жер бетіндегі ең жоғары құндылық ретінде тану
және осыған нақты іс-шаралармен қатынас жасай білу. Гуманды қатынас – бұл
тұлғаны жақыннан тани білуге мүдделілік, оқушларға жанашырлық, олардың
пікірімен санасу, балалардың кемелдену ерекшеліктерін білу, шәкірттердің
оқу іс-әрекеттері мен тұлғалық дамуына жоғары талаптар қоя білу. Аталған
сапа-қасиеттердің іс-жүзіндегі көріністерінен хабардар болған жас әулет
алғашында еліктеумен, соң саналы түрде адамдарға деген гуманистік
қатынастарын қалыпқа келтіре бастайды.
Мұғалім - әрқашан да белсенді, шығармашыл тұлға. Ол оқушылар өмірінің
күнделікті ұйымдастырушысы. Оқушы қызығуларын оятып, оларға жетекші бола
білу-ерік қабілеті күшті дамыған жеке тұлғалық белсенділігі артып тасыған
адамда ғана дамитын қасиет. Күрделі ағза болған сынып, балалар ұжымына
педагогикалық басшылық үлкен тапқырлықты, зеректікті, табандылықты,
көрінген жағдайлар шешімін таба білуге дайын болуды қажет етеді. Педагог –
бала жан дүниесіне жетекші, кіршіксіз өрнек, үлгі.
Мұғалімге қажет кәсіби сапалардың және бір тобы – ұстамдылық пен
сабырлылық. Педагогикалық кәсіп иесі әрқашан, тіпті тосын жағдайларда да,
оқу-тәрбие үдерісіндегі өзінің жетекшілік парызын естен шығармай, тәрбие
тізгінін бір де жаздырмауы тиіс. Оқушылар өз тәрбиешісінің олқылығын,
абыржуы мен шарасыздығының куәсі болмағаны абзал. Басынан өткені көп ұлы
педагог А.С.Макаренко өзін ірке алмайтын мұғалім – бұзылған, басқарымы жоқ
машина,-деп ескерткен болатын. Мұны әрдайым жадта сақтаған жөн, себебі өз
әрекеттері мен қылықтарына бақылау қоя алмай, болғанның бәріне балаларды
кінәлап, не болса соан қақырай күйзелуге болмайды.
Мұғалім мінезінің жан сезімталдығы – оқушы қалпын, оның көңіл-күйін
сезіп, көмекке зәру болғандарға дер мезетінде қол ұшын беру қажеттігін
білдіретін барометр. Өз шәкірттерінің бүгіні мен ертеңін ойлап, жан себіл
болатын да мұғалім. Бұл оның табиғи болмысынан. Мұнда мұғалім өсіп келе
жатқан әулет тағдыры үшін жауапкерлі екенінен бір де жаңылмас [11].
Мұғалімнің ажыралмас кәсіби қасиеті – бұл әділдік. Қызмет бабына орай
мұғалімнің бірдейгі міндеті – оқушыларының біліміне, ептіліктері мен
дағдыларына, әрекет қылығына баға беру. Осыдан, оның бағамдау сарабы
оқушылардың даму деңгейіне сай болып, субъективтік ықпалдардан
шынайылылығын жоғалтпауы тиіс. Тәрбиешінің әділеттілігі осыдан көрінеді.
Осымен мұғалім беделі өлшенеді. Мұғалімнің сыңаржақтығы, күнілгері теріс
ұғымға берілуі мен өзімшілдігі тәрбие істерімен мың қайнаса да сорпасы
қосылмайтын келеңсіз шарттар.
Тәрбиеші әруақыт орнымен талап қоя білуге міндетті. Ұстаз ісінің
жемісі – осы талаптан. Мұғалім қатаңда да жоғары талапты алдымен өзіне
қойғаны жөн, себебі өзінде болмағанды басқадан, әсіресе оқушыдан талап ету
– қиянат. Ақыл сарабынан өткен талап – педагогикалық табыстың кепілі.
Тәрбие шеберлігі дамудағы тұлға мүмкіндіктерін арқау етеді.
Педагогикалық үдерісте қарқынды немесе ауырлау жүктемеден бала шаршап-
шалдығады, ой қызметі талықсиды, мұндайда оқушыны күйзелістен шығарудың
бірден-бір жолы - әзіл, қалжың пайдалану. Мұғалім юморы мұндай жағдайда
бала кейпіндегі күйзелісті бір сәтке ұмыттырып, оқу желісін қалпына
келтіреді. Осыдан тәрбиемен айналысатын адам өзінің ғылыми білім қорына
жоғары адамилық қасиетті танытатын шешендік, әзілкештік, қалжың және т.с.с.
сапаларды қоса меңгергені жөн. сабақ желісіне орнымен ендіріліп,
қолданылған әзіл сын, қалжың сөз, мақал-мәтел, қанатты афоризм, көңіл
жадыратарлық күлкі – бәрі де сыныпта ұнамды көңіл пайда етіп, оқу ісін
шаттана қабылдауға себін тигізеді.
Педагогтың кәсіби әдебі, әдептілік сезімі – оқушылармен қатынас түзуде
аса қажет ерекше ептілік дүние. Оқушымен қандайда да байланысқа келудегі
шама-шарық сақтау осы педагогикалық әдеп пен мұғалімнің әдептілік сеземіне
тәуелді. Әдептілік – бұл тәрбиешінің ақылы, сезімі және жалпы мәдениетінің
бір шоғырлы, жинақы көрінісі. педагогикалық әдептіліктің өзегі –
тәрбиеленуші тұлғасына болған сыйластық. Бала болмысын түсінген педагог
нақты жағдайда оған ықпал жасаудың қандай да шарасын таңдай отырып, өзін
әдепсіз әрекеттерден сақтандыра алады.
Мұғалімдік қызметте жеке тұлғалық қасиеттер мен кәсіби сапалар арасын
жікке айырып болмайды. Кәсіби сапалар негізгі – арнайы білім мен
ептіліктер, ой тәсілдері мен іс-әрекет әдістері. Олар арасында ерекше көзге
түсетіндер: оқу пәнін, пәнді оқыту әдістемесін жете меңгеру; психологиялық
дайындық, жалпы ой-өріс, дүниетаным; ауқымды мәдениеттілік; педагогикалық
шеберлік; педагогикалық еңбек технологиясын жан-жақты білу;
ұйымдастырушылық ептіліктері мен дағдылары; педагогикалық әдеп;
педагогикалық техника; қарым-қатынас жасай білу; ділмарлық және т.б.
сапалар. Педагогты ең жоғары кәсіби сатысын танытушы сапа – мұғалімдік
еңбекке болған ның сүйіспеншілігі, ал бұл сапаға ие тұлға өзінің
адалдығымен, жанпидалығымен, өзіне және өз кәсіби деңгейіне үздіксіз
жоғарылап баратын талап қоя білетін, тәрбиелік істерінің нәтижесінен жүрек
жарды шаттана алуымен ерекшеленеді.
Қазіргі заман мұғалімінің тұлғалық белгісі – ой өрісінің кеңдігі мен
оның ауқымды дүниетанымы. Заман аымымен теңдей қадам атамын деген әрбір
адам өте көп ақпараттан хабардар болуы қажет. Мұғалім барлық уақытта да
еліктей үлгісі болған. Оған қарап жас әулет өмірлік бағыты мен іс-әрекет
бағдарын таңдаған.
Бастауыш мектепте мұғалім – дүниеге саналы көзін енді ашқан оқушы үшін
ұқсап бағар мұрат, оның табалы бұлжытпас заң. Кейде ата-анасының дәйекті
сөзін де місе тұтпай, кішкене оқушының апайым (ағайым) осылай істейсің
деді-деп, тапжылмай тұрып алатыны осыдан. Бірақ мұғалім тұлғасын
балалықпен әсірелеу ұзаққа бармай, бірте-бірте кеми бастайды [.
Демократиялық қоғамның гуманистік мектебін құру жолында үлкен кедергі
болып тұрған психологиялық-педагогикалық құбылыс – дидактогения – оқушыға
деген аяусыз қаталдық пен безбүйректік. Сыныпта қалыптасқан мұғалімнің
әміршіл қатал қатынасынан оқушы сөйлеймін десе, сөзін таба алмай, тақтаға
шықса қалтырап, дірілдеп үлкен психикалық күйзелістен қиналып, жүйке
сырқаттарына шалдығатыны осыдан. Мектептегі дидактогения, оның салдарынан
болатын оқушылардың дидактогения сырқаты - өткен дәуірде қоғамымызда орын
алған келеңсіз жәйттердің қалдығы. Бұдан арылып, адамилық қарым-қатынасты
ізгілік деңгейіне жеткізу – бүгінгі мұғалімнің өсіп келе жатқан әулет,
бүкіл қоғам алдындағы парызы да қарызы.
Заманымыздың озық педагогы Ш. Амонашвили: ... Мұғалім! Егер сен өз
тәрбие әдістеріңді гуманистік бастаумен жетілдіріп, жаңалаймын десең,
өзіңнің бір заманда оқушы болғаныңды ұмыртпа, осыдан, өз шәкірттеріңді
басыңнан өткен азаптарға керіктіре көрме-деген ұстаздық ұлағатты жан
айқайына құлақ түріңіз.
Мұғалім кәсібіндегідей адамға қойылатын талап басқа бірде бір кәсіпке
тән емес. Байқасақ, сыныпқа еркін кіріп, Балалар, сәлем! Мен сендердің
мұғаліміңізбін!-деп тартынбастан айту үшін өз тәрбиемізге орай талай
келелі істерді орындауымыз қажет екені көрініп-ақ тұр.
Бастауыш мектеп мұғалімінің жұмысын сараптауда ең алдымен назарға
алатын бірігімді сапалар жиынтығы – мұғалім шеберлігі. Бұл ұғымға берілетін
анықтамалар санқилы. Ал жалпы мағынада мұғалім шеберлігі – бұл өте жоғары
деңгейдегі әрі ұдайы жетіліп баратын тәрбиелеу және оқыту өнері. Шеберлік
негізі – жеке тұлға мәдениеті, білім мен өрісті дүниетаным және осы
сапалармен кіріге ұштасқан педагогикалық техника мен озат тәжірибе.
Шеберлікке көтерілудің басты шарттары: теорияны білу, оқу-тәрбие үдерісінің
тиімді технологиясын пайдалана білу мен оны нақты жағдайларға орай
сәйкестендіре таңдау, көзделген деңгей мен сапаға байланыстыра нақтамалау,
болжастыру және жобалау [12].
Педагогикалық шеберліктің құрамды қырлары мен сырлары баршылық.
Олардың арасында ең алдымен көрінетін аса қажетті сапа – ұйымдастырушылық,
яғни оқуүдерісінің қандай жағдайында болмасын, тіпті қолайсыз болған
күндеде, тәрбие, даму және білімнің алдын ала жоспарланған деңгейіне қол
жүргізу. Нағыз мұғалім қалаған сұраққа қалыптан тыс жауап тауып, оқушы
көңілінен шығады, оның ойына қозғау салып, толғанысқа келтіре алады. Мұндай
ептілік өз пәнін тереңдей білген, өз білгендерін оқушыға жеткізе алатын
мұғалімге тән қасиет. Қазіргі заман оқу әдістерін жете меңгеру де осы
шеберліктің бір қыры. Ал осының бәріне үрену мүмкін бе? Шеберлер тәжірибесі
мұндай ұстаздық деңгейге көтерілудің кілті мұғалімнің өз бойында болатынын
дәлелдеп отыр. Әлбетте, бұл оңай шаруа емес, үлкен күш-қуат жұмсауды қажет
етеді. Шеберлікке жету кезеңдері келесідей: озат мұғалімдер тәжірибесін
бақылау; үздіксіз біліктілік көтеріп бару, арнайы әдебиеттерді оқу, өз оқу
істерінде оқытудың жаңа әдістерін ендіріп бару, өзіндік сарап жүргізіп
отыру.
Педагогтың өнері әсіресе сабақ барысындағы оқыту-үйрету ептілігінен
көрінеді. Тәжірибелі мұғалім бағдарламалық материалды сабақ уақыты
аралығында игеруге тырысады, оның үшін үй тапсырмалары – сабақта
игерілгенді тереңдету, бекіту, кеңейту амалы. Тәжірибелі мұғалім
табстарының сыры оқушының оқу істеріне басшылық жасай білуінде. Шебер
оқытушы бүкіл білімдену үдерісінде дирижерлік ете отырып, оқушы еңбегін
материал мазмұнының аса маңызды да күрделі тараптарына бағдарлап отырады
[8,9].
Шеберліктің және бір маңызды көрсеткіші – оқушыларды белсенділікке
ынталандыра білу, олардың қабілеттерін, дербестігі мен зерделілігін көтере
түсу, балаларды сабақ барысында ой толғастыруға ойыстыру.
Оқу үдерісінде тәрбие жұмыстарын тиімді жүргізе білу, оқушыларда
жоғары инабаттылық, ұлтжандылық, отан сүйгіштік сезім, еңбеккерлік, өз
әрекет-қылығына жауапкершілік қалыптастыру ептіліктері де – мұғалімдік
шеберліктің ажыралмас элементтерінен.
Шеберлік деңгейінен көріне алмаған мұғалім баланың ойлануына, пікір
жүргізуіне мүмкіндік бермей, өз білгенін оған қандай да жолмен таңа салуға
ұмтылады. Ал шебер ұстаз сол білім арқылы баланы оқу ләззатына бөлеп,
қуанышқа жеткізеді. Мұғалімнің міндеті – оқуға қажет ұнамды көңіл
шарпуларының сол оқу үдерісінің өзінен пайда ету. Сол үшін де ол жұмыс
түрлерін ауыстырып барады, оқушылардың белсенділігіне қозғау салады, жарқын
мысалдар, деректер пайдаланумен бала қызығуларын оятады, т.с.с. Бір жұмыс
не әдіс түрін қайталай беруден оқушы жалығады, сондықтан жаңа да соны
тәсілдерді шаршамай іздестіру мұғалімнің шартты міндеті болуы қажет.
Педагогикалық шеберліктің маңызды элементі – жоғары деңгейдегі
педагогикалық техника. Педагогикалық техника – бұл педагогикалық
қызметтестік әдістерін тиімді қолдану үшін мұғалімге қажет білім, ептілік,
дағдылар жиынтығы. Педагогикалық техниканы меңгеру үшін педагогика мен
психология бойынша арнайы білімдерді, ерекше тәжірибелік дайындықты қажет
етеді. Ең алдымен педагогтың игеретіні – балалармен қарым-қатынас, тілдесу
ортақтастығы: оқушылармен орынды сөйлесу мәнері мен ортақтасу мәнерін
таңдай білу. Балалармен қатынастың қарапайым да табиғи болғаны жөн. Мұғалім
жасөспіріммен тілдесуде жалған сөз, құрғақ уағыз бен жасанды
ағайынгершіліктен аулақ болғаны дұрыс [13].
Педагогикалық техниканың құрамды бөлігі – тәрбиешінің өз зейіні мен
балалар зейінін басқара білуі. Шоғырлы топтарда көп санды да санқилы оқу
істерін орындауда ешбір нәрсе оның назарынан тыс қалмауы тиіс. Аса маңызды
жәйт – оқушыны әрекет-қылығының сырттай белгілері бойынша оның жан дүниелік
қалпын анықтап білу. Бұл педагогикалық әрекеттерді таңдауда ескерілетін
мұғалімнің басты кәсіби сапаларының бірі: педагогикалық әдеп негізі және
тәлім-тәрбие қызметінің тұғыры.
Іс-әрекет қарқынын сезе білу де – педагог үшін маңызды сапа. Оқу-
оқыту, жалпы тәрбиелеу барысындағы мұғалім қателіктерінің көбі өз әрекет
қарқындылығы мен педагогикалық шешімдерін барластырып, өлшестіре алмауынан
туындайды: не асығады, не кешігеді, ал бұл қай жағдайда да педагогикалық
ықпалдың тиімділігін кемітеді.
Педагогикалық техника ептіліктері мен дағдыларының үлкен тобы
тәрбиешінің оқушылар тарапынан болған қандай да қылық-әрекеттерге немесе
оларда байқалған моральдық қасиеттерге деген өз субъектив бағасын әсерлі
білдіре алу тәсілдерінен құралады. Педагог еш уақытта бейтараптыққа санылуы
мүмкін емес. Ол өз шәкірттерінің өнегелі істеріне шаттанады, жарамсыз
қылықтарынан күйзеледі. Оның толғанысы бала әрекетінің шынайы бағасы. Бұл
тұрғыдан, педагог шеберлігі қандай да бір қырымен актерлік шеберлікпен
ұштасады. Педагогтың балаға қаратылған сөзі өтініш де, мінеу де, қолдау да,
бұйрық та болуы ықтимал. Педагог кез келген уақытта тек өз рөлін ойнайды,
сондағы мақсаты біреу-ақ – тәрбиеленушіге дұрыс ықпал жасау.
Педагогикалық ортақтасу – балалармен байланыс – қатынас түзу құралы.
Осыдан оны мұғалім мен оқушы арасындағы сенімді байланыс орнықтыруға
бағытталған педагогикалық кәсіби өзара ықпалды әрекет деп түсіндіруге де
болады. Бұл орайда мұғалім үшін аса маңызды болатын жағдаяттар: сөз саптау,
сөйлеу мәдениеті, дауыс қоя білу, өз дауысын, ым-ишарасын, сөз барысында
тыныстап білу деңгей ептіліктерін басқарымға келтіре алуы. Мен бермен
кел дегенді 15-20 түрге құбылта айтып, қол, дене, бет-әлпет
қозғалыстарымды 20 түрге келтіріп, сезімімді білдіре алатындай кезде ғана,
шеберлігімнің қалыптасқанын байқадым-деп жазыпты А.С. Макаренко.
Педагогикалық ортақтасу мәселелері әлемдік педагогикада жоғары
белсенділікпен зерттелуде. Жарқы арада жарияланған американ педагогтары Дж.
Брофи және Т. Гуддтың Мұғалім мен оқушы арасындағы қатынас кітабында
оқушыларға болған таңдамалы қатынаста көрінетін мұғалімнің субъектив
пайымдау ерекшеліктері талданады. Белгілі болғандай, мысалы, педагог өзі
тәуір көретін оқушыларға көбірек назар салады екен. Қаламаған оқушылары
оның назарынан тыс қалып, мұғалім шуағын сөзіне алмайды. Мұғалімнің жақсы
көретіндері данагөй, тәртіпті, тіл алғыш оқушылар. Енжарлар мен ынжықтар
тіпті де еленбейді. Ал тәуелсіз, өжет, белсенді оқушылар мұғалімге ұнай
бермейді. Қарым-қатынас түзуде оқушының сырттай тұрпаттық әдемі көрінісі де
маңызды келеді [14].
Дж. Брофи мен Т. Гудд анықтағанындай, мұғалім:
- алдыңғы партада отырған балалармен ырықсыз көп қатынас жасауға
ұмтылады;
- олардың бағасын да жоғарылатып қоюға әрекеттенген;
- жазуы әсем балаларды көбірек құрметтейді;
- ұқыпты да әдемі киінген оқушыларға көбірек назар аударады;
- әйел мұғалімдер көбіне ұл балалардың бағасын жоғарылау береді;
- ер мұғалімдер сүйкімді, сұлу қыз шәкірттерінің бағасын көтермелейді
және т.б.
педагогикалық ортақтасуға орай мұғалімдердің үш тобы анықталған:
белсенді, көңілшек және әсіре белсенді. Біріншілері – қатынас түзуде
ынталы, әр оқушымен жеке қатынас жасауға шебер, тәжірибе, жағдайға орай
әрекеттері ауысып барды. Өзінің қандай мақсат қойып, оған қалай жететінін
біледі, түсінеді. Екіншілері де өз көрсетпе-талаптарын икемділікпен
пайдалана алады, бірақ көңілшектіктен әлсіз. Қатынастар түзуден балалар
жетегінен шыға алмай қалады. Мақсаттары күңгірт, мінезі – икемшіл, тұрақты
көзқарасы, бағыты жоқ. Әсіре белсенді мұғалім өз оқушыларын шектен тыс
жоғары бағалауға бейім, баламен қатынасының көбі шындыққа жанаспайтын
кейіпке түсіп кетеді. Оның бағалауында сәл белсенді бала – бұзақы да
тәртіпсіз, ал енжар оқушы – жалқау да ақымақ. Мұндай мұғалімнің қылық-
әрекеті де өз шәкіртіне қойған бағасына сай: нақты оқушыны өз өлшеміне
сәйкес көремін деп шектен шыққан қылықтарға бой ұрады.
Педагогтың басты қаруы – сөзден басқа оның құрал-жабдық қорында бір
топ сөздік емес тілдесу – ортақтасу шаралары жинақталған. Олар: тұрпат
кейпі, ым-ишара, қол, көз сілтемелері. Зерттеулерге қарағанда мұғалімнің
міз бақпас бетінде ақиқаттың 10-15 пайызы жойылады екен. Балалар өз
ұстазының қас-қабғын сезгіш-ақ. Оның бетінің бозаруы мен түксиген қабағынан
істің қандай да насырға шапқанын сезіп, оқу қарқынын бәсеңсіреп, нәтижені
алыстатады. Мұғалімнің бетін көлеңкелеп, назарын тайдыруы немесе кекірейе
бой тіктеп, мықынын таянуы балалар тарапынан оның сенімсіздігі,
келіспейтіндігі, қарсылығы ретінде қабылданады. Тік тұрғанда алақандарыашық
болып, отырғанда аяқ-қолы жайбарақат жайласа, балалар мұны оқытушының
сенімі, келісімі, өздеріне деген болымды қатынас деп сезінеді. Мұның бәрі
оқушылар тарапынан бейсана қабылданады.
Шабыт, қуаныш не сенімсіздік жоғары дауыспен жеткізілсе, ашу қорқыныш-
айқаймен бірге жүреді, ал қайғы мен шаршау жұмсақ та бәсеңсіген дауыспен
жеткізіледі. Есіңізге түсіріңіз, кейбір мұғалімдеріңіздің шарбая не
ысқырған дауысынан қаншалықты сескеніп, үріккеніңізді. Мұндай дауысты адам
педагогикалық қызметке тіпті де жарамайды. Әлбетте, өзіндік тәрбиемен,
тұрақты өзіндік жетілдіру жаттығуларымен адам бойындағы көп нәрсені өңдеуге
болады. Сөйлеу желісі де мұғалім сезімін бүлдіреді: жылдам сөз – толқу мен
күйзеліс, жай сөз – шаршағандықты, менмендікті, көңіл қараштығын танытады.
Бас сипау, жанасу, қол алысу, иықтан, жауырыннан қағу да өз мәніне ие.
Мұндайда әсіресе бір жағы кем отбасы балалары жақсы қабылдап, педагогты жоқ
әкесі не анасының кейпінде таниды. Тентек пен қыңырды не өкпелегіш баланы
басынан сипап, қандай да бір басқа тәсілдердің бәрімен жетісе алмаған
құрметке бөленесіз. Бұл әр педагогтың қолынан келе бермейтін әдіс, мұны тек
бала сеніміне толық кірген мұғалім ғана жасай алады.
Мұғалімнің баламен нақты қатынастағы педагогикалық екеу ара қашықтығы
келесідей белгіленген:
- тікелей жеке-дара сөйлесуге мұғалім – оқушы арасы 45-120 см-ге
дейін;
- сынып тобымен ресми сөйлесуде – 120-400 см-ге дейін.
Сөйлеудегі аралық қашықтықтардың ұдайы өзгерістерде болуы педагогилық
еңбек ерекшеліктерінен, себебі педагог әрдайым нақты шарттар мен
жағдайларға икемдесуі қаъет.
Қол сілтемелерін де ұмытпаңыз! Қол ұшы қозғалысы мен шошайған бармақ
әңгімеге жан береді не қатынасты қарапайымдастырады (не қиындастырады).
Мысалы, ашық алақанш адамды өзіне тартады. Айқастырылған аяқтар, артқа
тартылған не қалтадағы қолдар – сұхбаттастар арасына кедергі салады. Сұқ
бармақты көп шошаңдата бермеңіз – бұл басымдылық пен әміршілдіктің белгісі.
Қаламыңыз бен көзілдірігіңізді сипалақтап, бармағыңызбен столды тоқылдатып,
аяқтарыңызды тақылдата бермеңіз – бұл сіздің шыдамсыздығыңыз бен
сенімсіздіңізді байқатып, әңгіме желісінен ауытқытады. Мұғалім назары
айнада не кітапта болмай, кезегімен оқушыларына бағытталғаны жөн. Сондa
ғана балалар сіздің көңіліңізді өздерімен бір екеніне сенеді, сізбен
бірлікте жұмыс жасауға дайын тұрады [15].
1.2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ МАТЕМАТИКА ПӘНІ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тәуелсіз мемлекетіміздің саяси-экономикалық әлеуметтік даму жағдайының
ерекшеліктеріне қарай бұл күнде халыққа білім беру саласы және оның әр
буыны үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты туындап отырған
мәселелердің бірі - ол бастауыш математиканы оқыту. Неміс математигі
К.Гаустің “Математика-ғылымдар патшасы, ал арифметика-математика ғылымдар
патшасы” деген ойына терең үңілсек, математика ғылымдар негізі екендігін
көреміз. Ендеше, ғылымда математика қолданбайтын сала жоқ деп айтуға
болады.
Техника, медицина, физика, химия, биология, экономика т.б сол сияқты
ғылым салаларына математика қазіргі кезеңде кеңінен қолданылуда. Ал қазіргі
кезең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҮЙРЕТУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ...6
1.1. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ-МҰҒАЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ШЕБЕРЛІГІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2.БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ МАТЕМАТИКА ПӘНІ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .26
ІІ. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ
ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1. МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІС-ӘРЕКЕТІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2.БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ УАҚЫТТЫ ОРЫНДЫ
ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУ ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..54
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Халыққа білім беру ісін жетілдіру –
мемлекет саясатының өзекті мәселелерінің бірі.
Ел президенті 2030 – жылға қарай Қазақстан Республикасы Орталық Азия
барысына айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді
алға тарта отырып, біздің жас мемлекетіміз өсіп – жетіліп, кемелденеді ,
Біздің балаларымызбен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз
ұрпағының өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады ,- дейді.
Президентіміздің үкілі үмітін ақтауға барлық іс-әрекет, күш
жігерімізді жұмылдырғанымыз жөн. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
болып қалыптасқалы тәрбиенің рөлі мен мүмкіндіктері арта түсуде [1].
Педагогика ғылымының тарихына көз жүгіртіп қарасақ, оқу процесінде
оқушыларды тек біліммен қаруландырып қана қоймай сонымен қатар тәрбиенің
түрлі қырларын жүзеге асыру маңызды орын алғанын байқаймыз.
Педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо,
И.Г.Пестолоции және т.б орыс халқының өкілдері К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
т.б қазақ халқының өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов, және т.б. ұлы тұлғалар өскелең ұрпақтың оқу-тәрбие
ісінің жұмысын ұйымдастырудың жаңа қырларын ашуда ең бірінші бастауыш білім
беру жүйесі мен бастауыш мектеп жасындағы оқушы тұлғасын қалыптастыруда
оқу–тәрбие жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері мен теориялық және
әдістемелік мәселелеріне аса көңіл бөліп, осы бағытта көп жұмыс
жасағандарын аңғарамыз [2].
Оқыту мен тәрбие біртұтас педагогикалық үдеріс екендігін ескере
отырып, оқыта отырып тәрбиелеудің мәні – тұлғаның өмірге, білімге
қатынасын, қабілетін, адамгершілік қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын – мектеп. Балалар
мектепте сапалы білім мен саналы тәрбие алып шығады. Сол себептен де оқыта
отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту керек. Тәрбие шектен тыс қалып,
оқыту жоғары болғанымен оқушы жан-жақты дамымайды.
Сабақта оқушылардың іс - әрекетін ұйымдастырудың – мұғалімнің
шеберлігіне тәуелді. Ал шеберліктің өзі ұзаққа созылған тыңғылықты, өзін
жасауға бағышталған мұғалім еңбегінің нәтижесі.Мұғалімнің басшылығымен
сабақты жүйелі түрде оқыту үшін мұғалімнің сабақта жұмыс істеуге
мүмкіндігінің болуы, оқушылардың білімі мен жан-жақты дамуына мұғалім
тарапынан жағдай жасалуы тиіс. Қазіргі оқытудың тәрбиелік және оқушыларды
жан-жақты дамыту сипатына ерекше мән беріліп – оқытудың әдістемелік негізі
бүкіл сабақтың барысында оқушылардың белсенділігін арттыру, сабақ
үдерісінде оқушылардың уақытты тиімді пайдалануға үйрету, тәрбие беру.
Осы айтылған мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні диплом
жұмысымның тақырыбын: Бастауыш сынып математика сабағында оқушыларға
уақытты тиімді пайдалануды үйрету таңдауды талап етті.
Мұғалім болдың ба – кәсібіңді арғымақша ерттеп мін, өз ісіңнің шебері
бола біл. Мұғалімнің тағы бір шеберлілігі математика сабақтарында
оқушыларға бақылау жұмыстарын жаздырғанда тез, жылдам орындаған оқушыларға
қалған уақытын бос отырғызбау мақсатында деңгейлеп тапсырма беру керек,
уақыттыран дұрыс тиімді пайдалануға үйрету [3]. Мектепте қосымша берілетін
қызықты математика сабақтарында сабақта үлгермеген есептерді шығаруға
болады. Бұл сабақта журналдардан, кітаптардан қызықты есептер шығартуға
болады. Бөлінген сабақ кезеңдерін мұғалім уақытты тиімді пайдаланып және
оқушыны соған дағдыландыру мұғалімнің шеберлігі арқылы жүзеге асады.
Күнделікті сабақта осы кезеңмен сабақ жүргізіліп отырса, оқушылар оған
қалыптасады.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының математика сабақтарына
дайындығы. Зерттеу пәні: математика 4-сынып.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына математика сабақтарында
бағдарламада анықталған көлемі мен деңгейіне қарай математикалық білімді,
біліктілік пен дағдыны игерту және оқушының жеке басы ерекшеліктері мен
қабілетіне уақытты тиімді пайдалануға үйрету.
Зерттеу міндеттері:
• Математика сабақтарында оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды
қабілетін дамыту.
• Оқушының интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік
белсенділігі арқылы оқушы өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы дамыту
теориясы; дамыта және деңгейлеп оқыту теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлкеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет, газет-журнал
көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; дарынды
оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды зерделеу, байқау, анықтау,
педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында оқушылармен жұмыс
жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларын
математиканы оқытудың мазмұнын дайындау.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ- МҰҒАЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ШЕБЕРЛІГІ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6
ақпан күні Қазақстан Халқына Жолдауында білім беру саласына байланысты
басты міндеттерді атап өтті. Оларға тоқталатын болсақ: 2010 жылға дейінгі
білім беруді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны орындай отырып, осы
саланың сапалы қызмет көрсету аясын кеңейту .
Бірінші мәселе білім және ғылым министрлігі 3 жылдың ішінде заманға
сай білім алуға және озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін білім
берудің тиімді инфрақұрылымын жасауды аяқтайтын болсын.
Екінші мәселе бойынша әзірге халықты бастауыш балалар мекемелерімен
қамтамасыз етуде бетбұрыс жасала қойған жоқ. Үкімет пен әкімдер барлық
жерде бұл проблеманы терең зерделеп осы негізде бұл мәселенің шешімін
әзірлеуі тиіс.
Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің
алғашқы сатысы ретіндегі бастауыш төменгі сыныпта білім беруге баса назар
аударған жөн. және бұл сатыны олардың шығармашылық және интеллектуалдық
қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет
[4].
Әрі балалардың білім алуға еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым-
қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз керек.
Жоғарыда Президентіміздің жолдауындағы бастауыш төменгі сыныбының
мәселелеріне байланысты бірнеше бөлімге бөліп қарастырды. Білім министрінің
12 жылдық білім беруге байланысты бастауыш төменгі сыныпта оқушылардың
негізгі білімі қаланады. Сол себептен 12 жылдыққа бастауыш төменгі сыныбына
байланысты жасалған бағдарламаларға және де енгізілген өзгерістерге тоқтала
кетсек:
- білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, ХХІ ғасырда жалпы білім
беретін орта мектептерде жеке тұлғаны дамытуға байланысты үлгіні таңдау.
Қазіргі таңда әр қоғам мүшесінің назарынан тыс қалмайтын келелі де
көкейтесті мәселенің бірі – жалпы білім берудегі 12 жылдық оқуға өту болып
табылады [].
Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту.
Мұғалім – психологиялық танымдық процестерді қалыптастырудағы негізгі
тұлға. Осы айтылған мақсаттарды көздей отыра балалардың мектепке
психологиялық даярлығын анықтауда кеңінен қолданып жүрген аса танымал
әдістердің бірі -тесті арқылы қабылдау. Тест үш талаптан тұрады: ойша ер
адамның дене бітімін бейнелеу, жазба әріптерін және берілген нүктелер тобын
көшіріп салу. Бұл әдістердің жетістігі – балалардың мектепке оқуға аса
қажетті қолдың нәзік қимыл мен көз жанарын бағыттауды анықтайтындығы.
Л.С.Выготский әдістемесі бойынша балаларға топтама сөздер оқылып,
оларды бір сөзбен қалай атауға болатындығы сұралады. Бұл әдістеме арқылы
ұғымдардың қалыптасуы мен олардың жинақтай білу іскерлігі айқындалады.
А.Р.Лурияның Пиктограма әдістемесі арқылы балалардың есте сақтауының
даму деңгейін анықтадық.
Диагностикалық қорытындысы: 6 жастан қабылданған оқушылардың мектепке
психологиялық тұрғыдан дайындықтары болғанымен, интеллектуалдық
дайындықтары әлі де жеткіліксіз. Олай дейтін себебіміз бақылау кезінде,
еліктеу тапсырмаларын орындағанда координациялық қимыл-қозғалыстары әлі де
толық жетілмегендігі, өз-өзіне сенімділігінің төмен екендігі байқалды [5].
Тестік жұмысты қорытындылай келіп мынадай ерекшеліктерді байқадық:
- координациялық қимыл-қозғалыстары толық жетілмеген, қол саусақ
моторикасының әлі де жетік дамымағандығы және өзіндік жұмысқа бейім емес
екендіктері;
- 6 жастағы балалардың көріп есте сақтау қабілеттері жақсы дамыған,
естіп есте сақтау қабілеттері орташа, зейіндері ауыспалы, логикалық ойлау
қабілеттері орташа, қиялының дамуы жақсы.
Балаларды жан-жақты зерттеп, зерттеу жұмысының негізінде соған лайықты
жұмыс жүйесін құрып, оқушылардың сабаққа ынтасын дамытып отырсақ сонда ғана
нәтижеге жететініміз анық.
Бастауыш мектеп мұғалімі қандай болуы керек? Бұл сұраққа толық жауап
алу үшін төмендегі мәліметтерге тоқталайық.
Мектептегі оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырушы әрі іске астырушы тұлға –
бұл мұғалім. Бұл тұжырымды анықтамаға келтіретін болсақ: мұғалім бұл арнайы
дайындығы бар, педагогикалық қызметпен кәсіби деңгейде айналысатын адам.
Бұл арада кәсіби сөзіне назар аударған жөн. кәсіптік болмаған
педагогикалық іспен адамдардың баршасы шұғылданады, ал педагогикалық
заңдарға сәйкес әрекетіне келіп, не, қай жерде, және қалай істеу керек
екендігін білетін, өзінің кәсіби борышын сапалы орындау жауапкершілігін
мойнына алатын тек мұғалім ғана [].
Бастауыш мектеп мұғалімі – ерекше мұғалім. Ол балалар мен ересектер
әлемін ұштастырушы. Ол енді қалптасудағы сәби психикасының терең құпияларын
жете таниды, балаға білім бере алады, оны тұлға – азамат болуға баулиды.
Маңыздылық тұрғысынан бастауыш мектеп мұғалімінің еңбегін басқа кез келген
ешбір еңбекпен салыстыруға болмайды, себебі мұғалім төккен маңдай тердің
жемісі – тұлға. Осы аса білгір, өте жауапкерлі, бала өміріндегі тұңғыш
мұғалімге отбасы мен қоғам өзінің ең ардақты перзентін, аяулы азаматы мен
елінің тағдырын, өз мемлекетінің жарқын болашағын үлкен сенім және үмітпен
тапсырады. Мұғалім мінберіне көтерілген адам баршаға жауапкерлі, бәрін
біледі де істей алады. Мұғалім лауазымының сипаты да оның осы әр оқушы,
өсіп келе жатқан ұрпақ, қоғам мен мемлекет алдындағы жауапкершілігімен
анықталады. Педагог еңбегінің бүгінгі нәтижесі қаншама жоғары болса, біздің
қоғамымыздың ертеңгі мәртебесі де соншама жоғары болмақ. Әр адам мен бүкіл
халықтың тағдырына шексіз байланысты әрі жауапкерлі келген қандай да бір
мұғалімдіктен басқа қызмет түрін ойға келтіру тіпті де мүмкін емес.
Сонау замана тұңғиығында-ақ қатаң заңдылық байқалған: мұғалім дәрежесі
– қоғам деңгейінің көрсеткіші. Адамзат өркениетінің даму тарихында қай
елдің мектебі мен мұғалімі жетілген болса, сол ел биік дәрежелі
жетістіктерімен танылған. Мұғалім беделіне қандай да нұқсан келтірудің
салдарынан ел тозып, ізгілік-адамгершілік аяқ асты болған. Мұғалім тұлғасы
кішіпейіл, өзін бадырайта көрсете бермейді, бірақ адалдық пен шындық тасушы
болған оны тұғырынан тайдыру – лезде бүкіл адамдардың жақсылық сенімінег
айрылуына, содан өркениет жетістіктерін күйретіп, адамзатты жабайылар
үйіріне қайта қамап, зұлмдық шоғын шашар көргенсіздік бой тіктейді.
Мұғалімнің қоғамдағы рөлін аса жоғары бағалай білген М. Горький үлкен
толғаныспен былай деген: Жақсы, ақылды, білімді мұғалімнің ауылға
қаншалықты қажет екенін білсеңіз еді. Оған айрықша жағдайлар жасау керек.
Әрі мұның мүмкіндігінше тез арада орындалғаны жақсы. Себебі халықты кең
білім дағдысына салмасақ, мемлекетіміз күйдірілмеген кірпіштен тұрғызылған
үй құсап, қақырап кетуі сөзсіз. Мұғалім өз ісіне құлай сүйген әртіс,
суретші болмағы лазым. Ал бізде ше – ол қара жер тырнаған, бейнеткер, сауат-
білімнен жүрдай, ауыл баласын ықыласпен оқытуға емес, тап зорлықпен айдауға
кетіп бара жатқан тұтқын сияқты. Ол аш, еңсесі түскен, қапелімде жұмыссыз
қалу қауіпін, ертеңгі бір тілім нанын қайғырған пенде. Керегі – мұғалім
ауылдың ең құрметті адамы, үлкеннің де, кішінің де қалаған сұрағына жауап
таба алатын сауат иесі болмағы. Оның бойынан жұрт сый мен назарғасай күш-
қуат танып, оның алдында тартынғаны жөн. Кім болса сол ... мұғалім намысына
тиіп, оның беделін аяқ асты ету – кешірілмес айып [6].
Педагогикалық міндетті қызмет-педагог жұмысының белгіленген бағыты.
Әлбетте, педагогикалық күш-қуат жұмсаудың басты бағыттары – бұл баланы
оқыту, оның сауатын ашып, білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту және
қалыптастыру. Аталған бағыттардың әрбіріне орай мұғалім сан алуан нақты
әрекеттерді орындайды, осындай оның қызметтері көрер көзге байқаусыз,
көбіне елене бермейді. Солай да болса, педагогикалық істер төркініне үңіле
назар салумен оның кәсіптік іс-әрекетінің негізінде жатқан құбылыстарды
тану арқылы анықтайтынымыз: мұғалімнің міндетті қызметі – оқу, тәрбие,
даму, қаыптасу үдерістеріне басшылық жасау.
Мұғалімнің парызы – оқыту емес, оқуға бағдар беру; тәрбиелеу емес,
тәрбие үдерісіне жетекшілік ету. Осы басты міндеттерін толық түсіне алған
мұғалім ғана өз оқушыларына жеткілікті дәрежеде дербестік, еркіндік, ынта
білдіру мүмкіндіктерін бере алады. Оқу-тәрбие үдерісінде өзі көзге түспей,
барша істі оқушының еркін таңдауымен, бірақ басшылық тізгінін де қолдан
жібермей, орындау-хас шебер мұғалім қолынан келетін жұмыс.
Кәсіби педагогтарды Сократтың өзі ой акушерлері деп атаған,
педагогикалық шеберлікті дүниеге нәресте келтіру өнерімен теңеген. Білгір
педагогтың қызметі – дайын білімді қолдау емес, оқушыға жаңа ой пайымдауға
көмектесу. Демек, педагогикалық еңбектің өзегі – адам қалыптасуына себін
тигізетін барша үдерістерге басшылық жасау.
Негізгі педагогикалық қызмет ретінде басшылық нақты педагогикалқ
әрекеттерден құралады. Қалаған педагогикалық жобаның-мейлі ол сабақ, сынып
сағаты, сабақтағы жеке тақырып не бөлім өту, викторина, олимпиада не
қозғалысты өзгерістер, мектеп мейрамы, қайырымдылық іс не экологиялық
саяхат болсын – бәріде мақсат белгілеуден басталады. Басқару үдерісінің
мәні – мақсат-нәтиже бағытындағы оқушылардың әрекеттерінің басын қосып,
үйлестіру, оқу барысындағы басқарым оқушы мүмкіндіктеріне: дайындық
деңгейіне, жұмыс қабілетіне, оқуға қатынасы және т.б. – негізделеді.
Бұлардың бәрі жөнінде ақпаратқа ие болу үшін педагог нақтама қызметін
орындайды. Оқушылар дамуының тән-дене және психикалық ерекшеліктерін,
олардың ақыл және адамгершілік тәрбиесінің деңгейін, сыныптық және отбасы
тәрбие жағдайларын, т.с.с. анықтап алмай, дұрыс мақсат белгілеуге де, оған
жетудің нақты жолдарын таңдауға да болмайды. Жан-жақты тәрбие жүргізуі үшін
педагогика тәрбиелейтін адамын барша тұрғыдан тани білуі міндетті,-деп К.Д.
Ушинский баса айтқан. Міне осыдан тәрбиеші педагогикалық жағдайлар
талдаудың болжастыру әдістерін жете білуі қажет.
Мақсат белгілеу және нақтамалау істерімен тығыз байланыста болжау,
болжастыру шаралары орындалады. Болжау - өз әрекетінің нақты жағдайлардағы
нәтижесін күні ілгері білуге, сонымен нені, қалай істеу керектігін түсінуге
көмектесетін мұғалімнің көрегендік қабілетінен байқалады.
Болашаққа ой жүгірте алмайтын, неге ұмтылатынын пайымдауға өрісі
жетпейтін педагог алдым жөн, артым соқпақ деп тәуекел сапар кешкен
жолаушыға ұқсас. Мұндайда көздеген мақсат кездейсоқ, ойламаған жерден ғана
орындалуы немесе тіпті де бос әурешілік болуы ынтимал. Мұғалімді
болжастыруға үйрете алмайтын педагогиканы К.А.Сухомлинский тәуіпшілдікпен,
көрегендігі болмаған оқытушыны сауатсыз жөргекшімен теңеген [7].
Нақтылап, сәтті болжамды арқау еткен мұғалім оқу-тәрбие қызметтерінің
жобасын түзуге кіріседі. Нақтама, болжам, жоба оқу-тәрбие істерінің
жоспарын жасауға негіз береді. Жоспар түзумен педагогикалық үдерістің
дайындық кезеңі аяқталады. Өзін қадірлей білген мұғалім барша тарапы
түбегейлі ойластырылған, нақты да анық, толық қамдастырылған жоспарсыз
сыныпқа енбейді.
Сонымен, нақтылау, болжастыру, жобалау мен жоспарлау – оқу-тәрбие
ісінің әр жаңа айналымының дайындйқ кезеңінде мұғалімнің орындайтын
міндетті педагогикалық қызметтері.
Келесі – ниеттерді іске асыру – кезеңінде мұғалім ақпараттық,
ұйымдастыру, бағалау және сараптау, бақылау мен реттеу-түзету міндеттерін
атқарады. Мұғалімнің ұйымдастыру қызметі – балаларды белгіленген жұмысқа
тартып, көзделген мақсатқа жету жолында оларды өзімен бірлікте орындалатын
іске жұмылдыру. Оқушылардың басты ақпарат көзі – мұғалім. Ол бәрін біледі,
ол өз кәсібіне байланысты пәндер – педагогика, психология және әдістемені
жоғары деңгейде жете меңгерген. Пәнменді ынталандыру жағдаяттарын жасауда
мұғалімге бақылау, бағалау және реттеу-түзету қызметтері аса маңызды. Осы
педагогикалық міндеттердің дұрыс орындалуынан оқу үдерісі дамиды,
жоспарланған өзгерістер өз деңгейінде іске асып жатады. Мұғалім бәріне де
қанық: шу-шу-леу немесе мәжбүрлеумен шынайы оқу табысына жету мүмкін емес.
Бақылау сала отырып сәтсіздіктер, олқылықтар мен кемшіліктер себептерін
ашамыз. Бұдан жинақталған ақпарат педагогикалық үдерісті ретке келтіріп,
қажет болса түзетіп, тиімді шараларды дер мезетінде қолданып, ынталандырушы
сеп-түрткілерді пайдалануға мүмкіндік ашады. Педагогикалық айналымның
қорытындылау кезеңінде мұғалім ауқымды талдау жұмыстарына өтеді. Мұндағы
басты мақсат – біткен істі сарапқа салып, ол белгіленген деңгейден қаншама
төмендеу орындалды, қай жерде және не себепті іс қарқыны бәсеңдеді, мұның
бәрін келешекте болдырмаудың амалы қандай болмақ, т.с.с. сұрақтарға жауап
табу [8].
Кәсіби қызметінің көп түрлі де жан-жақты болуынан мұғалім еңбегі
көптеген мамандықтарға байланысты істермен сабақтас орындалып барады: ол-
актер, режиссер және менеджер; ол – сарапшы, зерттеуші және тұқым
іріктеуші. Өзінің тікелей кәсіби қызметтерімен қатар педагог қоғамдық,
азаматтық, отбасылық міндеттерге де жауапкерлі.
Сонымен, бастауыш мектеп мұғалімі көп санды да әрқилы іс-әрекеттер
түрін атқарады. Бұл істердің бәрі кәсіби тілде педагогикалық міндетті
қызметтер деп аталады. Басты педагогикалық міндет – бұл оқу-тәрбие үдерісін
басқару. Басқарудың дайындық кезеңінің элементтері: мақсат белгілеу,
нақталау, болжастыру, жобалау және жоспарлау. Жоспарды іске асырарда
мұғалім ақпараттық ұйымдастыру, бағалау, бақылау және реттеу-түзету
жұмыстарн орындайды. Ал қорытындылау кезеңінің міндеті – біткен істе талдау
сарабына салу.
Мұғалімнің ерекше кәсіптік және қоғам алдындағы міндеттері барлық
уақытта өзінің қатал әділқазылары – оқушыларының, мүдделі ата-аналардың,
кең әлеуметтік қауымның назарында болуы – ұстаз тұлғасы мен оның моральдық
келбетіне жоғары талаптар қояды. Мұғалімге қойылатын талаптар – бұл
педагогикалық қызмет табыстарының кепілі болар кәсіби сапалар жүйесі.
Мұғалімге қойылатын педагогикалық талаптар жөніндегі айғақтар бізге
сонау ежелгі ғасырлар тұңғиығынан жеткен, қай уақытта да адамдар оған
жоғары деңгейдегі тапсырмалар тарта отырып, өз мұғалімін қарапайым пенде
кемшілктерінен азат болғанын қалаған. Львовтық бауырластар мектебінің
1586 жылғы жарғысында былай деп жазылыпты: Бұл мектеп мұғалімі инабатты,
ақылды, кішіпейіл дана, ұстамды, араққор емес, зинакер емес, пайдакүнем ұры
емес, көріпкел сәуегей емес, бөспе сөзді емес, жамандықты қолдаушы емес,
бірақ жақсылық жасауға асыққан, бар тұрғыдан ожданды болып, оқушылары да
оған ұқсасын? ХҮІІІ ғасырдың алғашқы кезеңінде-ақ осы күнге дейін өз
маңызын жоймаған ауқымды да нақты мұғалімге қаратылған талаптар белгіленген
Я.А. Коменский тұжырымынша, мұғалімнің басты парызы - өзінің жоғары
инабаттылығымен, адамдарға деген мейірмен, білім мен еңбеккерлігі және
басқа да сапаларымен өз оқушыларына өрнек болып, оларды адамилық
қасиеттерге баулуы тиіс [9].
Мұғалім тағам мен киімде – қарапайым, қызметте – сергек әрі еңбеккер,
мінезде – кішіпейіл және әдепті, сөз саптауда – мәнерлі де ұстамдылық
көрсете білуі шарт. Сонымен бірге жеке қатынастар мен қоғамдық өмірде
байсалды да байыпты болғаны жөн. еріншектік, енжарлық, әрекетсіздік –
мұғалім кәсібімен тіпті де сиыспайтын келеңсіз қасиеттер. Мұндай ақаулықтар
оқушыларыңызда болмасын тілесеңіз, олардан алдымен өзіңіз құтылып алыңыз.
Кімде-кім ең жоғары міндет – болашақ тәрбиесін қолына алатын болса, ол
күніменгі сергектігін бірде жоғалтпай, оқушы дәптерін тексеруге қатысты
ауыр еңбекті басынан кешіруге дайын болуы, той-тамаша, сән-салтанат және
басқа рух жалаңаштаушы нәрселерден аулақ жүруі қажет .
Я.А. Коменский мұғалімдерден балаға жылы лебізбен, мейірлі қатынас
жасап, қаталдығымен оны өзіненқашықтатып алмай, керісінше, аталарша
бауырына тартып, мәпелеуді талап еткен. Балаларды жеңіл әрі қуанышпен
оқыту керек: сонда ғана ғылым нәрі күштеп, зорламай-ақ, жан қалауы және
шын көңілмен оның бойына енеді.
К.Д. Ушинский мұғалімдерді жас жанға жылу берген шуақты күнге
теңейді. Ұстаздардың Ұстазы болған ұлы педагог қазақ мұғалімдеріне жоғары
талаптар қойды. Терең де жан-жақты білімсіз мұғалім болуы мүмкін емес,-деп
тұжырымдады ол. Бірақ тек білім әлі жеткіліксіз. Ол берік әрі мықты сенім-
наныммен байланысты болуы қажет. Бұл сапаларсыз нағыз мұғалім болып жетілу
қиын: ... адам тәрбиесінің даңғыл жолы – бұл сенім, ал сенімге тек
сеніммен ғана ықпал жасау мүмкін. Әрқандай оқу бағдарламасы, қалаған
әдістеме мейлінше жоғары дәрежеде түзілгенімен, тәрбиеші сеніміне өтпесе,
қауқарсыз әріптер тізбегіне айналады.
Мұғалімге қойылатын алғашқы талап – педагогикалық қабілеттердің болуы.
Педагогикалық қабілеттер – бұл оқушылармен жұмыс істеуге, балаларға деген
мейір, олармен қатынаста болудан ләззат ала білу бейімділігін танытушы
тұлғалық сапалар. Көп жағдайларда педагогикалық қабілеттер – мәнерлі
сөйлеу, ән салу, сурет салу, балаларды ұйымдастыра білу және т.с.с.-нақты
әрекеттерді орындауда көрінетін ептіліктер дәрежесінде қалыптастырылады.
Қандай да ептілік белгілі қабілеттің сырттай көрінісі. Осы заманғы
педагогикалық психологияда қабілеттердің төмендегідей маңызды топтары
ажыратылған:
1. Ұйымдастырушылық. Мұғалімнің оқушыларды оқу-танымдық істерге тарту,
міндеттерді бөлістіру, қызмет жоспарлау, орындалғандарға қорытынды жасау
және т.б. ептіліктерінен көрінеді.
2. Дидактикалық. Оқу материалдарын, көрнекі құралдарды, техникалық оқу
жабдықтарын, жинақтау және дайындау; оқу мазмұнын түсінікті, анық, мәнерлі,
нанымды және бірізді баяндау; оқушыларды өздерінің танымдық қызығулары мен
рухани қажеттерін дамытуға ынталандыру, олардың оқу-танымдық белсенділігін
және т.б. арттырып бару.
3. Түсінім. Мұғалімнің өз шәкірттерінің жан дүниесіне еніп, олардың
көңіл-күй кейіпін шынайы бағалауға, психикалық ерекшеліктерін тани білуде
көрінетін ептіліктері.
4. Қарым-қатынастық. Өз әріптестерімен, оқушылармен, олардың ата-
аналарымен, оқу орны жетекшілерімен жақын іскерлік байланыстар түзуде
көрінетін мұғалім ептіліктері.
5. Ықпал таныту. Көңіл-күй, ерік әсерлері арқылы оқушыны билеу.
6. Зерттеушілік. Педагогикалық жағдайлар мен үдерістерді шынайы танып,
бағалау ептіліктерімен іске асырылатын қабілет.
7. Ғылыми-танымдық. Педагогика, психология, әдістеме салалрындағы
ғылыми жаңалықтарды игере білу қабілеттерімен белгіленеді.
Мұғалімдердің өздеріне қойылған сауалнама жауаптарына жүгінсек,
педагогикалық қызметте аса қажет, яғни жетекші қабілеттер түрі
төмендегідей: педагогикалық қырағылық, дидактикалық, ұйымдастырушылық,
көңіл - шуақтылығы, ал қалған түрлері аталғандарға қосалқы, жәрдемші қызмет
орындайды.
Көп мамандардың пікірінше, қандай да бір қабілет адамға жұғысты
болмаған жағдайда, оның орны басқа мәнді келген кәсіби сапалар –
еңбеккерлік, өз міндеттеріне адал да байыпты қатынас, ұдайы өзіндік
жетілумен – толтырылып (теңдестіріліп) барады.
Педагогикалық қабілеттер (талант, дарын, нышандар) педагогикалық
кәсіпті иелеудің алғышарттары болары сөзсіз, бірақ шешуші кәсіптік сапа
қызметтерін атқара алмайды. Қаншама мұғалім болудыкөздеген, бұл кәсіпке сай
жемісті нышандары да көрінген талай адамдар педагог кемеліне жете алмай
қалған, ал алғашқыда мұндай ұқыбы мен талай студент болашақта педагогикалық
шеберлік шыңына көтерілгенін тәжірибеден көріп жүрсіз. Педагог болып
жетілудің басты кілті – еңбектенуде.
Сондықтан да мұғалімге қажет маңызды сапалар – бұл еңбеккерлік,
талапшылдық, тәртіптілік, жауапкершілік, мақсат қоя білу, оны шешу жолдарын
таңдай білу, ұйымдастырушылық, табандылық, жүйелілік және өз кәсібін
жоспарлы жетілдіріп бару, өз еңбегінің кәсіптік дегейін ұдайы көтеріп тұру,
т.с.с. Осы сапалардың арқасында педагог өндірістік қатынастар жүйесінде өз
міндеттерін атқара білетін қызметкер шболып қалыптасады [10].
Көз алдымызды оқу орындары әлеуметке білімдену қызметтерін көрсетуші
өндірістік мекемелер сипатын ала бастады. Мұндай мекемелер енді өз жұмысын
нақты жоспар, келісім-шарт негізінде жүргізеді. Педагогтар ереуілі, оқу
орындарының бәсекелестігіне бірте-бірте үйреніп те келе жатырмыз. Бұлардың
бәрі нарықтық экономика заманына тән белгілер. Міне осы жағдайларда оқу-
тәрбие үдерісіндегі ұнамды қарым-қатынастарды түзу үшін педагогтың адамилық
қасиет-сапалары кең маңыз алады. Атайтын болсақ, олар: адамгершілік,
қайырымдылық, шыдамдылық, адалдық, жауапкершілік, әділдік, міндеттілік,
шынайылылық, жомарттық, сыйластық, жоғары инабаттылық, болашаққа сенушілік,
балалар мүддесіне етене жақын болу, ұстамдылық, байсалдылық, үйіршеңдік,
тілектестік, өз басына сын көзбен қарай білу, достық қатынасқа ынтық болу,
қадірлі болу, ұлтжандылық, отансүйгіштік, мандылық, принципшілдік,
ықыластылық, көңіл білдіру әдептілігі және т.б.
Мұғалімде міндетті болуы тиіс аса маңызды сапалардың бірі – гуманизм,
яғни өсіп келе жатқан адамды жер бетіндегі ең жоғары құндылық ретінде тану
және осыған нақты іс-шаралармен қатынас жасай білу. Гуманды қатынас – бұл
тұлғаны жақыннан тани білуге мүдделілік, оқушларға жанашырлық, олардың
пікірімен санасу, балалардың кемелдену ерекшеліктерін білу, шәкірттердің
оқу іс-әрекеттері мен тұлғалық дамуына жоғары талаптар қоя білу. Аталған
сапа-қасиеттердің іс-жүзіндегі көріністерінен хабардар болған жас әулет
алғашында еліктеумен, соң саналы түрде адамдарға деген гуманистік
қатынастарын қалыпқа келтіре бастайды.
Мұғалім - әрқашан да белсенді, шығармашыл тұлға. Ол оқушылар өмірінің
күнделікті ұйымдастырушысы. Оқушы қызығуларын оятып, оларға жетекші бола
білу-ерік қабілеті күшті дамыған жеке тұлғалық белсенділігі артып тасыған
адамда ғана дамитын қасиет. Күрделі ағза болған сынып, балалар ұжымына
педагогикалық басшылық үлкен тапқырлықты, зеректікті, табандылықты,
көрінген жағдайлар шешімін таба білуге дайын болуды қажет етеді. Педагог –
бала жан дүниесіне жетекші, кіршіксіз өрнек, үлгі.
Мұғалімге қажет кәсіби сапалардың және бір тобы – ұстамдылық пен
сабырлылық. Педагогикалық кәсіп иесі әрқашан, тіпті тосын жағдайларда да,
оқу-тәрбие үдерісіндегі өзінің жетекшілік парызын естен шығармай, тәрбие
тізгінін бір де жаздырмауы тиіс. Оқушылар өз тәрбиешісінің олқылығын,
абыржуы мен шарасыздығының куәсі болмағаны абзал. Басынан өткені көп ұлы
педагог А.С.Макаренко өзін ірке алмайтын мұғалім – бұзылған, басқарымы жоқ
машина,-деп ескерткен болатын. Мұны әрдайым жадта сақтаған жөн, себебі өз
әрекеттері мен қылықтарына бақылау қоя алмай, болғанның бәріне балаларды
кінәлап, не болса соан қақырай күйзелуге болмайды.
Мұғалім мінезінің жан сезімталдығы – оқушы қалпын, оның көңіл-күйін
сезіп, көмекке зәру болғандарға дер мезетінде қол ұшын беру қажеттігін
білдіретін барометр. Өз шәкірттерінің бүгіні мен ертеңін ойлап, жан себіл
болатын да мұғалім. Бұл оның табиғи болмысынан. Мұнда мұғалім өсіп келе
жатқан әулет тағдыры үшін жауапкерлі екенінен бір де жаңылмас [11].
Мұғалімнің ажыралмас кәсіби қасиеті – бұл әділдік. Қызмет бабына орай
мұғалімнің бірдейгі міндеті – оқушыларының біліміне, ептіліктері мен
дағдыларына, әрекет қылығына баға беру. Осыдан, оның бағамдау сарабы
оқушылардың даму деңгейіне сай болып, субъективтік ықпалдардан
шынайылылығын жоғалтпауы тиіс. Тәрбиешінің әділеттілігі осыдан көрінеді.
Осымен мұғалім беделі өлшенеді. Мұғалімнің сыңаржақтығы, күнілгері теріс
ұғымға берілуі мен өзімшілдігі тәрбие істерімен мың қайнаса да сорпасы
қосылмайтын келеңсіз шарттар.
Тәрбиеші әруақыт орнымен талап қоя білуге міндетті. Ұстаз ісінің
жемісі – осы талаптан. Мұғалім қатаңда да жоғары талапты алдымен өзіне
қойғаны жөн, себебі өзінде болмағанды басқадан, әсіресе оқушыдан талап ету
– қиянат. Ақыл сарабынан өткен талап – педагогикалық табыстың кепілі.
Тәрбие шеберлігі дамудағы тұлға мүмкіндіктерін арқау етеді.
Педагогикалық үдерісте қарқынды немесе ауырлау жүктемеден бала шаршап-
шалдығады, ой қызметі талықсиды, мұндайда оқушыны күйзелістен шығарудың
бірден-бір жолы - әзіл, қалжың пайдалану. Мұғалім юморы мұндай жағдайда
бала кейпіндегі күйзелісті бір сәтке ұмыттырып, оқу желісін қалпына
келтіреді. Осыдан тәрбиемен айналысатын адам өзінің ғылыми білім қорына
жоғары адамилық қасиетті танытатын шешендік, әзілкештік, қалжың және т.с.с.
сапаларды қоса меңгергені жөн. сабақ желісіне орнымен ендіріліп,
қолданылған әзіл сын, қалжың сөз, мақал-мәтел, қанатты афоризм, көңіл
жадыратарлық күлкі – бәрі де сыныпта ұнамды көңіл пайда етіп, оқу ісін
шаттана қабылдауға себін тигізеді.
Педагогтың кәсіби әдебі, әдептілік сезімі – оқушылармен қатынас түзуде
аса қажет ерекше ептілік дүние. Оқушымен қандайда да байланысқа келудегі
шама-шарық сақтау осы педагогикалық әдеп пен мұғалімнің әдептілік сеземіне
тәуелді. Әдептілік – бұл тәрбиешінің ақылы, сезімі және жалпы мәдениетінің
бір шоғырлы, жинақы көрінісі. педагогикалық әдептіліктің өзегі –
тәрбиеленуші тұлғасына болған сыйластық. Бала болмысын түсінген педагог
нақты жағдайда оған ықпал жасаудың қандай да шарасын таңдай отырып, өзін
әдепсіз әрекеттерден сақтандыра алады.
Мұғалімдік қызметте жеке тұлғалық қасиеттер мен кәсіби сапалар арасын
жікке айырып болмайды. Кәсіби сапалар негізгі – арнайы білім мен
ептіліктер, ой тәсілдері мен іс-әрекет әдістері. Олар арасында ерекше көзге
түсетіндер: оқу пәнін, пәнді оқыту әдістемесін жете меңгеру; психологиялық
дайындық, жалпы ой-өріс, дүниетаным; ауқымды мәдениеттілік; педагогикалық
шеберлік; педагогикалық еңбек технологиясын жан-жақты білу;
ұйымдастырушылық ептіліктері мен дағдылары; педагогикалық әдеп;
педагогикалық техника; қарым-қатынас жасай білу; ділмарлық және т.б.
сапалар. Педагогты ең жоғары кәсіби сатысын танытушы сапа – мұғалімдік
еңбекке болған ның сүйіспеншілігі, ал бұл сапаға ие тұлға өзінің
адалдығымен, жанпидалығымен, өзіне және өз кәсіби деңгейіне үздіксіз
жоғарылап баратын талап қоя білетін, тәрбиелік істерінің нәтижесінен жүрек
жарды шаттана алуымен ерекшеленеді.
Қазіргі заман мұғалімінің тұлғалық белгісі – ой өрісінің кеңдігі мен
оның ауқымды дүниетанымы. Заман аымымен теңдей қадам атамын деген әрбір
адам өте көп ақпараттан хабардар болуы қажет. Мұғалім барлық уақытта да
еліктей үлгісі болған. Оған қарап жас әулет өмірлік бағыты мен іс-әрекет
бағдарын таңдаған.
Бастауыш мектепте мұғалім – дүниеге саналы көзін енді ашқан оқушы үшін
ұқсап бағар мұрат, оның табалы бұлжытпас заң. Кейде ата-анасының дәйекті
сөзін де місе тұтпай, кішкене оқушының апайым (ағайым) осылай істейсің
деді-деп, тапжылмай тұрып алатыны осыдан. Бірақ мұғалім тұлғасын
балалықпен әсірелеу ұзаққа бармай, бірте-бірте кеми бастайды [.
Демократиялық қоғамның гуманистік мектебін құру жолында үлкен кедергі
болып тұрған психологиялық-педагогикалық құбылыс – дидактогения – оқушыға
деген аяусыз қаталдық пен безбүйректік. Сыныпта қалыптасқан мұғалімнің
әміршіл қатал қатынасынан оқушы сөйлеймін десе, сөзін таба алмай, тақтаға
шықса қалтырап, дірілдеп үлкен психикалық күйзелістен қиналып, жүйке
сырқаттарына шалдығатыны осыдан. Мектептегі дидактогения, оның салдарынан
болатын оқушылардың дидактогения сырқаты - өткен дәуірде қоғамымызда орын
алған келеңсіз жәйттердің қалдығы. Бұдан арылып, адамилық қарым-қатынасты
ізгілік деңгейіне жеткізу – бүгінгі мұғалімнің өсіп келе жатқан әулет,
бүкіл қоғам алдындағы парызы да қарызы.
Заманымыздың озық педагогы Ш. Амонашвили: ... Мұғалім! Егер сен өз
тәрбие әдістеріңді гуманистік бастаумен жетілдіріп, жаңалаймын десең,
өзіңнің бір заманда оқушы болғаныңды ұмыртпа, осыдан, өз шәкірттеріңді
басыңнан өткен азаптарға керіктіре көрме-деген ұстаздық ұлағатты жан
айқайына құлақ түріңіз.
Мұғалім кәсібіндегідей адамға қойылатын талап басқа бірде бір кәсіпке
тән емес. Байқасақ, сыныпқа еркін кіріп, Балалар, сәлем! Мен сендердің
мұғаліміңізбін!-деп тартынбастан айту үшін өз тәрбиемізге орай талай
келелі істерді орындауымыз қажет екені көрініп-ақ тұр.
Бастауыш мектеп мұғалімінің жұмысын сараптауда ең алдымен назарға
алатын бірігімді сапалар жиынтығы – мұғалім шеберлігі. Бұл ұғымға берілетін
анықтамалар санқилы. Ал жалпы мағынада мұғалім шеберлігі – бұл өте жоғары
деңгейдегі әрі ұдайы жетіліп баратын тәрбиелеу және оқыту өнері. Шеберлік
негізі – жеке тұлға мәдениеті, білім мен өрісті дүниетаным және осы
сапалармен кіріге ұштасқан педагогикалық техника мен озат тәжірибе.
Шеберлікке көтерілудің басты шарттары: теорияны білу, оқу-тәрбие үдерісінің
тиімді технологиясын пайдалана білу мен оны нақты жағдайларға орай
сәйкестендіре таңдау, көзделген деңгей мен сапаға байланыстыра нақтамалау,
болжастыру және жобалау [12].
Педагогикалық шеберліктің құрамды қырлары мен сырлары баршылық.
Олардың арасында ең алдымен көрінетін аса қажетті сапа – ұйымдастырушылық,
яғни оқуүдерісінің қандай жағдайында болмасын, тіпті қолайсыз болған
күндеде, тәрбие, даму және білімнің алдын ала жоспарланған деңгейіне қол
жүргізу. Нағыз мұғалім қалаған сұраққа қалыптан тыс жауап тауып, оқушы
көңілінен шығады, оның ойына қозғау салып, толғанысқа келтіре алады. Мұндай
ептілік өз пәнін тереңдей білген, өз білгендерін оқушыға жеткізе алатын
мұғалімге тән қасиет. Қазіргі заман оқу әдістерін жете меңгеру де осы
шеберліктің бір қыры. Ал осының бәріне үрену мүмкін бе? Шеберлер тәжірибесі
мұндай ұстаздық деңгейге көтерілудің кілті мұғалімнің өз бойында болатынын
дәлелдеп отыр. Әлбетте, бұл оңай шаруа емес, үлкен күш-қуат жұмсауды қажет
етеді. Шеберлікке жету кезеңдері келесідей: озат мұғалімдер тәжірибесін
бақылау; үздіксіз біліктілік көтеріп бару, арнайы әдебиеттерді оқу, өз оқу
істерінде оқытудың жаңа әдістерін ендіріп бару, өзіндік сарап жүргізіп
отыру.
Педагогтың өнері әсіресе сабақ барысындағы оқыту-үйрету ептілігінен
көрінеді. Тәжірибелі мұғалім бағдарламалық материалды сабақ уақыты
аралығында игеруге тырысады, оның үшін үй тапсырмалары – сабақта
игерілгенді тереңдету, бекіту, кеңейту амалы. Тәжірибелі мұғалім
табстарының сыры оқушының оқу істеріне басшылық жасай білуінде. Шебер
оқытушы бүкіл білімдену үдерісінде дирижерлік ете отырып, оқушы еңбегін
материал мазмұнының аса маңызды да күрделі тараптарына бағдарлап отырады
[8,9].
Шеберліктің және бір маңызды көрсеткіші – оқушыларды белсенділікке
ынталандыра білу, олардың қабілеттерін, дербестігі мен зерделілігін көтере
түсу, балаларды сабақ барысында ой толғастыруға ойыстыру.
Оқу үдерісінде тәрбие жұмыстарын тиімді жүргізе білу, оқушыларда
жоғары инабаттылық, ұлтжандылық, отан сүйгіштік сезім, еңбеккерлік, өз
әрекет-қылығына жауапкершілік қалыптастыру ептіліктері де – мұғалімдік
шеберліктің ажыралмас элементтерінен.
Шеберлік деңгейінен көріне алмаған мұғалім баланың ойлануына, пікір
жүргізуіне мүмкіндік бермей, өз білгенін оған қандай да жолмен таңа салуға
ұмтылады. Ал шебер ұстаз сол білім арқылы баланы оқу ләззатына бөлеп,
қуанышқа жеткізеді. Мұғалімнің міндеті – оқуға қажет ұнамды көңіл
шарпуларының сол оқу үдерісінің өзінен пайда ету. Сол үшін де ол жұмыс
түрлерін ауыстырып барады, оқушылардың белсенділігіне қозғау салады, жарқын
мысалдар, деректер пайдаланумен бала қызығуларын оятады, т.с.с. Бір жұмыс
не әдіс түрін қайталай беруден оқушы жалығады, сондықтан жаңа да соны
тәсілдерді шаршамай іздестіру мұғалімнің шартты міндеті болуы қажет.
Педагогикалық шеберліктің маңызды элементі – жоғары деңгейдегі
педагогикалық техника. Педагогикалық техника – бұл педагогикалық
қызметтестік әдістерін тиімді қолдану үшін мұғалімге қажет білім, ептілік,
дағдылар жиынтығы. Педагогикалық техниканы меңгеру үшін педагогика мен
психология бойынша арнайы білімдерді, ерекше тәжірибелік дайындықты қажет
етеді. Ең алдымен педагогтың игеретіні – балалармен қарым-қатынас, тілдесу
ортақтастығы: оқушылармен орынды сөйлесу мәнері мен ортақтасу мәнерін
таңдай білу. Балалармен қатынастың қарапайым да табиғи болғаны жөн. Мұғалім
жасөспіріммен тілдесуде жалған сөз, құрғақ уағыз бен жасанды
ағайынгершіліктен аулақ болғаны дұрыс [13].
Педагогикалық техниканың құрамды бөлігі – тәрбиешінің өз зейіні мен
балалар зейінін басқара білуі. Шоғырлы топтарда көп санды да санқилы оқу
істерін орындауда ешбір нәрсе оның назарынан тыс қалмауы тиіс. Аса маңызды
жәйт – оқушыны әрекет-қылығының сырттай белгілері бойынша оның жан дүниелік
қалпын анықтап білу. Бұл педагогикалық әрекеттерді таңдауда ескерілетін
мұғалімнің басты кәсіби сапаларының бірі: педагогикалық әдеп негізі және
тәлім-тәрбие қызметінің тұғыры.
Іс-әрекет қарқынын сезе білу де – педагог үшін маңызды сапа. Оқу-
оқыту, жалпы тәрбиелеу барысындағы мұғалім қателіктерінің көбі өз әрекет
қарқындылығы мен педагогикалық шешімдерін барластырып, өлшестіре алмауынан
туындайды: не асығады, не кешігеді, ал бұл қай жағдайда да педагогикалық
ықпалдың тиімділігін кемітеді.
Педагогикалық техника ептіліктері мен дағдыларының үлкен тобы
тәрбиешінің оқушылар тарапынан болған қандай да қылық-әрекеттерге немесе
оларда байқалған моральдық қасиеттерге деген өз субъектив бағасын әсерлі
білдіре алу тәсілдерінен құралады. Педагог еш уақытта бейтараптыққа санылуы
мүмкін емес. Ол өз шәкірттерінің өнегелі істеріне шаттанады, жарамсыз
қылықтарынан күйзеледі. Оның толғанысы бала әрекетінің шынайы бағасы. Бұл
тұрғыдан, педагог шеберлігі қандай да бір қырымен актерлік шеберлікпен
ұштасады. Педагогтың балаға қаратылған сөзі өтініш де, мінеу де, қолдау да,
бұйрық та болуы ықтимал. Педагог кез келген уақытта тек өз рөлін ойнайды,
сондағы мақсаты біреу-ақ – тәрбиеленушіге дұрыс ықпал жасау.
Педагогикалық ортақтасу – балалармен байланыс – қатынас түзу құралы.
Осыдан оны мұғалім мен оқушы арасындағы сенімді байланыс орнықтыруға
бағытталған педагогикалық кәсіби өзара ықпалды әрекет деп түсіндіруге де
болады. Бұл орайда мұғалім үшін аса маңызды болатын жағдаяттар: сөз саптау,
сөйлеу мәдениеті, дауыс қоя білу, өз дауысын, ым-ишарасын, сөз барысында
тыныстап білу деңгей ептіліктерін басқарымға келтіре алуы. Мен бермен
кел дегенді 15-20 түрге құбылта айтып, қол, дене, бет-әлпет
қозғалыстарымды 20 түрге келтіріп, сезімімді білдіре алатындай кезде ғана,
шеберлігімнің қалыптасқанын байқадым-деп жазыпты А.С. Макаренко.
Педагогикалық ортақтасу мәселелері әлемдік педагогикада жоғары
белсенділікпен зерттелуде. Жарқы арада жарияланған американ педагогтары Дж.
Брофи және Т. Гуддтың Мұғалім мен оқушы арасындағы қатынас кітабында
оқушыларға болған таңдамалы қатынаста көрінетін мұғалімнің субъектив
пайымдау ерекшеліктері талданады. Белгілі болғандай, мысалы, педагог өзі
тәуір көретін оқушыларға көбірек назар салады екен. Қаламаған оқушылары
оның назарынан тыс қалып, мұғалім шуағын сөзіне алмайды. Мұғалімнің жақсы
көретіндері данагөй, тәртіпті, тіл алғыш оқушылар. Енжарлар мен ынжықтар
тіпті де еленбейді. Ал тәуелсіз, өжет, белсенді оқушылар мұғалімге ұнай
бермейді. Қарым-қатынас түзуде оқушының сырттай тұрпаттық әдемі көрінісі де
маңызды келеді [14].
Дж. Брофи мен Т. Гудд анықтағанындай, мұғалім:
- алдыңғы партада отырған балалармен ырықсыз көп қатынас жасауға
ұмтылады;
- олардың бағасын да жоғарылатып қоюға әрекеттенген;
- жазуы әсем балаларды көбірек құрметтейді;
- ұқыпты да әдемі киінген оқушыларға көбірек назар аударады;
- әйел мұғалімдер көбіне ұл балалардың бағасын жоғарылау береді;
- ер мұғалімдер сүйкімді, сұлу қыз шәкірттерінің бағасын көтермелейді
және т.б.
педагогикалық ортақтасуға орай мұғалімдердің үш тобы анықталған:
белсенді, көңілшек және әсіре белсенді. Біріншілері – қатынас түзуде
ынталы, әр оқушымен жеке қатынас жасауға шебер, тәжірибе, жағдайға орай
әрекеттері ауысып барды. Өзінің қандай мақсат қойып, оған қалай жететінін
біледі, түсінеді. Екіншілері де өз көрсетпе-талаптарын икемділікпен
пайдалана алады, бірақ көңілшектіктен әлсіз. Қатынастар түзуден балалар
жетегінен шыға алмай қалады. Мақсаттары күңгірт, мінезі – икемшіл, тұрақты
көзқарасы, бағыты жоқ. Әсіре белсенді мұғалім өз оқушыларын шектен тыс
жоғары бағалауға бейім, баламен қатынасының көбі шындыққа жанаспайтын
кейіпке түсіп кетеді. Оның бағалауында сәл белсенді бала – бұзақы да
тәртіпсіз, ал енжар оқушы – жалқау да ақымақ. Мұндай мұғалімнің қылық-
әрекеті де өз шәкіртіне қойған бағасына сай: нақты оқушыны өз өлшеміне
сәйкес көремін деп шектен шыққан қылықтарға бой ұрады.
Педагогтың басты қаруы – сөзден басқа оның құрал-жабдық қорында бір
топ сөздік емес тілдесу – ортақтасу шаралары жинақталған. Олар: тұрпат
кейпі, ым-ишара, қол, көз сілтемелері. Зерттеулерге қарағанда мұғалімнің
міз бақпас бетінде ақиқаттың 10-15 пайызы жойылады екен. Балалар өз
ұстазының қас-қабғын сезгіш-ақ. Оның бетінің бозаруы мен түксиген қабағынан
істің қандай да насырға шапқанын сезіп, оқу қарқынын бәсеңсіреп, нәтижені
алыстатады. Мұғалімнің бетін көлеңкелеп, назарын тайдыруы немесе кекірейе
бой тіктеп, мықынын таянуы балалар тарапынан оның сенімсіздігі,
келіспейтіндігі, қарсылығы ретінде қабылданады. Тік тұрғанда алақандарыашық
болып, отырғанда аяқ-қолы жайбарақат жайласа, балалар мұны оқытушының
сенімі, келісімі, өздеріне деген болымды қатынас деп сезінеді. Мұның бәрі
оқушылар тарапынан бейсана қабылданады.
Шабыт, қуаныш не сенімсіздік жоғары дауыспен жеткізілсе, ашу қорқыныш-
айқаймен бірге жүреді, ал қайғы мен шаршау жұмсақ та бәсеңсіген дауыспен
жеткізіледі. Есіңізге түсіріңіз, кейбір мұғалімдеріңіздің шарбая не
ысқырған дауысынан қаншалықты сескеніп, үріккеніңізді. Мұндай дауысты адам
педагогикалық қызметке тіпті де жарамайды. Әлбетте, өзіндік тәрбиемен,
тұрақты өзіндік жетілдіру жаттығуларымен адам бойындағы көп нәрсені өңдеуге
болады. Сөйлеу желісі де мұғалім сезімін бүлдіреді: жылдам сөз – толқу мен
күйзеліс, жай сөз – шаршағандықты, менмендікті, көңіл қараштығын танытады.
Бас сипау, жанасу, қол алысу, иықтан, жауырыннан қағу да өз мәніне ие.
Мұндайда әсіресе бір жағы кем отбасы балалары жақсы қабылдап, педагогты жоқ
әкесі не анасының кейпінде таниды. Тентек пен қыңырды не өкпелегіш баланы
басынан сипап, қандай да бір басқа тәсілдердің бәрімен жетісе алмаған
құрметке бөленесіз. Бұл әр педагогтың қолынан келе бермейтін әдіс, мұны тек
бала сеніміне толық кірген мұғалім ғана жасай алады.
Мұғалімнің баламен нақты қатынастағы педагогикалық екеу ара қашықтығы
келесідей белгіленген:
- тікелей жеке-дара сөйлесуге мұғалім – оқушы арасы 45-120 см-ге
дейін;
- сынып тобымен ресми сөйлесуде – 120-400 см-ге дейін.
Сөйлеудегі аралық қашықтықтардың ұдайы өзгерістерде болуы педагогилық
еңбек ерекшеліктерінен, себебі педагог әрдайым нақты шарттар мен
жағдайларға икемдесуі қаъет.
Қол сілтемелерін де ұмытпаңыз! Қол ұшы қозғалысы мен шошайған бармақ
әңгімеге жан береді не қатынасты қарапайымдастырады (не қиындастырады).
Мысалы, ашық алақанш адамды өзіне тартады. Айқастырылған аяқтар, артқа
тартылған не қалтадағы қолдар – сұхбаттастар арасына кедергі салады. Сұқ
бармақты көп шошаңдата бермеңіз – бұл басымдылық пен әміршілдіктің белгісі.
Қаламыңыз бен көзілдірігіңізді сипалақтап, бармағыңызбен столды тоқылдатып,
аяқтарыңызды тақылдата бермеңіз – бұл сіздің шыдамсыздығыңыз бен
сенімсіздіңізді байқатып, әңгіме желісінен ауытқытады. Мұғалім назары
айнада не кітапта болмай, кезегімен оқушыларына бағытталғаны жөн. Сондa
ғана балалар сіздің көңіліңізді өздерімен бір екеніне сенеді, сізбен
бірлікте жұмыс жасауға дайын тұрады [15].
1.2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ МАТЕМАТИКА ПӘНІ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тәуелсіз мемлекетіміздің саяси-экономикалық әлеуметтік даму жағдайының
ерекшеліктеріне қарай бұл күнде халыққа білім беру саласы және оның әр
буыны үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты туындап отырған
мәселелердің бірі - ол бастауыш математиканы оқыту. Неміс математигі
К.Гаустің “Математика-ғылымдар патшасы, ал арифметика-математика ғылымдар
патшасы” деген ойына терең үңілсек, математика ғылымдар негізі екендігін
көреміз. Ендеше, ғылымда математика қолданбайтын сала жоқ деп айтуға
болады.
Техника, медицина, физика, химия, биология, экономика т.б сол сияқты
ғылым салаларына математика қазіргі кезеңде кеңінен қолданылуда. Ал қазіргі
кезең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz