Жұмабаев Мағжанның тілдік тұлғасы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде адамзат қауымының ғасырлар бойғы тіл арқылы дүние бейнесін тануға ұмтылған талабынан келіп, шындық болмысты танудың белсенді формасы болып табылатын тілді тұтынушы, дүниетаным өзегі – тілдік тұлғаны зерттеу проблемасы бой көтерді. «Сөйлеуші адамның» табиғатын, болмысын тану әрекеті В.Гумбольдттің «халықтың рухы», «сана инстинкті» туралы, И.А.Бодуэн де Куртененің «тілдік түсінік», «халықтың тілді сезінуі» туралы пікірлерінен бастау алып, Л.В.Щербаның «лингвистикалық инстинкт», А.А.Леонтьев пен А.М.Шахнаровичтің «тілдік қабілеттілік», Г.И.Богин мен Ю.Н.Карауловтың «тілдік тұлға» туралы зерттеулері арқылы жалғасса, қазақ тіл білімінде арнайы ақын-жазушының тілін талдаған Р.Сыздықтың «Абай шығармаларының тілі» (Алматы, 1968 ж.), Е.Жанпейісовтің «М.Әуезовтің «Абай жолы эпопеясының тілі» (Алматы, 1976 ж.) сияқты еңбектерінде негізі салынған ғылыми үрдістің жалғасы қазіргі таңда Б.Нұрдәулетова, Г.Мұратова, Ш.Елемесова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова, Г.Имашева және т.б. зерттеулері арқылы өзіндік сала ретіне дамып келеді.
Осы тектес жұмыстардың антропоөзектік бағытына сәйкес ұлттық мәдени құндылық ретіндегі ұлттық тілдік мұраны, ұлттық ділді, ұлттық психологияны терең меңгерген М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын тануда маңызы зор.
Екіншіден, әлемдік деңгейдегі философиялық, психологиялық теориялық біліммен қаруланған және оларды өз шығармашылығы арқылы таныта алған ақын М.Жұмабаевтың сөз сиқырын, көркемдік әлемін тану үшін оның шығармашылық тілін қазіргі лингвистикада белсенді дамып келе жатқан лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика, психолингвистика бағыттарымен байланыста кешенді сипатта қарастыру – көкейкесті мәселе.
Үшіншіден, қазақ тілінің даму, баю тарихындағы ірі тұлғалардың құнды мұралары қазақ мәдениеті, тілі мен әдебиетінің тұтастығын сипаттайды, сол себептен де осы сабақтастықтағы М.Жұмабаевтың орны мен рөлін тану да маңызды болып табылады. Бұл маңыздылық әсіресе зерттеу нысаны ретінде шығармашылық мұрасы өзіндік қайталанбас өрнегімен оқшауланып тұратын, тіл мен мәдениет дамуына елеулі үлес қосқан тілдік тұлға алынған кезде арта түседі.
М.Жұмабаев шығармаларының идеялық-мазмұндық мәні мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік ерекшеліктері және тілінің лингвостилистикалық сипаты негізінен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан біршама зерттелген. Ол еңбектерде ақынның философиялық, эстетикалық, психологиялық қырларына назар аударылған тұстар бар. Дегенмен ақын шығармалары негізінде оның әлеуметтік және жеке мақсат-мүдделерінің сипатын, тілдік қабілеті мен оны шығармаларында қалыптастыру дағдыларының жиынтығы арқылы бейнеленген даралық қасиетін тұтастай ашу, соған сай шығармашылық ұстанымын айқындау нәтижесінде тілдік тұлғасын зерттеу өзекті болып табылады. Осыған орай ақын тілін кешенді түрде зерттеу, оның рухани
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде адамзат қауымының ғасырлар бойғы тіл арқылы дүние бейнесін тануға ұмтылған талабынан келіп, шындық болмысты танудың белсенді формасы болып табылатын тілді тұтынушы, дүниетаным өзегі – тілдік тұлғаны зерттеу проблемасы бой көтерді. «Сөйлеуші адамның» табиғатын, болмысын тану әрекеті В.Гумбольдттің «халықтың рухы», «сана инстинкті» туралы, И.А.Бодуэн де Куртененің «тілдік түсінік», «халықтың тілді сезінуі» туралы пікірлерінен бастау алып, Л.В.Щербаның «лингвистикалық инстинкт», А.А.Леонтьев пен А.М.Шахнаровичтің «тілдік қабілеттілік», Г.И.Богин мен Ю.Н.Карауловтың «тілдік тұлға» туралы зерттеулері арқылы жалғасса, қазақ тіл білімінде арнайы ақын-жазушының тілін талдаған Р.Сыздықтың «Абай шығармаларының тілі» (Алматы, 1968 ж.), Е.Жанпейісовтің «М.Әуезовтің «Абай жолы эпопеясының тілі» (Алматы, 1976 ж.) сияқты еңбектерінде негізі салынған ғылыми үрдістің жалғасы қазіргі таңда Б.Нұрдәулетова, Г.Мұратова, Ш.Елемесова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова, Г.Имашева және т.б. зерттеулері арқылы өзіндік сала ретіне дамып келеді.
Осы тектес жұмыстардың антропоөзектік бағытына сәйкес ұлттық мәдени құндылық ретіндегі ұлттық тілдік мұраны, ұлттық ділді, ұлттық психологияны терең меңгерген М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын тануда маңызы зор.
Екіншіден, әлемдік деңгейдегі философиялық, психологиялық теориялық біліммен қаруланған және оларды өз шығармашылығы арқылы таныта алған ақын М.Жұмабаевтың сөз сиқырын, көркемдік әлемін тану үшін оның шығармашылық тілін қазіргі лингвистикада белсенді дамып келе жатқан лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика, психолингвистика бағыттарымен байланыста кешенді сипатта қарастыру – көкейкесті мәселе.
Үшіншіден, қазақ тілінің даму, баю тарихындағы ірі тұлғалардың құнды мұралары қазақ мәдениеті, тілі мен әдебиетінің тұтастығын сипаттайды, сол себептен де осы сабақтастықтағы М.Жұмабаевтың орны мен рөлін тану да маңызды болып табылады. Бұл маңыздылық әсіресе зерттеу нысаны ретінде шығармашылық мұрасы өзіндік қайталанбас өрнегімен оқшауланып тұратын, тіл мен мәдениет дамуына елеулі үлес қосқан тілдік тұлға алынған кезде арта түседі.
М.Жұмабаев шығармаларының идеялық-мазмұндық мәні мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік ерекшеліктері және тілінің лингвостилистикалық сипаты негізінен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан біршама зерттелген. Ол еңбектерде ақынның философиялық, эстетикалық, психологиялық қырларына назар аударылған тұстар бар. Дегенмен ақын шығармалары негізінде оның әлеуметтік және жеке мақсат-мүдделерінің сипатын, тілдік қабілеті мен оны шығармаларында қалыптастыру дағдыларының жиынтығы арқылы бейнеленген даралық қасиетін тұтастай ашу, соған сай шығармашылық ұстанымын айқындау нәтижесінде тілдік тұлғасын зерттеу өзекті болып табылады. Осыған орай ақын тілін кешенді түрде зерттеу, оның рухани
ӘОЖ 811.512.122'373 Қолжазба
құқығында
ЕРМЕКОВА ЖАНАРГҮЛ БАЗАРБАЙҚЫЗЫ
Жұмабаев Мағжанның тілдік тұлғасы
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған.
Ғылыми жетекші: филология
ғылымдарының
докторы, профессор Ж.А.Манкеева
Ресми оппоненттер: филология
ғылымдарының
докторы, доцент Қ.Б.Күдеринова
филология ғылымдарының
кандидаты Л.Ш.Құндақбаева
Жетекші ұйым: Абай атындағы
Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылы 12 қарашада сағат 16.00-де ҚР Білім және ғылым
министрлігі Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары
бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 11 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы міндетін атқарушы,
филология ғылымдарының докторы
Қ.Ж.Айдарбек
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде адамзат қауымының ғасырлар
бойғы тіл арқылы дүние бейнесін тануға ұмтылған талабынан келіп, шындық
болмысты танудың белсенді формасы болып табылатын тілді тұтынушы,
дүниетаным өзегі – тілдік тұлғаны зерттеу проблемасы бой көтерді. Сөйлеуші
адамның табиғатын, болмысын тану әрекеті В.Гумбольдттің халықтың рухы,
сана инстинкті туралы, И.А.Бодуэн де Куртененің тілдік түсінік,
халықтың тілді сезінуі туралы пікірлерінен бастау алып, Л.В.Щербаның
лингвистикалық инстинкт, А.А.Леонтьев пен А.М.Шахнаровичтің тілдік
қабілеттілік, Г.И.Богин мен Ю.Н.Карауловтың тілдік тұлға туралы
зерттеулері арқылы жалғасса, қазақ тіл білімінде арнайы ақын-жазушының
тілін талдаған Р.Сыздықтың Абай шығармаларының тілі (Алматы, 1968 ж.),
Е.Жанпейісовтің М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының тілі (Алматы, 1976 ж.)
сияқты еңбектерінде негізі салынған ғылыми үрдістің жалғасы қазіргі таңда
Б.Нұрдәулетова, Г.Мұратова, Ш.Елемесова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова,
Г.Имашева және т.б. зерттеулері арқылы өзіндік сала ретіне дамып келеді.
Осы тектес жұмыстардың антропоөзектік бағытына сәйкес ұлттық мәдени
құндылық ретіндегі ұлттық тілдік мұраны, ұлттық ділді, ұлттық психологияны
терең меңгерген М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын зерттеу – ұлттық болмыс пен
халықтың дүниетанымын тануда маңызы зор.
Екіншіден, әлемдік деңгейдегі философиялық, психологиялық теориялық
біліммен қаруланған және оларды өз шығармашылығы арқылы таныта алған ақын
М.Жұмабаевтың сөз сиқырын, көркемдік әлемін тану үшін оның шығармашылық
тілін қазіргі лингвистикада белсенді дамып келе жатқан лингвомәдениеттану,
когнитивті лингвистика, психолингвистика бағыттарымен байланыста кешенді
сипатта қарастыру – көкейкесті мәселе.
Үшіншіден, қазақ тілінің даму, баю тарихындағы ірі тұлғалардың құнды
мұралары қазақ мәдениеті, тілі мен әдебиетінің тұтастығын сипаттайды, сол
себептен де осы сабақтастықтағы М.Жұмабаевтың орны мен рөлін тану да
маңызды болып табылады. Бұл маңыздылық әсіресе зерттеу нысаны ретінде
шығармашылық мұрасы өзіндік қайталанбас өрнегімен оқшауланып тұратын, тіл
мен мәдениет дамуына елеулі үлес қосқан тілдік тұлға алынған кезде арта
түседі.
М.Жұмабаев шығармаларының идеялық-мазмұндық мәні мен тақырыптық,
жанрлық-бейнелік ерекшеліктері және тілінің лингвостилистикалық сипаты
негізінен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан біршама зерттелген. Ол
еңбектерде ақынның философиялық, эстетикалық, психологиялық қырларына назар
аударылған тұстар бар. Дегенмен ақын шығармалары негізінде оның әлеуметтік
және жеке мақсат-мүдделерінің сипатын, тілдік қабілеті мен оны
шығармаларында қалыптастыру дағдыларының жиынтығы арқылы бейнеленген
даралық қасиетін тұтастай ашу, соған сай шығармашылық ұстанымын айқындау
нәтижесінде тілдік тұлғасын зерттеу өзекті болып табылады. Осыған орай ақын
тілін кешенді түрде зерттеу, оның рухани құндылықтарын, дүниеге берген
өзіндік бағасын бағамдауға мүмкіндік туғызатын тіліндегі жеке ғалам
бейнесін қарастыру ерекше қызығушылық туғызады. Бұл мақсатқа жету үшін тіл
тұтынушының тілдік қолданысы вербалды-семантикалық, лигвокогнитивтік,
прагматикалық деңгейлерде анықталатын тілдік тұлға теориясының
үшдеңгейлік әдісі тиімді болмақ.
Зерттеудің нысаны – Ақын М.Жұмабаев шығармалары тілінің мәдени-
танымдық, прагматикалық сипаты.
Зерттеудің пәні – М.Жұмабаевтың көркем-поэтикалық жүйесі арқылы
ашылатын тілдік тұлғасының концептілік өрісі мен дискурсындағы
прагматикалық әлеует.
Зерттеудің мақсаты – М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік
және прагматикалық ерекшеліктерін көрсететін концептілерді, тілдік
құралдарды, жеке дүниетанымындағы көркемдік-эстетикалық, рухани
құндылықтарды көркем дискурсы арқылы көрсету.
Зерттеудің міндеттері. Аталған мақсатқа жету жолында төмендегі
міндеттерді шешу жобаланып отыр:
– М.Жұмабаев шығармашылығының зерттелуіне арналған ғылыми ақпараттарды
және қазіргі тіл білімі ғылымындағы тілдік тұлғаны зерттеуге бағытталған
теориялық, әдістемелік тұжырымдарды қарастыру;
– М.Жұмабаев тілдік тұлғасының қалыптасуына әсер еткен лингвистикалық
және экстралингвистикалық факторларды саралау;
– М.Жұмабаев шығармалары тілі негізінде ол өмір сүрген кезеңдегі
әлеуметтік жағдай мен қоғамдық ахуалды, оларға деген ақын көзқарасын,
прагматикалық ұстанымын анықтау;
– М.Жұмабаев дискурсындағы көріктеу құралдарының, лингвомәдени
бірліктердің мазмұнындағы жеке ғалам бейнесін ұлттық ғалам бейнесімен
сабақтастықта бейнелеудегі ерекшелігін айқындау;
– М.Жұмабаев дискурсындағы кірме сөздердің, тарихи-мәдени контексті
беретін сөздердің қолданылу мәнін анықтау арқылы оның тілдік тұлғасының
вербалды-семантикалық деңгейіне талдау жасау;
– М.Жұмабаев тілдік тұлғасының дискурсындағы жан, өлім, махаббат
концептілерінің когнитивтік модельдерін жүйелеп, олардың ақын тілдік
тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейін танытатын концептілік өрісіндегі
мәнін ашу;
– М.Жұмабаев дискурсындағы паремиологиялық құрылымдардың, прецеденттік
феномендердің, афоризмдердің прагматикалық қызметі мен мәдени ақпарат
таныту сипатын анықтап, ақынның прагматикалық деңгейін көрсететін мақсат-
мұраттарын бейнелейтін мәтіндерінің астарында жатқан уәжділікті бағамдау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың дереккөзі ретінде Мағжан
Жұмабаевтың 2005 жылы Жазушы баспасынан шыққан үш томдық шығармалар
жинағы, ақын шығармашылығы туралы зерттеулер және қазақ тілінің түсіндірме,
фразеологиялық сөздіктері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Диссертациялық жұмыста
сипаттау, лексика-семантикалық талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау
әдістері, ішінара статистикалық және тезаурустық талдау тәсілдері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
– қазіргі таңдағы орыс және қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлғаны
қалдырған мұралары негізінде зерттеген еңбектердің бағыттары шартты түрде
топтастырылып, М.Жұмабаев дискурсы тілдік тұлға теориясы аясында танымдық
бағытта алғаш рет зерттеліп отырғандықтан, осы тұрғыда оның тілдік
тұлғасындағы ғаламның тілдік бейнесінің ұлттық және жеке сипаты
зерделенді;
– М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының қалыптасуына әсер еткен факторлар
сараланып, оның аялық білімін көрсететін дискурсындағы басқа тілден енген
сөздердің қолданылу ерекшелігі мен тарихи контексті беретін сөздер оның
тұлғасын қалыптастырудағы мәніне байланысты айқындалды;
– М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейінде жан,
өлім, махаббат концептілерінің философиялық, психологиялық, діни-
мифологиялық түсініктермен тұтастықта және авторлық танымда вербалдану
тәсілдері көрсетіліп, махаббат концептісінің интимдік сипатын беретін
тезаурусы түзілді;
– М.Жұмабаевтың шығармаларында халықтық мақал-мәтелдерді түрлентіп
қолданудағы мақсаты, афоризмдерді жасаудағы уәжі сараланды, ұлттық
болмыстан ақпарат беретін лингвомәдени бірліктер мен теңеулер қаралды.
М.Жұмабаев дискурсындағы прецеденттік мәтіндер мен есімдердің ақпараттық
мазмұны, ақын тұлғасымен мағыналық сабақтастығы тұрғысынан қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. М.Жұмабаевтың поэзиясы мен прозасы
тілін зерттеу барысында алынған нәтижелер мен ұсынылған тұжырымдар қазақ
тіл біліміндегі тілдік тұлға теориясы мен ғаламның тілдік бейнесінің
зерттелуін толықтыруға септігін тигізіп, когнитивтік тіл білімі, мәтін
лингвистикасы, прагмалингвистика салаларына өзіндік үлес қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жеке тілдік тұлға
шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы курстар мен
семинарларда, практикалық дәрістерде пайдалануға болады. Практикалық
тұрғыдан ақынның тілдік тұлғасын зерттеу оның шығармаларының мәтінін
тереңірек түсінуге көмектесіп, диссертация материалдарын М.Жұмабаевтың
тезаурустық сөздігін құрастыру барысында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– М.Жұмабаевтың шығармашылығы негізінде туған дискурс тек тілдік
көрсеткіш ғана емес, сонымен бірге таным мен мәдениет сабақтастығын беретін
ұлт тарихы мен мәдениетінің бір бөлшегі болғандықтан, оның тілдік тұлғасы
тарихи категория ретінде танылып, қалыптасуына әсер еткен субъективті-
психолингвистикалық, қоғамдық-әлеуметтік факторлар негізінде саралануы
тиіс;
– М.Жұмабаев – қазақ әдебиеті мен тілінің даму сатысында өз орны бар,
тілді қолдануға шығармашылық тұрғыдан келетін тілдік тұлға, аса білімді,
мәдениетті, ой өрісі кең элитарлық тұлға, меңгерген білім дағдыларын,
ғаламның тілдік бейнесіндегі ұрпақтан-ұрпаққа беріліп сақталған ұлттық
таным мазмұнын келер ұрпаққа жеткізетін ұлттық тұлға;
– М.Жұмабаев тіліндегі жан, өлім, махаббат концептілері
біртұтастықта ақынның жеке танымын сол концептілердің философиялық,
психологиялық, діни-мифологиялық түсініктермен сабақтастықта бере алады.
Демек, интеллектуалдық, әлеуметтік, психологиялық т.б. негіздеріне сай
құрылған ракурста жеке тұлғаның болмысы жан-жақты ашылады.
– М.Жұмабаев шығармаларындағы көріктеуіш құралдар мен лингвомәдени
бірліктердің окказионалдық сипаты ұлттық-мәдени ақпаратқа иелілігімен
ерекшеленіп, прецеденттік мәтіндер мен афоризмдердегі имплициттік мағыналар
мен олардың берілуіндегі уәжділік оның тілдік тұлғасының прагматикасын
көрсетеді.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеудің негізгі мазмұны
мен нәтижелері Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен
көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы атты ғылыми-
теориялық конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ тілі мен әдебиеті және
инновация мәселелері атты ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2008),
Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі филология: дәстүр мен жаңашылдық атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Қарағанды, 2008),
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы лингвистикалық
семинарда (Алматы, 2009) баяндалды.
Диссертацияның негізгі тұжырымдары республикалық ғылыми басылымдар мен
ғылыми жинақтарда 6 мақала түрінде жарияланды.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың нысаны, негізгі
мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және
практикалық маңыздылығы баяндалды.
1 М.Жұмабаев шығармашылығын тіл біліміндегі жаңа бағыттармен
сабақтастықта зерттеу
1.1 Тілдік тұлға теориясы аясындағы М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасы.
Тіл біліміне тілдік тұлға категориясының енгізілуі жалпы тұлға ұғымының
жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-
функционалдық аспектісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани
қызметімен тығыз байланыстағы антропологиялық тіл біліміне айналуына негіз
жасалды. Соның әсерімен тіл ғылымында тілді тұтынушы адамға, шығармашылық
тұлғаға деген қызығушылық күшейіп, қазіргі таңда жаңаша зерттеулердің
өзегіне айналған, ғалым Ю.Н.Караулов еңбектерінде [1] жүйеленген тілдік
тұлға теориясының орны бөлек.
Тілдік тұлғаның даралық сипатын оның шығармаларының ерекшелігін
танытатын мәтіндер негізінде зерттеуге арналған еңбектер қатары көбейе
түсуде. Осы тұрғыда тілдік тұлға мәселесі қазіргі орыс тіл білімі мен қазақ
тіл білімінде төмендегідей бағыттарда қарастырылып келеді деп шартты түрде
белгілейміз:1) нақты тұлғаның тілін оның когнитивтік және прагматикалық
интенцияларын назарға ала отырып талдау; 2) көптеген ғылыми еңбектерде
тарихи тұлғалар тілін диахрониялық тұрғыдан сараптау орын алған; 3) бөлек-
бөлек мәтіндер негізінде тілдік тұлғаны модельдеуге арналған зерттеулер де
пайда бола бастады; 4) шығармадағы кейіпкерлердің тілдік тұлғасын ашу
арқылы шығарма авторының тілдік тұлғасына шығуды мақсат тұтқан зерттеулер
де кездеседі; 5) тілдік тұлға бойындағы қасиеттерді оның ұлттық болмысына
сай қарастырған еңбектер. М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын тануға арналған
зерттеу жұмысымызды жоғарыда қарастырылған бағыттардың ішіндегі соңғы бағыт
шеңберінде негіздеуге тырысатын боламыз.
Соңғы кездері тілдік тұлғаны түсіндіруге бірнеше бағытта келу үрдісі
қалыптасқандығын байқауға болады:
1) тілдік тұлға болып табылатын жеке адам қалыптасуының негізгі
жүйелерін анықтау (тегі, өмір сүрген ортасы, әдеби және тілдік, ұлттық-
мәдени ықпал және т.б.);
2) жеке адамның тілдік тұлғалық болмысын құрайтын жеке қасиеттерін
танытатын ерекшеліктерді көрсету, яғни оны өз бетінше білім алу, өзін-өзі
жетілдіру, тәрбиелеу, өз тілдік тәжірибесін ұрпақтарына мұра етіп
қалдыруда жеке жауапкершілігін сезіну, білім дағдыларын игеру, шеберлік
дағдыларын меңгеру, игерген білімдері мен тәжірибесін болмысты өзгерту үшін
қолдану т.б. қасиеттерден тұратын күрделі, көпсатылы зерттеу нысаны ретінде
оның тілінің ассоциативтік-вербалдық, лингвокогнитивтік, прагматикалық
деңгейлерін сипаттаудан тұратын деңгейлік талдау арқылы қарастыру қажет
екені айқындалды.
Көрсетілген деңгейлердегі жеке тұлғаның ұлттық болмысын ашудың
маңыздылығы туралы ғалым Ж.А.Манкееваның пікірлеріне жүгінсек: аталған
деңгейлердің дамуының белгілі бір тілдік тұлғада көрініс табуы әртүрлі
дәрежеде өрістеп, түрлі сипатта көрінеді. Оның шығармашылық танымдық
мазмұны дүниетанымдық, мәдени құндылықтар жүйесінен тұрады. Сондықтан
тілдік тұлғаны алдымен ұлттық тілдік тұлға ретінде түсінеміз. Себебі тілдік
тұлға табиғаты тұлғаның ұлттық мәдени сатысымен тікелей байланысты, – [2,
281-284] болып шығады.
Сонымен бірге тұлғаның өмір сүруінің негізін құрайтын, оның мақсаттары,
ниеттері мен ұстанымдарын белгілейтін шығармашылық қажеттіліктері туралы да
айтуға болады. Тұлғаның қоршаған әлемге, айналадағы басқа адамдарға, өзіне
деген қарым-қатынасы арқылы анықталынатын құндылықтар жүйесі, яғни адамның
материалдық және рухани игіліктері мен мұраттары, белгілі бір әлеуметтік,
мәдени және адамгершілік құндылықтарды таңдап алуының себептері оның
танымындағы ғалам бейнесін ашу арқылы анықталынады. Ал танымы мен мақсат-
мүдделерінің прагматикалық әлеуеті оның тілі арқылы көрініс табады.
Зерттеушілер тілдік тұлғаның қалыптасуы үш экстралингвистикалық
фактордың: әлеуметтік, ұлттық-мәдени және психологиялық факторлардың
ықпалына бағынатындығын атап көрсетеді. Жеке адам өмір сүретін кез келген
жағдай алдымен қоғам реттеп отыратын нормалар мен заңдылықтарға бағынатын
әлеуметтік жағдай болып табылады. Бір жағынан тілдік тұлға сол жағдайларға
мойынсуға міндетті. Екінші жағынан алғанда өзі сол қоғамның мүшесі болып
табылатындықтан, болып жатқан оқиғаларға деген жеке көзқарасын, тұлғалық
ұстанымын білдіру үшін саналы түрде жалпы нормаларды бұзуға қабілетті.
Осыған орай М.Жұмабаев әлеуметтік процестерді қазақ халқының қоғамдық
және рухани тәжірибесімен сусындаған өзіндік ой елегінен өткізіп, баға
береді. Мысалы, ана тілі феномені ақынның тілдік тұлғасы қалыптасуында
үлкен рөл атқарады. Ана тілді игеру арқылы адам бірте-бірте қарапайым
заттардан бастап, ғаламның заңдылықтарына дейінгі өзін қоршаған ортаның
болмысымен танысады, мәдениетке араласып, тілдің әлеуметтік қызметі мен
дамуына қатысу арқылы тұлға болып қалыптасады. М.Жұмабаев алтын күннен
бағасыз белгі баба тілінің сақталуын ұлттың ұлт ретінде өмір сүруінің
басты өлшемі ретінде қарайды. Педагогика еңбегінде: Тілсіз ұлт, тілінен
айырылған ұлт, дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ.
Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы
ұлттың құри бастағанын көрсетеді... Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері,
тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр.
Демек, тіл арқылы бекітіліп, қоғамдық санада, сонымен қатар жеке
тұлғаның санасында сақталатын ұлттық-мәдени тәжірибе сол жеке тұлғаның
тілдік әрекетіне де өз таңбасын түсіреді.
Тілдік тұлғаның айқындалуы барысында адамды өзгелерден ерекшелеп
тұратын өзіндік қасиет – жекелік фактор маңызды рөл атқарады. Жекелік
фактор алдымен өзін-өзі танудан көрінеді. Адамның тілді өз деңгейінде
игеруге қадам жасауына жеке өзіне байланысты себептер, белгілі бір
мақсаттар, адамның қоғамдық жүйедегі өзінің орнын сезіну, жекелік және
топтық сәйкестіктегі өзіндік мен проблемасы әсер етеді. М.Жұмабаев: Не
көрсем де алаш үшін көргенім, Маған атақ ұлтым үшін өлгенім! – деп келетін
өз позициясын адам жанының, психологиялық әлемінің құпия құбылыстарын
суреттеу арқылы жеке адам мен ұлт тағдырын бірлікте қарастырып,
түсіндіреді. Ендеше сол кезеңдегі ұлты үшін жан қиған ақынның ұраны халқын
жетелеп, күш беріп, арманы, тілегі бүгінгі күнмен сабақтастықта жүзеге
асып, ұлттық тұлғасы, оның тілдік шығармалары арқылы сомдалып, ұлттық
тілдік тұлғаға айналды деп айтуға болады.
Тілдік тұлға ұғымын интеллектуалдық қызмет ұғымымен тікелей
байланыста қарастырудың маңызы зор. Оның тарихи шығу тегін, өсуін, дамуын
зерттей келе, оның психологиялық табиғатына үңілу – заңды құбылыс. Бізді
қызықтыратыны – тілдік тұлғаның көркем мәтінде көрініс табатын тілдік
әрекеті барысында белгілі бір лексемаларды таңдауы себебіне алып келетін
психологиялық негіз, тұлғаның болып жатқан оқиғаларға деген қарым-қатынасын
бейнелеу барысында қолданатын ассоциативтік байланыстары мен оларды
қисындастыру ерекшеліктері. Адамның өзінің психикалық әлемі туралы пікірі –
адамның өркениеттің әсері арқылы дамитын өз ішкі әлемін және басқа
адамдардың ішкі әлемін түсіну тәсілін бейнелейтін мәдени-ғаламдық
бейнесінің қалыптасуының маңызды бөлшегі.
Тілдік тұлға құрылымын саралау адамның тілі арқылы көрініс табатын
дүниетанымы мен болмысын толықтай тануға мүмкіндік беретін кешенді зерттеу.
Нақты айтқанда, ол – ақын тілімен жасалынған оның шығармаларының көркем
контекстіндегі белгілі бір тілдік бірліктердің таңдалыну тетігін, мәтіннің
лексикалық құрылымында жасырынған ақпаратты анықтау, сол арқылы автордың
тілдік тұлғасының психологиялық ерекшеліктерін көру, интеллектуалдық жеке
қабілетін тану.
М.Жұмабаев – өз шығармаларында тілдің жүйелік құралдары арқылы өзінің
дүние туралы түсінігін және сол түсінікке сәйкес туындаған бағасын, мақсат-
мүдделерін белгілеген тілдік тұлға. Ақын тұлғасын елдік мұрат-мүддемен,
дәстүр, сабақтастық тұрғысынан зерделеуде, оның құндылықтар жүйесін,
өмірлік ұстанымын айқындауда, дүниетанымын байыптауда осы мәселелерді
негізге ала отырып қарастырудың маңызы зор.
1.2 Тілдік тұлғаны танудағы дискурс пен мәтін мәселелері. Қазіргі
лингвистикалық әдебиеттердегі дискурс ұғымы мәтінді түсінумен тығыз
байланысты. Дискурс пен мәтін арасында айырмашылықтың барлығы күмәнсіз,
дискурс және мәтін термині арқылы анықталынатындығына қарамастан, ол таза
түрде мәтін болып табылмайды.
Тілдік тұлғаны зерттеуге қатысты жазылған еңбектердегі дискурстың
сипатталу ретіне келетін болсақ: Дискурс деңгейінде мәтін түзуші – мәтін
– мәтінді қабылдаушы (сөйлеуші – сөз – тыңдаушы) – үш жақтың байланыстылығы
мен бірлігі (бір-бірін түсіну, қабылдау) үрдісі жүзеге асырылады. Демек,
дискурс жеке тұлғаның тіл әлемін (оған тұлғаның тілдік өресі, белгілі бір
дүниетанымдық білім аясы енеді) танытатын кеңістік [3, 6], – болып
табылады.
Жалпы дәстүрлі тұрғыда жердің бетін жапқан қарды ақ көрпеге, ақ ұлпаға,
ақ мамыққа теңеу орын алса, М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі әңгімесінде –
жердің бетін аппақ кебіндей болып боз қырау жапқан. Мұндай сөз айшықтары
ақынның лексикалық жадығатты ойнатып, түрлендіріп қолдануының айқын
көрінісі бола отырып, оның ассоциативтік ойлау жүйесіне сай ғаламдық
тілдік бейнесін танытады. Әңгімені оқу барысында, басқаша айтсақ,
қабылдаушы жасайтын дискурста жоғарыда берілген бейнелер мен басқа да
бейнелер арасында жалпы мәтіннің жобасын құратын мәтінішілік мағыналық
байланыстар пайда болады. Көркемдеу құралдарының негативтік мағынада
жұмсалуы тілдік тұлғаның (М.Жұмабаевтың) жалпы дискурсының трагедиялық
тақырыпты қамтуымен астасып жатыр.
Сонымен, дискурс – грамматика мен стилистиканың ережелері бойынша
құрастырылған, айтушының (жазушының) белгілі бір ойын немесе
коммуникативтік ниетін дамытатын прагматикалық мәні бар және оның
танымындағы құндылықтар жүйесін тануға көмектесетін когнитивтік функциялары
бар, оның ішкі әлемін, менін қоса көруге мүмкіндік беретін тұтас тілдік
шығарма ретінде ұғынылып жүр. Олай болса, дискурс тілдік шығарманың
айналасына шоғырландырылған, прагматикалық мазмұнмен толыққан шығарма
иесінің өзіндік қырын көрсететін күрделі жүйе ретінде түсініледі.
1.3 М.Жұмабаев шығармаларындағы ғаламның тілдік бейнесі.
Зерттеушілердің ойынша, ғаламның тілдік бейнесі мен ғаламның концептуалдық
бейнесі арасында теңдік белгісін қоюға болмайды. Ғаламның тілдік бейнесі –
ғаламның концептуалдық бейнесінің вербалдануы. Ғаламның концептуалды
бейнесі – жеке адамның қызметінде белсенді түрде көрініс табатын объектілер
туралы ақпараттар жүйесі.
Ғаламның ұлттық бейнесі туралы зерттеушілер пікірлері, мынандай
қорытындыға алып келеді: ғаламның ұлттық бейнесі халықтың ойлау, таным
қызметінде, оның физикалық және вербалдық мінез-құлқында көрініс табатын
танымдық-психологиялық шындық. Өз ділі арқылы белгілі бір қауым және оны
құрайтын жеке адамдар шындық болмысты бағалап танып, нәтижесінде өзінің
ғалам бейнесін жасайды. Ұлттық ділі, тарихы, дәстүрі, ұрпақтар сабақтастығы
арқылы жалғасқан ғалам бейнесі адам санасында өмір сүреді. Себебі, сана –
бүкіл этностың, әлеуметтің ғасырлар бойы жасаған ой еңбегінің нәтижесі [4,
19 б.]. Демек, сол санада сақталған ғалам бейнесі кейін белгілі бір
таңбалар жүйесі арқылы, алдымен ұлттық тіл мен көркем шығармашылық арқылы
заттанады. Сондықтан да ұлттық діл қызметінің өзіндік нәтижесі, яғни
ғаламның ұлттық бейнесін бейнелейтін көркем шығармаларды талдау сол ұлтты
түсінуге айтарлықтай ықпал етері сөзсіз. Сонымен бірге ғаламның айшықталған
ұлттық бейнесін халықтың мінез-құлқының біркелкілігін беретін
стереотиптерден, халықтың шындық болмыс туралы жалпы түсініктерінен, мақал-
мәтелдер мен қанатты сөздерден де табуға болады.
Осындай өлшемдер тұрғысынан белгіленетін талаптар үрдісіне толық жауап
беретін М.Жұмабаев – ұлттық тілдік тұлға. Тұлға тіліндегі ұлттық
ерекшелікті танытатын жеке ғаламдық тілдік бейнесінде берілу көрінісін
саралау арқылы оның тілдік тұлғасының ұлттық болмысын тануға болатыны
белгілі. Мысалы, М.Жұмабаев дискурсындағы теңеулер ойға келмейтін әртүрлі
заттар мен құбылыстарды бір-біріне тосын теңеуімен ерекшеленеді. Мысалы,
ұршыққа оралған жіптей бас-аяғы жоқ қыстың ұзын кеші еді. Бұл жердегі
ұршық лексемасының тура мағынасы жіп иіруге арналған құрал дегенді
білдіретін лингвомәдени бірлік. Бірақ бұл сөйлемнің құрамында ол өзіндік
мағынасынан тыс көркем контекстке сай түсініліп, ұлттық адресаттың
санасында бұрыннан таныс ұршыққа оралған жіптің суреті жаңғыртылуы арқылы
қысқы кештің қаншалықты ұзақ болатындығы ұғынылады.
Кез келген тіл көпдеңгейлі құрылым, ол әрқайсысы өзінің ғалам
бейнесінен тұратын жүйелерді қамтиды. Бірақ ең көп дүниетанушылық
мүмкіндіктерге тілдің лексикалық жүйесі ие. Креативті лексикалық құрамды
талдау сол халықтың немесе жеке адамның ғаламдық бейнесінің ерекшеліктері
туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, метафора тілдің
лексикалық жүйесінің семантикалық әлеуетінің дамуын көрсетуде маңызды рөл
атқарады, себебі ол сөздің жаңа мағынасының пайда болуының қайнаркөзі болып
табылады.
Авторлық метафоралар оны жасаушыны ерекше поэтикалық, философиялық
ойлау қабілеті тән тілдік тұлға ретінде танытады. Философиялық толғаныс пен
көркемдік қызмет адам мен оны қоршаған әлемнің болмысын ерекше ұғынумен
байланысты. Бұндай ұғыну барысында қалыпты құбылыстар жаңаша қабылданып,
өзгеше реңкке ие болады. Мысалы, М.Жұмабаев дискурсындағы авторлық
метафоралар: өмір – бір құрулы машина, өмір тоқтау білмейтін, шаршау
білмейтін жансыз машина және т.б. Ақынның индивидуалдық танымының жемісі
болып табылатын тағы бір метафора – Өмір – шірік шөп метафорасы: Тәңірі
де жоқ, тәубе жоқ, Өмір деген – шірік шөп, Қай үмітпен қазарсың? Шірік
болатын себебі: тәубесіз адам баласын құдайын ұмытып харам іс қылады.
Басына айналып келерін ойламай сатқындық, азғындық жасайды. Барға қанағат
қылмай, ашкөзденіп тәубесін ұмытады. Ондайлардың өмірі, ақын ойынша –
шірік.
Сонымен, ғаламның тілдік бейнесі шынайы болмыс пен адамның танымы
арасындағы аралық болып табылып, тілдік жүйе мен оның бірліктері арқылы
бейнеленеді. Қоғамдық сана, дәстүр жеке тұлғаның санасына әсер етеді.
Әртүрлі халықтардың ғаламдық бейнелеріндегі айырмашылық шынайы болмысты
әртүрлі қабылдауында, яғни сол ұлттық дәстүрде қалыптасқан, көбінесе,
лексика саласында көрініс табатын стереотиптердің, ұлттық ділге сай
ассоциативтердің, ұқсатулардың әртүрлігінде жатыр.
1.4 Мәтін талдаудағы концепт мәселесі, оның құрылымы мен
концептуалдық талдау. Ғылыми еңбектерді саралау арқылы концептінің ұғымнан
семантикалық жағынан бай болып келетіндігіне көз жеткіземіз. Концепт пен
ұғым ішкі форма жағынан бірдей болғанымен, сыртқы көріністері бөлек.
Ұғымды нақты ұғынуға болады, оның аясы – тар. Кез келген сөз концепт бола
алмайды, бірақ ұғым болуы мүмкін. Концепт адамның ментальдық дүниесіне
жақын, яғни мәдениетке және тарихқа да жақын, сол себепті де өзіндік
сипатқа ие. Демек, ол ментальдық ғаламды тану тәсілі болса, ал концептінің
басты идеясы – ғаламның тілдік бейнесі. Концепт ғылымның әртүрлі
салаларындағы басқа ментальдық бірліктерге қарағанда құндылық элементке
баса назар аударуымен ерекшеленеді. Концепт пен ұғымды олардың негізін,
мазмұнын, көлемін салыстыру арқылы ажыратуға болады. Концепт ұғымнан
тұрады, бірақ денотативтік, коннотативтік компоненттерді, ассоциативтік
байланыстарды қамтитындықтан тек қана ұғыммен шектелмейді. Концепт өзінің
ішкі мазмұны мен функционалдық қасиеттері бойынша ұғымнан әлдеқайда кең
болып келеді.
Ғалым Н.Уәли: Концепт индивид санасында сәулеленген сезімдік-заттық
образдың (перцевтивті модус) негізінде пайда болады. Концепт негізінде
сезімдік тәжірибе жатады. Сезімдік-заттық образ (код) концептің ядросы
болып табылады. Осы заттық код белгілі бір объектіні терең, жан-жақты
білген сайын жаңа мәндік белгілермен байи түседі. Осының нәтижесінде
концептің мазмұны ұлғаяды, мазмұны кеңи түседі. Әлгі белгілердің
қайсыбірінің мәнділігі күшейе түсуі, қайсыбірінің көмескіленуі ықтимал [5,
16 б.], – деген пікір білдіреді.
И.А.Стернин концепт құрылымын өрістік (полевой) көзқарас тұрғысынан
қарастырады: Кез келген концептінің негізгі қабаты болады, ал негізгі
қабат дегеніміз – концептіні ӘЭК (әмбебап заттық код) ойлау бірлігі
ретінде таңбалайтын сезімдік бейне және оған қосымша кейбір концептуалдық
белгілер [6, 58 б.], – дейді. Ол сонымен бірге концептуалдық белгілер
арқылы негізгі қабатпен бірлікте концептінің көлемін құрайтын және оның
құрылымын анықтайтын когнитивтік қабаттар құралады деп есептейді.
Осыған орай М.Жұмабаев дискурсындағы Өмір концептісінің құрылымын
шартты түрде өзек пен шеткері аймақтарға бөлуге болады. Ақын
шығармаларындағы Өмір концептісінің өзегін беретін мағыналар деп таныған
мағыналарымыз сөздіктегі берілген мағыналарға сай келіп, ақынның дүниелік
білімін көрсетеді. Өмір – жан-жануарларды қоршаған шынайы болмыс
мағынасында табиғат құбылыстары, маусым кезеңдері арқылы сипатталып, өмір-
кеңістік ұғымы объективтенеді: Өмір осы: аяз қыспақ, қар көмбек, Өмір –
заман. Жазы да бар, қысы бар. Ал шеткері аймақтарын ақын шығармалары
концептілік өрісіндегі өмір концептісінің мазмұны мен берілу ерекшеліктерін
сипаттайтын өмір ұғымының окказионалдық түсіндірмелері, яғни авторлық
ассоциативтік-бейнелік, эмоционалдық-бағалық когнитивтік модельдер құрайды.
Демек, әрбір жазушының немесе ақын шығармашылығының концептілік өрісі оның
ғаламдық бейнесі сияқты даралық және қайталанбастық қасиетке ие. Сол
шығармаларда дүниені көркемдік тұрғыдан вербалдық таңбалар арқылы ашылатын
бейнелер мен ассоциативтік-символдық белгілер өзіндік бояуға, эмоционалдық-
экспрессивтік реңкке ие болады.
2 Тілдік тұлғаны деңгейлік құрылымда сипаттау
2.1 М.Жұмабаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі.
М.Жұмабаев тіліндегі араб, парсы, орыс, түрік тілдеріндегі лексиканың
кездесуін Ш.Елеукенов және т.б. зерттеушілер оның сол тілдерді жетік біліп,
орыс, Шығыс әдебиетімен түпнұсқадан таныстығымен түсіндіреді. М.Жұмабаев ол
сөздерді сол тілдердегі дәл мәніне басқа сематикалық мағына үстеу үшін
немесе сөз мағынасының экспрессиясын күшейту үшін қолданған.
М.Жұмабаев шығармаларындағы оқырманға мағынасы түсініксіз немесе аса
таныс емес сөздердің, кірме сөздердің мағыналарын сөздіктерде берілген
түсініктемелерге сай ашып, мәтін контекстіндегі берілу ретіне назар
аудармақпыз. Туған жерім – Сасықкөл өлеңінде: Назданып, жүйрік мініп,
тарлан шүйіп, Көкселдір тұс-тұс жақтан ат қойған көл, – деген жолдар бар.
Оны 1989, 1995 жылғы басылымдарда Көксілдер түрінде жазды деп есептеп,
көксіл сөзінің сөздіктегі түсініктемесіне көз салсақ: Көксіл сын. 1) Алғыр
қыран, 2) ауыс. Қажымас, қайсар [ҚТТС, V, 129], – дегенді білдіреді. Көксіл
сөздіктегі ауыспалы мағынаға сәйкес қажымас, қайсар деген мағынада
қолданылып тұр. Оған дәлел ретінде көксіл сын есіміне -дер көптік
жалғауының жалғануы оны субстантивтендіріп, көксілдер – қажымас, қайсар
ерлер дегенді білдіреді.
Ақын кейде мәтінде кездесетін мағынасы түсініксіз сөздердің кейбіреуіне
өзі түсініктеме беріп кетеді. Мысалы, Қалмақтың қарты түгіл, қалшасы да,
Алдатпас, алдап кетер Абылайды! – дегендегі қалша сөзіне жас бала деген
түсініктеме береді. Осы сөзге сөздікте: Қалша сын. Қасарып айтқанға
көнбейтін (адам) [ҚТТС, V, 600], – деген түсінік берілген. Диссертацияда
М.Жұмабаев дискурсында кездесетін басқа да кірме сөздер талданады.
Сонымен бірге ақын тілінде ортақ тілдік қорға тән, яғни түркі сөздері
де кездеседі: Ай шырайлы аяшың, Бозаға толып шанашың. Шанаш сөзіне қатысты
сөздіктерде: Тұз сақтайтын тері қапшық; Ешкі терісінен істелген торсық
[ҚТТС, Х, 901 б.], – деп көрсетілген де, ал аяш сөзіне қатысты: Аяш зат.
жаңа. Жалпы әйел атаулыға құрметтеу мағынасында айтылатын сөз. Орыс тілінен
аударғанда дама, дамы деген сөздерге балама таба алмай дал болып
жүрміз. Ал қырғыз тілінде аяш деген әдемі сөз бар [ҚТТС, І, 564 б.], – деп
келтірілген. Мәтінде келтірілген аяш сөзін негізге ала отырып, М.Жұмабаев
шанаш сөзін контексте қырғыз тіліндегі боза құятын ыдыс мағынасында
қолданған деп ойлаймыз.
Ақын поэзиясының тілдік ерекшеліктерін зерттеген Д.Әлкебаева
жалпыхалықтық тілдегі ұзақ сын есімінің орнына М.Жұмабаевтың ұзын сөзін
қолданатындығын айта келіп, оның авторлық қолданысындағы ұзын күн, ұзын
түн, ұзын жол, ұзын жас тіркестерін келтіреді [7, 11 б.]. Біздің
пікірімізше, М.Жұмабаевтың ұзақ сөзінің орнына ұзын сөзін қолдануы – оның
түрік тілін білгендігінің дәлелі. Олай деп болжам айтуымызға себеп болған
жайт – қазіргі түрік тілінде ұзын сөзінің ұзақ мағынасында
қолданылатындығы: Uzun. 1) длинный, продолжительный, долгий (uzun gün); 2)
высокий, высокого роста (uzun boylu) [8, 389 б.]. Екінші себеп, М.Жұмабаев
Стамбул университетін бітірген имам М.Бегішов медресесінде оқығандықтан,
ұстазының да тілдік әсері болуы мүмкін. Үшіншісі, М.Жұмабаев бұл сөздерді
тиісті мағынасында да қолданады, мысалы, ұзын бойлы, ұзақ отырып қалу
т.с.с. Олай болса, ақын бұл сөздердің қолданылу ретін білмегендіктен емес,
әдейі экспрессиясын күшейту үшін прагматикалық мақсатта қолданған.
Ақын өлеңдерінде орыс сөздері көп кездеспейді. Оның орыс тілінде білім
алғанын, орыс классиктерін аударғанын және орыс тілі мен әдебиетінен сабақ
бергенін ескерсек, орыс тіліне жетік болған М.Жұмабаевтың ол сөздерді
қолданбауының өзіндік мәні, қызметі бар. Мысалы, тек бір өлеңнің көлемінде
сол өлеңде баяндалатын кейіпкерлердің толық болмысын беру үшін орыс тілі
арқылы шет тілінен енген: граф, пардон, мамзель, философ, экономист,
артист, поэт, героина, идеал сөздерін қолданады да, кемесер, жағырафия,
гүбірнатыр сөздерін қазақ тілінің заңдылығына сай жұмсайды.
Осымен байланысты тарихи-мәдени контексті беретін сөздердің қолданысы
назар аударарлық. Қандай көркем туынды болмасын, нақты тарихи жағдайда
жасалады. Сол кездегі саяси-әлеуметтік, тарихи-мәдени ахуал оған өз әсерін
тигізбей қоймайды. Мысалы, Итиіп қарашекпен келіп қонса, Басыңнан құсың
ұшып кетер сенің – деген жолдардағы Қарашекпен – зат. қарап. Егін
шаруашылығымен айналысушы; шаруа [ҚТТС, VІ, 88 б.] мағынасында қолданылады
десек, мәтін контекстінде тарихтағы қазақ жеріне Ресей патшасы үкімімен
орыс шаруаларының қоныс аударуы туралы айтылып отыр. Сол сияқты,
Селеңдейтін селенге, Мұжықтың аңдып бөлкесін, Шөмеледей шаштары, Күйектей
кесет мойнында, Дүркіресіп жөнелді, Селенге Сергей тойына – деген
жолдардан ежелгі қазақ әдет-ғұрпына жат әдеттердің ене бастауын көреміз.
Дегенмен, ақынның лексиконындағы ассоциацияларды түзу, ерекше
лексикасын қарастыру оның вербалдық-семантикалық деңгейін бөліп көрсетеді
десек, қателесеміз. Өйткені оның сол лексиканы таңдауы барысындағы танымдық
қызметі мен сол таңдауды жасауға жетелеген уәжі қалтарыста қалып қояды. Сол
себепті тілдік тұлға құрылымының деңгейлерінің тіл бірліктерінің
шарттылығын қабылдап, оларды тұтастықта қарастырған кезде ғана түпкілікті
нәтижеге жетіп, М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын ашуға болады.
2.2 М.Жұмабаев тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейі
2.2.1 М.Жұмабаев шығармаларындағы Жан концептісінің көрінісі. Тілдік
тұлғаны зерттеуге қатысты жұмыстардың мақсаты оның мағыналық және тілдік
доминанттарын табу болса, М.Жұмабаев көркемдік мұрасының негізгі
концептілерінің бірі ретінде жан концептісін атауға болады. Жан
концептісінің көркем дискурс шеңберінде әрбір нақты семантика-психологиялық
және эмоционалдық-эстетикалық түрде жүзеге асуы тұлғаның тілдік санасының
ерекшелігімен айқындалады.
Барлық лексикографиялық дефиницияларда жан лексемасында тірі (жанды)
архисемасының бөлінетіндігін есепке ала отырып, біз мәтіндегі жан
концептісінің құрылымының өзегін төмендегідей мағыналарға топтастырылған
жан лексемасы құрады деп есептейміз: І. Жан – көзге көрінбейтін, белгілі
бір түрге салынбаған рухани жан; ІІ. Жан – адам, пенде. Алғашқы рухани жан
мағынасы төмендегідей бірнеше шеткері қабаттардан тұрады:
1. Жан – тірі мән ретінде өзіндік антроморфтық қасиеттер мен
физиологияға ие. Дүниелік білім аясында жанның өз бетімен өмір сүре алатын
материалдық субстанция сияқты және адам сияқты қызмет атқара алатындығы
туралы түсінік бар: 1) М.Жұмабаевтың өзіндік дүниетанымында жан қанаты бар,
сол қанаты сынса өлетін, ұшатын, ұшқанда да жай ұшатын емес, ұшқыр
сұңқарға бағаланады: Жанның қанатын қырқатын, жүректің отын сөндіретің
кәрілік, Шолпанның сұңқардай ұшқыр жанын, желдей есалаң жүрегін қара
жыландай қап-қара ойлар орап алып, улай бастап еді; 2) когнитивтік әмбебап
принциптерге сай адам тілі мен оның категориялану негізінде адам көрген,
сезінген тәжірибесі жататындығын ескерсек, жан адамның өзіне ұқсастырылып
сипатталады, яғни антроморфтық қасиеттерге ие. Бірақ бұл жерде бастысы
сыртқы ұқсастық емес, құрылым, іс-әрекет ұқсастығы негізге алынады да,
мынадай ұғымдар объективтенеді: а) ақын поззиясында жан өзінің жаны бар,
өлетін, қайта тірілетін құрылғы ретінде көрініс табады: Жаным өлік еді,
жанға жан кірді, Тамыр кеуіп еді, ыстық қан жүгірді; ә) тілдік білімге тән
Жан концептісінің эмоция мен қабылдау аясына қатысы қарастырылу көрінісі
М.Жұмабаевта да бар. Онда да жан әртүрлі эмоциялық күй кешеді: Жадырап
жаным, шерім тарқар еді, Кеңесім тыңдаушыға сала алса ой, Көрсе көр, ақын
жаны күңіренбей ме?!; б) жан өзіндік бір тірі мән ретінде тек қана сезімді
білдіріп қоймайды, сонымен бірге функционалды түрде субъект сияқты сезімді
бастан кешіреді, өткереді. Ақын жырларында бұл, әсіресе, махаббат сезімін
бастан кешіруді бейнелеуде көрінеді: Бүгін жаным өртке оранған жан құсап,
Бүгін жаным тым аңсады от құшақ; в) жан концептісінің анатомиялық
интерпретациясын жанның адамның ішіндегі органдары сияқты белгілі бір
функцияларды атқаруы, яғни физикалық сезіну, басқа да қабілеттерді
иеленуімен түсіндіруге болады. Ақын дискурсында: Жан жыласа, жыламай қала
ма көз?! Заман озды, жүрек сөнді, жан тозды. Жүрістен дене түгіл, жан
шаршады; г) жанның сыны, сапасы, яғни оған белгілі бір анықтауыш белгілер
тән. Бұл сапалық қасиеттер автордың тілінде ерекше сипат алған: Көркің
хор, періште еді-ау сенің жаның, Жаншып, жанның сұлу сынын жоятын; д) жанды
ұрлап алуға, ұстап қарауға болатын жансыз зат сияқты тану үрдісі ғаламдық
білімде кездеседі. М.Жұмабаев мәтінінде: Жанды жуып, жүрегімді жаңалап,
Ойменен пара болған жан жыртылып, – деп беріледі.
2. Діни және философиялық мәтіндерде Жан – Құдай берген рухани
субстанция ретінде көрініс табады. М.Жұмабаев шығармашылығындағы Жан
концептісі мәңгілік категориясымен тығыз байланысты. Тілдік қолданыста
ментальдық жан концептісінің семантикалық құрылымының маңызды әмбебап
бірлігі ретінде өлім семасы танылады. Берілген контекстің сипаты мен жан
лексемасының лексикалық көрінісінің интенционалдық бояуы өлім – адамның жер
бетіндегі ғұмырының аяқталуы, яғни дененің өмір сүруінің тоқтатылуы ғана
емес, сонымен қатар адамның мәңгілік мекеніне аттануы, яғни жанның
мәңгіліктігі туралы ойды білдіреді: Келші өлім тезірек, Жан ұшудан
тоқтады.
3. Жан мекені, орны. М.Жұмабаев шығармаларында да жанның мекені ретінде
кеуде (Кеудеңе жан кірмей ме, көзің шалса, Өмірін жаңа ағарып атқан
таңдай), алқым (Сорлы қазақ жан алқымға тығылып) алынады. Дегенмен, оның
поэтикасының негізгі өрісі жанның жүрек бейнесінде жырлануы, яғни ақын
танымында жан – жүрек когнитивтік моделі бірнеше тармақтар арқылы
объективтенеді: 1) жан адамның тәнінде орналасқан тірі жүрек түрінде
бейнеленеді; 2) жүрек – жанды махаббатқа апарар жол; 3) жүрек өлсе, жан да
бірге өледі; 4) жүрек – жан иесі адам болмысын алмастырушы.
4. Жан сипаты. М.Жұмабаевта жүректің жан құралы ретінде өмір сүруінің
басты сапасы ретінде – от, жалын танылады. Жан отқа теңеліп, жанды
тазартудың жолы оны жалынмен жуу екендігі айтылады: Жүрегімді, жанымды,
Иманымды, арымды, Жалынменен жуғанмын.
5. Жан мен тән арақатынасы. Ерте кезден жан ағзадағы орны белгісіз ішкі
ағза ретінде түсіндірілді. Осыған сәйкес тән мен жан қарым-қатынасы өте
күрделі болып есептеледі. Біріншіден, материалдық және материалдық
еместігіне байланысты жан денеге қарама-қарсы қойылады, екіншіден, жан
дененің ішіндегі ағзаларының бірі ретінде қабылданады. М.Жұмабаев жан мен
дене арақатынасын ғылыми тұрғыдан саралайды: Адамзат дене һәм жан аталған
екі бөлімнен тұрғандықтан, бұл екі бөлімнің соңғысы, яғни жан адамзат үшін
аса қадірлі болғандықтан, дұрысын айтқанда, адамға шын мағынасымен адам
деген атты осы жан ғана беретіндіктен, адам баласын тәрбие қылу дегенде,
әрине, адам баласының әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек.
Жанның мәні мен оны денеден бөліп қарастыру философ-ақынның ғылыми
еңбектерімен қатар өлеңдерінде қарама-қарсы ракурста келесі мағыналарда
орын алған: 1) жан мен дене екеуі екі түрлі күй кешетін бөліктер; 2) жан
мен дене біртұтастықтың екі бөлшегі.
Жан лексемасының адам ұғымын алмастыруы. Ақын шығармаларында осы адам
ұғымын алмастыратын жан лексемасы әртүрлі окказионалдық тіркестер құру
арқылы адам болмысын, оның сапалық қасиеттерінің толық ашылуына жол береді.
Адамдардың дағдылары мен қызығушылықтары олардың рухани қасиеттерін
сипаттау арқылы көрініс табады. Бұндай жағдайда жан адамның табиғи
қасиеттерінің өлшемі ретінде бейнеленеді: Білген жан – көсем!, Батыр,
хандар – асқан жандар ұмтылды, Жүйрік жан алдында ылғи көр көрмей ме?!
Жан концептісінің автордың индивидуалдық танымында танылуы.
Концептуалдық метафораның негізінде когнитивтік модельдер жатады.
Когнитивтік модель ретінде дүние туралы білім, тәжірибе ұйымдасатын қандай
да бір стереотиптік бейне түсініледі. М.Жұмабаев шығармаларында жан
лексемасы дәстүрлі контекстпен қатар окказионалдық контексте индивидуалдық-
авторлық түсіндірілімге ие болады: 1) жанның жаны – өлең-жыр. Жан
толқынысының себебі де, жанның жаны да – өлеңге теңестірілу арқылы көрініс
тапқан: Жан сүйгенім – ол да өлең, Жете алмасам жолда өлем! Жанымның жаны,
Тәнімнің қаны, Тіршілігім сенімен; 2) жан – шешуі жоқ жұмбақ: Шеше алмай
жан жұмбағын шерлі Қорқыт; 3) жан теңізден де терең: Теңіз терең емес,
әйелдің жаны терең.
Ақын тілінде жан тірі мәнінде тек сезімді білдіріп қана қоймайды,
өзі де сол сезімді басынан кешіретін сөйлеу, ойлау субъектісіне айналады.
Әртүрлі когнитивтік модельдер арқылы жанның бірегей тұтас бір бейнесі
жасалады.
2.2.2 М.Жұмабаев поэтикасының концептілік өрісіндегі Өлім
концептісі. М.Жұмабаевтың поэтикасындағы өлім ұғымының концептілік өрісі
арқылы танылу көрінісін саралау оның жеке-авторлық ғалам бейнесіне енуге,
оның дискурсындағы өлім концептісінің концептуалдық танылу аймағын ашуға
мүмкіндік жасайды. Өлім концептісі құрылымының өзегін өлім сөзінің
дәстүрлі (прототиптік) жалпытілдік мағыналары құрайды, шеткері аймақтарын
өлім лексемасының окказионалдық мағыналары құрап, когнитивтік модельдерге
салынып беріледі. Өлім концептісінің өзегі бірнеше мазмұнды өлшемдерден
тұрады:
1. Өлім – биологиялық құбылыс. М.Жұмабаевтың поэтикасында өлім
лексемасы ағзаның өмір сүру қабілетін тоқтатуы физиологиялық моделі
арқылы көрініс табады. Өмірдің физиологиялық тұрғыдан аяқталуының, өлімнің
келгендігінің белгісі бірнеше түсінікпен беріледі: а) қан ағып кетуі
(мезгілсіз өлім): Мейірімсіз тағдыр құрған торға түсіп, Жапанда жатыр едік
біз оққа ұшып, Кеудеден таза ыстық қан сорғалап, Қайырымсыз қара салқын
жерді құшып; ә) ағзаның тозуы, шіруі (табиғи өлім): Топырақ боп ертең
шіріп қалмақшымыз, Біраз күн адам тұрады, өмір сүреді, Құртқа жем, шіріп,
сасық болмақ үшін.
2. Өлім құбылысының философиялық тұрғыдан пайымдалуы. М.Жұмабаев: Мен
өлмеймін, менікі де өлмейді, Надан адам өлім жоғын білмейді, – деу арқылы
артына сөзден, өнерден ескерткіш, мұра қалдырған тұлға өлмейді, оның
мұрасы мәңгілік деген түсінікті актуалдайды. Автор Қорқыт поэмасында
өмір бар жерде өлім бар деген философиялық түсінікті түйіндейді: Әншейін
өмір деген ермек үшін, Күні ертең соғар жүрек сөнбек үшін. Ойланып, қалай
ғана уланбассың, Берілсе адамға өмір өлмек үшін?.
3. Өлім құбылысын діни тұрғыдан қарастыру. Өлімді, ажалды төнген кезде
орақ ұстаған кемпір кейпінде немесе қаңқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
ЕРМЕКОВА ЖАНАРГҮЛ БАЗАРБАЙҚЫЗЫ
Жұмабаев Мағжанның тілдік тұлғасы
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған.
Ғылыми жетекші: филология
ғылымдарының
докторы, профессор Ж.А.Манкеева
Ресми оппоненттер: филология
ғылымдарының
докторы, доцент Қ.Б.Күдеринова
филология ғылымдарының
кандидаты Л.Ш.Құндақбаева
Жетекші ұйым: Абай атындағы
Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылы 12 қарашада сағат 16.00-де ҚР Білім және ғылым
министрлігі Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары
бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 11 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы міндетін атқарушы,
филология ғылымдарының докторы
Қ.Ж.Айдарбек
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде адамзат қауымының ғасырлар
бойғы тіл арқылы дүние бейнесін тануға ұмтылған талабынан келіп, шындық
болмысты танудың белсенді формасы болып табылатын тілді тұтынушы,
дүниетаным өзегі – тілдік тұлғаны зерттеу проблемасы бой көтерді. Сөйлеуші
адамның табиғатын, болмысын тану әрекеті В.Гумбольдттің халықтың рухы,
сана инстинкті туралы, И.А.Бодуэн де Куртененің тілдік түсінік,
халықтың тілді сезінуі туралы пікірлерінен бастау алып, Л.В.Щербаның
лингвистикалық инстинкт, А.А.Леонтьев пен А.М.Шахнаровичтің тілдік
қабілеттілік, Г.И.Богин мен Ю.Н.Карауловтың тілдік тұлға туралы
зерттеулері арқылы жалғасса, қазақ тіл білімінде арнайы ақын-жазушының
тілін талдаған Р.Сыздықтың Абай шығармаларының тілі (Алматы, 1968 ж.),
Е.Жанпейісовтің М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының тілі (Алматы, 1976 ж.)
сияқты еңбектерінде негізі салынған ғылыми үрдістің жалғасы қазіргі таңда
Б.Нұрдәулетова, Г.Мұратова, Ш.Елемесова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова,
Г.Имашева және т.б. зерттеулері арқылы өзіндік сала ретіне дамып келеді.
Осы тектес жұмыстардың антропоөзектік бағытына сәйкес ұлттық мәдени
құндылық ретіндегі ұлттық тілдік мұраны, ұлттық ділді, ұлттық психологияны
терең меңгерген М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын зерттеу – ұлттық болмыс пен
халықтың дүниетанымын тануда маңызы зор.
Екіншіден, әлемдік деңгейдегі философиялық, психологиялық теориялық
біліммен қаруланған және оларды өз шығармашылығы арқылы таныта алған ақын
М.Жұмабаевтың сөз сиқырын, көркемдік әлемін тану үшін оның шығармашылық
тілін қазіргі лингвистикада белсенді дамып келе жатқан лингвомәдениеттану,
когнитивті лингвистика, психолингвистика бағыттарымен байланыста кешенді
сипатта қарастыру – көкейкесті мәселе.
Үшіншіден, қазақ тілінің даму, баю тарихындағы ірі тұлғалардың құнды
мұралары қазақ мәдениеті, тілі мен әдебиетінің тұтастығын сипаттайды, сол
себептен де осы сабақтастықтағы М.Жұмабаевтың орны мен рөлін тану да
маңызды болып табылады. Бұл маңыздылық әсіресе зерттеу нысаны ретінде
шығармашылық мұрасы өзіндік қайталанбас өрнегімен оқшауланып тұратын, тіл
мен мәдениет дамуына елеулі үлес қосқан тілдік тұлға алынған кезде арта
түседі.
М.Жұмабаев шығармаларының идеялық-мазмұндық мәні мен тақырыптық,
жанрлық-бейнелік ерекшеліктері және тілінің лингвостилистикалық сипаты
негізінен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан біршама зерттелген. Ол
еңбектерде ақынның философиялық, эстетикалық, психологиялық қырларына назар
аударылған тұстар бар. Дегенмен ақын шығармалары негізінде оның әлеуметтік
және жеке мақсат-мүдделерінің сипатын, тілдік қабілеті мен оны
шығармаларында қалыптастыру дағдыларының жиынтығы арқылы бейнеленген
даралық қасиетін тұтастай ашу, соған сай шығармашылық ұстанымын айқындау
нәтижесінде тілдік тұлғасын зерттеу өзекті болып табылады. Осыған орай ақын
тілін кешенді түрде зерттеу, оның рухани құндылықтарын, дүниеге берген
өзіндік бағасын бағамдауға мүмкіндік туғызатын тіліндегі жеке ғалам
бейнесін қарастыру ерекше қызығушылық туғызады. Бұл мақсатқа жету үшін тіл
тұтынушының тілдік қолданысы вербалды-семантикалық, лигвокогнитивтік,
прагматикалық деңгейлерде анықталатын тілдік тұлға теориясының
үшдеңгейлік әдісі тиімді болмақ.
Зерттеудің нысаны – Ақын М.Жұмабаев шығармалары тілінің мәдени-
танымдық, прагматикалық сипаты.
Зерттеудің пәні – М.Жұмабаевтың көркем-поэтикалық жүйесі арқылы
ашылатын тілдік тұлғасының концептілік өрісі мен дискурсындағы
прагматикалық әлеует.
Зерттеудің мақсаты – М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік
және прагматикалық ерекшеліктерін көрсететін концептілерді, тілдік
құралдарды, жеке дүниетанымындағы көркемдік-эстетикалық, рухани
құндылықтарды көркем дискурсы арқылы көрсету.
Зерттеудің міндеттері. Аталған мақсатқа жету жолында төмендегі
міндеттерді шешу жобаланып отыр:
– М.Жұмабаев шығармашылығының зерттелуіне арналған ғылыми ақпараттарды
және қазіргі тіл білімі ғылымындағы тілдік тұлғаны зерттеуге бағытталған
теориялық, әдістемелік тұжырымдарды қарастыру;
– М.Жұмабаев тілдік тұлғасының қалыптасуына әсер еткен лингвистикалық
және экстралингвистикалық факторларды саралау;
– М.Жұмабаев шығармалары тілі негізінде ол өмір сүрген кезеңдегі
әлеуметтік жағдай мен қоғамдық ахуалды, оларға деген ақын көзқарасын,
прагматикалық ұстанымын анықтау;
– М.Жұмабаев дискурсындағы көріктеу құралдарының, лингвомәдени
бірліктердің мазмұнындағы жеке ғалам бейнесін ұлттық ғалам бейнесімен
сабақтастықта бейнелеудегі ерекшелігін айқындау;
– М.Жұмабаев дискурсындағы кірме сөздердің, тарихи-мәдени контексті
беретін сөздердің қолданылу мәнін анықтау арқылы оның тілдік тұлғасының
вербалды-семантикалық деңгейіне талдау жасау;
– М.Жұмабаев тілдік тұлғасының дискурсындағы жан, өлім, махаббат
концептілерінің когнитивтік модельдерін жүйелеп, олардың ақын тілдік
тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейін танытатын концептілік өрісіндегі
мәнін ашу;
– М.Жұмабаев дискурсындағы паремиологиялық құрылымдардың, прецеденттік
феномендердің, афоризмдердің прагматикалық қызметі мен мәдени ақпарат
таныту сипатын анықтап, ақынның прагматикалық деңгейін көрсететін мақсат-
мұраттарын бейнелейтін мәтіндерінің астарында жатқан уәжділікті бағамдау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың дереккөзі ретінде Мағжан
Жұмабаевтың 2005 жылы Жазушы баспасынан шыққан үш томдық шығармалар
жинағы, ақын шығармашылығы туралы зерттеулер және қазақ тілінің түсіндірме,
фразеологиялық сөздіктері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Диссертациялық жұмыста
сипаттау, лексика-семантикалық талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау
әдістері, ішінара статистикалық және тезаурустық талдау тәсілдері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
– қазіргі таңдағы орыс және қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлғаны
қалдырған мұралары негізінде зерттеген еңбектердің бағыттары шартты түрде
топтастырылып, М.Жұмабаев дискурсы тілдік тұлға теориясы аясында танымдық
бағытта алғаш рет зерттеліп отырғандықтан, осы тұрғыда оның тілдік
тұлғасындағы ғаламның тілдік бейнесінің ұлттық және жеке сипаты
зерделенді;
– М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының қалыптасуына әсер еткен факторлар
сараланып, оның аялық білімін көрсететін дискурсындағы басқа тілден енген
сөздердің қолданылу ерекшелігі мен тарихи контексті беретін сөздер оның
тұлғасын қалыптастырудағы мәніне байланысты айқындалды;
– М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейінде жан,
өлім, махаббат концептілерінің философиялық, психологиялық, діни-
мифологиялық түсініктермен тұтастықта және авторлық танымда вербалдану
тәсілдері көрсетіліп, махаббат концептісінің интимдік сипатын беретін
тезаурусы түзілді;
– М.Жұмабаевтың шығармаларында халықтық мақал-мәтелдерді түрлентіп
қолданудағы мақсаты, афоризмдерді жасаудағы уәжі сараланды, ұлттық
болмыстан ақпарат беретін лингвомәдени бірліктер мен теңеулер қаралды.
М.Жұмабаев дискурсындағы прецеденттік мәтіндер мен есімдердің ақпараттық
мазмұны, ақын тұлғасымен мағыналық сабақтастығы тұрғысынан қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. М.Жұмабаевтың поэзиясы мен прозасы
тілін зерттеу барысында алынған нәтижелер мен ұсынылған тұжырымдар қазақ
тіл біліміндегі тілдік тұлға теориясы мен ғаламның тілдік бейнесінің
зерттелуін толықтыруға септігін тигізіп, когнитивтік тіл білімі, мәтін
лингвистикасы, прагмалингвистика салаларына өзіндік үлес қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жеке тілдік тұлға
шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы курстар мен
семинарларда, практикалық дәрістерде пайдалануға болады. Практикалық
тұрғыдан ақынның тілдік тұлғасын зерттеу оның шығармаларының мәтінін
тереңірек түсінуге көмектесіп, диссертация материалдарын М.Жұмабаевтың
тезаурустық сөздігін құрастыру барысында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– М.Жұмабаевтың шығармашылығы негізінде туған дискурс тек тілдік
көрсеткіш ғана емес, сонымен бірге таным мен мәдениет сабақтастығын беретін
ұлт тарихы мен мәдениетінің бір бөлшегі болғандықтан, оның тілдік тұлғасы
тарихи категория ретінде танылып, қалыптасуына әсер еткен субъективті-
психолингвистикалық, қоғамдық-әлеуметтік факторлар негізінде саралануы
тиіс;
– М.Жұмабаев – қазақ әдебиеті мен тілінің даму сатысында өз орны бар,
тілді қолдануға шығармашылық тұрғыдан келетін тілдік тұлға, аса білімді,
мәдениетті, ой өрісі кең элитарлық тұлға, меңгерген білім дағдыларын,
ғаламның тілдік бейнесіндегі ұрпақтан-ұрпаққа беріліп сақталған ұлттық
таным мазмұнын келер ұрпаққа жеткізетін ұлттық тұлға;
– М.Жұмабаев тіліндегі жан, өлім, махаббат концептілері
біртұтастықта ақынның жеке танымын сол концептілердің философиялық,
психологиялық, діни-мифологиялық түсініктермен сабақтастықта бере алады.
Демек, интеллектуалдық, әлеуметтік, психологиялық т.б. негіздеріне сай
құрылған ракурста жеке тұлғаның болмысы жан-жақты ашылады.
– М.Жұмабаев шығармаларындағы көріктеуіш құралдар мен лингвомәдени
бірліктердің окказионалдық сипаты ұлттық-мәдени ақпаратқа иелілігімен
ерекшеленіп, прецеденттік мәтіндер мен афоризмдердегі имплициттік мағыналар
мен олардың берілуіндегі уәжділік оның тілдік тұлғасының прагматикасын
көрсетеді.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеудің негізгі мазмұны
мен нәтижелері Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен
көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы атты ғылыми-
теориялық конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ тілі мен әдебиеті және
инновация мәселелері атты ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2008),
Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі филология: дәстүр мен жаңашылдық атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Қарағанды, 2008),
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы лингвистикалық
семинарда (Алматы, 2009) баяндалды.
Диссертацияның негізгі тұжырымдары республикалық ғылыми басылымдар мен
ғылыми жинақтарда 6 мақала түрінде жарияланды.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың нысаны, негізгі
мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және
практикалық маңыздылығы баяндалды.
1 М.Жұмабаев шығармашылығын тіл біліміндегі жаңа бағыттармен
сабақтастықта зерттеу
1.1 Тілдік тұлға теориясы аясындағы М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасы.
Тіл біліміне тілдік тұлға категориясының енгізілуі жалпы тұлға ұғымының
жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-
функционалдық аспектісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани
қызметімен тығыз байланыстағы антропологиялық тіл біліміне айналуына негіз
жасалды. Соның әсерімен тіл ғылымында тілді тұтынушы адамға, шығармашылық
тұлғаға деген қызығушылық күшейіп, қазіргі таңда жаңаша зерттеулердің
өзегіне айналған, ғалым Ю.Н.Караулов еңбектерінде [1] жүйеленген тілдік
тұлға теориясының орны бөлек.
Тілдік тұлғаның даралық сипатын оның шығармаларының ерекшелігін
танытатын мәтіндер негізінде зерттеуге арналған еңбектер қатары көбейе
түсуде. Осы тұрғыда тілдік тұлға мәселесі қазіргі орыс тіл білімі мен қазақ
тіл білімінде төмендегідей бағыттарда қарастырылып келеді деп шартты түрде
белгілейміз:1) нақты тұлғаның тілін оның когнитивтік және прагматикалық
интенцияларын назарға ала отырып талдау; 2) көптеген ғылыми еңбектерде
тарихи тұлғалар тілін диахрониялық тұрғыдан сараптау орын алған; 3) бөлек-
бөлек мәтіндер негізінде тілдік тұлғаны модельдеуге арналған зерттеулер де
пайда бола бастады; 4) шығармадағы кейіпкерлердің тілдік тұлғасын ашу
арқылы шығарма авторының тілдік тұлғасына шығуды мақсат тұтқан зерттеулер
де кездеседі; 5) тілдік тұлға бойындағы қасиеттерді оның ұлттық болмысына
сай қарастырған еңбектер. М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын тануға арналған
зерттеу жұмысымызды жоғарыда қарастырылған бағыттардың ішіндегі соңғы бағыт
шеңберінде негіздеуге тырысатын боламыз.
Соңғы кездері тілдік тұлғаны түсіндіруге бірнеше бағытта келу үрдісі
қалыптасқандығын байқауға болады:
1) тілдік тұлға болып табылатын жеке адам қалыптасуының негізгі
жүйелерін анықтау (тегі, өмір сүрген ортасы, әдеби және тілдік, ұлттық-
мәдени ықпал және т.б.);
2) жеке адамның тілдік тұлғалық болмысын құрайтын жеке қасиеттерін
танытатын ерекшеліктерді көрсету, яғни оны өз бетінше білім алу, өзін-өзі
жетілдіру, тәрбиелеу, өз тілдік тәжірибесін ұрпақтарына мұра етіп
қалдыруда жеке жауапкершілігін сезіну, білім дағдыларын игеру, шеберлік
дағдыларын меңгеру, игерген білімдері мен тәжірибесін болмысты өзгерту үшін
қолдану т.б. қасиеттерден тұратын күрделі, көпсатылы зерттеу нысаны ретінде
оның тілінің ассоциативтік-вербалдық, лингвокогнитивтік, прагматикалық
деңгейлерін сипаттаудан тұратын деңгейлік талдау арқылы қарастыру қажет
екені айқындалды.
Көрсетілген деңгейлердегі жеке тұлғаның ұлттық болмысын ашудың
маңыздылығы туралы ғалым Ж.А.Манкееваның пікірлеріне жүгінсек: аталған
деңгейлердің дамуының белгілі бір тілдік тұлғада көрініс табуы әртүрлі
дәрежеде өрістеп, түрлі сипатта көрінеді. Оның шығармашылық танымдық
мазмұны дүниетанымдық, мәдени құндылықтар жүйесінен тұрады. Сондықтан
тілдік тұлғаны алдымен ұлттық тілдік тұлға ретінде түсінеміз. Себебі тілдік
тұлға табиғаты тұлғаның ұлттық мәдени сатысымен тікелей байланысты, – [2,
281-284] болып шығады.
Сонымен бірге тұлғаның өмір сүруінің негізін құрайтын, оның мақсаттары,
ниеттері мен ұстанымдарын белгілейтін шығармашылық қажеттіліктері туралы да
айтуға болады. Тұлғаның қоршаған әлемге, айналадағы басқа адамдарға, өзіне
деген қарым-қатынасы арқылы анықталынатын құндылықтар жүйесі, яғни адамның
материалдық және рухани игіліктері мен мұраттары, белгілі бір әлеуметтік,
мәдени және адамгершілік құндылықтарды таңдап алуының себептері оның
танымындағы ғалам бейнесін ашу арқылы анықталынады. Ал танымы мен мақсат-
мүдделерінің прагматикалық әлеуеті оның тілі арқылы көрініс табады.
Зерттеушілер тілдік тұлғаның қалыптасуы үш экстралингвистикалық
фактордың: әлеуметтік, ұлттық-мәдени және психологиялық факторлардың
ықпалына бағынатындығын атап көрсетеді. Жеке адам өмір сүретін кез келген
жағдай алдымен қоғам реттеп отыратын нормалар мен заңдылықтарға бағынатын
әлеуметтік жағдай болып табылады. Бір жағынан тілдік тұлға сол жағдайларға
мойынсуға міндетті. Екінші жағынан алғанда өзі сол қоғамның мүшесі болып
табылатындықтан, болып жатқан оқиғаларға деген жеке көзқарасын, тұлғалық
ұстанымын білдіру үшін саналы түрде жалпы нормаларды бұзуға қабілетті.
Осыған орай М.Жұмабаев әлеуметтік процестерді қазақ халқының қоғамдық
және рухани тәжірибесімен сусындаған өзіндік ой елегінен өткізіп, баға
береді. Мысалы, ана тілі феномені ақынның тілдік тұлғасы қалыптасуында
үлкен рөл атқарады. Ана тілді игеру арқылы адам бірте-бірте қарапайым
заттардан бастап, ғаламның заңдылықтарына дейінгі өзін қоршаған ортаның
болмысымен танысады, мәдениетке араласып, тілдің әлеуметтік қызметі мен
дамуына қатысу арқылы тұлға болып қалыптасады. М.Жұмабаев алтын күннен
бағасыз белгі баба тілінің сақталуын ұлттың ұлт ретінде өмір сүруінің
басты өлшемі ретінде қарайды. Педагогика еңбегінде: Тілсіз ұлт, тілінен
айырылған ұлт, дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ.
Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы
ұлттың құри бастағанын көрсетеді... Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері,
тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр.
Демек, тіл арқылы бекітіліп, қоғамдық санада, сонымен қатар жеке
тұлғаның санасында сақталатын ұлттық-мәдени тәжірибе сол жеке тұлғаның
тілдік әрекетіне де өз таңбасын түсіреді.
Тілдік тұлғаның айқындалуы барысында адамды өзгелерден ерекшелеп
тұратын өзіндік қасиет – жекелік фактор маңызды рөл атқарады. Жекелік
фактор алдымен өзін-өзі танудан көрінеді. Адамның тілді өз деңгейінде
игеруге қадам жасауына жеке өзіне байланысты себептер, белгілі бір
мақсаттар, адамның қоғамдық жүйедегі өзінің орнын сезіну, жекелік және
топтық сәйкестіктегі өзіндік мен проблемасы әсер етеді. М.Жұмабаев: Не
көрсем де алаш үшін көргенім, Маған атақ ұлтым үшін өлгенім! – деп келетін
өз позициясын адам жанының, психологиялық әлемінің құпия құбылыстарын
суреттеу арқылы жеке адам мен ұлт тағдырын бірлікте қарастырып,
түсіндіреді. Ендеше сол кезеңдегі ұлты үшін жан қиған ақынның ұраны халқын
жетелеп, күш беріп, арманы, тілегі бүгінгі күнмен сабақтастықта жүзеге
асып, ұлттық тұлғасы, оның тілдік шығармалары арқылы сомдалып, ұлттық
тілдік тұлғаға айналды деп айтуға болады.
Тілдік тұлға ұғымын интеллектуалдық қызмет ұғымымен тікелей
байланыста қарастырудың маңызы зор. Оның тарихи шығу тегін, өсуін, дамуын
зерттей келе, оның психологиялық табиғатына үңілу – заңды құбылыс. Бізді
қызықтыратыны – тілдік тұлғаның көркем мәтінде көрініс табатын тілдік
әрекеті барысында белгілі бір лексемаларды таңдауы себебіне алып келетін
психологиялық негіз, тұлғаның болып жатқан оқиғаларға деген қарым-қатынасын
бейнелеу барысында қолданатын ассоциативтік байланыстары мен оларды
қисындастыру ерекшеліктері. Адамның өзінің психикалық әлемі туралы пікірі –
адамның өркениеттің әсері арқылы дамитын өз ішкі әлемін және басқа
адамдардың ішкі әлемін түсіну тәсілін бейнелейтін мәдени-ғаламдық
бейнесінің қалыптасуының маңызды бөлшегі.
Тілдік тұлға құрылымын саралау адамның тілі арқылы көрініс табатын
дүниетанымы мен болмысын толықтай тануға мүмкіндік беретін кешенді зерттеу.
Нақты айтқанда, ол – ақын тілімен жасалынған оның шығармаларының көркем
контекстіндегі белгілі бір тілдік бірліктердің таңдалыну тетігін, мәтіннің
лексикалық құрылымында жасырынған ақпаратты анықтау, сол арқылы автордың
тілдік тұлғасының психологиялық ерекшеліктерін көру, интеллектуалдық жеке
қабілетін тану.
М.Жұмабаев – өз шығармаларында тілдің жүйелік құралдары арқылы өзінің
дүние туралы түсінігін және сол түсінікке сәйкес туындаған бағасын, мақсат-
мүдделерін белгілеген тілдік тұлға. Ақын тұлғасын елдік мұрат-мүддемен,
дәстүр, сабақтастық тұрғысынан зерделеуде, оның құндылықтар жүйесін,
өмірлік ұстанымын айқындауда, дүниетанымын байыптауда осы мәселелерді
негізге ала отырып қарастырудың маңызы зор.
1.2 Тілдік тұлғаны танудағы дискурс пен мәтін мәселелері. Қазіргі
лингвистикалық әдебиеттердегі дискурс ұғымы мәтінді түсінумен тығыз
байланысты. Дискурс пен мәтін арасында айырмашылықтың барлығы күмәнсіз,
дискурс және мәтін термині арқылы анықталынатындығына қарамастан, ол таза
түрде мәтін болып табылмайды.
Тілдік тұлғаны зерттеуге қатысты жазылған еңбектердегі дискурстың
сипатталу ретіне келетін болсақ: Дискурс деңгейінде мәтін түзуші – мәтін
– мәтінді қабылдаушы (сөйлеуші – сөз – тыңдаушы) – үш жақтың байланыстылығы
мен бірлігі (бір-бірін түсіну, қабылдау) үрдісі жүзеге асырылады. Демек,
дискурс жеке тұлғаның тіл әлемін (оған тұлғаның тілдік өресі, белгілі бір
дүниетанымдық білім аясы енеді) танытатын кеңістік [3, 6], – болып
табылады.
Жалпы дәстүрлі тұрғыда жердің бетін жапқан қарды ақ көрпеге, ақ ұлпаға,
ақ мамыққа теңеу орын алса, М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі әңгімесінде –
жердің бетін аппақ кебіндей болып боз қырау жапқан. Мұндай сөз айшықтары
ақынның лексикалық жадығатты ойнатып, түрлендіріп қолдануының айқын
көрінісі бола отырып, оның ассоциативтік ойлау жүйесіне сай ғаламдық
тілдік бейнесін танытады. Әңгімені оқу барысында, басқаша айтсақ,
қабылдаушы жасайтын дискурста жоғарыда берілген бейнелер мен басқа да
бейнелер арасында жалпы мәтіннің жобасын құратын мәтінішілік мағыналық
байланыстар пайда болады. Көркемдеу құралдарының негативтік мағынада
жұмсалуы тілдік тұлғаның (М.Жұмабаевтың) жалпы дискурсының трагедиялық
тақырыпты қамтуымен астасып жатыр.
Сонымен, дискурс – грамматика мен стилистиканың ережелері бойынша
құрастырылған, айтушының (жазушының) белгілі бір ойын немесе
коммуникативтік ниетін дамытатын прагматикалық мәні бар және оның
танымындағы құндылықтар жүйесін тануға көмектесетін когнитивтік функциялары
бар, оның ішкі әлемін, менін қоса көруге мүмкіндік беретін тұтас тілдік
шығарма ретінде ұғынылып жүр. Олай болса, дискурс тілдік шығарманың
айналасына шоғырландырылған, прагматикалық мазмұнмен толыққан шығарма
иесінің өзіндік қырын көрсететін күрделі жүйе ретінде түсініледі.
1.3 М.Жұмабаев шығармаларындағы ғаламның тілдік бейнесі.
Зерттеушілердің ойынша, ғаламның тілдік бейнесі мен ғаламның концептуалдық
бейнесі арасында теңдік белгісін қоюға болмайды. Ғаламның тілдік бейнесі –
ғаламның концептуалдық бейнесінің вербалдануы. Ғаламның концептуалды
бейнесі – жеке адамның қызметінде белсенді түрде көрініс табатын объектілер
туралы ақпараттар жүйесі.
Ғаламның ұлттық бейнесі туралы зерттеушілер пікірлері, мынандай
қорытындыға алып келеді: ғаламның ұлттық бейнесі халықтың ойлау, таным
қызметінде, оның физикалық және вербалдық мінез-құлқында көрініс табатын
танымдық-психологиялық шындық. Өз ділі арқылы белгілі бір қауым және оны
құрайтын жеке адамдар шындық болмысты бағалап танып, нәтижесінде өзінің
ғалам бейнесін жасайды. Ұлттық ділі, тарихы, дәстүрі, ұрпақтар сабақтастығы
арқылы жалғасқан ғалам бейнесі адам санасында өмір сүреді. Себебі, сана –
бүкіл этностың, әлеуметтің ғасырлар бойы жасаған ой еңбегінің нәтижесі [4,
19 б.]. Демек, сол санада сақталған ғалам бейнесі кейін белгілі бір
таңбалар жүйесі арқылы, алдымен ұлттық тіл мен көркем шығармашылық арқылы
заттанады. Сондықтан да ұлттық діл қызметінің өзіндік нәтижесі, яғни
ғаламның ұлттық бейнесін бейнелейтін көркем шығармаларды талдау сол ұлтты
түсінуге айтарлықтай ықпал етері сөзсіз. Сонымен бірге ғаламның айшықталған
ұлттық бейнесін халықтың мінез-құлқының біркелкілігін беретін
стереотиптерден, халықтың шындық болмыс туралы жалпы түсініктерінен, мақал-
мәтелдер мен қанатты сөздерден де табуға болады.
Осындай өлшемдер тұрғысынан белгіленетін талаптар үрдісіне толық жауап
беретін М.Жұмабаев – ұлттық тілдік тұлға. Тұлға тіліндегі ұлттық
ерекшелікті танытатын жеке ғаламдық тілдік бейнесінде берілу көрінісін
саралау арқылы оның тілдік тұлғасының ұлттық болмысын тануға болатыны
белгілі. Мысалы, М.Жұмабаев дискурсындағы теңеулер ойға келмейтін әртүрлі
заттар мен құбылыстарды бір-біріне тосын теңеуімен ерекшеленеді. Мысалы,
ұршыққа оралған жіптей бас-аяғы жоқ қыстың ұзын кеші еді. Бұл жердегі
ұршық лексемасының тура мағынасы жіп иіруге арналған құрал дегенді
білдіретін лингвомәдени бірлік. Бірақ бұл сөйлемнің құрамында ол өзіндік
мағынасынан тыс көркем контекстке сай түсініліп, ұлттық адресаттың
санасында бұрыннан таныс ұршыққа оралған жіптің суреті жаңғыртылуы арқылы
қысқы кештің қаншалықты ұзақ болатындығы ұғынылады.
Кез келген тіл көпдеңгейлі құрылым, ол әрқайсысы өзінің ғалам
бейнесінен тұратын жүйелерді қамтиды. Бірақ ең көп дүниетанушылық
мүмкіндіктерге тілдің лексикалық жүйесі ие. Креативті лексикалық құрамды
талдау сол халықтың немесе жеке адамның ғаламдық бейнесінің ерекшеліктері
туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, метафора тілдің
лексикалық жүйесінің семантикалық әлеуетінің дамуын көрсетуде маңызды рөл
атқарады, себебі ол сөздің жаңа мағынасының пайда болуының қайнаркөзі болып
табылады.
Авторлық метафоралар оны жасаушыны ерекше поэтикалық, философиялық
ойлау қабілеті тән тілдік тұлға ретінде танытады. Философиялық толғаныс пен
көркемдік қызмет адам мен оны қоршаған әлемнің болмысын ерекше ұғынумен
байланысты. Бұндай ұғыну барысында қалыпты құбылыстар жаңаша қабылданып,
өзгеше реңкке ие болады. Мысалы, М.Жұмабаев дискурсындағы авторлық
метафоралар: өмір – бір құрулы машина, өмір тоқтау білмейтін, шаршау
білмейтін жансыз машина және т.б. Ақынның индивидуалдық танымының жемісі
болып табылатын тағы бір метафора – Өмір – шірік шөп метафорасы: Тәңірі
де жоқ, тәубе жоқ, Өмір деген – шірік шөп, Қай үмітпен қазарсың? Шірік
болатын себебі: тәубесіз адам баласын құдайын ұмытып харам іс қылады.
Басына айналып келерін ойламай сатқындық, азғындық жасайды. Барға қанағат
қылмай, ашкөзденіп тәубесін ұмытады. Ондайлардың өмірі, ақын ойынша –
шірік.
Сонымен, ғаламның тілдік бейнесі шынайы болмыс пен адамның танымы
арасындағы аралық болып табылып, тілдік жүйе мен оның бірліктері арқылы
бейнеленеді. Қоғамдық сана, дәстүр жеке тұлғаның санасына әсер етеді.
Әртүрлі халықтардың ғаламдық бейнелеріндегі айырмашылық шынайы болмысты
әртүрлі қабылдауында, яғни сол ұлттық дәстүрде қалыптасқан, көбінесе,
лексика саласында көрініс табатын стереотиптердің, ұлттық ділге сай
ассоциативтердің, ұқсатулардың әртүрлігінде жатыр.
1.4 Мәтін талдаудағы концепт мәселесі, оның құрылымы мен
концептуалдық талдау. Ғылыми еңбектерді саралау арқылы концептінің ұғымнан
семантикалық жағынан бай болып келетіндігіне көз жеткіземіз. Концепт пен
ұғым ішкі форма жағынан бірдей болғанымен, сыртқы көріністері бөлек.
Ұғымды нақты ұғынуға болады, оның аясы – тар. Кез келген сөз концепт бола
алмайды, бірақ ұғым болуы мүмкін. Концепт адамның ментальдық дүниесіне
жақын, яғни мәдениетке және тарихқа да жақын, сол себепті де өзіндік
сипатқа ие. Демек, ол ментальдық ғаламды тану тәсілі болса, ал концептінің
басты идеясы – ғаламның тілдік бейнесі. Концепт ғылымның әртүрлі
салаларындағы басқа ментальдық бірліктерге қарағанда құндылық элементке
баса назар аударуымен ерекшеленеді. Концепт пен ұғымды олардың негізін,
мазмұнын, көлемін салыстыру арқылы ажыратуға болады. Концепт ұғымнан
тұрады, бірақ денотативтік, коннотативтік компоненттерді, ассоциативтік
байланыстарды қамтитындықтан тек қана ұғыммен шектелмейді. Концепт өзінің
ішкі мазмұны мен функционалдық қасиеттері бойынша ұғымнан әлдеқайда кең
болып келеді.
Ғалым Н.Уәли: Концепт индивид санасында сәулеленген сезімдік-заттық
образдың (перцевтивті модус) негізінде пайда болады. Концепт негізінде
сезімдік тәжірибе жатады. Сезімдік-заттық образ (код) концептің ядросы
болып табылады. Осы заттық код белгілі бір объектіні терең, жан-жақты
білген сайын жаңа мәндік белгілермен байи түседі. Осының нәтижесінде
концептің мазмұны ұлғаяды, мазмұны кеңи түседі. Әлгі белгілердің
қайсыбірінің мәнділігі күшейе түсуі, қайсыбірінің көмескіленуі ықтимал [5,
16 б.], – деген пікір білдіреді.
И.А.Стернин концепт құрылымын өрістік (полевой) көзқарас тұрғысынан
қарастырады: Кез келген концептінің негізгі қабаты болады, ал негізгі
қабат дегеніміз – концептіні ӘЭК (әмбебап заттық код) ойлау бірлігі
ретінде таңбалайтын сезімдік бейне және оған қосымша кейбір концептуалдық
белгілер [6, 58 б.], – дейді. Ол сонымен бірге концептуалдық белгілер
арқылы негізгі қабатпен бірлікте концептінің көлемін құрайтын және оның
құрылымын анықтайтын когнитивтік қабаттар құралады деп есептейді.
Осыған орай М.Жұмабаев дискурсындағы Өмір концептісінің құрылымын
шартты түрде өзек пен шеткері аймақтарға бөлуге болады. Ақын
шығармаларындағы Өмір концептісінің өзегін беретін мағыналар деп таныған
мағыналарымыз сөздіктегі берілген мағыналарға сай келіп, ақынның дүниелік
білімін көрсетеді. Өмір – жан-жануарларды қоршаған шынайы болмыс
мағынасында табиғат құбылыстары, маусым кезеңдері арқылы сипатталып, өмір-
кеңістік ұғымы объективтенеді: Өмір осы: аяз қыспақ, қар көмбек, Өмір –
заман. Жазы да бар, қысы бар. Ал шеткері аймақтарын ақын шығармалары
концептілік өрісіндегі өмір концептісінің мазмұны мен берілу ерекшеліктерін
сипаттайтын өмір ұғымының окказионалдық түсіндірмелері, яғни авторлық
ассоциативтік-бейнелік, эмоционалдық-бағалық когнитивтік модельдер құрайды.
Демек, әрбір жазушының немесе ақын шығармашылығының концептілік өрісі оның
ғаламдық бейнесі сияқты даралық және қайталанбастық қасиетке ие. Сол
шығармаларда дүниені көркемдік тұрғыдан вербалдық таңбалар арқылы ашылатын
бейнелер мен ассоциативтік-символдық белгілер өзіндік бояуға, эмоционалдық-
экспрессивтік реңкке ие болады.
2 Тілдік тұлғаны деңгейлік құрылымда сипаттау
2.1 М.Жұмабаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі.
М.Жұмабаев тіліндегі араб, парсы, орыс, түрік тілдеріндегі лексиканың
кездесуін Ш.Елеукенов және т.б. зерттеушілер оның сол тілдерді жетік біліп,
орыс, Шығыс әдебиетімен түпнұсқадан таныстығымен түсіндіреді. М.Жұмабаев ол
сөздерді сол тілдердегі дәл мәніне басқа сематикалық мағына үстеу үшін
немесе сөз мағынасының экспрессиясын күшейту үшін қолданған.
М.Жұмабаев шығармаларындағы оқырманға мағынасы түсініксіз немесе аса
таныс емес сөздердің, кірме сөздердің мағыналарын сөздіктерде берілген
түсініктемелерге сай ашып, мәтін контекстіндегі берілу ретіне назар
аудармақпыз. Туған жерім – Сасықкөл өлеңінде: Назданып, жүйрік мініп,
тарлан шүйіп, Көкселдір тұс-тұс жақтан ат қойған көл, – деген жолдар бар.
Оны 1989, 1995 жылғы басылымдарда Көксілдер түрінде жазды деп есептеп,
көксіл сөзінің сөздіктегі түсініктемесіне көз салсақ: Көксіл сын. 1) Алғыр
қыран, 2) ауыс. Қажымас, қайсар [ҚТТС, V, 129], – дегенді білдіреді. Көксіл
сөздіктегі ауыспалы мағынаға сәйкес қажымас, қайсар деген мағынада
қолданылып тұр. Оған дәлел ретінде көксіл сын есіміне -дер көптік
жалғауының жалғануы оны субстантивтендіріп, көксілдер – қажымас, қайсар
ерлер дегенді білдіреді.
Ақын кейде мәтінде кездесетін мағынасы түсініксіз сөздердің кейбіреуіне
өзі түсініктеме беріп кетеді. Мысалы, Қалмақтың қарты түгіл, қалшасы да,
Алдатпас, алдап кетер Абылайды! – дегендегі қалша сөзіне жас бала деген
түсініктеме береді. Осы сөзге сөздікте: Қалша сын. Қасарып айтқанға
көнбейтін (адам) [ҚТТС, V, 600], – деген түсінік берілген. Диссертацияда
М.Жұмабаев дискурсында кездесетін басқа да кірме сөздер талданады.
Сонымен бірге ақын тілінде ортақ тілдік қорға тән, яғни түркі сөздері
де кездеседі: Ай шырайлы аяшың, Бозаға толып шанашың. Шанаш сөзіне қатысты
сөздіктерде: Тұз сақтайтын тері қапшық; Ешкі терісінен істелген торсық
[ҚТТС, Х, 901 б.], – деп көрсетілген де, ал аяш сөзіне қатысты: Аяш зат.
жаңа. Жалпы әйел атаулыға құрметтеу мағынасында айтылатын сөз. Орыс тілінен
аударғанда дама, дамы деген сөздерге балама таба алмай дал болып
жүрміз. Ал қырғыз тілінде аяш деген әдемі сөз бар [ҚТТС, І, 564 б.], – деп
келтірілген. Мәтінде келтірілген аяш сөзін негізге ала отырып, М.Жұмабаев
шанаш сөзін контексте қырғыз тіліндегі боза құятын ыдыс мағынасында
қолданған деп ойлаймыз.
Ақын поэзиясының тілдік ерекшеліктерін зерттеген Д.Әлкебаева
жалпыхалықтық тілдегі ұзақ сын есімінің орнына М.Жұмабаевтың ұзын сөзін
қолданатындығын айта келіп, оның авторлық қолданысындағы ұзын күн, ұзын
түн, ұзын жол, ұзын жас тіркестерін келтіреді [7, 11 б.]. Біздің
пікірімізше, М.Жұмабаевтың ұзақ сөзінің орнына ұзын сөзін қолдануы – оның
түрік тілін білгендігінің дәлелі. Олай деп болжам айтуымызға себеп болған
жайт – қазіргі түрік тілінде ұзын сөзінің ұзақ мағынасында
қолданылатындығы: Uzun. 1) длинный, продолжительный, долгий (uzun gün); 2)
высокий, высокого роста (uzun boylu) [8, 389 б.]. Екінші себеп, М.Жұмабаев
Стамбул университетін бітірген имам М.Бегішов медресесінде оқығандықтан,
ұстазының да тілдік әсері болуы мүмкін. Үшіншісі, М.Жұмабаев бұл сөздерді
тиісті мағынасында да қолданады, мысалы, ұзын бойлы, ұзақ отырып қалу
т.с.с. Олай болса, ақын бұл сөздердің қолданылу ретін білмегендіктен емес,
әдейі экспрессиясын күшейту үшін прагматикалық мақсатта қолданған.
Ақын өлеңдерінде орыс сөздері көп кездеспейді. Оның орыс тілінде білім
алғанын, орыс классиктерін аударғанын және орыс тілі мен әдебиетінен сабақ
бергенін ескерсек, орыс тіліне жетік болған М.Жұмабаевтың ол сөздерді
қолданбауының өзіндік мәні, қызметі бар. Мысалы, тек бір өлеңнің көлемінде
сол өлеңде баяндалатын кейіпкерлердің толық болмысын беру үшін орыс тілі
арқылы шет тілінен енген: граф, пардон, мамзель, философ, экономист,
артист, поэт, героина, идеал сөздерін қолданады да, кемесер, жағырафия,
гүбірнатыр сөздерін қазақ тілінің заңдылығына сай жұмсайды.
Осымен байланысты тарихи-мәдени контексті беретін сөздердің қолданысы
назар аударарлық. Қандай көркем туынды болмасын, нақты тарихи жағдайда
жасалады. Сол кездегі саяси-әлеуметтік, тарихи-мәдени ахуал оған өз әсерін
тигізбей қоймайды. Мысалы, Итиіп қарашекпен келіп қонса, Басыңнан құсың
ұшып кетер сенің – деген жолдардағы Қарашекпен – зат. қарап. Егін
шаруашылығымен айналысушы; шаруа [ҚТТС, VІ, 88 б.] мағынасында қолданылады
десек, мәтін контекстінде тарихтағы қазақ жеріне Ресей патшасы үкімімен
орыс шаруаларының қоныс аударуы туралы айтылып отыр. Сол сияқты,
Селеңдейтін селенге, Мұжықтың аңдып бөлкесін, Шөмеледей шаштары, Күйектей
кесет мойнында, Дүркіресіп жөнелді, Селенге Сергей тойына – деген
жолдардан ежелгі қазақ әдет-ғұрпына жат әдеттердің ене бастауын көреміз.
Дегенмен, ақынның лексиконындағы ассоциацияларды түзу, ерекше
лексикасын қарастыру оның вербалдық-семантикалық деңгейін бөліп көрсетеді
десек, қателесеміз. Өйткені оның сол лексиканы таңдауы барысындағы танымдық
қызметі мен сол таңдауды жасауға жетелеген уәжі қалтарыста қалып қояды. Сол
себепті тілдік тұлға құрылымының деңгейлерінің тіл бірліктерінің
шарттылығын қабылдап, оларды тұтастықта қарастырған кезде ғана түпкілікті
нәтижеге жетіп, М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын ашуға болады.
2.2 М.Жұмабаев тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейі
2.2.1 М.Жұмабаев шығармаларындағы Жан концептісінің көрінісі. Тілдік
тұлғаны зерттеуге қатысты жұмыстардың мақсаты оның мағыналық және тілдік
доминанттарын табу болса, М.Жұмабаев көркемдік мұрасының негізгі
концептілерінің бірі ретінде жан концептісін атауға болады. Жан
концептісінің көркем дискурс шеңберінде әрбір нақты семантика-психологиялық
және эмоционалдық-эстетикалық түрде жүзеге асуы тұлғаның тілдік санасының
ерекшелігімен айқындалады.
Барлық лексикографиялық дефиницияларда жан лексемасында тірі (жанды)
архисемасының бөлінетіндігін есепке ала отырып, біз мәтіндегі жан
концептісінің құрылымының өзегін төмендегідей мағыналарға топтастырылған
жан лексемасы құрады деп есептейміз: І. Жан – көзге көрінбейтін, белгілі
бір түрге салынбаған рухани жан; ІІ. Жан – адам, пенде. Алғашқы рухани жан
мағынасы төмендегідей бірнеше шеткері қабаттардан тұрады:
1. Жан – тірі мән ретінде өзіндік антроморфтық қасиеттер мен
физиологияға ие. Дүниелік білім аясында жанның өз бетімен өмір сүре алатын
материалдық субстанция сияқты және адам сияқты қызмет атқара алатындығы
туралы түсінік бар: 1) М.Жұмабаевтың өзіндік дүниетанымында жан қанаты бар,
сол қанаты сынса өлетін, ұшатын, ұшқанда да жай ұшатын емес, ұшқыр
сұңқарға бағаланады: Жанның қанатын қырқатын, жүректің отын сөндіретің
кәрілік, Шолпанның сұңқардай ұшқыр жанын, желдей есалаң жүрегін қара
жыландай қап-қара ойлар орап алып, улай бастап еді; 2) когнитивтік әмбебап
принциптерге сай адам тілі мен оның категориялану негізінде адам көрген,
сезінген тәжірибесі жататындығын ескерсек, жан адамның өзіне ұқсастырылып
сипатталады, яғни антроморфтық қасиеттерге ие. Бірақ бұл жерде бастысы
сыртқы ұқсастық емес, құрылым, іс-әрекет ұқсастығы негізге алынады да,
мынадай ұғымдар объективтенеді: а) ақын поззиясында жан өзінің жаны бар,
өлетін, қайта тірілетін құрылғы ретінде көрініс табады: Жаным өлік еді,
жанға жан кірді, Тамыр кеуіп еді, ыстық қан жүгірді; ә) тілдік білімге тән
Жан концептісінің эмоция мен қабылдау аясына қатысы қарастырылу көрінісі
М.Жұмабаевта да бар. Онда да жан әртүрлі эмоциялық күй кешеді: Жадырап
жаным, шерім тарқар еді, Кеңесім тыңдаушыға сала алса ой, Көрсе көр, ақын
жаны күңіренбей ме?!; б) жан өзіндік бір тірі мән ретінде тек қана сезімді
білдіріп қоймайды, сонымен бірге функционалды түрде субъект сияқты сезімді
бастан кешіреді, өткереді. Ақын жырларында бұл, әсіресе, махаббат сезімін
бастан кешіруді бейнелеуде көрінеді: Бүгін жаным өртке оранған жан құсап,
Бүгін жаным тым аңсады от құшақ; в) жан концептісінің анатомиялық
интерпретациясын жанның адамның ішіндегі органдары сияқты белгілі бір
функцияларды атқаруы, яғни физикалық сезіну, басқа да қабілеттерді
иеленуімен түсіндіруге болады. Ақын дискурсында: Жан жыласа, жыламай қала
ма көз?! Заман озды, жүрек сөнді, жан тозды. Жүрістен дене түгіл, жан
шаршады; г) жанның сыны, сапасы, яғни оған белгілі бір анықтауыш белгілер
тән. Бұл сапалық қасиеттер автордың тілінде ерекше сипат алған: Көркің
хор, періште еді-ау сенің жаның, Жаншып, жанның сұлу сынын жоятын; д) жанды
ұрлап алуға, ұстап қарауға болатын жансыз зат сияқты тану үрдісі ғаламдық
білімде кездеседі. М.Жұмабаев мәтінінде: Жанды жуып, жүрегімді жаңалап,
Ойменен пара болған жан жыртылып, – деп беріледі.
2. Діни және философиялық мәтіндерде Жан – Құдай берген рухани
субстанция ретінде көрініс табады. М.Жұмабаев шығармашылығындағы Жан
концептісі мәңгілік категориясымен тығыз байланысты. Тілдік қолданыста
ментальдық жан концептісінің семантикалық құрылымының маңызды әмбебап
бірлігі ретінде өлім семасы танылады. Берілген контекстің сипаты мен жан
лексемасының лексикалық көрінісінің интенционалдық бояуы өлім – адамның жер
бетіндегі ғұмырының аяқталуы, яғни дененің өмір сүруінің тоқтатылуы ғана
емес, сонымен қатар адамның мәңгілік мекеніне аттануы, яғни жанның
мәңгіліктігі туралы ойды білдіреді: Келші өлім тезірек, Жан ұшудан
тоқтады.
3. Жан мекені, орны. М.Жұмабаев шығармаларында да жанның мекені ретінде
кеуде (Кеудеңе жан кірмей ме, көзің шалса, Өмірін жаңа ағарып атқан
таңдай), алқым (Сорлы қазақ жан алқымға тығылып) алынады. Дегенмен, оның
поэтикасының негізгі өрісі жанның жүрек бейнесінде жырлануы, яғни ақын
танымында жан – жүрек когнитивтік моделі бірнеше тармақтар арқылы
объективтенеді: 1) жан адамның тәнінде орналасқан тірі жүрек түрінде
бейнеленеді; 2) жүрек – жанды махаббатқа апарар жол; 3) жүрек өлсе, жан да
бірге өледі; 4) жүрек – жан иесі адам болмысын алмастырушы.
4. Жан сипаты. М.Жұмабаевта жүректің жан құралы ретінде өмір сүруінің
басты сапасы ретінде – от, жалын танылады. Жан отқа теңеліп, жанды
тазартудың жолы оны жалынмен жуу екендігі айтылады: Жүрегімді, жанымды,
Иманымды, арымды, Жалынменен жуғанмын.
5. Жан мен тән арақатынасы. Ерте кезден жан ағзадағы орны белгісіз ішкі
ағза ретінде түсіндірілді. Осыған сәйкес тән мен жан қарым-қатынасы өте
күрделі болып есептеледі. Біріншіден, материалдық және материалдық
еместігіне байланысты жан денеге қарама-қарсы қойылады, екіншіден, жан
дененің ішіндегі ағзаларының бірі ретінде қабылданады. М.Жұмабаев жан мен
дене арақатынасын ғылыми тұрғыдан саралайды: Адамзат дене һәм жан аталған
екі бөлімнен тұрғандықтан, бұл екі бөлімнің соңғысы, яғни жан адамзат үшін
аса қадірлі болғандықтан, дұрысын айтқанда, адамға шын мағынасымен адам
деген атты осы жан ғана беретіндіктен, адам баласын тәрбие қылу дегенде,
әрине, адам баласының әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек.
Жанның мәні мен оны денеден бөліп қарастыру философ-ақынның ғылыми
еңбектерімен қатар өлеңдерінде қарама-қарсы ракурста келесі мағыналарда
орын алған: 1) жан мен дене екеуі екі түрлі күй кешетін бөліктер; 2) жан
мен дене біртұтастықтың екі бөлшегі.
Жан лексемасының адам ұғымын алмастыруы. Ақын шығармаларында осы адам
ұғымын алмастыратын жан лексемасы әртүрлі окказионалдық тіркестер құру
арқылы адам болмысын, оның сапалық қасиеттерінің толық ашылуына жол береді.
Адамдардың дағдылары мен қызығушылықтары олардың рухани қасиеттерін
сипаттау арқылы көрініс табады. Бұндай жағдайда жан адамның табиғи
қасиеттерінің өлшемі ретінде бейнеленеді: Білген жан – көсем!, Батыр,
хандар – асқан жандар ұмтылды, Жүйрік жан алдында ылғи көр көрмей ме?!
Жан концептісінің автордың индивидуалдық танымында танылуы.
Концептуалдық метафораның негізінде когнитивтік модельдер жатады.
Когнитивтік модель ретінде дүние туралы білім, тәжірибе ұйымдасатын қандай
да бір стереотиптік бейне түсініледі. М.Жұмабаев шығармаларында жан
лексемасы дәстүрлі контекстпен қатар окказионалдық контексте индивидуалдық-
авторлық түсіндірілімге ие болады: 1) жанның жаны – өлең-жыр. Жан
толқынысының себебі де, жанның жаны да – өлеңге теңестірілу арқылы көрініс
тапқан: Жан сүйгенім – ол да өлең, Жете алмасам жолда өлем! Жанымның жаны,
Тәнімнің қаны, Тіршілігім сенімен; 2) жан – шешуі жоқ жұмбақ: Шеше алмай
жан жұмбағын шерлі Қорқыт; 3) жан теңізден де терең: Теңіз терең емес,
әйелдің жаны терең.
Ақын тілінде жан тірі мәнінде тек сезімді білдіріп қана қоймайды,
өзі де сол сезімді басынан кешіретін сөйлеу, ойлау субъектісіне айналады.
Әртүрлі когнитивтік модельдер арқылы жанның бірегей тұтас бір бейнесі
жасалады.
2.2.2 М.Жұмабаев поэтикасының концептілік өрісіндегі Өлім
концептісі. М.Жұмабаевтың поэтикасындағы өлім ұғымының концептілік өрісі
арқылы танылу көрінісін саралау оның жеке-авторлық ғалам бейнесіне енуге,
оның дискурсындағы өлім концептісінің концептуалдық танылу аймағын ашуға
мүмкіндік жасайды. Өлім концептісі құрылымының өзегін өлім сөзінің
дәстүрлі (прототиптік) жалпытілдік мағыналары құрайды, шеткері аймақтарын
өлім лексемасының окказионалдық мағыналары құрап, когнитивтік модельдерге
салынып беріледі. Өлім концептісінің өзегі бірнеше мазмұнды өлшемдерден
тұрады:
1. Өлім – биологиялық құбылыс. М.Жұмабаевтың поэтикасында өлім
лексемасы ағзаның өмір сүру қабілетін тоқтатуы физиологиялық моделі
арқылы көрініс табады. Өмірдің физиологиялық тұрғыдан аяқталуының, өлімнің
келгендігінің белгісі бірнеше түсінікпен беріледі: а) қан ағып кетуі
(мезгілсіз өлім): Мейірімсіз тағдыр құрған торға түсіп, Жапанда жатыр едік
біз оққа ұшып, Кеудеден таза ыстық қан сорғалап, Қайырымсыз қара салқын
жерді құшып; ә) ағзаның тозуы, шіруі (табиғи өлім): Топырақ боп ертең
шіріп қалмақшымыз, Біраз күн адам тұрады, өмір сүреді, Құртқа жем, шіріп,
сасық болмақ үшін.
2. Өлім құбылысының философиялық тұрғыдан пайымдалуы. М.Жұмабаев: Мен
өлмеймін, менікі де өлмейді, Надан адам өлім жоғын білмейді, – деу арқылы
артына сөзден, өнерден ескерткіш, мұра қалдырған тұлға өлмейді, оның
мұрасы мәңгілік деген түсінікті актуалдайды. Автор Қорқыт поэмасында
өмір бар жерде өлім бар деген философиялық түсінікті түйіндейді: Әншейін
өмір деген ермек үшін, Күні ертең соғар жүрек сөнбек үшін. Ойланып, қалай
ғана уланбассың, Берілсе адамға өмір өлмек үшін?.
3. Өлім құбылысын діни тұрғыдан қарастыру. Өлімді, ажалды төнген кезде
орақ ұстаған кемпір кейпінде немесе қаңқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz