Алматы облысының экологиялық проблемаларын, тұрмыстық қатты қалдықтармен ластануын қарастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... .3
I ІРІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Теория ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Әдістеме ... ... ... ... ... ... ... 11
II АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін факторларына талдау жасау ... ... ... ...18
2.2 Алматы қаласы аумағындағы тұрмыстық қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
III АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДА ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Алматы қаласындағы тұрмыстық қалдықтарды өңдеу орталықтары ... ... ... 38
3.2 Тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару жүйесін жаңғыртудың 2014 . 2050 жылдарға арналған бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I ІРІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Теория ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Әдістеме ... ... ... ... ... ... ... 11
II АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін факторларына талдау жасау ... ... ... ...18
2.2 Алматы қаласы аумағындағы тұрмыстық қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
III АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДА ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Алматы қаласындағы тұрмыстық қалдықтарды өңдеу орталықтары ... ... ... 38
3.2 Тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару жүйесін жаңғыртудың 2014 . 2050 жылдарға арналған бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Ірі қалалардағы экологиялық проблемалармен, оларға әсер ететін факторлар және оларды шешу жолдарымен танысу. Еліміздің әр аймақтары мен ірі қалалары, соның ішінде Алматы облысы мен Алматы қаласындағы экологиялық мәселелерді тереңірек қарастыру. Экологиялық проблемалардың ішіндегі өзектілерінің бірі - тұрмыстық қатты қалдықтарды өңдеудің жаңа әдіс – тәсілдерімен танысу, олардың өңдеуден кейінгі жаңадан алынатын өнім түрлерін қарастыру. Іс жүзінде Қазақстан қалдықтарды басқарудың кешенді жүйесін жаңадан түзуі қажет, өйткені, шын мәнінде, ұйымдық және құқықтық шеңберлер жоқ. Қалдықтарды ұтымды пайдалануға арналған нормалар жеткіліксіз, ал неғұрлым кешенді жүйені құру мен оның жұмыс істеуі үшін жауапкершілік бөлінбеген. Инфрақұрылымның дамуы мен жұмыс істеуін орнықты қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін қаражат жоқ.
Алматы қаласы аумағында өндіріс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс істеудің негізгі принциптері мынадай:
1) қалдықтардың пайда болуын азайту және олардың қауіптілік деңгейін төмендету;
2) қалдықтарды жинау және қайтара өңдеуге дайындау кезінде бөлу, іріктеу;
Алматы қаласы аумағында өндіріс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс істеудің негізгі принциптері мынадай:
1) қалдықтардың пайда болуын азайту және олардың қауіптілік деңгейін төмендету;
2) қалдықтарды жинау және қайтара өңдеуге дайындау кезінде бөлу, іріктеу;
1. Селекция бытовых отходов в мегаполисе. В.Кузнецов,1999г.
2. Геоэкологические особенности урбанизированных территорий. Н.Н.Родзевич,1999.
3. Экология большого города,1996.
4. Экология города. Г.С.Камерилова,1997.
5. Экологические проблемы крупных городов и пути их решения. Ю.Лужков,1996.
6. Периодические журналы:
«Экология и жизнь»,1997-1998.
«Наука и жизнь», №4-№9 1999.
«ОБЖ»,1998-2000.
7. Экология . В. И. Коробкин, Л.В. Передельский.
8. Сыдықбаев Ғ.И. Аймақтық атқарымдар және оны экономикалық жүйелер. Алматы : Экономика 2000 ж.
9. Экология : Г.С. Оспанов , Г.Т. Бозшагаева.
10. Табиғатты қорғауда өнеркәсібіміз. 1999 ж.Жақсыбаев Ә.
11. Экологиялық мәдениет және табиғатты көркейту. Ақиқат. 2001 ж.
12. Назарбаев Н. А. «Қазақстан — 2030» Алматы 2002 г.
13. Экология қуіпсіздікті қамтамасыз ету қоғамның тұрақты
дамуының кепілі 15-қаңтар Н.Ә.Назарбаевтың төрағалық
өсуімен қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысы Атамекен – 2003 жыл, 22 қаңтар.
14. Қоршаған ортаны қорғау перзенттік парыз Атамекен 1998 жыл, 12 қараша.
15. Экология . В. И. Коробкин, Л.В. Передельский. 2,1 ТАРАУША
16. Коробкин В.И., Передельский Л.В.Экология. – Ростов-на-Дону. Издательство «Феникс», 2001.
17. Трухин В.И., Показеев К.В. и др. Основы экологической геофизики. СПб «Лань», 2004 г.
18. Хефлинг Г. Тревога в 2000 году. М., «Мысль». 1990.
19. Алматы қаласында өндіріс қалдықтарын есепке алу, қайта пайдалану, залалсыздандыру және тұтыну ережелерін бекіту туралы
IV сайланған Алматы қаласы мәслихатының ХІV сессиясының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 163 шешімі.
20. Назарбаев Н.А. Социально-экономическая модернизация - главный вектор развития Казах¬стана. Послание Президента РК народу Ка-захстана//Вечерний Алматы от 28.01.2012.
21. Кенжегалиев А., Бекмуханов К.Ж. Глубокая переработка нефти и охрана окружающей среды// Нефть и газ. - №2 (56). - 2010. - С.135-137.
22. Абдиманапов Б.Ш. Анализ и оценка факторов природно-экологического риска Алматинской области: дисс. - Алматы, 2003.
23. В.Н. Башкин. Экологические риски: расчет, управление, страхование: уч. пос. - М.: Выс¬шая школа, 2007.
24. Досмухаметов А.П. Гигиеническая оценка автомобильного транспорта как фактор экологического риска современного города (на примере г. Алматы): дис. - Алматы, 2008.
25. Стратегический план УПРиРП Алматы на 2011-2015 годы. Утвержден постановлением акимата г. Алматы № 1/30 от «17» января 2011 г
26. Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 577 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдама
27. Направления развития системы и методов заготовки вторичного сырья у населения. А.Масленников www.waste.ru,2004 год;
28. Сбор отходов – продолжение цикла.Ф.Борисов. Журнал «Правильный сервис» №6 (16) 2006 год;
29. Мусоросортировочные предприятия. А.Масленников, 2006 год www.waste.ru;
30. Управление отходами в России: пора использовать отечественный и зарубежный опыт. В Девяткин. Журнал «Отечественные записки» 2007 год;
31. Большой атлас Казахстана, Институт экономических стратегии – Центральная Азия, Москва – Алматы 2011
32. Қазақ ұлттық энциклопедиясы, Алматы, 2003ж
2. Геоэкологические особенности урбанизированных территорий. Н.Н.Родзевич,1999.
3. Экология большого города,1996.
4. Экология города. Г.С.Камерилова,1997.
5. Экологические проблемы крупных городов и пути их решения. Ю.Лужков,1996.
6. Периодические журналы:
«Экология и жизнь»,1997-1998.
«Наука и жизнь», №4-№9 1999.
«ОБЖ»,1998-2000.
7. Экология . В. И. Коробкин, Л.В. Передельский.
8. Сыдықбаев Ғ.И. Аймақтық атқарымдар және оны экономикалық жүйелер. Алматы : Экономика 2000 ж.
9. Экология : Г.С. Оспанов , Г.Т. Бозшагаева.
10. Табиғатты қорғауда өнеркәсібіміз. 1999 ж.Жақсыбаев Ә.
11. Экологиялық мәдениет және табиғатты көркейту. Ақиқат. 2001 ж.
12. Назарбаев Н. А. «Қазақстан — 2030» Алматы 2002 г.
13. Экология қуіпсіздікті қамтамасыз ету қоғамның тұрақты
дамуының кепілі 15-қаңтар Н.Ә.Назарбаевтың төрағалық
өсуімен қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысы Атамекен – 2003 жыл, 22 қаңтар.
14. Қоршаған ортаны қорғау перзенттік парыз Атамекен 1998 жыл, 12 қараша.
15. Экология . В. И. Коробкин, Л.В. Передельский. 2,1 ТАРАУША
16. Коробкин В.И., Передельский Л.В.Экология. – Ростов-на-Дону. Издательство «Феникс», 2001.
17. Трухин В.И., Показеев К.В. и др. Основы экологической геофизики. СПб «Лань», 2004 г.
18. Хефлинг Г. Тревога в 2000 году. М., «Мысль». 1990.
19. Алматы қаласында өндіріс қалдықтарын есепке алу, қайта пайдалану, залалсыздандыру және тұтыну ережелерін бекіту туралы
IV сайланған Алматы қаласы мәслихатының ХІV сессиясының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 163 шешімі.
20. Назарбаев Н.А. Социально-экономическая модернизация - главный вектор развития Казах¬стана. Послание Президента РК народу Ка-захстана//Вечерний Алматы от 28.01.2012.
21. Кенжегалиев А., Бекмуханов К.Ж. Глубокая переработка нефти и охрана окружающей среды// Нефть и газ. - №2 (56). - 2010. - С.135-137.
22. Абдиманапов Б.Ш. Анализ и оценка факторов природно-экологического риска Алматинской области: дисс. - Алматы, 2003.
23. В.Н. Башкин. Экологические риски: расчет, управление, страхование: уч. пос. - М.: Выс¬шая школа, 2007.
24. Досмухаметов А.П. Гигиеническая оценка автомобильного транспорта как фактор экологического риска современного города (на примере г. Алматы): дис. - Алматы, 2008.
25. Стратегический план УПРиРП Алматы на 2011-2015 годы. Утвержден постановлением акимата г. Алматы № 1/30 от «17» января 2011 г
26. Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 577 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдама
27. Направления развития системы и методов заготовки вторичного сырья у населения. А.Масленников www.waste.ru,2004 год;
28. Сбор отходов – продолжение цикла.Ф.Борисов. Журнал «Правильный сервис» №6 (16) 2006 год;
29. Мусоросортировочные предприятия. А.Масленников, 2006 год www.waste.ru;
30. Управление отходами в России: пора использовать отечественный и зарубежный опыт. В Девяткин. Журнал «Отечественные записки» 2007 год;
31. Большой атлас Казахстана, Институт экономических стратегии – Центральная Азия, Москва – Алматы 2011
32. Қазақ ұлттық энциклопедиясы, Алматы, 2003ж
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ІРІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Теория ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Әдістеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
II АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін факторларына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Алматы қаласы аумағындағы тұрмыстық қалдықтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...31
III АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДА ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Алматы қаласындағы тұрмыстық қалдықтарды өңдеу орталықтары ... ... ... 38
3.2 Тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару жүйесін жаңғыртудың 2014 - 2050 жылдарға арналған бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Ірі қалалардағы экологиялық проблемалармен, оларға әсер ететін факторлар және оларды шешу жолдарымен танысу. Еліміздің әр аймақтары мен ірі қалалары, соның ішінде Алматы облысы мен Алматы қаласындағы экологиялық мәселелерді тереңірек қарастыру. Экологиялық проблемалардың ішіндегі өзектілерінің бірі - тұрмыстық қатты қалдықтарды өңдеудің жаңа әдіс - тәсілдерімен танысу, олардың өңдеуден кейінгі жаңадан алынатын өнім түрлерін қарастыру. Іс жүзінде Қазақстан қалдықтарды басқарудың кешенді жүйесін жаңадан түзуі қажет, өйткені, шын мәнінде, ұйымдық және құқықтық шеңберлер жоқ. Қалдықтарды ұтымды пайдалануға арналған нормалар жеткіліксіз, ал неғұрлым кешенді жүйені құру мен оның жұмыс істеуі үшін жауапкершілік бөлінбеген. Инфрақұрылымның дамуы мен жұмыс істеуін орнықты қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін қаражат жоқ.
Алматы қаласы аумағында өндіріс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс істеудің негізгі принциптері мынадай:
1) қалдықтардың пайда болуын азайту және олардың қауіптілік деңгейін төмендету;
2) қалдықтарды жинау және қайтара өңдеуге дайындау кезінде бөлу, іріктеу;
3) қалдықтарды жою алдында қайтара өңдеуден өткізу басымдығы;
4)қалдықтарды көму алдында жою басымдығы;
5) қалдығы төмен және қалдықсыз технологияларды жүзеге асыру мақсатында жаңа ғылыми - техникалық жетістіктерді пайдалану;
6) заңды және жеке тұлғаларға қайталама ресурстарға жататын, қалдықтарды іріктеп жинауға және оларды арнайы мамандандырылған кәсіпорындардың қайталама шикізатқа өңдеуге жауапкершіліктерін жүктеу;
7) қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу және одан түскен қаржыларды табиғатты қорғау шараларына бағыттау;
8) қалдықтардың көлемін азайту және оларды шаруашылық айналымға тарту мақсатында қалдықтармен жұмыс істеу саласында қызметтерді экономикалық реттеудің (экономикалық сүйемелдеудің) әдістерін пайдалану;
9) қалдықтардың көлемін азайту мақсатында материалдық-шикізат ресурстарын кешенді түрде қайта өңдеу;
10) қалдықтармен жұмыс істеу саласында қызметтерді экономикалық сүйемелдеу;
11) қалдықтармен жұмыс істеу саласындағы ақпараттардың қол жетімдігі;
12) Алматы қаласының тұрақты дамуын қамтамасыз ету мақсатында экологиялық және экономикалық мүдделердің ғылыми негізделген, біріккен әрекеті.
Қалдықтармен жұмыс істеудің мақсаттары мен негізгі принциптеріне сәйкес жұмыс істеудің әдіс-тәсілін таңдау кезінде қайталама ресурстарды іздеуде қалдықтарды көбірек пайдалануды ескере отырып, қоршаған ортаға неғұрлым аз экологиялық залал келтірілуін қамтамасыз ететін әдіс - тәсілдерге жол берілетін болады.
Қалдықтармен жұмыс істеудің басымдық берілетін әдістері төмендегідей:
1) қайталама ресурстарды кәдеге жарату бойынша қалдығы төмен және қалдықсыз технологияларды пайдалана отырып қалдықтарды қайта өңдеу;
2)қалдықтарды қайтадан пайдалану үшін (технологиялық мен экономикалық мүмкіндіктері болған жағдайда) түрлендіру;
3)жылу арқылы, физикалық, химиялық және биологиялық залалсыздандыру;
4) көму.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Алматы облысының экологиялық проблемаларын, тұрмыстық қатты қалдықтармен ластануын қарастыру және осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
oo Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі факторлары анықтау;
oo Алматы қаласындағы тұрмыстық қалдықтармен жұмыс жасайтын кәсіпорындармен танысу;
oo Алматы қаласын ластайтын тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару және қайта өңдеуге арналған бағдарламаларды қарастыру;
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Бұл жұмыстың практикалық маңызы зор. Болашағы бар, еліміз үшін енді қалыптасып келе жатқан саламен, яғни тұрмыстық қатты қалдықтарды өңдеумен халықты таныстыруға септігін тигізеді. Халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға аз да болса өз үлесімізді қосуға тиіспіз, сондықтан бұл дипломдық жұмысты экологиялық форумдарда, конференцияларда, халықтың экологиялық сауатын ашуға бағытталған іс - шараларда қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. 7 кесте, 5 сурет бар.
I ТАРАУ. ІРІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Теория
Қалалық орта - күрделі, негізгі түсінік. Бұл ортаның ерекшелігі мен өзгешеліктерін үйрену қаланы сол жағдайындағы мәнін ұғуға жол ашады.Урбандалу, бір жағынан халықтың тұрмыс - тіршілігін жақсартса, екінші жағынан - табиғи жүйені жасандыға ығыстыруға, қоршаған ортаның ластануына, адам ағзасына химиялық, физикалық және психологиялық күштің ұлғаюына алып келеді.
Мегаполис қоршаған ортаның барлық компоненттерін - атмосфераның, өсімдіктің, топырақтың, рельеф, жер асты суларының, грунт және тіпті климаттың өзгертеді. Мегаполис түптің түбінде қоғамның таптық сипатын көрсетеді, яғни оның қайшылықтары, кемшіліктері және ақаулары.
Мегаполистер саясаттың және мәдени өмірдің орталықтары болып табылады. Олар құл иеленушілік уақыттарында пайда бола бастап, феодализм және капитализмде дамыған болатын. Халықтың мегаполистерде шоғырлану процесі жалпы халық санының жылдам өсуін тездетеді. БҰҰ-ң мәліметі бойынша, дүние жүзінде қала халқы саны жылына 4% - ға көбейеді. Мегаполистердің пайда болуы Жердегі үлкен аудандардың өздігінен пайда болуын білдіреді. Бұл жағдайдан ауа және су бассейндері, жасыл алқаптары зардап шегеді, транспорт жолдарының бұрмалануы және басқа қатынастарда қолайсыздықтар туындауына себепші болуы мүмкін. Көптеген қалалар кеңейіп үлкейгендігі соншалық құрлыққа сыймай, теңізге қарай жылжиды. Қаладағы халықтың шоғырлану процесі шарасыз, бірақ қаланың құрылымы, оның индустриясы, қала жасаушы факторы қаланың тарихи орны мен адамдардың тұрмыстық деңгейін көтеруде қарама - қайшылықтар пайда болады [3].
Қазіргі заманғы ірі қалалар, әсіресе мегаполистердің өте жылдамдықпен көлемін ұлғайтуы, құрамына тұрғын үйлерді, көпсалалы ғылыми және қоғамдық мекемелерді, өндірістік кәсіпорындар мен транспорт объектілерін біріктіре отырып, ұлғаяды, кеңейеді де өзара бірігіп, тығыздалып Жердің тірі табиғатына қауіп төндіреді. Адамзат өзінің тіршілік әрекетінде әрқилы экологиялық жүйелерге ықпал етеді. Мысалға келтірсек, батпақты жердің құрғауы, ормандардың кесілуін, озон қабатының жұқаруы, өзен ағысының бағытының өзгеруі, қоқыстарды қоршаған ортаға тастау сияқты қауіпті ықпалдары бар. Бұл әрекетімен адамзаттың өзі тұрақты жүйедегі күрделенген байланыстарды бұзып, оған тұрақсыздық , анығырақ айтқанда экологиялық апатқа алып келуі мүмкін. Өзінде жекелеген табиғи жағдайларымен және белгілі бір шаруашылыққа игерілген әр ірі аумақ экологиялық тұрғыдан қадағалауды талап етеді.
Аумақтық экологиялық анализдің маңыздылығы оның нәтижесі үлкен мәнге ие (аумақтың мәні мемлекеттің, континенттің немесе планетаның проблемасына қарағанда адамдарға жақын).
Қалалардың, соның ішінде өте ірілерінің экологиялық проблемаларының туындау себебі белгілі бір территорияға салыстырмалы түрде тығыз халықтың, транспорт және өндіріс кәсіпорындары, антропогендік ландшафттардың орналасуы, экологиялық тепе - теңдіктен алыстауына байланысты. Қазіргі уақытта дүние жүзі халқының өсу қарқыны ғаламшардың 40%-ға жуық халқын қамтып отырған қала халқының өсуіне қарағанда 1,5-2,0 есеге төмен. 1939-1979 жж. аралығында ірі қалалар халқы 4 есеге арттса, орта қалаларда-3 есеге, кішігірім қалаларда - 2 есеге артқан. Көптеген елдерде әлеуметттік-экономикалық ахуал урбандалу процесін басқара алмауға әкелді. Жекелеген елдерде қала халқының үлес салмағы: Аргентина - 83, Уругвай - 82, Австралия - 75,АҚШ - 80,Жапония - 76, Германия - 90, Швеция - 83. Ірі миллионер қалаларға қарағанда қалалық агломерациялар мен қала маңындағы елді-мекендер тез өсуде. Оларға АҚШ-тағы Вашингтон - Бостон және Лос-Анджелес - Сан-Франциско, Германиядағы Рур қаласы; ТМД аумағындағы Мәскеу, Донбасс және Кузбасс қалалары жатады.
Зат және энергия айналымы қалаларда елді-мекендерге қарағанда едәуір жоғары жүреді. Жердегі энергия ағынының орташа тығыздығы - 180 Втм2, ондағы антропогендік энергия үлесі - 0,1 Втм2 құрайды. Қалаларда бұл энергия 30-40 кейде тіпті 150 Втм2 (Манхэттен) дейін жетуі мүмкін. Ірі қалалардың атмосферасының құрамында 10 есе көп аэрозол және 25 есе көп газдар болады. Бұл көрсеткіштегі 60-70 % газбен ластануды автокөлік транспортынан болып отыр. Атмосфераның өздігінен тазалануына жел жылдамдығы мен күн радиациясының 10-20%-ға төмендегені кедергі болады. Қалада ауылдық аймақтарға қарағанда 1 адамға шаққанда 10 есе көп су пайдаланады, ал сутоғандарының ластануы апаттық мөлшерге жетуде. Соның салдарынан барлық дерлік ірі қалаларда ауыз су проблемасын бастан кешіріп отыр. Су сақталатын орындар да үздіксіз құдықтар мен скважиналар арқылы пайдалану нәтижесінде айтарлықтай ластанған [4].
Қалалық территорияда топырақ жамылғысының беткі қабаттары да өзгеріске ұшырайды. Үлкен алаңдарда, квартал мен магистральдарда топырақ беткі қабаты физикалық жойылады, ал рекреациялық зоналарда - парктерде, шағын бақтарда, аулаларда жойылуға жақын, яғни тұрмыстық қалдықтармен, атмосферадағы зиянды қалдықтармен, ауыр металдармен ластанады.
Қалалардың өсімдік жамылғысы әдетте толық мәдени отырғызылған орныдарымен таныстырылады: парктермен, шағын бақшалармен, газондармен, гүлзар және аллеяларымен. Антропогендік фитоценоздар құрылымы табиғи өсімдіктердің зоналық және аймақтық типтеріне сәйкес келмейді. Сол себепті қалалардағы жасыл көшеттерді отырғызып, одан әрі дамыту жасанды жағдайлар арқылы және үнемі адамның қадағалауымен жүзеге асады. Ал көпжылдық өсімдіктерді қалаларда өсіру үшін көп күтім қажет етеді.
Мегаполистердегі тағы бір маңызды экологиялық проблемалардың бірі атмосфераның ластануы. Бұл мәселені туындатушы ластаушы заттар қалада жүздеп, оларды рұқсат етілген шамадан тыс пайдалану атмосфераның ластануына әкеп соғады. Сонымен қатар, қалада бір уақыттың ішінде көптеген ауа ластаушы заттардың әсері бірігіп, зияндығы едәуір артуы мүмкін.
Қаланың көлемі ұлғайса, атмосферадағы оны ластайтын заттардың концентрациясы да өсе береді деген пікір кеңінен таралған, алайда шындығына келгенде ластағыш заттардың қаланың барлық аумағындағы орташа концентрациясын, халқы 100 мың адамнан асатын көпфункциялы қалаларда есептесек, онда қаланың көлемі де ұлғаймайды. Бұл құбылысты біз біруақытта тасталған қоқыстардың ұлғаюымен, пропорционалды түрде өсетін халық санымен және қалалық құрылыстардың аумағының көбеюімен түсіндіріледі. 500 мыңдық халқы бар қалалардың аумағы ұлғайса, түрлі аудандарында ластану концентрациясының дифференцияциясы да өсе береді. Перифериялы аудандардағы ластану деңгейі жоғары емес, ол өнеркәсіптің өндірістік зоналарында және орталық аудандарда лезде жоғарылайды. Соңғыларында өндірістік өнеркәсіптер болмаса да, атмосферадағы жоғары концентрациялы ауа ластаушылары байқалады. Бұл осы аудандардағы автөкөлік жүйесінің тығыз қозғалысымен, түсіндіріледі. Орталық аудандарда атмосфералық ауа перифериялық ауданға қарағанда бірнеше градусқа жоғары,- ол өз кезегінде қаланың орталық төбелерінде ауа ағындарының пайда болуына алып келеді, олар өнеркәсіпті ауданнан лас ауаны сіңіріп, жақын орналасқан периферияға жөнелтеді. Қазіргі кезде ауа бассейндерін қорғау ауданы өздерінің үлкен үміттерін өнеркәсіптің толығымен газбен жұмыс істеп жәнеотын-энергетика кешешіне көшуімен байланыстырып отыр. Алайда газ эффектісін асыра сілтеуге де болмайды. Қатты отыннан газға өту, құрамында күкірті бар қоқыстардың көлемінің азаюына алып келсе, бір жағынан азоттың улы қалдықтарының көлемін ұлғайтады. Осы сияқты ұқсас жағдай көміртегі монооксидінің қалдықтары қысқарған кезде де орын алады. Жану режимін қадағалай отырып, көміртегі монооксидінің қалдықтарының санын азайтсақ та, температура жоғарылаған сайын азот атмосферасының тотығуы, азоттың тотығуының көлемінің ұлғаюы орын алады. Ауа бассейнін стационарлы ластаушы көздеріне қарағанда автокөлікпен ластау қашық емес биіктікте орналасып, әрқашан жергілікті сипатта болады.
Осы сияқты автокөлік транспортынан тыс орналасқан ластану концентрациялары көлік магистралынан алыстаған сайын азая береді, үлкен кедергілерге ұшыраса ( мысалы, жабық үй алаңдары) одан 10 есе тез азаяды.
Стационарлы ластау көздеріне қарағанда автокөлікпен ластаушылар әлдеқаййда улы болып келеді. Азот тотықтырғышы, көміртегі монооксиді және күйелермен (дизельді көліктерде) жүретін автомобильдер қоршаған ортаға құрамында 200-ге тарта улы заттары мен қоспаларды шығарады.
Болашақта ірі мегаполистердің ауа бассейндерінің автомобильді көлікпен ластануы қауіпті қатер төндіреді.Бұл ең бірінші қазіргі уақытта осы мәселенің түбегейлі шешімінің жоқтығымен түсіндіріледі.
Қоршаған ортаның автокөлікпен ластануы және оны шешу жолдарына қысқаша тоқталайық. Қала халқының денсаулығының өзгерісі мегаполистің экологиялық жадайының ғана көрсеткіші ғана емес, сондай-ақ ол қоршаған ортаның жағдайын жақсартатын маңызды әлеуметтік-экономикалық құбылыс болып табылады. Осыған орай қала халқының денсаулығы тек қана биологиялық жағдайларға емес, экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайлармен де тығыз байланысты.
Негізінде қалалықтардың денсаулығына көптеген факторлар әсер етеді. Қалалық өмірдің көрінісі-гиподинамия, жоғары жүйке жүктемесі, көлік кептелісі, ең басты себеп- қоршаған ортаның ластануы. Бұған мысал ретінде мегаполистің түрлі аудандарындағы халықтың түрлі ауруларға шалдығуы дәлел. Қоршаған ортаның қала халқына тигізетін жағымсыз әсерлерін қалалықтардың денсаулықтарының ауыл халқының денсаулығынан нашар екендігінен білуге болады. Мамандардың пікірі бойынша қоршаған ортаның шектен тыс ластануы халықтың өлім-жітімінің өсуіне және түрлі аурулардың саныныі артуына алып келеді. Кестеде адамның қоршаған ортаның ластануының әсерінен ұшыраған ауруларының тізімі көрсетілген.
Атмосфералық ластану кезінде ең бірінші тыныс алу жүйелері зақымданады. Ағзаның улануы өкпенің альвеолары арқылы жүреді, олардың ауданы 100м2 құрайды.Газалмасу процесінде улаушы заттар қанға түседі. Бөлшек секілді қатты өлшемдегі заттар тыныс жолының басқа жолдарына тұрақтайды. Адамның щаруашылық әрекеті, тұрғын үйлердің салынуы, шекті мөлшердегі жасыл желектердің саны өз кезегінде ірі қалаларда өзінің шағынклиматының қалыптасып,экологиялық сипатының нашарлауына алып келеді. Желсіз күндері ірі қалалардың 100-150 м биіктік үстінде температуралық инверсия орнауы мүмкін, ол ластанған ауа массаларын қала территориясының үстінде ұстап тұрады.Тас, кірпіш және темір жабдықтар мен жылу қалдықтарының қызуы - қаланың орталық аудандарының жылуына алып келеді[2].
Жаңа тұрғын үй кешендерінде орын алатын жағымсыз жел режимдері туралы айта кету керек. Бәріміз білетіндей атмосфералық қысымның төмендеуі жүрек-қан тамыр жүйесімен ауыратын адамдарға жағымсыз әсер етеді. Осы кезекте көптеген жаңадан құрылған аудандарда кварталдардың дұрыс жоспарланбағаны ссебепті жергілікті жерде атмосфералық қысымның төмендеуі байқалады. Мысалы, екі үлкен үйдің арасындағы желдің бағыттары емес, жел ағыдарының бағыттары тез ұлғаюы мүмкін.Аэродинамиканың заңына сәйкес бұл аймақта жергілікті қысымның төмендеуі байқалады ( 10 миллибарға дейін). Осы іспетті бірсарынды қысымның таралуы екі үй арасындағы 15-20м қашықтықта жүреді. Осыған ұқсас, бірақ нақты бақыланған көріністі ғимараттың жоғарғы қабаттарынан байқауға болады. Осы аймақ жүрек-қан тамырлар жүйесімен ауыратын адамдарға жағымсыз әсер тетеді деп айтқанымыз артық болады. Осы мәселенің шешімі жаңадан құрылған аудандардағы кварталды дұрыс рационалды жоспарлап, жел режимін нормаға келтіріп қана шешуге болады.
Қалаларда жас көшеттердің болуы жақсы экологиялық фактордың бірі. Жас көшеттер белсенді түрде атмосфераны тазалайды, ауаны реттейді, шуылдың деңгейін төмендетеді, қолайсыз жел түзілуіне кедергі болады, одан басқа, қаладағы жасыл өсімдіктер адамның эмоциялық жағдайына оң әсерін береді. Ол үшін жас көшеттер адмдардың тұратын орнына максималды түрде жақын орналасуы қажет, сонда ғана оларды қалыпты экологиялық көмек ретінде қолдана алады.
Қалалардағы экологиялық жағдайды қалыптастыратын негізгі факторларды қарастыра отырып, адам экологиясына қатысты тағы бір проблеманы қарастыруға болады. Қаланың қоршаған ортасын қалыптастыратын факторларды жоғарыда атап кеттік, сонымен қатар ірі қаланың ересек тұрғыны жұмыс күндері уақытының басым бөлігін - 9 сағатын шектелген кеңістікте өткізеді. Жұмыста, 10-12 - үйінде және 1 сағаттан кем емес транспортта, дүкендерде және тағы басқа қоғамдық орталарда , бұл рет бойынша қаланың қоршаған ортамен 2-3 сағат көлемінде ғана байланыс болады. Бұл факт өндіріс пен тұрңын үйлерге экологиялық сипаттамасына аса мән беру керектігіне назар аудартады [3].
Шектелген кеңістіктердегі қолайлы жағдайлар, яғни ауаны тазартып отыратын құрылғы және шуылдың азайтылуы адамдарға қалалық ортаның теріс әсерін едәуір азайту мүмкіншілігіне ие болуы ықтимал, бірақ мұндай іс-шараларға біршама материалдық шығын кететіні белгілі. Бұл сұрақтың шешіміне қазіргі уақытта айтарлықтай көңіл бөлінбейді.Тіпті жаңадан салынып жатқан тұрғын үйлерде ауа тазартқыштар мен кондиционерлердің орналастырылу мүмкіндіктері жобаларда қарастырылмаған. Тұрғын үйлердің ішінде оның сапасына әсер ететін тағы басқа да азды-кем факторлар бар. Оларға газ қолданатын асханалар, тұрғын үйдегі газ қолданысынң артуы, ауа ылғалының төмендеуі(орталықтан жылу берілетін жағдайда), жұмсақ жиһаздарда және кілемдерде, тіпті құрылыс барысында қолданылатын материалдарда болатын әртүрлі аллергендер, басқа да факторлар жатады. Жоғарыда айтылып кеткеннің барлығы жаңа тұрғын үй құрылысында ғана ескеріліп қоймай, әрбір ұала тұрғынының да белсенділігін де талап етеді [5].
Агломерациялар пайда болуына дейінгі уақыттарда қалдықтардың мәселелері қоршаған ортаның, яғни жер мен судың арқасында оңай шешілетін. Шаруалар өз өнімдерін егін алқабынан қайта өңдеусіз, көліксіз, қаптамасыз, жарнамасыз пайдаланғандықтан қалдыққа қатысты мәселе жоқтың қасы болатын. Көкөніс қалдықтары келесі жылдың егіні үшін топыраққа тыңайтқыш ретінде берілетін болған. Қаладағы қозғалыс мүлдем басқа тұтыну құрылымын алып келді. Өнімдерді айырбастау басталғандықтан, ыңғайлы болуы үшін қаптамалар пайда болды [7].
Қазіргі кезеңде Нью-Йорк тұрғындары бір күннің өзінде 24000 т жуық материалды қалдық қоқыстарды тастап отырады. Бұл қоспа негізі әр түрлі қоқыстардан құралған: металдар, шыны контейнерлер, макулатуралар, пластик және тамақ қалдықтары кездеседі. Сонымен қатар бұл қосынды құрамында үлкен көлемді қауіпті қалдықтар құрайды: құрамында сынап бар батарейкалар, фосфор-карбонаты бар шамдар және улы химиялық тұрмыстық еріткіш заттар, бояулар және тағы басқа да заттар. Сан-Франциско қаласының көлеміндей қалада кішігірім бокситтің шахтасынан кем емес алюминий, үлкен көлемді мыс, және ауқымды мөлшердегі орманнан алатындай көп мөлшерде қағаз болуы мүмкін [5].
Жоғарыда атап кеткен ірі қалалардағы экологиялық мәселердің барлығын ескере отырып, Американың Mercer Human аналитикалық ұйымы 2012 жылдың қаңтар айында зерттеу жұмыстарын жүргізіп, әлемнің ең лас қалаларын анықтаған болатын. Бұл қалалардың барлығында өнеркәсіп орталықтары орналасқандықтан, қаланың экологиялық жағдайы өте нашар. Mercer Human компаниясының зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, қоршаған ортаның ластануы жер жүзінің миллиардтаған тұрғынының денсаулықтарына кері әсерін тигізіп, өз зиянын келтіреді.
1. Чернобыль, Украина
1986 жылдың 26 сәуірінде Чернобыль атом электр станциясында сынақ кезіндегі үлкен жарылыс салдарынан 30 адам қаза болып, 135 000 адам қауіпсіз аймаққа көшірілген. Бұл жарылыс салдарынан қала мен жақын аймақтарға кең көлемде радиация таралды. Чернобыль қаласындағы жарылыс - бүкіл әлемдегі ең үлкен ядерлық апат. Қаланың экологиялық ахуалы шамамен 5,5 миллион адамға залал келтірген.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: радиактивті йод, ауыр металлдар, уран, плутоний, стронций.
Қаланы зиянды заттардан тазарту жұмыстары әлі күнге дейін жүргізілуде.
2. Хайна, Доминикан Республикасы
Байос де Хайна деген атымен кеңінен танымал бұл аймақ табиғаты автомобиль аккумуляторын шығаратын зауыт қалдықтарынан нашарланған. Әсіресе, қорғасын өндіруден шыққан қалдықтар жергілікті тұрғындардың денсаулығы мен қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Хайна өңірінің тұрғындары қорғасынмен қатты уланғандықтан, сәбилер іштен кем туылып, үлкен кісілер психикалық ауруларға душар болады екен.
Қаланы ластайтын зиянды зат: қорғасын. Шамамен 85 000 адам зардап шеккен.
3. Кабве, Замбия
Замбия астанасы Лусака қаласының солтүстігінен 150 шақырым қашықтықта жатқан Кабве қаласы қазба байлықтармен кеңінен танымал. 1902 жылы бұл қалада қорғасын кен орны табылған. Қаланың ауыр металлдармен ластану деңгейі қажетті шамадан 4 есе көп. Қала тұрғындары бұлшықет атрофиясы мен созылмалы бүйрек ауруларына жиі шалдығады. Шамамен 250 000 адам ауыр металл қалдықтарымен уланған.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: қорғасын, кадмий
4. Линьфынь, Қытай
Қытайдың ең лас қаласы. Бұл өңірде көмір өндіріледі. Алайда, көмірдің жоғары сұранысқа ие болуы заңсыз шахталардың ашылуына жол берді. Зауыттардан шыққан қалдықтардың салдарынан жергілікті тұрғындар бронхит, өкпен қабыну, оба ауруларына жиі шалдығады. Дүниежүзілік денсаулық сақтай мекемесінің мәліметі бойынша, бұл өңір ауасындағы қос қышқылды күкірт мөлешір шамадан тыс. Шамамен 200 000 адам улы заттардан зардап шегеді.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: қорғасын, күл, көміртек, органикалық химикаттар.
5. Майлу-Суу, Қырғызстан
1948 жылы Майлу-Суу өзенінің аңғарында уран өндірумен айналыстаны кен орны жұмыс істей бастады. 1968 жылы Майлу-Суу қаласының маңындағы уран өндіретін екі комбинат жабылды. Алайда, бұл аймақта әлі күнге дейін радиоактивті қалдықтар сақталған. Сел, су көшкіні кезінде бұл қалдықтар басқа аймақтарға таралады. Бұл өңірдің тұрғындары онкологиялық ауруларға жиі шалдығады. Шамамен 23 000 адам улы заттардан зардап шегуде.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: ауыр металл, раидоактивті уран
6. Норильск, Ресей
Ресейдің ең лас қалаларының бірі. Бұл аймаққа жауған қар бірден қараяды, ал ауадағы күкірт мөлшері шамадан тыс. Норильск қаласында бір жылда 4 миллион тонна жез, кадмий, қорғасын, никель, мырыш, күшән, селен т.с.с металлдар балқытылады. Өндірістен шыққан қалдықтардың салдарынан 134 000 адам зардап шеккен.
7. Ранипет, Үндістан
Үндістанның Ранипет қаласы былғары зауыттарымен кеңінен танымал. Алайда, зауыттан шыққан натрий хроматы, хром сульфаты т.с.с химикалық қалдықтардың 1500000 тоннасы жер асты су арналарына құйылып, қоршаған ортаны ластайды. Бұл қалдықтардың салдарынан 3 500 000 адам уланған. Қаланы ластайтын зиянды заттар: химикалық қалдықтар
8. Рудная Пристань, Ресей
Бұл аймақта қауіпті қорғасын концентрациясы кеңінен таралған. Балалардың қанындағы қорғасын мөлшері шамадан 20 есе көп. Атмосфераға жыл сайын 85 тонна мырыш пен қорғасын бөлшектері таралады. Салдарынан 90 000 адам уланған.Қаланы ластайтын зиянды заттар: қорғасын, кадмий, сынап
1.2 Әдістеме
Б.з.д 500 жылдар шамасында Афинада алғаш қоқыстарды көшеге тастауға тыйым салу жайлы жарлық шыққан болатын, арнайы қоқыс тастайтын орын және қаладан қоқыстарды тастайтынын қадағалайтындар ұйымдастырылған.
Ауылды елді-мекендерде қазіргі уақытқа дейін қоқыстар әртүрлі сақтайтын орындарда жинақталып келген. Қалалы аймақтарда халықтың және өсуіне байланысты төңірегіндегі бос алаңдар көлемі кішірейіп, ал жағымсыз иістер, қоқыстарға келетін егеуқұйрықтар санының өсуі төзгісіз жағдай. Жекелеген қоқыс орындары арнайы қоқыс сақтайтын шұңғылдармен алмастырылған. АҚШ аумағындағы қалдықтарының 90%-ға жуығы әлі күнге дейін жинақталуда. Бірақ елдегі қоқыс жинайтын орындар тез толып қалады, соған байланысты жер асты суларының ластану қаупі қиындық тудыруы мүмкін. Бұл жайт елдегі көптеген елді-мекендердің тұрғындарын құдықтардың суын пайдаланудан бас тартуына тура келді. Осы қауіпті азайту мақсатында Чикаго билігі 1984 жылдың тамызында жарылу қаупі бар метанның құрылымын бақылап, орнын ауыстырмайынша, қоқыс жинайтын жаңа орындарды құруды кейінге қалдыруды жариялаған болатын.
Тіпті қарапайым қалдық көмудің өзі қымбатқа бағаланатын іс болып табылады. 1980-1987 жж. аралығында АҚШ - та 1 т қоқысты көму 20-90долларға дейін өскен. Қымбаттау тенденциясы қазіргі уақытта да сақталған.
Еуропаның халық тығыз орналасқан аудандарында қалдықтарды көму өте үлкен аймақты қажет ететін болғандықтан және жерасты суын ластау қаупі болғандықтан, қалдықтарды жағу әдісін пайдаланған.
Ең алғашқы қалдықты жағуға арналған пеш жүйелі түрде Англияның Нотингем қаласында 1874 жылы пайдаланылған болатын. Қалдықтың құрамына байланысты жағу әдісі қалдықтың көлемін 70-90%-ға азайтты, сол себепті бұл әдісті Атлант мұхитының екі жақ бөлігі де пайдаланды.
Халқы тығыз қоныстанған және айтарлықтай маңызы бар қалалар көп ұзамай эксперименттік пештерді өздеріне енгізді.қалдықтарды жаққандағы бөлінген жылуды электр энергиясын алуда пайдаланды, бірақ бұл жобалар көбіне кеткен шығынды қайтармайтын. Үлкен шығын кетіруге қалдықты арзан көму тәсілі болмағанда жол берілетін. Қалдықты жағуға арналған пештерді алған көптеген қалалар белгілі бір уақыт өткен соң ауа құрамының нашарлауынан пайдаланудан бас тартқан. Ал қалдықтарды көму бұл мәселе шешімінің оңтайлы тәсілінің бірі болып қалды.
Қалалық қалдықтарды қайта өңдеу проблеманы шешудің ең перспективалы әдісі болып отыр. Қайта өңдеудің дамуының мынадай негізгі бағыттарын атап көрсетсек болады: органикалық масса тыңайтқыш ретінде пайдаланса, қағаз қалдықтар жаңа қағаз алуға пайдаланады, ал металл сынықтары болса қайта балқыту орындарына жіберіледі. Қайта өңдеудегі негізгі мәселе қалдықтарды сұрыптау мен қайта өңдеудегі технологиялық процестерге талдау жасау болып табылады. Қалдықтарды қайта өңдеудің экономикалық орынды әдісі оларды пайдаға асырудың альтернативті тәсілдерінің құнына байланысты. Кез келген іс міндетті түрде табыс әкелу керек деген көзқарас болуына байланысты, ұзақ жылдар бойы қалдықтарды қайта өңдеу қызметінде біршама қиындықтар туындап келді. Бірақ қайта өңдеудің қалдықтар мәселесін шешудегі көму мен жағуға қарағанда салыстырмалы түрде нәтижелі екендігін және басқарма тарапынан көмекқаржыны аз талап ететіндігі ұмыт қалған болатын. Сонымен қатар бұл әдіс энергияны үнемдеуге және қоршаған ортаны сақтауға мүмкіндік береді. Қалдықтарды көму қалдықтардың мөлшерден асуына байланысты аумағы үнемі кеңейіп отырады, ал жағуға арналған пештер өте қымбат және қоршаған ортаға зиянды, сондықтан қалдықтарды қайта өңдеудің рөлі ұдайы өсіп отырады [1].
2014 жылы есеп бойынша Жер шарының жартысынан астам халқы қала тұрғыны болған, бұл көрсеткіш болашақта көбеюін тоқтатпайды. БҰҰ 2050 жылға жуық Жер шары халқының үштен екі бөлігі қалада тұратын болады деп болжаған. Қазақстанда 2014 жылдың 1 желтоқсанында республика халқының 55%-ы қала тұрғыны болған. Қала халқының және қала агломерацияларының санының өсуі олардың экологиялық жағдайының нашарлауына әкеп соғуы мүмкін. Ірі қалалардың экологиялық жағдайына өндіріс орындарының тастайтын шығындылары, пайдаланылған газдар және тұрмыстық қалдықтар әсер етуін жалғастырып келеді. Қазақстандық аудандарда бұл мәселе ұнамсыз жағдай ретінде қалуда және әзірге мәселе шешімі табылмаған. Биліктегілер ірі қалалардың экологиялық проблемаларын шешудің әлемдік практикасын, дамуының көпжылдық және әртүрлі жолдарын зерттеу үстінде.
1990 жылдың өзінде Еуропалық комиссия қалалық ортаның проблемалары жайлы Жасыл кітап жариялаған болатын. Сол кездің өзінде еуропалық қалалар ластанудың басты көздері ретінде аталған. 90-шы жылдарда Германияда қалдықтарды қайта өңдеу шындап қолға алынған болатын. Экономикалық қалпына келтіру заңы 1996 жылы қабылданған. Бұл заңдағы басты идея өнім шығарушыларды өз өнімдерін шығару сатысының өзінде болашақ қалдықты азайтуға міндеттеу болып табылды.
Мысал келтіретін болсақ, BMW компаниясы тұжырымдамасында қайта кәдеге жаратуды жобалау сатысының өзінде-ақ қосылған болатын. Автомобильдің бөлшектенген моделдері 95%-ға қайта пайдалануға болады. Материал түрлері бойынша бөлінген бөлшектері толығырақ ұсақталып, нығыздалып және балқытуға жіберіледі. Ұсақ пластик бөлшектері болса отын ретінде пайдалануға жіберіледі. Май, антифриз, бензин де қайта өңдеуге жіберіледі немесе ЖЭО-да отын ретінде пайдаланады. Бұзылған жарамды элементтерін қосалқы бөлік ретінде(әйнектер, есіктер, орындықтар) жаңаларға қарағанда еке есе арзанға сатылып отырады.
Қалдықтарды екінші қайтара өңдеп, пайдаланудан Еуропа елдерінің арасында Швеция лидер болып есептеледі. Қалдықтардың 98,6% -ы қайта өңдеуге және электр энергиясын өңдеуге пайдаланады. Швецияда қалдықтарды қайта қалпына келтіруге арналған 57 өнеркәсіп орны және жылу және электроэнергия саласында қалдықты пайдалануға бағытталған 31 зауыт жұмыс жасайды. 15 жылдың ішінде полигондарға қалдықтардың келіп түсуі 1,4%-ға азайған. Қалдықтарды пайдалану арқылы алынатын энергия көлемі 48,4%-ға өскен. Полигонға келіп түсетін қалдықтар жылу және электр энергиясын алу үшін жағылған қалдықтардың күлі болып табылады.
Дания мемлекетінің ірі төрт қаласында (Копенгаген, Ольборг, Оденсе және Орхус) 2011 жылдың 1 қарашасынан бастап көліктердің кіруін шектеген. Жүк машиналары мен автобустарда даниялық экологиялық белгі болуы шарт.
2008 жылдан бастап Лондон қаласында(Ұлыбритания) қалаға кіруді шектеу және көгалдандыру бағдарламасы жұмыс жасайды. Сонымен қатар, қаланың орталық бөлігінде ауаны ластайтын транспорт құралдарына ақылы кіру ұйымдастырылған. Лондонның орталығына кіру үшін күнделікті 7:00 ден 18:00ге дейінгі уақыт аралығында 10 фунтты құрайды, егер де төлемеген жағдайда 130 фунт айыппұл міндеттеледі. Төлем төлеуден босатылғандарға іштен жанатын двигателді, Еуро5 стандартына сай немесе жоғары жасыл автомобильдер жатады. Электромобильдер және гибридтер де төлемнен босатылған. Егер де транспорттың газ шығарындылары қалыпты жағдайға сәйкес келмесе, жүргізушілеріне айыппұл салынады. Мысалы, шағын пішінді жүк машинасына салынатын бір күндік айыппұл 100 фунтты құраса, ал ауыр жүк машиналарына немесе автобусқа салынатын бір күндік айыппұл 200 фунтты құрайды. Машина иелері ескірген транспорт құралдарын ауыстырады не болмаса газға көшіреді. Осы тәріздес шектеулерді Еуропаның көптеген елдерінен кездестіруге болады. Данияны балама энергетикадан еуропа елдері арасында лидер екендігін атап өткен жөн. Жалпы электр энергиясының 43%-н жел энергиясынан алады. Соңғы 5 жылда бұл көрсеткішті 55%-ға жеткізу көзделген.
АҚШ. 2014 жылы АҚШ-та күн және жел энергиясының құны көмір және газды жағу арқылы алынатын энергиясымен теңесті. Бұл екі түрлі энергия көздерінің теңесуіне жеткен алғашқы мемлекет. Көпшілігінде бқл жағдай мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек қаржы есебінен мүмкін болады. Америкада жаңа қоқысқа арнлаған орындарды ұйымдастыруға тыйым салынған. Қалдықтарды қайта өңдеу және екінші рет апайдалану жағу мен көмуге қарағанда үш есе арзанға түседі. сонымен қоса, көптеген штаттарда қалдықтарға байланысты заң енгізілген, яғни штат құрамындағы округтер өз территориясындағы қалдықтардыі біршама бөлігін қайтиа өңдеуге енгізу қажет. Олай жасамаған жағдайда штат тарапынан округті қаржыландырудан айырылып қалу қаупі туындайды. Дегенмен миллионер қалаларында шығынды газдардың үлкен мөлшерде екені белгілі. Мысалға келтірсек, Атланта қаласында жылыжай газдарының испандық Барселонаға қарағанда есе көптігі дәлелденген.
Жапония. Қазіргі уақытта экологиялық таза технология жасап шығарудан Жапония әлемдік лидерлердің бірі. XXI ғасырдың бірінші онжылдығында Жапонияның үлесіне гибридті двигателдер мен электр энергиясымен жүретін автомобилдердің 40%-ы, энергия тиімділігін арттыратын ғимараттар мен жарықтандыру аясының 33%-ы, энергия жаңғырту саласындағы 10% тиесілі болған. Бқл таңғаларлықтай жағдай емес, себебі шағын Жапония территориясын халық тығыз орналасқан агломерациялар алып жатыр. Елде қоршаған орта мәселелерін басқарумен айналысатын табиғат қорғау органдарының жүйесі құрылған. Соның арқасында машина жасау күрделеніп, тазалауға арналған жабдықтар мен қоршаған ортаны бақылауға арналған құрал-жабдықтар шығаратын бөлімі дамыды. Сонымен қатар, Жапония әлемдегі атмосфера ластануына байланысты қатаң ережелерді ұстанатын елдердің бірі, бұл бағытта басқа мемлекеттермен салыстырғанда 2-3 есе басымдыққа ие. Табиғат ресурстарына арналған төлемдер, күкірт тастаған адамдарға салық, безин пайдаланушыларға салық, қала орталығынан жер сатып алушыға жоғары салық және тағы да басқа салықтар енгізілген. Ірі қалалардағы экологиялық проблемаларды шешудің маңызды бір жолы - гибридті автомобилдерді дамыту болып табылады. Honda және Toyota маркаларындағы шығарылатын автомобилдер отын үнемділігіне және шығарындылары төмен болып келеді.
Тұрақты дамудың жекелеген жоспарлары Жапонияның экоқалалары атты мемлекеттік жоба аясында жасалынған. Олар үш басты принциптен тұрады: нөлдік эмиссия концепциясы (СО2), 3R принципі, яғни қалдықтарды қайта өңдеу және халықтың салауатты өмір салтын ұстануы: жасыл маркетинг, тұтыну мөлшерін төмендету, экологиялық таза өнімдерден хабардар болу.
Қытай. Қытайда өнеркәсіп салаларының өте жылдамдықпен дамуына байланысты экологиялық жағдайын айтпау мүмкін емес. Өнеркәсіп орындарының тастайтын шығындылары ауа мен суды ластаса, ағаштарды кесу мен химиялық тыңайтулар топырақ эрозиясына, үлкен аумақтардың шөлденуіне алып келеді. Ластаушы факторларға қарамастан, Қытай билік басшылығы экологиялық мәселелерді шешуге асығар емес. Бірақ Қытай елінде балама энергетиканы белсенді түрде енгізуде. Инвестицияның негізгі бөлігі күн энергиясын дамытуға бағытталған. Қытай қалаларында көптеген үйлер күн батареялары мен су жылытуға арналған күн коллекторларымен жабдықталған. Мысалы, Баодин қаласында (Хейбей провинциясы) ғимараттардың 80%-дан астамы күн коллекторларын пайдаланады. Қаланың ішінде күн батареялары орнатылмаған ғимараттың шатырын табу қиын. Егер дамыған елдерді мысал ретінде алып қарайтын болсақ, қоршаған ортаны мегаполистердегі зиянды әсерлерден сақтайтын әдістері жалпы бір-біріне ұқсас: балама энергия көздерін дамыту; қалдықтарды қайта өңдеу және екінші рет пайдалануды жүзеге асыру; жеңіл және ауыр өнеркәсіпке арналған құқықтық база орнату.
Бұлардың ішінде ең шешуші фактор - бұл елдердің, қалалардың халқы экологиялық қауіпсіз қалада өмір сүргісі келетіндігінде [2].
Қалалардағы экологиялық проблемаларды шешудің жолдары. Экополистер. Қалалардың өсуі қазіргі заманның шарасыз құбылысы болғандықтан, адамзат қалалық өркендеудің қоршаған орта мен адам денсаулығына әсерін азайту шараларын іздестіруі қажет.
Бұл проблеманы шешудің негізгі жолдары: қалалық ортаны құру арқылы көгалдандыру немесе қала елді - мекендерінің шекарасындағы табиғи немесе жасанды экожүйелерді(ботаникалық бақтар, парктер, шағын бақтар) сақтап қалу болып отыр.
Қалалық тұрғын үйлер, ғимараттар мен табиғи ландшафттар үйлесім тапқан елді-мекендер қазіргі уақытта экополис немесе экосити деген атауға ие. Қалалық құрылыстарда экологиялық архитектура терминін жиі қолданады. Қала территориясындағы құрылатын тұрғын үй құрылыстарында адамның әлеуметтік-экологиялық қажеттіліктерін жоғары дәрежеде қарастырады: табиғатқа жақындығы, бірсарынды кеңістіктен босауы.
Экологиялық қала құрылысы жұмыстары, яғни қаладағы экологиялық кеңістіктің ұлғаюы жаға территорияларды игеру есебінен жүргізілмейтіндігі қызықты жайт. Экологиялық қала орындарында жер асты орындарында тұрғын емес(коммуналдық-тұрмыстық және басқа) үй-жайларды көшіру, тұрғын үйлерді дербес энергиямен қамтамасыз ету, жасыл қабырғалардың және үйлердің шатырларында аспалы бақтарды орнату сияқты іс-шаралар жүзеге асырылады.
Адамның табиғи ортаға жақындауының тағы бір жолы - қала маңындағы территорияларды кеңейту және оларды экополис типінде құру. Ірі қалалар маңына мекендер транспорттық жолдар мен байланыстың қарқынды дамуының арқасында кеңінен таралады. АҚШ-та 50%-дан астам қала тұрғындарының қала маңындағы үйлерге ие.
Бірақ бұл қаланы көгалдандырудың экстенсивті жолы екендігін ұмытпаған жөн. Ол бір жағынан теріс салдарға да ие. Қала маңындағы құрылыс, тұрғын үйдің көбеюі экологиялық проблемаларды шешпей, ушықтыруы мүмкін. Сонымен қатар коттедж үйлердің қала маңына салына бастауы жерлердің берілуімен байланысты және бұл жағдай табиғи экожүйелердің бұзылуына алып келуі ықтимал. Қала маңындағы құрылыс сөзсіз үлкен кеңістіктерде жолдар төсеу, су құбырлары, канализация және басқа да байланыстардың орнауы жүзеге асады.
Салыстырмалы түрде бүгінгі таңда еліміздегі жағдайды алып қарайтын болсақ, халықтың жартысынан астамы қалада өмір сүреді , қаланың даму тенденциясының жаңа бағытын көрсетіп, яғни еліміздің ірі қалаларының маңында аудандардың көбеюіне байланысты.
Тығыздық функциясы жоғары облыс әрбір қаланың орналасқан орнының орталығын айқындайды. Қаланың біршама дамыған аудандары ( қаланың орталық бөлігінде орнасласқан) әртүрлі функциялар мен жоғарғы тығыздықпен,әлеуметтік-мәдени нысандар мен халықтың өмір сүруін қолдайтын орталықтармен ерекшеленеді. Керісінше қаланың перифериялық аудандарында әлеуметтік-мәдени нысандар жеткіліксіз. Халықтың өмір сүр сапасын қолдау үшін ірі қалалар мен ірі магистральдарға жататын аудандарда сервистік қызмет көрсететін ғимараттар мен жабдықтар пайдаланылады. Посткеңестік даму үлгісіндегі елдерге тән негізгі белгілер: қала мен халық санының өсуі, пайдаланылатын көліктің санының артуы, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жіктелуі; қалалардағы жағдайды жақсарту қалалық даму үлгісінің бағалы формасы болып есептеледі. Ол ең бірінші урбанизацияның жағымсыз әсерлерінен арылуға, одан кейін қоршаған ортаға тигізетін техногендік әсері мен қалалық өңірлердегі табиғи ресурстарды сақтауға бағытталған.
Қазақстанның ірі қалаларының негізгі мәселесі экономика, әлеуметтік қорғау, тұрғын үй- коммуналдық шаруашылық,экология және қала модернизациясының инфрақұрылымы төңірегінде шоғырланған.
Экологиялық мәселелерге:Көптеген ірі қалаларда түрлі ауыр және жеңіл өнеркәсіп орталықтары орналасқандықтан, тұрғындар денсаулығына жағымсыз әсер етеді. Еліміздің ірі қалаларында қалалық көліктің жылдық өсу темпі өте жоғары, олар қала экологиясына жағымсыз әсер етеді ( мысалы, 2012 жылы Қазақстанда автомобиль өсімі 60% ) құрады.
Сурет 1 - Қалалардағы атмосфераның ластану деңгейі [31].
2014жылы Қазақстанда 4,3 млн көлік тіркелсе, олардың ішінде алғашқы үштікке жоғары көрсеткішпен Алматы - 503 911, Оңтүстік Қазақстан облысы - 382 421 және Шығыс Қазақстан облысы - 328 869 кірді. Күн сайын Алматыдан 200 000 машина қала сыртына шығады. Жергілікті билік өкілдері бұл экологиялық мәселені шешуде дәрменсіз, себебі бұл міндет өте қымбат тұрады, ірі өнеркәсіп нысандарының жаңаруы, жаңа жолдардың салынуы, шеберлік пен біліктіліктің жоғары деңгейінің болуы, сондай-ақ жергілікті бюджетке көп қаржы бөлінуін талап етеді.
Алматы облысында экологиялық проблемалар табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен пайда болып, өзекті мәселерге айналып отыр(2.1 тарауда қарастырылған).[24].
II АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін факторларына талдау жасау
Алматы облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км2. Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1692,9 мың адам. Әкімшілік орталығы -- Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.
Облыс күрделі географиялық сипатқа және алуантүрлі жер бедеріне ие.Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы -- Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ІРІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Теория ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Әдістеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
II АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін факторларына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Алматы қаласы аумағындағы тұрмыстық қалдықтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...31
III АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДА ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Алматы қаласындағы тұрмыстық қалдықтарды өңдеу орталықтары ... ... ... 38
3.2 Тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару жүйесін жаңғыртудың 2014 - 2050 жылдарға арналған бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Ірі қалалардағы экологиялық проблемалармен, оларға әсер ететін факторлар және оларды шешу жолдарымен танысу. Еліміздің әр аймақтары мен ірі қалалары, соның ішінде Алматы облысы мен Алматы қаласындағы экологиялық мәселелерді тереңірек қарастыру. Экологиялық проблемалардың ішіндегі өзектілерінің бірі - тұрмыстық қатты қалдықтарды өңдеудің жаңа әдіс - тәсілдерімен танысу, олардың өңдеуден кейінгі жаңадан алынатын өнім түрлерін қарастыру. Іс жүзінде Қазақстан қалдықтарды басқарудың кешенді жүйесін жаңадан түзуі қажет, өйткені, шын мәнінде, ұйымдық және құқықтық шеңберлер жоқ. Қалдықтарды ұтымды пайдалануға арналған нормалар жеткіліксіз, ал неғұрлым кешенді жүйені құру мен оның жұмыс істеуі үшін жауапкершілік бөлінбеген. Инфрақұрылымның дамуы мен жұмыс істеуін орнықты қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін қаражат жоқ.
Алматы қаласы аумағында өндіріс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс істеудің негізгі принциптері мынадай:
1) қалдықтардың пайда болуын азайту және олардың қауіптілік деңгейін төмендету;
2) қалдықтарды жинау және қайтара өңдеуге дайындау кезінде бөлу, іріктеу;
3) қалдықтарды жою алдында қайтара өңдеуден өткізу басымдығы;
4)қалдықтарды көму алдында жою басымдығы;
5) қалдығы төмен және қалдықсыз технологияларды жүзеге асыру мақсатында жаңа ғылыми - техникалық жетістіктерді пайдалану;
6) заңды және жеке тұлғаларға қайталама ресурстарға жататын, қалдықтарды іріктеп жинауға және оларды арнайы мамандандырылған кәсіпорындардың қайталама шикізатқа өңдеуге жауапкершіліктерін жүктеу;
7) қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу және одан түскен қаржыларды табиғатты қорғау шараларына бағыттау;
8) қалдықтардың көлемін азайту және оларды шаруашылық айналымға тарту мақсатында қалдықтармен жұмыс істеу саласында қызметтерді экономикалық реттеудің (экономикалық сүйемелдеудің) әдістерін пайдалану;
9) қалдықтардың көлемін азайту мақсатында материалдық-шикізат ресурстарын кешенді түрде қайта өңдеу;
10) қалдықтармен жұмыс істеу саласында қызметтерді экономикалық сүйемелдеу;
11) қалдықтармен жұмыс істеу саласындағы ақпараттардың қол жетімдігі;
12) Алматы қаласының тұрақты дамуын қамтамасыз ету мақсатында экологиялық және экономикалық мүдделердің ғылыми негізделген, біріккен әрекеті.
Қалдықтармен жұмыс істеудің мақсаттары мен негізгі принциптеріне сәйкес жұмыс істеудің әдіс-тәсілін таңдау кезінде қайталама ресурстарды іздеуде қалдықтарды көбірек пайдалануды ескере отырып, қоршаған ортаға неғұрлым аз экологиялық залал келтірілуін қамтамасыз ететін әдіс - тәсілдерге жол берілетін болады.
Қалдықтармен жұмыс істеудің басымдық берілетін әдістері төмендегідей:
1) қайталама ресурстарды кәдеге жарату бойынша қалдығы төмен және қалдықсыз технологияларды пайдалана отырып қалдықтарды қайта өңдеу;
2)қалдықтарды қайтадан пайдалану үшін (технологиялық мен экономикалық мүмкіндіктері болған жағдайда) түрлендіру;
3)жылу арқылы, физикалық, химиялық және биологиялық залалсыздандыру;
4) көму.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Алматы облысының экологиялық проблемаларын, тұрмыстық қатты қалдықтармен ластануын қарастыру және осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
oo Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі факторлары анықтау;
oo Алматы қаласындағы тұрмыстық қалдықтармен жұмыс жасайтын кәсіпорындармен танысу;
oo Алматы қаласын ластайтын тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару және қайта өңдеуге арналған бағдарламаларды қарастыру;
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Бұл жұмыстың практикалық маңызы зор. Болашағы бар, еліміз үшін енді қалыптасып келе жатқан саламен, яғни тұрмыстық қатты қалдықтарды өңдеумен халықты таныстыруға септігін тигізеді. Халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға аз да болса өз үлесімізді қосуға тиіспіз, сондықтан бұл дипломдық жұмысты экологиялық форумдарда, конференцияларда, халықтың экологиялық сауатын ашуға бағытталған іс - шараларда қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. 7 кесте, 5 сурет бар.
I ТАРАУ. ІРІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Теория
Қалалық орта - күрделі, негізгі түсінік. Бұл ортаның ерекшелігі мен өзгешеліктерін үйрену қаланы сол жағдайындағы мәнін ұғуға жол ашады.Урбандалу, бір жағынан халықтың тұрмыс - тіршілігін жақсартса, екінші жағынан - табиғи жүйені жасандыға ығыстыруға, қоршаған ортаның ластануына, адам ағзасына химиялық, физикалық және психологиялық күштің ұлғаюына алып келеді.
Мегаполис қоршаған ортаның барлық компоненттерін - атмосфераның, өсімдіктің, топырақтың, рельеф, жер асты суларының, грунт және тіпті климаттың өзгертеді. Мегаполис түптің түбінде қоғамның таптық сипатын көрсетеді, яғни оның қайшылықтары, кемшіліктері және ақаулары.
Мегаполистер саясаттың және мәдени өмірдің орталықтары болып табылады. Олар құл иеленушілік уақыттарында пайда бола бастап, феодализм және капитализмде дамыған болатын. Халықтың мегаполистерде шоғырлану процесі жалпы халық санының жылдам өсуін тездетеді. БҰҰ-ң мәліметі бойынша, дүние жүзінде қала халқы саны жылына 4% - ға көбейеді. Мегаполистердің пайда болуы Жердегі үлкен аудандардың өздігінен пайда болуын білдіреді. Бұл жағдайдан ауа және су бассейндері, жасыл алқаптары зардап шегеді, транспорт жолдарының бұрмалануы және басқа қатынастарда қолайсыздықтар туындауына себепші болуы мүмкін. Көптеген қалалар кеңейіп үлкейгендігі соншалық құрлыққа сыймай, теңізге қарай жылжиды. Қаладағы халықтың шоғырлану процесі шарасыз, бірақ қаланың құрылымы, оның индустриясы, қала жасаушы факторы қаланың тарихи орны мен адамдардың тұрмыстық деңгейін көтеруде қарама - қайшылықтар пайда болады [3].
Қазіргі заманғы ірі қалалар, әсіресе мегаполистердің өте жылдамдықпен көлемін ұлғайтуы, құрамына тұрғын үйлерді, көпсалалы ғылыми және қоғамдық мекемелерді, өндірістік кәсіпорындар мен транспорт объектілерін біріктіре отырып, ұлғаяды, кеңейеді де өзара бірігіп, тығыздалып Жердің тірі табиғатына қауіп төндіреді. Адамзат өзінің тіршілік әрекетінде әрқилы экологиялық жүйелерге ықпал етеді. Мысалға келтірсек, батпақты жердің құрғауы, ормандардың кесілуін, озон қабатының жұқаруы, өзен ағысының бағытының өзгеруі, қоқыстарды қоршаған ортаға тастау сияқты қауіпті ықпалдары бар. Бұл әрекетімен адамзаттың өзі тұрақты жүйедегі күрделенген байланыстарды бұзып, оған тұрақсыздық , анығырақ айтқанда экологиялық апатқа алып келуі мүмкін. Өзінде жекелеген табиғи жағдайларымен және белгілі бір шаруашылыққа игерілген әр ірі аумақ экологиялық тұрғыдан қадағалауды талап етеді.
Аумақтық экологиялық анализдің маңыздылығы оның нәтижесі үлкен мәнге ие (аумақтың мәні мемлекеттің, континенттің немесе планетаның проблемасына қарағанда адамдарға жақын).
Қалалардың, соның ішінде өте ірілерінің экологиялық проблемаларының туындау себебі белгілі бір территорияға салыстырмалы түрде тығыз халықтың, транспорт және өндіріс кәсіпорындары, антропогендік ландшафттардың орналасуы, экологиялық тепе - теңдіктен алыстауына байланысты. Қазіргі уақытта дүние жүзі халқының өсу қарқыны ғаламшардың 40%-ға жуық халқын қамтып отырған қала халқының өсуіне қарағанда 1,5-2,0 есеге төмен. 1939-1979 жж. аралығында ірі қалалар халқы 4 есеге арттса, орта қалаларда-3 есеге, кішігірім қалаларда - 2 есеге артқан. Көптеген елдерде әлеуметттік-экономикалық ахуал урбандалу процесін басқара алмауға әкелді. Жекелеген елдерде қала халқының үлес салмағы: Аргентина - 83, Уругвай - 82, Австралия - 75,АҚШ - 80,Жапония - 76, Германия - 90, Швеция - 83. Ірі миллионер қалаларға қарағанда қалалық агломерациялар мен қала маңындағы елді-мекендер тез өсуде. Оларға АҚШ-тағы Вашингтон - Бостон және Лос-Анджелес - Сан-Франциско, Германиядағы Рур қаласы; ТМД аумағындағы Мәскеу, Донбасс және Кузбасс қалалары жатады.
Зат және энергия айналымы қалаларда елді-мекендерге қарағанда едәуір жоғары жүреді. Жердегі энергия ағынының орташа тығыздығы - 180 Втм2, ондағы антропогендік энергия үлесі - 0,1 Втм2 құрайды. Қалаларда бұл энергия 30-40 кейде тіпті 150 Втм2 (Манхэттен) дейін жетуі мүмкін. Ірі қалалардың атмосферасының құрамында 10 есе көп аэрозол және 25 есе көп газдар болады. Бұл көрсеткіштегі 60-70 % газбен ластануды автокөлік транспортынан болып отыр. Атмосфераның өздігінен тазалануына жел жылдамдығы мен күн радиациясының 10-20%-ға төмендегені кедергі болады. Қалада ауылдық аймақтарға қарағанда 1 адамға шаққанда 10 есе көп су пайдаланады, ал сутоғандарының ластануы апаттық мөлшерге жетуде. Соның салдарынан барлық дерлік ірі қалаларда ауыз су проблемасын бастан кешіріп отыр. Су сақталатын орындар да үздіксіз құдықтар мен скважиналар арқылы пайдалану нәтижесінде айтарлықтай ластанған [4].
Қалалық территорияда топырақ жамылғысының беткі қабаттары да өзгеріске ұшырайды. Үлкен алаңдарда, квартал мен магистральдарда топырақ беткі қабаты физикалық жойылады, ал рекреациялық зоналарда - парктерде, шағын бақтарда, аулаларда жойылуға жақын, яғни тұрмыстық қалдықтармен, атмосферадағы зиянды қалдықтармен, ауыр металдармен ластанады.
Қалалардың өсімдік жамылғысы әдетте толық мәдени отырғызылған орныдарымен таныстырылады: парктермен, шағын бақшалармен, газондармен, гүлзар және аллеяларымен. Антропогендік фитоценоздар құрылымы табиғи өсімдіктердің зоналық және аймақтық типтеріне сәйкес келмейді. Сол себепті қалалардағы жасыл көшеттерді отырғызып, одан әрі дамыту жасанды жағдайлар арқылы және үнемі адамның қадағалауымен жүзеге асады. Ал көпжылдық өсімдіктерді қалаларда өсіру үшін көп күтім қажет етеді.
Мегаполистердегі тағы бір маңызды экологиялық проблемалардың бірі атмосфераның ластануы. Бұл мәселені туындатушы ластаушы заттар қалада жүздеп, оларды рұқсат етілген шамадан тыс пайдалану атмосфераның ластануына әкеп соғады. Сонымен қатар, қалада бір уақыттың ішінде көптеген ауа ластаушы заттардың әсері бірігіп, зияндығы едәуір артуы мүмкін.
Қаланың көлемі ұлғайса, атмосферадағы оны ластайтын заттардың концентрациясы да өсе береді деген пікір кеңінен таралған, алайда шындығына келгенде ластағыш заттардың қаланың барлық аумағындағы орташа концентрациясын, халқы 100 мың адамнан асатын көпфункциялы қалаларда есептесек, онда қаланың көлемі де ұлғаймайды. Бұл құбылысты біз біруақытта тасталған қоқыстардың ұлғаюымен, пропорционалды түрде өсетін халық санымен және қалалық құрылыстардың аумағының көбеюімен түсіндіріледі. 500 мыңдық халқы бар қалалардың аумағы ұлғайса, түрлі аудандарында ластану концентрациясының дифференцияциясы да өсе береді. Перифериялы аудандардағы ластану деңгейі жоғары емес, ол өнеркәсіптің өндірістік зоналарында және орталық аудандарда лезде жоғарылайды. Соңғыларында өндірістік өнеркәсіптер болмаса да, атмосферадағы жоғары концентрациялы ауа ластаушылары байқалады. Бұл осы аудандардағы автөкөлік жүйесінің тығыз қозғалысымен, түсіндіріледі. Орталық аудандарда атмосфералық ауа перифериялық ауданға қарағанда бірнеше градусқа жоғары,- ол өз кезегінде қаланың орталық төбелерінде ауа ағындарының пайда болуына алып келеді, олар өнеркәсіпті ауданнан лас ауаны сіңіріп, жақын орналасқан периферияға жөнелтеді. Қазіргі кезде ауа бассейндерін қорғау ауданы өздерінің үлкен үміттерін өнеркәсіптің толығымен газбен жұмыс істеп жәнеотын-энергетика кешешіне көшуімен байланыстырып отыр. Алайда газ эффектісін асыра сілтеуге де болмайды. Қатты отыннан газға өту, құрамында күкірті бар қоқыстардың көлемінің азаюына алып келсе, бір жағынан азоттың улы қалдықтарының көлемін ұлғайтады. Осы сияқты ұқсас жағдай көміртегі монооксидінің қалдықтары қысқарған кезде де орын алады. Жану режимін қадағалай отырып, көміртегі монооксидінің қалдықтарының санын азайтсақ та, температура жоғарылаған сайын азот атмосферасының тотығуы, азоттың тотығуының көлемінің ұлғаюы орын алады. Ауа бассейнін стационарлы ластаушы көздеріне қарағанда автокөлікпен ластау қашық емес биіктікте орналасып, әрқашан жергілікті сипатта болады.
Осы сияқты автокөлік транспортынан тыс орналасқан ластану концентрациялары көлік магистралынан алыстаған сайын азая береді, үлкен кедергілерге ұшыраса ( мысалы, жабық үй алаңдары) одан 10 есе тез азаяды.
Стационарлы ластау көздеріне қарағанда автокөлікпен ластаушылар әлдеқаййда улы болып келеді. Азот тотықтырғышы, көміртегі монооксиді және күйелермен (дизельді көліктерде) жүретін автомобильдер қоршаған ортаға құрамында 200-ге тарта улы заттары мен қоспаларды шығарады.
Болашақта ірі мегаполистердің ауа бассейндерінің автомобильді көлікпен ластануы қауіпті қатер төндіреді.Бұл ең бірінші қазіргі уақытта осы мәселенің түбегейлі шешімінің жоқтығымен түсіндіріледі.
Қоршаған ортаның автокөлікпен ластануы және оны шешу жолдарына қысқаша тоқталайық. Қала халқының денсаулығының өзгерісі мегаполистің экологиялық жадайының ғана көрсеткіші ғана емес, сондай-ақ ол қоршаған ортаның жағдайын жақсартатын маңызды әлеуметтік-экономикалық құбылыс болып табылады. Осыған орай қала халқының денсаулығы тек қана биологиялық жағдайларға емес, экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайлармен де тығыз байланысты.
Негізінде қалалықтардың денсаулығына көптеген факторлар әсер етеді. Қалалық өмірдің көрінісі-гиподинамия, жоғары жүйке жүктемесі, көлік кептелісі, ең басты себеп- қоршаған ортаның ластануы. Бұған мысал ретінде мегаполистің түрлі аудандарындағы халықтың түрлі ауруларға шалдығуы дәлел. Қоршаған ортаның қала халқына тигізетін жағымсыз әсерлерін қалалықтардың денсаулықтарының ауыл халқының денсаулығынан нашар екендігінен білуге болады. Мамандардың пікірі бойынша қоршаған ортаның шектен тыс ластануы халықтың өлім-жітімінің өсуіне және түрлі аурулардың саныныі артуына алып келеді. Кестеде адамның қоршаған ортаның ластануының әсерінен ұшыраған ауруларының тізімі көрсетілген.
Атмосфералық ластану кезінде ең бірінші тыныс алу жүйелері зақымданады. Ағзаның улануы өкпенің альвеолары арқылы жүреді, олардың ауданы 100м2 құрайды.Газалмасу процесінде улаушы заттар қанға түседі. Бөлшек секілді қатты өлшемдегі заттар тыныс жолының басқа жолдарына тұрақтайды. Адамның щаруашылық әрекеті, тұрғын үйлердің салынуы, шекті мөлшердегі жасыл желектердің саны өз кезегінде ірі қалаларда өзінің шағынклиматының қалыптасып,экологиялық сипатының нашарлауына алып келеді. Желсіз күндері ірі қалалардың 100-150 м биіктік үстінде температуралық инверсия орнауы мүмкін, ол ластанған ауа массаларын қала территориясының үстінде ұстап тұрады.Тас, кірпіш және темір жабдықтар мен жылу қалдықтарының қызуы - қаланың орталық аудандарының жылуына алып келеді[2].
Жаңа тұрғын үй кешендерінде орын алатын жағымсыз жел режимдері туралы айта кету керек. Бәріміз білетіндей атмосфералық қысымның төмендеуі жүрек-қан тамыр жүйесімен ауыратын адамдарға жағымсыз әсер етеді. Осы кезекте көптеген жаңадан құрылған аудандарда кварталдардың дұрыс жоспарланбағаны ссебепті жергілікті жерде атмосфералық қысымның төмендеуі байқалады. Мысалы, екі үлкен үйдің арасындағы желдің бағыттары емес, жел ағыдарының бағыттары тез ұлғаюы мүмкін.Аэродинамиканың заңына сәйкес бұл аймақта жергілікті қысымның төмендеуі байқалады ( 10 миллибарға дейін). Осы іспетті бірсарынды қысымның таралуы екі үй арасындағы 15-20м қашықтықта жүреді. Осыған ұқсас, бірақ нақты бақыланған көріністі ғимараттың жоғарғы қабаттарынан байқауға болады. Осы аймақ жүрек-қан тамырлар жүйесімен ауыратын адамдарға жағымсыз әсер тетеді деп айтқанымыз артық болады. Осы мәселенің шешімі жаңадан құрылған аудандардағы кварталды дұрыс рационалды жоспарлап, жел режимін нормаға келтіріп қана шешуге болады.
Қалаларда жас көшеттердің болуы жақсы экологиялық фактордың бірі. Жас көшеттер белсенді түрде атмосфераны тазалайды, ауаны реттейді, шуылдың деңгейін төмендетеді, қолайсыз жел түзілуіне кедергі болады, одан басқа, қаладағы жасыл өсімдіктер адамның эмоциялық жағдайына оң әсерін береді. Ол үшін жас көшеттер адмдардың тұратын орнына максималды түрде жақын орналасуы қажет, сонда ғана оларды қалыпты экологиялық көмек ретінде қолдана алады.
Қалалардағы экологиялық жағдайды қалыптастыратын негізгі факторларды қарастыра отырып, адам экологиясына қатысты тағы бір проблеманы қарастыруға болады. Қаланың қоршаған ортасын қалыптастыратын факторларды жоғарыда атап кеттік, сонымен қатар ірі қаланың ересек тұрғыны жұмыс күндері уақытының басым бөлігін - 9 сағатын шектелген кеңістікте өткізеді. Жұмыста, 10-12 - үйінде және 1 сағаттан кем емес транспортта, дүкендерде және тағы басқа қоғамдық орталарда , бұл рет бойынша қаланың қоршаған ортамен 2-3 сағат көлемінде ғана байланыс болады. Бұл факт өндіріс пен тұрңын үйлерге экологиялық сипаттамасына аса мән беру керектігіне назар аудартады [3].
Шектелген кеңістіктердегі қолайлы жағдайлар, яғни ауаны тазартып отыратын құрылғы және шуылдың азайтылуы адамдарға қалалық ортаның теріс әсерін едәуір азайту мүмкіншілігіне ие болуы ықтимал, бірақ мұндай іс-шараларға біршама материалдық шығын кететіні белгілі. Бұл сұрақтың шешіміне қазіргі уақытта айтарлықтай көңіл бөлінбейді.Тіпті жаңадан салынып жатқан тұрғын үйлерде ауа тазартқыштар мен кондиционерлердің орналастырылу мүмкіндіктері жобаларда қарастырылмаған. Тұрғын үйлердің ішінде оның сапасына әсер ететін тағы басқа да азды-кем факторлар бар. Оларға газ қолданатын асханалар, тұрғын үйдегі газ қолданысынң артуы, ауа ылғалының төмендеуі(орталықтан жылу берілетін жағдайда), жұмсақ жиһаздарда және кілемдерде, тіпті құрылыс барысында қолданылатын материалдарда болатын әртүрлі аллергендер, басқа да факторлар жатады. Жоғарыда айтылып кеткеннің барлығы жаңа тұрғын үй құрылысында ғана ескеріліп қоймай, әрбір ұала тұрғынының да белсенділігін де талап етеді [5].
Агломерациялар пайда болуына дейінгі уақыттарда қалдықтардың мәселелері қоршаған ортаның, яғни жер мен судың арқасында оңай шешілетін. Шаруалар өз өнімдерін егін алқабынан қайта өңдеусіз, көліксіз, қаптамасыз, жарнамасыз пайдаланғандықтан қалдыққа қатысты мәселе жоқтың қасы болатын. Көкөніс қалдықтары келесі жылдың егіні үшін топыраққа тыңайтқыш ретінде берілетін болған. Қаладағы қозғалыс мүлдем басқа тұтыну құрылымын алып келді. Өнімдерді айырбастау басталғандықтан, ыңғайлы болуы үшін қаптамалар пайда болды [7].
Қазіргі кезеңде Нью-Йорк тұрғындары бір күннің өзінде 24000 т жуық материалды қалдық қоқыстарды тастап отырады. Бұл қоспа негізі әр түрлі қоқыстардан құралған: металдар, шыны контейнерлер, макулатуралар, пластик және тамақ қалдықтары кездеседі. Сонымен қатар бұл қосынды құрамында үлкен көлемді қауіпті қалдықтар құрайды: құрамында сынап бар батарейкалар, фосфор-карбонаты бар шамдар және улы химиялық тұрмыстық еріткіш заттар, бояулар және тағы басқа да заттар. Сан-Франциско қаласының көлеміндей қалада кішігірім бокситтің шахтасынан кем емес алюминий, үлкен көлемді мыс, және ауқымды мөлшердегі орманнан алатындай көп мөлшерде қағаз болуы мүмкін [5].
Жоғарыда атап кеткен ірі қалалардағы экологиялық мәселердің барлығын ескере отырып, Американың Mercer Human аналитикалық ұйымы 2012 жылдың қаңтар айында зерттеу жұмыстарын жүргізіп, әлемнің ең лас қалаларын анықтаған болатын. Бұл қалалардың барлығында өнеркәсіп орталықтары орналасқандықтан, қаланың экологиялық жағдайы өте нашар. Mercer Human компаниясының зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, қоршаған ортаның ластануы жер жүзінің миллиардтаған тұрғынының денсаулықтарына кері әсерін тигізіп, өз зиянын келтіреді.
1. Чернобыль, Украина
1986 жылдың 26 сәуірінде Чернобыль атом электр станциясында сынақ кезіндегі үлкен жарылыс салдарынан 30 адам қаза болып, 135 000 адам қауіпсіз аймаққа көшірілген. Бұл жарылыс салдарынан қала мен жақын аймақтарға кең көлемде радиация таралды. Чернобыль қаласындағы жарылыс - бүкіл әлемдегі ең үлкен ядерлық апат. Қаланың экологиялық ахуалы шамамен 5,5 миллион адамға залал келтірген.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: радиактивті йод, ауыр металлдар, уран, плутоний, стронций.
Қаланы зиянды заттардан тазарту жұмыстары әлі күнге дейін жүргізілуде.
2. Хайна, Доминикан Республикасы
Байос де Хайна деген атымен кеңінен танымал бұл аймақ табиғаты автомобиль аккумуляторын шығаратын зауыт қалдықтарынан нашарланған. Әсіресе, қорғасын өндіруден шыққан қалдықтар жергілікті тұрғындардың денсаулығы мен қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Хайна өңірінің тұрғындары қорғасынмен қатты уланғандықтан, сәбилер іштен кем туылып, үлкен кісілер психикалық ауруларға душар болады екен.
Қаланы ластайтын зиянды зат: қорғасын. Шамамен 85 000 адам зардап шеккен.
3. Кабве, Замбия
Замбия астанасы Лусака қаласының солтүстігінен 150 шақырым қашықтықта жатқан Кабве қаласы қазба байлықтармен кеңінен танымал. 1902 жылы бұл қалада қорғасын кен орны табылған. Қаланың ауыр металлдармен ластану деңгейі қажетті шамадан 4 есе көп. Қала тұрғындары бұлшықет атрофиясы мен созылмалы бүйрек ауруларына жиі шалдығады. Шамамен 250 000 адам ауыр металл қалдықтарымен уланған.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: қорғасын, кадмий
4. Линьфынь, Қытай
Қытайдың ең лас қаласы. Бұл өңірде көмір өндіріледі. Алайда, көмірдің жоғары сұранысқа ие болуы заңсыз шахталардың ашылуына жол берді. Зауыттардан шыққан қалдықтардың салдарынан жергілікті тұрғындар бронхит, өкпен қабыну, оба ауруларына жиі шалдығады. Дүниежүзілік денсаулық сақтай мекемесінің мәліметі бойынша, бұл өңір ауасындағы қос қышқылды күкірт мөлешір шамадан тыс. Шамамен 200 000 адам улы заттардан зардап шегеді.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: қорғасын, күл, көміртек, органикалық химикаттар.
5. Майлу-Суу, Қырғызстан
1948 жылы Майлу-Суу өзенінің аңғарында уран өндірумен айналыстаны кен орны жұмыс істей бастады. 1968 жылы Майлу-Суу қаласының маңындағы уран өндіретін екі комбинат жабылды. Алайда, бұл аймақта әлі күнге дейін радиоактивті қалдықтар сақталған. Сел, су көшкіні кезінде бұл қалдықтар басқа аймақтарға таралады. Бұл өңірдің тұрғындары онкологиялық ауруларға жиі шалдығады. Шамамен 23 000 адам улы заттардан зардап шегуде.
Қаланы ластайтын зиянды заттар: ауыр металл, раидоактивті уран
6. Норильск, Ресей
Ресейдің ең лас қалаларының бірі. Бұл аймаққа жауған қар бірден қараяды, ал ауадағы күкірт мөлшері шамадан тыс. Норильск қаласында бір жылда 4 миллион тонна жез, кадмий, қорғасын, никель, мырыш, күшән, селен т.с.с металлдар балқытылады. Өндірістен шыққан қалдықтардың салдарынан 134 000 адам зардап шеккен.
7. Ранипет, Үндістан
Үндістанның Ранипет қаласы былғары зауыттарымен кеңінен танымал. Алайда, зауыттан шыққан натрий хроматы, хром сульфаты т.с.с химикалық қалдықтардың 1500000 тоннасы жер асты су арналарына құйылып, қоршаған ортаны ластайды. Бұл қалдықтардың салдарынан 3 500 000 адам уланған. Қаланы ластайтын зиянды заттар: химикалық қалдықтар
8. Рудная Пристань, Ресей
Бұл аймақта қауіпті қорғасын концентрациясы кеңінен таралған. Балалардың қанындағы қорғасын мөлшері шамадан 20 есе көп. Атмосфераға жыл сайын 85 тонна мырыш пен қорғасын бөлшектері таралады. Салдарынан 90 000 адам уланған.Қаланы ластайтын зиянды заттар: қорғасын, кадмий, сынап
1.2 Әдістеме
Б.з.д 500 жылдар шамасында Афинада алғаш қоқыстарды көшеге тастауға тыйым салу жайлы жарлық шыққан болатын, арнайы қоқыс тастайтын орын және қаладан қоқыстарды тастайтынын қадағалайтындар ұйымдастырылған.
Ауылды елді-мекендерде қазіргі уақытқа дейін қоқыстар әртүрлі сақтайтын орындарда жинақталып келген. Қалалы аймақтарда халықтың және өсуіне байланысты төңірегіндегі бос алаңдар көлемі кішірейіп, ал жағымсыз иістер, қоқыстарға келетін егеуқұйрықтар санының өсуі төзгісіз жағдай. Жекелеген қоқыс орындары арнайы қоқыс сақтайтын шұңғылдармен алмастырылған. АҚШ аумағындағы қалдықтарының 90%-ға жуығы әлі күнге дейін жинақталуда. Бірақ елдегі қоқыс жинайтын орындар тез толып қалады, соған байланысты жер асты суларының ластану қаупі қиындық тудыруы мүмкін. Бұл жайт елдегі көптеген елді-мекендердің тұрғындарын құдықтардың суын пайдаланудан бас тартуына тура келді. Осы қауіпті азайту мақсатында Чикаго билігі 1984 жылдың тамызында жарылу қаупі бар метанның құрылымын бақылап, орнын ауыстырмайынша, қоқыс жинайтын жаңа орындарды құруды кейінге қалдыруды жариялаған болатын.
Тіпті қарапайым қалдық көмудің өзі қымбатқа бағаланатын іс болып табылады. 1980-1987 жж. аралығында АҚШ - та 1 т қоқысты көму 20-90долларға дейін өскен. Қымбаттау тенденциясы қазіргі уақытта да сақталған.
Еуропаның халық тығыз орналасқан аудандарында қалдықтарды көму өте үлкен аймақты қажет ететін болғандықтан және жерасты суын ластау қаупі болғандықтан, қалдықтарды жағу әдісін пайдаланған.
Ең алғашқы қалдықты жағуға арналған пеш жүйелі түрде Англияның Нотингем қаласында 1874 жылы пайдаланылған болатын. Қалдықтың құрамына байланысты жағу әдісі қалдықтың көлемін 70-90%-ға азайтты, сол себепті бұл әдісті Атлант мұхитының екі жақ бөлігі де пайдаланды.
Халқы тығыз қоныстанған және айтарлықтай маңызы бар қалалар көп ұзамай эксперименттік пештерді өздеріне енгізді.қалдықтарды жаққандағы бөлінген жылуды электр энергиясын алуда пайдаланды, бірақ бұл жобалар көбіне кеткен шығынды қайтармайтын. Үлкен шығын кетіруге қалдықты арзан көму тәсілі болмағанда жол берілетін. Қалдықты жағуға арналған пештерді алған көптеген қалалар белгілі бір уақыт өткен соң ауа құрамының нашарлауынан пайдаланудан бас тартқан. Ал қалдықтарды көму бұл мәселе шешімінің оңтайлы тәсілінің бірі болып қалды.
Қалалық қалдықтарды қайта өңдеу проблеманы шешудің ең перспективалы әдісі болып отыр. Қайта өңдеудің дамуының мынадай негізгі бағыттарын атап көрсетсек болады: органикалық масса тыңайтқыш ретінде пайдаланса, қағаз қалдықтар жаңа қағаз алуға пайдаланады, ал металл сынықтары болса қайта балқыту орындарына жіберіледі. Қайта өңдеудегі негізгі мәселе қалдықтарды сұрыптау мен қайта өңдеудегі технологиялық процестерге талдау жасау болып табылады. Қалдықтарды қайта өңдеудің экономикалық орынды әдісі оларды пайдаға асырудың альтернативті тәсілдерінің құнына байланысты. Кез келген іс міндетті түрде табыс әкелу керек деген көзқарас болуына байланысты, ұзақ жылдар бойы қалдықтарды қайта өңдеу қызметінде біршама қиындықтар туындап келді. Бірақ қайта өңдеудің қалдықтар мәселесін шешудегі көму мен жағуға қарағанда салыстырмалы түрде нәтижелі екендігін және басқарма тарапынан көмекқаржыны аз талап ететіндігі ұмыт қалған болатын. Сонымен қатар бұл әдіс энергияны үнемдеуге және қоршаған ортаны сақтауға мүмкіндік береді. Қалдықтарды көму қалдықтардың мөлшерден асуына байланысты аумағы үнемі кеңейіп отырады, ал жағуға арналған пештер өте қымбат және қоршаған ортаға зиянды, сондықтан қалдықтарды қайта өңдеудің рөлі ұдайы өсіп отырады [1].
2014 жылы есеп бойынша Жер шарының жартысынан астам халқы қала тұрғыны болған, бұл көрсеткіш болашақта көбеюін тоқтатпайды. БҰҰ 2050 жылға жуық Жер шары халқының үштен екі бөлігі қалада тұратын болады деп болжаған. Қазақстанда 2014 жылдың 1 желтоқсанында республика халқының 55%-ы қала тұрғыны болған. Қала халқының және қала агломерацияларының санының өсуі олардың экологиялық жағдайының нашарлауына әкеп соғуы мүмкін. Ірі қалалардың экологиялық жағдайына өндіріс орындарының тастайтын шығындылары, пайдаланылған газдар және тұрмыстық қалдықтар әсер етуін жалғастырып келеді. Қазақстандық аудандарда бұл мәселе ұнамсыз жағдай ретінде қалуда және әзірге мәселе шешімі табылмаған. Биліктегілер ірі қалалардың экологиялық проблемаларын шешудің әлемдік практикасын, дамуының көпжылдық және әртүрлі жолдарын зерттеу үстінде.
1990 жылдың өзінде Еуропалық комиссия қалалық ортаның проблемалары жайлы Жасыл кітап жариялаған болатын. Сол кездің өзінде еуропалық қалалар ластанудың басты көздері ретінде аталған. 90-шы жылдарда Германияда қалдықтарды қайта өңдеу шындап қолға алынған болатын. Экономикалық қалпына келтіру заңы 1996 жылы қабылданған. Бұл заңдағы басты идея өнім шығарушыларды өз өнімдерін шығару сатысының өзінде болашақ қалдықты азайтуға міндеттеу болып табылды.
Мысал келтіретін болсақ, BMW компаниясы тұжырымдамасында қайта кәдеге жаратуды жобалау сатысының өзінде-ақ қосылған болатын. Автомобильдің бөлшектенген моделдері 95%-ға қайта пайдалануға болады. Материал түрлері бойынша бөлінген бөлшектері толығырақ ұсақталып, нығыздалып және балқытуға жіберіледі. Ұсақ пластик бөлшектері болса отын ретінде пайдалануға жіберіледі. Май, антифриз, бензин де қайта өңдеуге жіберіледі немесе ЖЭО-да отын ретінде пайдаланады. Бұзылған жарамды элементтерін қосалқы бөлік ретінде(әйнектер, есіктер, орындықтар) жаңаларға қарағанда еке есе арзанға сатылып отырады.
Қалдықтарды екінші қайтара өңдеп, пайдаланудан Еуропа елдерінің арасында Швеция лидер болып есептеледі. Қалдықтардың 98,6% -ы қайта өңдеуге және электр энергиясын өңдеуге пайдаланады. Швецияда қалдықтарды қайта қалпына келтіруге арналған 57 өнеркәсіп орны және жылу және электроэнергия саласында қалдықты пайдалануға бағытталған 31 зауыт жұмыс жасайды. 15 жылдың ішінде полигондарға қалдықтардың келіп түсуі 1,4%-ға азайған. Қалдықтарды пайдалану арқылы алынатын энергия көлемі 48,4%-ға өскен. Полигонға келіп түсетін қалдықтар жылу және электр энергиясын алу үшін жағылған қалдықтардың күлі болып табылады.
Дания мемлекетінің ірі төрт қаласында (Копенгаген, Ольборг, Оденсе және Орхус) 2011 жылдың 1 қарашасынан бастап көліктердің кіруін шектеген. Жүк машиналары мен автобустарда даниялық экологиялық белгі болуы шарт.
2008 жылдан бастап Лондон қаласында(Ұлыбритания) қалаға кіруді шектеу және көгалдандыру бағдарламасы жұмыс жасайды. Сонымен қатар, қаланың орталық бөлігінде ауаны ластайтын транспорт құралдарына ақылы кіру ұйымдастырылған. Лондонның орталығына кіру үшін күнделікті 7:00 ден 18:00ге дейінгі уақыт аралығында 10 фунтты құрайды, егер де төлемеген жағдайда 130 фунт айыппұл міндеттеледі. Төлем төлеуден босатылғандарға іштен жанатын двигателді, Еуро5 стандартына сай немесе жоғары жасыл автомобильдер жатады. Электромобильдер және гибридтер де төлемнен босатылған. Егер де транспорттың газ шығарындылары қалыпты жағдайға сәйкес келмесе, жүргізушілеріне айыппұл салынады. Мысалы, шағын пішінді жүк машинасына салынатын бір күндік айыппұл 100 фунтты құраса, ал ауыр жүк машиналарына немесе автобусқа салынатын бір күндік айыппұл 200 фунтты құрайды. Машина иелері ескірген транспорт құралдарын ауыстырады не болмаса газға көшіреді. Осы тәріздес шектеулерді Еуропаның көптеген елдерінен кездестіруге болады. Данияны балама энергетикадан еуропа елдері арасында лидер екендігін атап өткен жөн. Жалпы электр энергиясының 43%-н жел энергиясынан алады. Соңғы 5 жылда бұл көрсеткішті 55%-ға жеткізу көзделген.
АҚШ. 2014 жылы АҚШ-та күн және жел энергиясының құны көмір және газды жағу арқылы алынатын энергиясымен теңесті. Бұл екі түрлі энергия көздерінің теңесуіне жеткен алғашқы мемлекет. Көпшілігінде бқл жағдай мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек қаржы есебінен мүмкін болады. Америкада жаңа қоқысқа арнлаған орындарды ұйымдастыруға тыйым салынған. Қалдықтарды қайта өңдеу және екінші рет апайдалану жағу мен көмуге қарағанда үш есе арзанға түседі. сонымен қоса, көптеген штаттарда қалдықтарға байланысты заң енгізілген, яғни штат құрамындағы округтер өз территориясындағы қалдықтардыі біршама бөлігін қайтиа өңдеуге енгізу қажет. Олай жасамаған жағдайда штат тарапынан округті қаржыландырудан айырылып қалу қаупі туындайды. Дегенмен миллионер қалаларында шығынды газдардың үлкен мөлшерде екені белгілі. Мысалға келтірсек, Атланта қаласында жылыжай газдарының испандық Барселонаға қарағанда есе көптігі дәлелденген.
Жапония. Қазіргі уақытта экологиялық таза технология жасап шығарудан Жапония әлемдік лидерлердің бірі. XXI ғасырдың бірінші онжылдығында Жапонияның үлесіне гибридті двигателдер мен электр энергиясымен жүретін автомобилдердің 40%-ы, энергия тиімділігін арттыратын ғимараттар мен жарықтандыру аясының 33%-ы, энергия жаңғырту саласындағы 10% тиесілі болған. Бқл таңғаларлықтай жағдай емес, себебі шағын Жапония территориясын халық тығыз орналасқан агломерациялар алып жатыр. Елде қоршаған орта мәселелерін басқарумен айналысатын табиғат қорғау органдарының жүйесі құрылған. Соның арқасында машина жасау күрделеніп, тазалауға арналған жабдықтар мен қоршаған ортаны бақылауға арналған құрал-жабдықтар шығаратын бөлімі дамыды. Сонымен қатар, Жапония әлемдегі атмосфера ластануына байланысты қатаң ережелерді ұстанатын елдердің бірі, бұл бағытта басқа мемлекеттермен салыстырғанда 2-3 есе басымдыққа ие. Табиғат ресурстарына арналған төлемдер, күкірт тастаған адамдарға салық, безин пайдаланушыларға салық, қала орталығынан жер сатып алушыға жоғары салық және тағы да басқа салықтар енгізілген. Ірі қалалардағы экологиялық проблемаларды шешудің маңызды бір жолы - гибридті автомобилдерді дамыту болып табылады. Honda және Toyota маркаларындағы шығарылатын автомобилдер отын үнемділігіне және шығарындылары төмен болып келеді.
Тұрақты дамудың жекелеген жоспарлары Жапонияның экоқалалары атты мемлекеттік жоба аясында жасалынған. Олар үш басты принциптен тұрады: нөлдік эмиссия концепциясы (СО2), 3R принципі, яғни қалдықтарды қайта өңдеу және халықтың салауатты өмір салтын ұстануы: жасыл маркетинг, тұтыну мөлшерін төмендету, экологиялық таза өнімдерден хабардар болу.
Қытай. Қытайда өнеркәсіп салаларының өте жылдамдықпен дамуына байланысты экологиялық жағдайын айтпау мүмкін емес. Өнеркәсіп орындарының тастайтын шығындылары ауа мен суды ластаса, ағаштарды кесу мен химиялық тыңайтулар топырақ эрозиясына, үлкен аумақтардың шөлденуіне алып келеді. Ластаушы факторларға қарамастан, Қытай билік басшылығы экологиялық мәселелерді шешуге асығар емес. Бірақ Қытай елінде балама энергетиканы белсенді түрде енгізуде. Инвестицияның негізгі бөлігі күн энергиясын дамытуға бағытталған. Қытай қалаларында көптеген үйлер күн батареялары мен су жылытуға арналған күн коллекторларымен жабдықталған. Мысалы, Баодин қаласында (Хейбей провинциясы) ғимараттардың 80%-дан астамы күн коллекторларын пайдаланады. Қаланың ішінде күн батареялары орнатылмаған ғимараттың шатырын табу қиын. Егер дамыған елдерді мысал ретінде алып қарайтын болсақ, қоршаған ортаны мегаполистердегі зиянды әсерлерден сақтайтын әдістері жалпы бір-біріне ұқсас: балама энергия көздерін дамыту; қалдықтарды қайта өңдеу және екінші рет пайдалануды жүзеге асыру; жеңіл және ауыр өнеркәсіпке арналған құқықтық база орнату.
Бұлардың ішінде ең шешуші фактор - бұл елдердің, қалалардың халқы экологиялық қауіпсіз қалада өмір сүргісі келетіндігінде [2].
Қалалардағы экологиялық проблемаларды шешудің жолдары. Экополистер. Қалалардың өсуі қазіргі заманның шарасыз құбылысы болғандықтан, адамзат қалалық өркендеудің қоршаған орта мен адам денсаулығына әсерін азайту шараларын іздестіруі қажет.
Бұл проблеманы шешудің негізгі жолдары: қалалық ортаны құру арқылы көгалдандыру немесе қала елді - мекендерінің шекарасындағы табиғи немесе жасанды экожүйелерді(ботаникалық бақтар, парктер, шағын бақтар) сақтап қалу болып отыр.
Қалалық тұрғын үйлер, ғимараттар мен табиғи ландшафттар үйлесім тапқан елді-мекендер қазіргі уақытта экополис немесе экосити деген атауға ие. Қалалық құрылыстарда экологиялық архитектура терминін жиі қолданады. Қала территориясындағы құрылатын тұрғын үй құрылыстарында адамның әлеуметтік-экологиялық қажеттіліктерін жоғары дәрежеде қарастырады: табиғатқа жақындығы, бірсарынды кеңістіктен босауы.
Экологиялық қала құрылысы жұмыстары, яғни қаладағы экологиялық кеңістіктің ұлғаюы жаға территорияларды игеру есебінен жүргізілмейтіндігі қызықты жайт. Экологиялық қала орындарында жер асты орындарында тұрғын емес(коммуналдық-тұрмыстық және басқа) үй-жайларды көшіру, тұрғын үйлерді дербес энергиямен қамтамасыз ету, жасыл қабырғалардың және үйлердің шатырларында аспалы бақтарды орнату сияқты іс-шаралар жүзеге асырылады.
Адамның табиғи ортаға жақындауының тағы бір жолы - қала маңындағы территорияларды кеңейту және оларды экополис типінде құру. Ірі қалалар маңына мекендер транспорттық жолдар мен байланыстың қарқынды дамуының арқасында кеңінен таралады. АҚШ-та 50%-дан астам қала тұрғындарының қала маңындағы үйлерге ие.
Бірақ бұл қаланы көгалдандырудың экстенсивті жолы екендігін ұмытпаған жөн. Ол бір жағынан теріс салдарға да ие. Қала маңындағы құрылыс, тұрғын үйдің көбеюі экологиялық проблемаларды шешпей, ушықтыруы мүмкін. Сонымен қатар коттедж үйлердің қала маңына салына бастауы жерлердің берілуімен байланысты және бұл жағдай табиғи экожүйелердің бұзылуына алып келуі ықтимал. Қала маңындағы құрылыс сөзсіз үлкен кеңістіктерде жолдар төсеу, су құбырлары, канализация және басқа да байланыстардың орнауы жүзеге асады.
Салыстырмалы түрде бүгінгі таңда еліміздегі жағдайды алып қарайтын болсақ, халықтың жартысынан астамы қалада өмір сүреді , қаланың даму тенденциясының жаңа бағытын көрсетіп, яғни еліміздің ірі қалаларының маңында аудандардың көбеюіне байланысты.
Тығыздық функциясы жоғары облыс әрбір қаланың орналасқан орнының орталығын айқындайды. Қаланың біршама дамыған аудандары ( қаланың орталық бөлігінде орнасласқан) әртүрлі функциялар мен жоғарғы тығыздықпен,әлеуметтік-мәдени нысандар мен халықтың өмір сүруін қолдайтын орталықтармен ерекшеленеді. Керісінше қаланың перифериялық аудандарында әлеуметтік-мәдени нысандар жеткіліксіз. Халықтың өмір сүр сапасын қолдау үшін ірі қалалар мен ірі магистральдарға жататын аудандарда сервистік қызмет көрсететін ғимараттар мен жабдықтар пайдаланылады. Посткеңестік даму үлгісіндегі елдерге тән негізгі белгілер: қала мен халық санының өсуі, пайдаланылатын көліктің санының артуы, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жіктелуі; қалалардағы жағдайды жақсарту қалалық даму үлгісінің бағалы формасы болып есептеледі. Ол ең бірінші урбанизацияның жағымсыз әсерлерінен арылуға, одан кейін қоршаған ортаға тигізетін техногендік әсері мен қалалық өңірлердегі табиғи ресурстарды сақтауға бағытталған.
Қазақстанның ірі қалаларының негізгі мәселесі экономика, әлеуметтік қорғау, тұрғын үй- коммуналдық шаруашылық,экология және қала модернизациясының инфрақұрылымы төңірегінде шоғырланған.
Экологиялық мәселелерге:Көптеген ірі қалаларда түрлі ауыр және жеңіл өнеркәсіп орталықтары орналасқандықтан, тұрғындар денсаулығына жағымсыз әсер етеді. Еліміздің ірі қалаларында қалалық көліктің жылдық өсу темпі өте жоғары, олар қала экологиясына жағымсыз әсер етеді ( мысалы, 2012 жылы Қазақстанда автомобиль өсімі 60% ) құрады.
Сурет 1 - Қалалардағы атмосфераның ластану деңгейі [31].
2014жылы Қазақстанда 4,3 млн көлік тіркелсе, олардың ішінде алғашқы үштікке жоғары көрсеткішпен Алматы - 503 911, Оңтүстік Қазақстан облысы - 382 421 және Шығыс Қазақстан облысы - 328 869 кірді. Күн сайын Алматыдан 200 000 машина қала сыртына шығады. Жергілікті билік өкілдері бұл экологиялық мәселені шешуде дәрменсіз, себебі бұл міндет өте қымбат тұрады, ірі өнеркәсіп нысандарының жаңаруы, жаңа жолдардың салынуы, шеберлік пен біліктіліктің жоғары деңгейінің болуы, сондай-ақ жергілікті бюджетке көп қаржы бөлінуін талап етеді.
Алматы облысында экологиялық проблемалар табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен пайда болып, өзекті мәселерге айналып отыр(2.1 тарауда қарастырылған).[24].
II АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Алматы облысының экологиялық жағдайына әсер ететін факторларына талдау жасау
Алматы облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км2. Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1692,9 мың адам. Әкімшілік орталығы -- Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.
Облыс күрделі географиялық сипатқа және алуантүрлі жер бедеріне ие.Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы -- Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz