А.Камю философиясындағы болмыс мәселесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Философиялық ақыл ¬ ойдың өркендеуіндегі болмыс концепциясы
1.1. Ежелгі дүниетанымда болмыс туралы ойдың қалыптасуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... ... .7
1.2. А.Камю көзқарасы мен қазақ философиясының көрнекті өкілдерінің көзқарастарына салыстырмалы талдау ... ... ... ...21
ІІ. А.Камю философиясындағы болмыстың мәні
2.1. А.Камюде абсурд проблемасы ... ... .34
2.2. А.Камюде бүлік ұғымының философиялық
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І тарау. Философиялық ақыл ¬ ойдың өркендеуіндегі болмыс концепциясы
1.1. Ежелгі дүниетанымда болмыс туралы ойдың қалыптасуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... ... .7
1.2. А.Камю көзқарасы мен қазақ философиясының көрнекті өкілдерінің көзқарастарына салыстырмалы талдау ... ... ... ...21
ІІ. А.Камю философиясындағы болмыстың мәні
2.1. А.Камюде абсурд проблемасы ... ... .34
2.2. А.Камюде бүлік ұғымының философиялық
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
«Экзистенция» өмір сүру, тіршілік ету, күн кешу деген түсініктердің баламасы. Адам дүниеге не үшін келді? Адам өмірінде қандай мән бар? Ол өз ғұмырын қандай мұраттарға арнауы қажет? Алдына қойған мақсаттарға жету жолында нендей құндылықтарды ұстанып, тұтынуы керек? Нендей қасиеттер адам табиғатына сай келмейді? Осы тектес сан алуан сауалдар экзистенциалдық ізденістерге негіз болады және соларға жауап іздеуге мәжбүр етеді.
Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда ХХ ғасырда пайда болды. Экзистенциалистердің көзқарасы бойынша, адамдар өздерінің тұлғалық байланысын тек өздері арқылы орнықтырады. Мұндағы негізгі мақсат – халықтың әл – ауқаттылығын арттыра отырып, адамдық тұтынуды меңгерген адамды жарату, ал бұл дегеніміз – мәдениеттің құндылықтарын тиімді пайдалануды үйрету - , деп есептейді экзистенциалистер.
Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда ХХ ғасырда пайда болды. Экзистенциалистердің көзқарасы бойынша, адамдар өздерінің тұлғалық байланысын тек өздері арқылы орнықтырады. Мұндағы негізгі мақсат – халықтың әл – ауқаттылығын арттыра отырып, адамдық тұтынуды меңгерген адамды жарату, ал бұл дегеніміз – мәдениеттің құндылықтарын тиімді пайдалануды үйрету - , деп есептейді экзистенциалистер.
1.Н.Назарбаев. «Қазақстан 2030». «Білім» баспасы, 1998.
2.ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан». Астана, 2007.
3.Э.Целлер. Очерк истории греческой философии. Москва, Канон, 1996.
4.Д.В.Джохадзе. Основные этапы развития античной философии. Москва, Наука, 1997.
5.В.В.Соколов. Средневековая философия. Москва, Высшая школа, 1979.
6.Рене Декарт. Разыскание истины. СПб., Азбука, 2000.
7.Мир философии. Ч.1. Москва, 1991.
8.Философский словарь. Мосва, Политиздат,1997
9.Современная Западная философия. Словарь – Москва, 1993
10.Ю.А.Кимелева. Философия истории: Антология. Москва, Аспект Пресс, 1995.
11.Западная философия: итоги тысячелетия. Екатеринбург, Деловая книга, Бишкек, «Одиссей», 1997
12.Хайдеггер М. Время и бытие. Москва, 1993.
13. Сартр Ж. Экзистенциализм – это гуманизм. Москва, 1991.
14.Альбер Камю. Избранное. Москва, «Правда», 1990.
15.Байтенова Н.Ж. Основные этапы развития истории казахской философии //Вестник КазНУ. Серия философия, культурология, политология. – 2002. №2 (18).
16.Назарбаев Н.Ә. Абай туралы сөз. // Егемен Қазақстан. – 1995. – 10 тамыз.
17.Тұрсынбаева А.Ө. Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипаты: (09.00.03). Филос.ғыл.канд.дис. автореф.- Алматы, 2005
18.А.Жабайхан. Время и культура. Размышления философа. Алматы, 2003.
19. Камю А. Бунтующий человек. Москва, Политиздат, 1990.
20. Абай. Энциклопедия. Алматы, Атамұра, 1995
21.Абай. Қара сөз, поэмалар. Алматы, 1993.
22.Нұрышева Г.Ж. Адам өмірі мәні мәселесінің қазақ философиясындағы көрінісі:(09.00.13) Филос. ғыл. д-ры дис. автореф. – Алматы, 2002.
23.Камю А. Миф о Сизифе, Бунтарь. – Минск: Попурри, 1998.
24.Айталы А. Ұлттану. 2 – басылым. Алматы, 2003.
25. Қасабек А. Тарихи – философиялық таным. Алматы, 2001.
26. Қ. Бейсенов. Философия тарихы. Шымкент 2005.
27.М.Мағауин.Шәкәрім Құдайбердіұлы. Өлеңдер мен поэмалар. Алматы 1988ж.
28.Зотов А.Ф., Мельвиль Ю.К. Западная философия ХХ века. Москва, 1998.
29. Сумерки богов. (Ф.Ницше, З.Фрейд, Э.Фромм, А.Камю, Ж. – П.Сартр). Москва, 1989.
30.Альбер Камю. Творчество и свобода. Москва, Радуга. 1990.
31.А.Камю.Посторонний. Москва, 2003.
32.Современная философия: словарь и хрестоматия. Ростов на Дону, 1996.
33.Ә.Нысанбаев, Т.Әбжанов. Адамға қарай бет бұрсақ. Алматы, 1992.
34.Әлеуметтік философия. Хрестоматия. Алматы, 1996.
35.Поппер К. Открытое общество и его враги. В 2 т. Москва, 1992.
36. Х.Г.Гадамер. Истина и метод. Москва, 1998.
37.Альбер Камю. Москва, 2003.
38.Категория мышления и индивидуальное развитие. Алматы, 1991.
39.М.М.Бахтин. Эстетика словесного творчества. Москва, 1986.
40.К.Ясперс. Смысл и назначение истории. Москва, 1991.
41.Н.А.Бердяев. Философия свободы. Москва, 1989.
42.Человек в мире отчуждения. Алматы, 1996.
43.Б.Рассел. Человеческое познание. Его сфера и границы. Киев, 1997.
44.О человеческом в человеке. Москва, 1987.
45. Августин Блаженный за 90 минут. Москва, 2005
46.Время и бытие человека. Москва, 1991.
Ф – ОБ – 001/033
47.Теория и жизненный мир человека. Москва, 1995.
48.О.Шпенглер.Закат Европы. Москва, 1993. Т.1.
49.И.Т.Фролов. О человеке и гуманизме. Москва, 1989.
50.Кризис современной цивилизации: выбор пути. Москва, 1992.
51.С.И.Великовский. Грани несчастного сознания. Москва, 1973.
52.К.Б.Серебровская. Сущность жизни. Москва, 1994.
53.И.Кон. В поисках себя. Личность и ее самосознание. Москва, 1984.
54.В.С.Степин. Философская антропология и философия науки. Москва, 1982
55.А.С.Кармин. Познание бесконечного. Москва, 1981.
56.В.Виндельбанд. Избранное: Дух и история. Москва, 1985
57.Г.Риккерт. Философия жизни. Киев, 1998.
2.ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан». Астана, 2007.
3.Э.Целлер. Очерк истории греческой философии. Москва, Канон, 1996.
4.Д.В.Джохадзе. Основные этапы развития античной философии. Москва, Наука, 1997.
5.В.В.Соколов. Средневековая философия. Москва, Высшая школа, 1979.
6.Рене Декарт. Разыскание истины. СПб., Азбука, 2000.
7.Мир философии. Ч.1. Москва, 1991.
8.Философский словарь. Мосва, Политиздат,1997
9.Современная Западная философия. Словарь – Москва, 1993
10.Ю.А.Кимелева. Философия истории: Антология. Москва, Аспект Пресс, 1995.
11.Западная философия: итоги тысячелетия. Екатеринбург, Деловая книга, Бишкек, «Одиссей», 1997
12.Хайдеггер М. Время и бытие. Москва, 1993.
13. Сартр Ж. Экзистенциализм – это гуманизм. Москва, 1991.
14.Альбер Камю. Избранное. Москва, «Правда», 1990.
15.Байтенова Н.Ж. Основные этапы развития истории казахской философии //Вестник КазНУ. Серия философия, культурология, политология. – 2002. №2 (18).
16.Назарбаев Н.Ә. Абай туралы сөз. // Егемен Қазақстан. – 1995. – 10 тамыз.
17.Тұрсынбаева А.Ө. Абай дүниетанымының экзистенциалдық сипаты: (09.00.03). Филос.ғыл.канд.дис. автореф.- Алматы, 2005
18.А.Жабайхан. Время и культура. Размышления философа. Алматы, 2003.
19. Камю А. Бунтующий человек. Москва, Политиздат, 1990.
20. Абай. Энциклопедия. Алматы, Атамұра, 1995
21.Абай. Қара сөз, поэмалар. Алматы, 1993.
22.Нұрышева Г.Ж. Адам өмірі мәні мәселесінің қазақ философиясындағы көрінісі:(09.00.13) Филос. ғыл. д-ры дис. автореф. – Алматы, 2002.
23.Камю А. Миф о Сизифе, Бунтарь. – Минск: Попурри, 1998.
24.Айталы А. Ұлттану. 2 – басылым. Алматы, 2003.
25. Қасабек А. Тарихи – философиялық таным. Алматы, 2001.
26. Қ. Бейсенов. Философия тарихы. Шымкент 2005.
27.М.Мағауин.Шәкәрім Құдайбердіұлы. Өлеңдер мен поэмалар. Алматы 1988ж.
28.Зотов А.Ф., Мельвиль Ю.К. Западная философия ХХ века. Москва, 1998.
29. Сумерки богов. (Ф.Ницше, З.Фрейд, Э.Фромм, А.Камю, Ж. – П.Сартр). Москва, 1989.
30.Альбер Камю. Творчество и свобода. Москва, Радуга. 1990.
31.А.Камю.Посторонний. Москва, 2003.
32.Современная философия: словарь и хрестоматия. Ростов на Дону, 1996.
33.Ә.Нысанбаев, Т.Әбжанов. Адамға қарай бет бұрсақ. Алматы, 1992.
34.Әлеуметтік философия. Хрестоматия. Алматы, 1996.
35.Поппер К. Открытое общество и его враги. В 2 т. Москва, 1992.
36. Х.Г.Гадамер. Истина и метод. Москва, 1998.
37.Альбер Камю. Москва, 2003.
38.Категория мышления и индивидуальное развитие. Алматы, 1991.
39.М.М.Бахтин. Эстетика словесного творчества. Москва, 1986.
40.К.Ясперс. Смысл и назначение истории. Москва, 1991.
41.Н.А.Бердяев. Философия свободы. Москва, 1989.
42.Человек в мире отчуждения. Алматы, 1996.
43.Б.Рассел. Человеческое познание. Его сфера и границы. Киев, 1997.
44.О человеческом в человеке. Москва, 1987.
45. Августин Блаженный за 90 минут. Москва, 2005
46.Время и бытие человека. Москва, 1991.
Ф – ОБ – 001/033
47.Теория и жизненный мир человека. Москва, 1995.
48.О.Шпенглер.Закат Европы. Москва, 1993. Т.1.
49.И.Т.Фролов. О человеке и гуманизме. Москва, 1989.
50.Кризис современной цивилизации: выбор пути. Москва, 1992.
51.С.И.Великовский. Грани несчастного сознания. Москва, 1973.
52.К.Б.Серебровская. Сущность жизни. Москва, 1994.
53.И.Кон. В поисках себя. Личность и ее самосознание. Москва, 1984.
54.В.С.Степин. Философская антропология и философия науки. Москва, 1982
55.А.С.Кармин. Познание бесконечного. Москва, 1981.
56.В.Виндельбанд. Избранное: Дух и история. Москва, 1985
57.Г.Риккерт. Философия жизни. Киев, 1998.
Ф – ОБ – 001033
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Философиялық ақыл ойдың өркендеуіндегі болмыс концепциясы
1.1. Ежелгі дүниетанымда болмыс туралы ойдың қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .7
1.2. А.Камю көзқарасы мен қазақ философиясының көрнекті
өкілдерінің көзқарастарына салыстырмалы
талдау ... ... ... ...21
ІІ. А.Камю философиясындағы болмыстың мәні
2.1. А.Камюде абсурд
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .34
2.2. А.Камюде бүлік ұғымының философиялық
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...60
Ф – ОБ – 001033
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экзистенция - өмір сүру, тіршілік
ету, күн кешу деген түсініктердің баламасы. Адам дүниеге не үшін келді?
Адам өмірінде қандай мән бар? Ол өз ғұмырын қандай мұраттарға арнауы қажет?
Алдына қойған мақсаттарға жету жолында нендей құндылықтарды ұстанып,
тұтынуы керек? Нендей қасиеттер адам табиғатына сай келмейді? Осы тектес
сан алуан сауалдар экзистенциалдық ізденістерге негіз болады және соларға
жауап іздеуге мәжбүр етеді.
Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда
ХХ ғасырда пайда болды. Экзистенциалистердің көзқарасы бойынша, адамдар
өздерінің тұлғалық байланысын тек өздері арқылы орнықтырады. Мұндағы
негізгі мақсат – халықтың әл – ауқаттылығын арттыра отырып, адамдық
тұтынуды меңгерген адамды жарату, ал бұл дегеніміз – мәдениеттің
құндылықтарын тиімді пайдалануды үйрету - , деп есептейді
экзистенциалистер.
Осыған орай Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан 2030 стратегиясында былай дейді: Мемлекеттің ендігі жердегі
жаңа ролі адамдар үшін шешімдер қабылдауда емес екені көптеген
шенеуніктердің өздерінің де әлі түсіне бермейтіні құпия емес. Керісінше,
оның ролі бәрінен де бұрын азаматтармен жекеше сектор өздері мен өз
отбасылары үшін тиімді шаралар қолдана алатын жағдайларды қалыптастыруда
болып отыр. Біз, бұл ретте жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп
кеткен, болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып, бұқаралық
сананы төзімділікпен жаңғыртуға тиіспіз [1.].
Адам өмірі, адам жаны, оның ішкі дүниесі - әрқашан біз үшін құпия
болып келеді. Экзистенциализм, антропология, персонализм, тағы да басқа
адам мәселесін зерттеуге бағытталған ағымдар, адамды зерттеуге арналған
ғылымдар – психология, философия, медицина, т.б. күн сайын дамып келе
Ф – ОБ – 001033
жатқанымен, әлі де болса, адамның ішкі дүниесінің бар құпиясын аша
алмады.
Альбер Камю – ХХ ғасыр Батыс философиясының көрнекті ойшылдарының
бірі. Бұл дипломдық жұмыста А.Камю шығармашылығындағы болмыс мәселесін
қарастыруы зерттелген.
Әлем мен болмыстың қайшылығы, өмірдің мәні, еркіндікке қатынасы,
адамның әлем мен қоғамдағы орны мен ролі – бұл сұрақтар әрқашан ашық болған
және барлық заман ойшылдарын қызықтырған. Бірақ, олар әсіресе ХХ ғасырда
өзекті болды. Өйткені, бұл ғасырда техниканың күрт дамуы мен техногенді
ортаның пайда болуы, саяси өзгерістер мен тоталитарлық жүйенің орнығуы орын
алды.
Камюдегі маңызды факторлардың бірі – адам, адамшылық факторы. Қоғамның
деңгейі, ең алдымен, адамның өсу деңгейімен анықталады. Камюдың осы пікірін
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
арнаған 2007 жылғы Жаңа Әлемдегі – Жаңа Қазақстан жолдауындағы мына
пікірмен салыстыруға болады: Әлемдік шаруашылық байланыстарына батыл
кіріккен барлық осы заманғы байқуатты мемлекеттер парасатты экономикаға
сүйенген болатын. Ондай экономика жасақтау үшін, ең алдымен, өз
қарауымыздағы адами қазынамызды еселегеніміз парыз [2.].
Альбер Камюдың сипаттап отырған адамда кездесетін зерігу жағдайы кез –
келген адамда, әйтеуір өмірінің бір кезеңінде кездеседі. Бұл мәселенің
шешімдері осы дипломдық жұмыста терең зерттелген.
Сонымен, Камю философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір
сүру тәсілі, тіршілік ету ерекшеліктері сарапқа салынып жатса, мұндай
дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани тәуелсіздігіміздің
бір көрінісі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Альбер Камю, оның дүниетанымы мен
философиялық көзқарастары жайлы жазылған кітаптар мен ғылыми
Ф – ОБ – 001033
жұмыстар кемде – кем. Өйткені, оның абсурд пен бүлік мәселесі тек батыстық
ойлау жүйесіне ғана тән.
А.Камюдың өмірбаяны, философиялық көзқарастары толық әрі жан – жақты
орыс ғалымы А.Руткевичтің Философия А.Камю кітабында, сонымен бірге
Т.Манн – Г.Манның Эпоха. Жизнь. Творчество , К.Долговтың Творчество и
свобода, С.Великовскийдің Грани несчастного сознания, В поисках
утраченного смысла, Е.Кушкиннің Альбер Камю.Ранние годы еңбектерінде
зерттелген.
Камю еңбектерін К.Долгов, А.Руткевич, С.Великовский француз тілінен
орыс тіліне аударып, көпшілік назарына ұсынған. Бұл ғалымдардың ұсынып
отырған еңбектері – А.Камю шығармаларының жиынтығы болып табылады. Егер
А.Руткевич Камюдың Миф о Сизифе. Эссе об абсурде философиялық эссесін,
Бунтующий человек шығармасын аударса, С.Великовский Посторонний,
Падение, Чума еңбектерін аударды.
Сондай – ақ, Камю философиясының өзегі болған абсурд пен бүлік
мәселесіне қатысты орыс ғалымы В.Захаров Герой абсурда и его бунт
тақырыбына жазылған диссертациялық жұмысын ұсынды.
Қазақстанда А.Камю туралы С.Актаевтің Альбер Камю. Оба: роман және
повесть еңбегі жарық көрді.
Әрине, экзистенциалдық уайым мен қайғы, өмірдің мәнсіздігі, оның
алдындағы жеке адамның шарасыздығы, сол шарасыздықтан туған үрей мен
қорқыныш А.Камю шығармаларында терең талдауын тапқан мәселелер. Бүгінгі
таңда А.Камю философиясында болмыс мәселесі деген нақты тақырып ғылыми
ізденіс объектісіне айнала қойған жоқ. Дегенмен, ғылыми ізденіс көп
жағдайда белгілі ғылым қайраткерлерінің бағдарламалық сілтемелеріне сүйеніп
туатынына байланысты, батыс философиясындағы белгілі тұлғалардың
пайымдауларын негіз ете отырып, алғашқы қадамдардың бірін жасауға талыпыныс
білдірдім.
Ф – ОБ – 001033
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – белгілі
экзистенциалист А.Камю философиясындағы болмыс мәселесі, яғни адам болмысы,
адам өмірінде кездесетін шекаралық жағдайға берілген сараптамасына сүйене
отырып зерттеу.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
- А.Камю дүниетанымының экзистенциалдық сипатын сол кезеңдегі батыс
қоғамының саяси, әлеуметтік, рухани дағдарысының сыншыл санадағы бейнесі
ретінде қарастыру;
- ұлттық философияның басты өкілдері мен Камю көзқарастары арасындағы
экзистенциалдық үндестіктер мәселесін зерттеу;
- А.Камю еңбектеріндегі абсурд пен бүлік ұғымына берілген
анықтамаларды зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Камю философиясын белгілі бір қоғам
қайшылықтарының айнасы ретінде қарастыру керек. Бірақ замана талабына сай
бұл мәселе сыңаржақ идеология тұрғысынан қаралып, Камюге бір жақты ғана
баға берілді. Бұл тақырыптың жаңалығы:
- Дәстүрлі қазақ философиясының біртуар өкілдері Абай, Шәкәріммен Камю
дүниетанымын экзистенциалдық үндестік тұрғысынан зерттеу;
- философияның өзегі болып табылатын мәселелер – Адам және
адамгершілік, адамдық және кісілік, өмір мен өлім Абайға да, Шәкәрімге де,
Камюге де тән. Осы себептен олардың арасындағы сабақтастық, іліктілік,
үндестік жағын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімге
біріктірілген төрт бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі – 62 бет.
Ф – ОБ – 001033
І тарау. Философиялық ақыл ойдың өркендеуіндегі болмыс концепциясы
1.1. Ежелгі дүниетанымда болмыс туралы ойдың қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері.
Болмыс мәселесінің шешілуін талап ететін мәселе ретінде қарастырылуы
ерте дәуірден басталды.
Болмыс ұғымының қарастырылуын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең – болмыстың мифологиялық түсіндірмесі.
Екінші кезең – натуралистік онтология кезеңі.
Үшінші кезең – И.Кант философиясынан басталады. Болмыс адам іс -
әрекетімен байланысты бір нәрсе ретінде қарастырылды.
Болмыс ұғымына алғаш анықтамалар беру антикалық дәуірдің Элей
мектебінен басталды (б.д.д. ҮІ – Ү ғ.ғ.). Оның негізін салушы Парменид
болмыс жайлы пайымдаулардың өзгеше қорытындыларға алып келетінін түсінді.
Оның пікірін былай деп түсіндіруге болады: Болмыс – бұл барлық нәрсе,
яғни, бұл - бар немесе бұл - өмір сүреді деп айтатын нәрселердің
барлығы. Ал бейболмыс дегеніміз не? Егер бейболмысты бар деп айтатын
болсақ, онда біз логикалық қатеге тап боламыз. Одан аулақ болу үшін
бейболмысты өмір сүру статусынан айыру керек. Сондықтан болмыс пен
бейболмыстың арасындағы жалғыз логикалық дұрыс пікір: болмыс – бар,
бейболмыс - жоқ (бар нәрсе өмір сүреді; жоқ нәрсе - өмір сүрмейді) болуы
мүмкін. Бірақ, егер бейболмыс жоқ болса, онда одан ешнәрсе пайда болмайды
және жоғалып кетпейді. Ал егер ештеңе пайда болмаса, жойылмаса, демек, онда
ешнәрсе өзгермейді, яғни қозғалмайды. Болмыс өзгермейді және қозғалмайды.
Сондай – ақ болмыс бүтін, ол бөлінбейді.
Құдайлар үшін өткен де жоқ, болашақ та жоқ, олар үшін тек қазір ғана
бар. Сондай – ақ Парменид ойлау мен болмыстың тепе – теңдік идеясын
ұсынады: ойлау және болу - бір. Мұндай болмыс, оның пікірінше,
Ф – ОБ – 001033
бейболмыс болуы мүмкін емес, өйткені болмыс бейболмыстан пайда болуы мүмкін
емес.
Парменидтің пікірін оның шәкірті Зенон қолдады. Өзінің көптеген
апорияларында ол болмысты қозғалыс, бөліну, т.б. қасиеттердің қайшылықты
түрде ойлау мүмкін еместігін көрсетті. Кез – келген сызықты нешеге бөлуге
болады? Бөлінудің шегі көрінбегендіктен, оны шексіз көп бөліктерге бөлуге
болатын секілді көрінеді. Бірақ, сызықтың шегі бар. Қалайша шегі бар сызық
шексіз көп бөліктерге бөліне алады? Олай болса, шексіздіктің шегі бар,
сансыздың саны бар. Бірақ логикалық қайшылық және оны шешу үшін
(элеаттардың логикасы бойынша), болмыстың бөлінбейтіндігін, демек, бірлігі
мен өзгермейтінін мойындау керек.
Олай болса, бізді қоршаған әлемдегі біз көзбен көретін және сезетін
барлық нәрселердің қозғалып және бөлінетінін қалай түсіндіруге болады?
Демек, әлем – біз оны қабылдағандай емес болып шыққаны ма? Жоқ, ол дәл
солай. Бірақ, мәні жағынан ол басқа. Әлемнің мәні – сезімдік қабылдаудан
өзгеше бейне беретін және оған өмір сүруге мүмкіндік беретін – оның болмысы
және бұл әлемнің шынайы, ақиқат болмысы тек ойлаумен ғана танылады. Ал бұл
дегеніміз – оның табиғаты – идеалды.
Гераклит – болмыс пен танымның бірнеше диалектикалық принциптерін
ұсынды. Оның диалектикасы тек материалдық ғарыш шеңберінде ойлауға ғана
болатын және заттық стихиялардан – от, ауа, су және жерден тұратын үздіксіз
өзгеріс, қалыптасу концепциясын ұсынды.
Қалыптасу – тек қарама – қарсылықтардың бір – біріне үздіксіз ауысу,
қалыптасқан қарама – қарсылықтардың бірігу түрінде болғанда ғана мүмкін.
Сонымен, Гераклитта өмір мен өлім, күн мен түн, жақсылық пен жамандық
біртұтас. Бұл қарама – қарсылықтар үнемі өзара күресте болады.
Парменидтің антикалық қарсыласы оның бейболмысты терістеуімен
келіспейді. Элеаттардың мәселесінің тиімді шешімін Демокрит тапты. Ол -
әлемнің негізі бөлінбейтін ұсақ бөлшектер – атомдар деп ұсынған. Атом
Ф – ОБ – 001033
бөлінбейтін болғандықтан, бөлінудің шегі бар және де сызықты шексізге дейін
бөлуге болмайды (тек атомға дейін). Сондықтан да бөлінушілікті де,
қозғалысты да қайшылықсыз ойлауға болады. Болмыс – жалғыз (бір атомдан
тұрады) және сонымен бірге көп те (себебі, бірнеше атомдардың қосындысынан
әртүрлі заттар пайда болады) бола алады. Болмыс бар (ол - атомдар), бірақ
бейболмыс та бар – ол атомдар қозғалыста болатын бостық. Болмыстың ең терең
және эвристикалық материалистік концепцияларының бірі осылай пайда болды.
Болмыс мәселесінің тағы бір шешімін Платон ұсынды. Бірлік,
бөлінбеушілік, өзгермейтіндікті ол идеялар әлемінен тапты. Демек, идея
(эйдос) – ол шынайы болмыс. Осылай Платон болмыстың тек парменидтік
қасиеттерін ғана (мәңгілік, абсолюттік, т.б.) сақтап қалған жоқ, сондай –
ақ ол идеалды болмыс әлемін бізге белгілі заттар заттар әлемімен
байланыстырады. Идеялар заттарда өмір сүреді, олар заттың бейнесі, мақсаты
және оның ұғымы қызметтерін атқарады. Затты түсіну үшін, алдымен оның
идеясын, басқаша айтқанда – сезімге емес, ақылға ғана тән оның ұғымын, яғни
ондағы жалпы, тұрақты нәрсені табу керек. Яғни, осы арқылы өзгермелі және
көпқырлы материалды әлемде тұрақты, абсолютті бір нәрсені, яғни, реалды
болмысты көруге болады [3.].
Аристотель болмыстың түрлерін ол бар деген пікір түрлерімен
сәйкестендіріп, айқындайды. Болмыс барлық категорияларға қатысты жалпы
предикат болып табылады, бірақ ол тектік ұғым емес. Форма мен материяның
байланыс принципіне негізделе отырып, Аристотель философияда белгілі болған
болмыс аясындағы қарама – қарсылықтар идеясын жеңеді, өйткені, форма болмыс
қасиеттерінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Бірақ, Аристотель барлық
формалардың материалдық емес формасы – Құдайды да мойындайды.
Аристотель Платонның идеялар туралы ілімін сынайды және ол жалпы мен
жекенің қатынастары жөніндегі мәселенің шешімін ұсынады. Жеке – ол
Ф – ОБ – 001033
бір жерде және ендігі кезде өмір сүреді, оны сезіммен қабылдауға
болады. Жалпы – кез – келген жерде және кез – келген уақытта (барлық
жерде және әрқашан) өмір сүреді және ол белгілі бір жағдайларда жеке
арқылы өз көрінісін тауып, танылады. Жалпы – ғылым объектісі болады және ол
ақыл арқылы танылады.
Барлықты дәлелдеу үшін Аристотель 4 себепті ұсынады:
- әр затқа өзіндік ерекшелік беретін болмыстың мәні (формальды себеп);
- материя және кез – келген нәрсені тудыратын субстрат (материалдық
себеп);
- қозғалыстың бастауы, қозғалыс себебі;
- мақсаттық себеп – кез – келген нәрсенің іске асуы.
Аристотель материяны алғашқы себеп деп есептеп, оны мәнді десе де, ол
оны тек енжар бастама деп білді (белгілі бір зат болу мүмкіндігі), ал
барлық белсенділікті ол қалған үш себепке, әсіресе, болмыстың мәні –
формаға – мәңгілік пен өзгермейтіндік қасиеттерін берсе, кез – келген
қозғалыстың негізі – қимылдамайтын, бірақ қозғайтын бастама – Құдай деді.
Аристотельдің Құдайы – барлық формалардың дамуының жоғарғы мақсаты, әлемнің
алғашқы қозғаушысы.
Антикалық философияның болмыс мәселесін қоюы және оны шешу жолдарын
іздеуі Батыс Европалық өркениеттің қалыптасуында зор роль ойнады. Антикалық
философтардың осы мәселе төңірегіндегі ізденістерінің нәтижесі келесі
көзқарастардың пайда болуына әкелді:
1.Көзге көрінетін, сезімдік – материалдық әлемде болмыстың шын мәні
болып табылатын бір абсолют бар. Онда біздің әлемнің барлық қасиеттері :
қажеттілік, бірлік, реттілік, гармония, ақиқат, т.б. бар.
2.Шын болмысты тек ақыл – ой арқылы танып – білуге болады. Тек
абстракцияның күші ғана абсолюттің көзге көрінбейтін кейбір қасиеттерін
Ф – ОБ – 001033
жүзеге асыра алады. Сондықтан да адамға берілген қабілетті барынша дамыту
керек.
3.Егер адамның абстракцияларда, ұғымдарда болмыс мәні (бірлік,
өзгермейтіндік, бөлінбеушілік) көрініс тапса, онда олар еріксіз таза
субъективті емес, бірақ, жалпы мазмұны бар объективті ойлау формалары
болып табылады. Сондықтан, оларды реттеу сезімдік – материалдық тәжірибеге
сүйенбей – ақ ақиқатқа әкеледі.
4.Егер шынайы болмыс бізге үйреншікті материалды болмыстан өзгеше
болса, онда біздің әлемдегі тіршілігіміз де ақиқат емес, жетілген емес.
Олай болса, оны өзгертіп, шынайы, ақиқат болмысқа жақындатуға тырысу дұрыс
болар еді [4.].
Сонымен, болмыс мәселесінің антикалық шешімін табуы келесі дәуірлерге
көзқарастық және құндылықтық бағдарлар берді.
Ортағасырлық христиан философиясы да болмыс мәселесін назардан тыс
қалдырмады. Бұл кезде де алдынғы қатарға әлемдік, шектелген тіршілікке
шынайы, сезімдіктен жоғарғы болмысты қарсы қоюшылық шықты. Ортағасыр
христиандық көзқарас бойынша әлемдегі өзгеретін барлық нәрсені ештеңеден
Құдай жаратты. Шынайы болмыс та Құдайдың өзі болып табылады. Қалған барлық
нәрселерді Құдай жаратқандықтан, оларда дербестік жоқ. Сондықтан олар
шынайы емес болмыс.
Болмыстың түзілісі туралы ортағасыр европалық ойшылдардың көзқарастары
оның дамуындағы мынадай нәтижелерді берді:
- адам жаратылысын Құдай бейнесіне ұқсас тезисін қолдаған ортағасыр
схоластары адам мен табиғаттың арасын біршама алыстатып жіберді; дәл осы
кезеңде адам – табиғаттың патшасы деген көзқарас пайда болды; табиға пен
қоғам болмыстың әртүрлі көрінісі деп түсіндірілді;
- әлеуметтік болмыстың ішінде алдынғы қатарға адамның ішкі рухани
әлемі; шынайы болмыстың бір бөлігі ретінде әрбір адамға берілген
субъективті реалдылық мәселелері (Құдайдың ұшқыны) қойылды [5.].
Ф – ОБ – 001033
Классикалық ғылым мен философияның кезеңі табиғаттың өздігінен,
адамның ешбір қатысуынсыз әрекет ететін белгілі бір механизм деп
есептелген, болмыстың натуралистік – объективтік концепциялары жасалған
кезең болды. Жаңа заманда жаңа метафизика пайда болды. Жаңа метафизикалық
жүйелерді Декарт, Спиноза және Лейбниц жасады. Олардың философиялық
концепциялары сол ғасырдың ғылыми төңкерісі болды. ХҮІІ ғ. ғылыми
революция, Декарт пен Лейбництің математика саласындағы ашқан жаңалықтары
әлемнің жаңа, күрделі және дифференциалды бейнесін жасады. Бірақ, егер
философ әралуандықта – бірлікті көруді, кеңейіп және күрделіленіп келе
жатқан әлемдегі бір принциппен көруді тоқтатса, онда ол философ болудан
қалады. Антика заманында қалыптасқан бұл дәстүр жаңа заман ойшылдарының
шығармаларында да сақталған.
Болмыстың салыстырмалы түсінігін жасаған Спиноза табиғатты адамнан
бөлек қарастырды. Ол өз онтологиясының өзегі етіп біртұтас, мәңгі және
шексіз субстанция, өз - өзінің себебі болатын және басқа бастамаларды
мойындамайтын, Құдай мен табиғатты тепе – тең деп есептеді. Әртүрлі жеке
заттардың шексіздігін мойындай отырып, Спиноза оларды бір ғана
субстанцияның әртүрлі көрінісі болатын модустардың жиынтығы деп есептеді.
Бұл – болмыстың Жаңа замандағы маңызды концепцияларының бірі.
Декарт – метафизикасында болмыс басқаша түсіндіріледі. Ол – табиғатты
өзіндік сана деп есептейді. Декарттың – cogito ergo sum - ойлаймын,
демек, өмір сүремін тезисі субъект болмысының өзін - өзі тануға болатынын
дәлелдейді.
Декарттың философиялық көзқарасының негізгі ерекшелігі – жан мен
тәннің, субстанцияның ойлау мен ұзындығы дуализмінде. Адам – ойлау мен
еріктен тұратын жансыз денелі механизмнің жанмен байланысы. Адам жанының
барлық қабілеттерінің ішінен ол ерікті бірінші орынға қойды.
Ф – ОБ – 001033
Құдайдың өзі жанды денемен байланыстырып, жануарды адамдан ажыратып
қойды[6.].
И.Кант заттардың өзінде өмір сүретінін терістемейді, ол болмысты
заттардың қасиеті ретінде емес, пікірді байланыстырушы ретінде қарастырады.
...Болмыс реалды предикат емес, басқаша айтқанда, ол заттың ұғымы болып
табылатын белгілі бір нәрсе емес... Логикалық қолданыста ол тек пікірді
байланыстырушы. Болмыс қасиеттерінің ұғымына қоса отырып, біз оның
мазмұнына жаңаша еш нәрсе қоспаймыз.
Әлемнің сезімдік қабылдау мен ақыл жетерлігі жөніндегі формалар мен
принциптер туралы диссертациясы сыни көзқарас кезеңіне өтуге бастама
болды. Бұл кезеңдегі негізгі еңбектері – Таза ақылға сын, Практикалық
ақылға сын және Пікірлеу қабілетіне сын болды. Бұл үш сын да заттар
мен құбылыстардың өздігінен, яғни, заттардың өзінде өмір сүруінен
тұрады[7.].
И.Фихте үшін таза болмыс абсолютті Меннің еркі, таза іс -
әрекеті, ал материалдық болмыс болса, осы іс - әрекеттің жемісі болып
табылады. Фихте алғаш рет философиялық анализдің объектісі ретінде адам іс
- әрекетінің негізінде пайда болатын болмыс - мәдениет болмысын
қарастырады. Оның пікірі бойынша, затқа практикалық іс - әрекет жасаудан
бұрын, оны теориялық байқау қажет. Сана берілген жоқ, ол өз - өзін
тудырады. Оның анықтылығы байқауда емес, іс - әрекетте жатыр, ол
интеллектпен қарастырылмайды, ерікпен анықталады. Өз Меніңді тап, оны осы
сана арқылы біл – Фихтенің негізгі талабы да осы. Осы акт арқылы индивид өз
рухын, өз еркіндігін қалыптастырады.
Табиғатынан индивид тұрақсыз нәрсе: оның сезімі, мінезі үнемі
өзгеріп отырады және ол басқа бір нәрсеге байланысты. Осы сыртқы
көріністерден ол өзін - өзі тану актісінде босайды: оның – Мен – ол Мен
деген өзіне - өзі тепе – теңдігі – Меннің еркін іс - әрекетінің нәтижесі.
Өзін - өзі анықтау - субъект үшін мәңгі шешілуін іздейтін мәселе болып
қалады.
Ф – ОБ – 001033
Бұл тезисті Ф.Шеллинг ары қарай дамытты. Ол бойынша, табиғат, болмыс
әлі дамымаған, ұйықтап жатқан сана. Өзінің Трансценденталды идеализм
жүйесі еңбегінде, ол барлық нәрсе асқақтайтын жалғыз принцип – ол
еркіндік , - дейді.
Ф.Гегель жүйесінде болмыс алғашқы, тікелей және болмыс рухының өз -
өзіне, абстрактілінің нақтылыққа өтуіндегі алғашқы, тікелей және белгісіз
саты деп қарастырады: Абсолютті рух тек бір сәтке ғана өз энергиясын
материалдандырады, ал өзін - өзі тануындағы қозғалысы мен іс - әрекетінде
болмыстың идеядан жатсынушылығын жеңеді және өз - өзіне қайтіп келеді,
өйткені болмыстың мәнін идеалдылық құрайды. Гегель үшін шын болмыс
абсолютті рухпен сәйкес келетін жанама емес, инертті реалдылық.
Неміс философы Ф.Ницше болмысты өмір ұғымымен байланыстырады. Ол
философиялық тәсілдің рационалдылығын жеңуге тырысады. Ницше ұғымдарды жүйе
ретінде емес, көптеген таңбалар ретінде қарастырады. Құмарлық болмысы, өзін
- өзі сақтау инстинкті, қоғамды қозғаушы энергия болып табылатын осындай
ұғымдардың бірі – өмір, билікке ерік [8.].
Бұл тезисті ары қарай тереңірек қарастырған неміс философы В.Дильтей
болды. Ол үшін, шын болмыс рух туралы ғылымдардың танып – біле алатын
өмірдің мақсатымен бірдей болып табылады. Дильтейдің ойынша, адам
болмысының, мәдени – тарихи реалдылықтың тәсілі ретінде өмір ұғымын
қарастырады. Адамның тарихы жоқ, бірақ оның өзі енді өзінің кім екенін
анықтап келе жатқан тарих. Дильтей адамның тарихи әлемі мен табиғат әлемін
бөлек қарастырады. Философияның рух туралы ғылым ретіндегі мақсаты –
өмірді түсіну [9.].
Демек, ХҮІІғ. философиясында үш түрлі модель ұсынылды. Олар:
монистикалық, дуалистік және плюралистік. Бұл үш метафизикалық жүйелер
рационализм негізінде біріктірілді. Ортағасырдың схоластикасының
жақындығы әлі де болса өз әсерін тигізеді: болмыстың негізін тек ақыл – ой
арқылы іздеу тығырыққа әкеп тіреді. Сондықтан, ХҮІІғ. рационалистері
Ф – ОБ – 001033
болмыстың субстанциялық қасиеттерін діни реалдылықтан іздейді. Сондықтан,
Декартта екі субстанцияның бір пікірге келуі тек Құдай арқылы жүзеге
асады; Спиноза Құдай мен табиғатты тепе – тең қояды; Лейбниц болса өзінің
монадаларының күйін діни орныққан гармония арқылы көрсетеді. И.Ньютонның
өзі, әлемнің механикалық концепциясын жасау барысында, енжар материяны
қозғалысқа итеретін алғашқы негіз идеясын, яғни, Құдайды мойындайды.
ХҮІІ ғасыр - философиялық метафизиканың гүлденген кезеңі болды. Бұл
ғасырда оның арқауы болған әлемді ұстап тұрған және оның құрылысын
реттейтін болмыстың субстанциялық негізінің қағидалары болды. Болмыс
мәселесінің бұл түсінігі философияда кейінірек те – ХІХ ғ. Гегельдің
әлемдік парасат туралы пікірлерінде де, ХХ ғ. неотомизм философиясында да
сақталады. ХҮІІІ ғ. (Ағартушылық кезеңде) субстанция және діни ерікті
қарастырған классикалық метафизика сынға ұшырайды. Оны тек материалистер
(Гольбах, Дидро, Ламетри) ғана емес, сонымен бірге идеалистер (Беркли) және
агностиктер (Юм) де сынайды. Ағартушылардың сын пікірлерінің мағынасы –
ойлаудың метафизикалық тәсілі практикалық тәжірибе мен экспериментті
назардан тыс қалдырады дегенге келіп саяды.
Ағартушылық философияның сыни заряды онтологияға тек оң емес, сондай –
ақ теріс те әсер етті. Болмыс мәселесі екіге бөлініп кетті: табиғат болмысы
және қоғам, адам болмысы.
Табиғат болмысының түсінігі мына идеялар мен концепцияларға
негізделеді:
- материя концепциясының заттектілігі (ешқандай жоғары сезімдік
субстанция өмір сүрмейді; әлемнің жалғыз реалдылығы – зат, яғни материя);
- материяның ішкі белсенділігі туралы ілім – ол біреу немесе бір нәрсе
арқылы қозғалыс енгізілетін инерттік масса емес; қозғалыс – материяның
ажырамас атрибуты;
- бүкіләлемдік себептілік пен заңдылық идеясы;
Ф – ОБ – 001033
- табиғат заңдарының объективтілігінен шығатын қажеттіліктің ролі
туралы көзқарас; кездейсоқтық – бұл оның себебін біз білмейтін субъективті
категория деп түсіндірілді.
Қоғам мен адам болмысы туралы ілім мынадай онтологиялық бағдарлар
алды:
- қоғамдық дамудың басым идеясы – ақыл: пікірлер әлемді билейді;
- адамның өзінің дербестігіне, жоғарғы күштерден тәуелсіздігіне,
рухани саланы жеке дамыту қабілетіне сенімі барынша күшейді;
- ақылдың заңдары негізінде адамның әлеуметтік әлемді өзгертуге
қабілеті, сенімі қалыптасты;
- қоғамдық прогресс идеялары пайда болды.
Мұндай идеялар болмыстың антикалық дәстүрін жойды. Алдынғы дәуір
ойшылдарының көзқарастарындағы Абсолют ендігі кезде философиялық соқырсенім
деп танылды. Табиғат болмысын зерттеу жаратылыстану ғылым салаларымен
байланысты болды. Адам болмысы болса толығымен оның қажеттіліктерімен, іс -
әрекеті және сапасымен толықтырылды. Адам өмірінің мәні – оның практикалық
қажеттіліктерін қанағаттандыру деп есептелді [10.]. Осыған байланысты ХІХ
ғ. 2-ші жартысы Ф.Ницше – Құдай өлді деген пікірді ұсынды. Ойшылдардың
онтология мәселесіне қызығушылықтары әлсірей бастады. Бұл жағдайды белгілі
неміс философ – экзистенциалисті М.Хайдеггер онтологиялық нигилизм деп
атады. Бұл мәселе философияда қазіргі кезде де кездеседі. Болмыс мәселесін
материалистік философия тек әлем құрылысының жаратылыстану – ғылыми
бейнесінде ғана көрінеді [11.].
Идеалистік философияда болмыс мәселесіне қатынас біркелкі емес: оны
философиялық емес деп (позитивизм және неопозитивизм) не мүлдем одан бас
тартады, не оны субъекттендіріп, барынша сана феноменімен біріктіріп қоюға
тырысады (феноменология, экзистенциализм, постмодернизм).
Ф – ОБ – 001033
Феноменология негізін салған Эдмунд Гуссерль – болмыс негізіне жету,
яғни, онтологиялық мәселе ұсынды. Бірақ, ол таза тәжірибенің интуитивті
қосындыларын спецификалық тәсілде (феноменологиялық редукция) біріктіріп,
оны шынайы болмыс деп атады. Гуссерль болмыстың мәнін былай түсіндірді:
ол заттардың түпнұсқалық мағынасын қиындатпай, керісінше, саналық
реконструкциясын жеңілдетіп, яғни, сананы әртүрлі эмпирикалық мазмұндарын
тазалау арқылы орнатады. Бұл идея, әрине, керемет, бірақ, болмыстың
мәнінің түсінігінде ешқандай өзгерістерге әкелмеді.
Постмодернизм философиясы (Ж. – Ф. Лиотар, Ж.Бодрийар, М.Фуко,
Ж.Деррида) әлеуметтік болмысты сынауға негізделді. Ол бірінші орынға
қазіргі қоғамның әралуандығы мәселесін қойды. Егер қоғамдық өмір әр түрлі
әлеуметтік топтардың еркін күресі болса, онда, әрине, барлық адамдар үшін
бір басымдылық пен құндылықтар жүйесінің болуы мүмкін емес. Ендігі кезде
философияның алдында мынадай мәселе тұрады: әлемде белгілі болатын жалпы
ақиқатты ашпай, тек адам болмысының тілдік, таңбалық формаларын талдау.
Себебі, соның ішінде ғана адамзатың іздеп жүрген мағыналары жатыр.
Экзистенциализм туралы алғашқы ойлар ХХ ғ.20 – шы жылдары айтылды.
Экзистенциализмде болмыс ақылмен ғана емес, тек күйзеліспен танылады.Адам
болмысының әлемде өмір сүруінің күйзелісі экзистенция деп аталады.
Экзистенция әлем мен шын болмысты байланыстыратын жоғарғы бір реалдылық
болып табылады. Экзистенциалистердің терминологиясында әлем - бұл біздің
күнделікті күйбелең тіршілік. Шын болмыс әлемнің ар жағында жатыр және ол
бізге бейболмыс немесе ештеңе болып көрінеді. Адамның экзистенциалдық
күйзелістерінен болмыстың бұл құпия құрылымына ұмтылу оған қоғамнан бөлініп
шығып, қыспақтағы өмірден құтылуға мүмкіндік береді. Бірақ, бұл ұмтылыс –
иррационалды – шын болмысты (яғни ештеңе) білу мүмкін емес. Демек,
философиялық
Ф – ОБ – 001033
рефлексияға тек адам болмысының әлемдегі тіршілігі жайлы күйзелісі қалды.
Экзистенциализм екі бағытқа бөлінді: атеистік – олар Құдайды
терістемейді, ал агностикалық – Құдай болмысын рационалды дәлелдеудің
мүмкін еместігін және сенімнен бас тартатын (өкілдері – Германияда –
М.Хайдеггер, Францияда – Ж. – П. Сартр, А.Камю) және діни – (Германияда –
К.Ясперс, Францияда – Г.Марсель) .
М.Хайдеггер өзінің Бытие и время еңбегінде дәстүрлі европалық
философияның ұмытылып қалған деп есептеген болмыс мәселесін қайтадан
көтереді. Хайдеггер болмыстың мәнін адам болмысын қарастыру арқылы
түсіндіруге тырысады, өйткені болмысты түсіну тек адамға ғана тән. Адам
тіршілігінің негізі – оның шектілігі, уақытшалығы. Сондықтан, уақыт
болмыстың ең мәнді қасиеттерінің бірі ретінде қарастырылуы керек.
Хайдеггер болмысты баршылықпен, заттар мен құбылыстардың эмпирикалық
әлемімен тепе – тең деп есептеді. Уақытшалықтың күйзелісі жеке тұлғаның
өткір сезімімен бірдей. Қорқыныш, ар, кінә, мейірімділік тұлғаның
қайталанбастығын, өмірге бір келетінін және ақыр соңында сезе отырып, оның
рухани тәжірибесін бейнелейді. Хайдеггер болмыстың ақиқаттылығын түсіне
отырып, адамның өзін тануға тырысады[12.].
Француз экзистенциалисті Ж.П.Сартр өзіндегі болмыс пен өзі үшін
болмысты қарсы қоя отырып, материалдық болмыс пен адамдық болмысты
шектейді. Біріншісі Сартр үшін тек кедергі түрінде болған, адамның іс -
әрекеті мен таным қабілетінен тыс. Адам болмысының негізгі қасиеттері –
мүмкіндіктерінің еркін таңдауы: ... адам үшін болу – демек өзін таңдауы.
Адам мен әлемнің қатынасын Сартр бірлікте емес, индивидтің әлемнен
жатсынуы ретінде қарастырады. Сартр бойынша, адамның іс - әрекеті – оғын
мағына беруші. Сартрдің әлем түсінігі, абсурд деп танылған, барлық
дәстүрлі құндылықтар жойылған әлемде қалыптасты [13.]
Ф – ОБ – 001033
Экзистенциализмнің көрнекті өкілі, ХХ ғ. батыс философиясының танымал
ойшылдарының бірі – Альбер Камю. А.Камюдың өмірбаяны бұл жұмыстың негізгі
мақсаты болмаса да, мен бұл ойшылға тоқталып өтейін.
А.Камю 7 қараша 1913 жылы Алжирдағы Мондови қалашығында
ауылшаруашылығы жұмысшыларының отбасында дүниеге келді. Бірінші
дүниежүзілік соғыстың алғашқы күндерінде – ақ оның әкесі, Люсьен Камю,
Марндағы шайқаста қайтыс болады. Отасының асыраушысын жоғалтқан олар, -
анасы – екі ұлымен Алжирға көшіп кетеді. Анасы бай отбасылардың кірін жуып
, ақша табады. Альбердің үлкен ағасы жас кезінен жұмыс істеп, ақша тауып,
өзін асырайды. Кіші ұлына өз ортасынан шығып, ойдың билеушісі, интеллектуал
болу нәсіп еткен. Бірақ, бұл үшін білім керек болады.
1924ж. Белькурдегі бастапқы мектептерін бітірген соң, Камю
жұмысшылардың қатарын толтыруы керек еді. Бірақ, тағдыр басқаша бұйырады:
бастапқы мектептің мұғалімі, Луи Жермен, дарынды шәкіртін байқап, ол үшін
арнайы стипендия алып береді. Камюдың үлгерімі өте жақсы болады, бірақ
келіспеушілік көбінесе әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан болады.
Әділеттілікке, әлеуметтік теңдікке ұмтылыс Камюде ақыл – ой құрампаздығынан
емес, өмір тәжірибесінің нәтижесінен болады. Лицейді бітірген соң, ол
жергілікті университеттің тарих – философия факультетіне оқуға түседі. Ол
классикалық философиялық текстерді оқып, Ницше, Кьеркегор, Шестов, Ясперс,
Достоевский, Пруст, Мальро еңбектерімен танысады.
Камю өмірінде театр маңызды роль атқарады. Ол – дарынды актер, қоюшы
және драматург болды. 30-шы жылдардың соңында ол Экип театралық
труппасымен бүкіл Алжирде пьесалар қойып, онда Камю режиссер міндетін
атқарады. Бірақ, бұл жылдар Камю үшін өте қиын кезең болады.
Университеттерде философиядан сабақ беретін оқытушыларды даярлайтын Эколь
Нормаль жоғарғы мектебінде өз оқуын жалғастыра
Ф – ОБ – 001033
алмайды, себебі, ол туберкулез болғандықтан, оны емтихандарға денсаулығының
нашарлауына байланысты қатыстырмайды. Фашизмге қарсы мәдениетті қорғау
жөніндегі Халықаралық қозғалыстың мүшесі бола тұра, ол Алжирдың халық
мәдениет үйін басқарады және солшыл газет пен журналдарда жұмыс істейді.
1937ж. – Изнанка и лицо, 1939ж. – Бракосочетания атты екі қысқа
лирикалық эссе кітаптары шығады. 1940ж. Көктемде Камю Парижге көшіп кетеді
және сол жердегі танымал газетке жұмысқа орналасады. 1942ж. жазда
Посторонний повесті мен философиялық эссе - Миф о Сизифе жарық көреді.
1944ж. Камю астыртын жұмыс істейтін Комба газетінің басшысы болды.
Осы жылы Недоразумение; 1945ж. – Калигула пьесалары; 1947 ж. – Чума
романы және Праведные пьесасы шығады. Бунтующий человек - Камюдың ең
соңғы және танымал болған шығармаларының бірі болса, Падение - оның соңғы
романы болды. 1957 ж. Шведские речи еңбегінің арқасында Камю әдебиет
саласында Нобель сыйлығының иегері деп танылды[14.].
1960ж. 4 қаңтарда Камю Парижге қайтып келе жатқанда, жеңіл автокөлікте
апатқа ұшырап, қайтыс болады.
Ф – ОБ – 001033
І.2. А.Камю көзқарасы мен қазақ философиясының көрнекті өкілдерінің
көзқарастарына салыстырмалы талдау
Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда
ХХ ғасырда пайда болды, ал қазақ философиясына келсек, ол басынан бастап,
экзистенциалдық сипатта болды деген тұжырым жасауға болады. Өмірдің мәні
мен мазмұны, өмір мен өлім, мәңгілік мәселелері қазақ философиясының ерекше
Қорқыт ата, Абай, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев философиялық жүйелерінің
ұйытқысы болды [15.].
Қазақ дүниетанымы, дүние түсінігі адам өмірінің мағынасын, мәнін, өмір
сүру тәсілін айқындайтын өмір, өлім, намыс, ар – ұят, махаббат, ізгілік,
адалдық, даналық, тағдыр, обал, тәубе, шүкірлік, сабырлық, қанағат, рахым,
білім, өнеге секілді экзистенциалдық сарындағы ұғымдарға толы. Және де олар
жалпылама моральдық – этикалық ойлар ретінде атүсті қаралмайды, сонау
Қорқыттан Абайға дейінгі аралықты қазақ философиясының тарихына тұғыр
болып, өшпес із қалдырған, қазақтың ұлттық табиғаына, эникалық санасына
еніп, рухани қайсарлығын байытып, ерекше менталитет құрған темір қазық,
алтын діңгек іспеттес аталы түсініктер ретінде бағаланады.
Хакім кешегіден де бүгінімізге қажет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Абай
мерейтойында сөйлеген сөзінде осы жайтты нықтап – нықтап айтқан болатын.
Абайды мұқият оқыған адам оның көзқарастары күні бүгінгі нарық
экономикасымен де тікелей үндес екенін айқын аңғарар еді: Абай әлемі бізді
жеті түнде адастырмас темір қазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс
– бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың
жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып – ақ, көштің басын
баяғыда – ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда біреудің уақыты
жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің аты мен зауқы жоқ. Өз халқын
жұрт болсын, өссін, өнсін дейтін әрбір азамат әуелі Абайды оқысын. Абайға
құлақ ассын [16.]. Абайды оқып,
Ф – ОБ – 001033
данаға құлақ ассақ, экзистенциалдық ой тұжырымдардың ең шүйлісін, оның қара
сөздерінен, өлеңдерінен кездестіреміз.
Абай көшпелі дәуірдің соңғы, жаңа Мизамның алғашқы ұлы тұлғасы.
Содықтан да оның шығармаларындағы жан күйзелісі қазақ халқының қасіреті мен
тығырыққа тірелген рухани дүниесінің айнасына айналды. Көшпелі қоғамның ұлы
катарсисі ақынның экзистенциалдық дүниетанымына өзек болды.
Абай дүниетанымындағы, жалпы, шығармашылығындағы экзистенциалдық
сарындар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының тұрмысындағы
тарихи қал – жағдайдан, саяси, әлеуметтік құрылыстан, шаруашылық
саласындағы күрт өзгерістерден туады. Сол кезеңдегі өз ортасының не күйі
бар, неге мұқтаж екенін көппен бірге сезіп, мұң, сыртқа шығаратын жол, әдіс
іздеді. Осы іздену жолы Абайды адам мәселесіне, адам өмірінің мәні,
мазмұны, мақсаты деген мәңгілік сауалдарға қазақтың дарынды азаматының
менталитеті тұрғысынан шешуге алып келді. Ол адам баласына қажетті басты
құндылық байлық пен мансап, шен мен шекпен емес, адамгершілік, бұл дүниеге
адам болып келіп, адам болып кету деген философиялық тұжырымға келді.
Халқының көңілден шықпайтын, болашыққа тартпайтын іс - әрекеттерін
көріп, кейде торықты, түңілді, қамықты, дегенмен адамзаттан, адамнан
түңілген жоқ. Мақсатсыз, мұратсыз, күйбең өмірді жалған өмір санады. Қатты
күйзеліп, рухани тоқырауға түскен сәттерінде Абай да Камюдың мағынасыз
өмірден өлімді артық деп есептеген пікірін қолдады. Бірақ, өз - өзіне
жұбату айтып, оптимистік тұғырдан түскен жоқ. Өлді деуге сия ма,
ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған[17.].Бұл сөз Абайға дейінгі
ұлы тұлғаларымызға да, Абайдың өзіне де баға. Өскен ортасына,
замандастарына, шәкірттеріне, болашақ ұрпаққа қилы заман, өліара дәуірде
туған экзистенциал – философ Абай Көңілде – қайғы, қалың
Ф – ОБ – 001033
зар, айтатұғын сөзім бар деп, сөздерінің философиялық мәнін шешуге сұраныс
жасап тұрғандай әсер қалдырады.
Бірақ, Абай өмір сүрген дәуір ерекше кезең, қазір басымызға түсіп
отырғандай, өтпелі кезең. Шығыстың Конфуций секілді ғұламалары айтып кеткен
екен, Өтпелі кезеңде өмір сүру бұйырмағын Тәңірім деп. Ол кезде қазақ өз
тағдырын өзі айқындаудан айырылып, өзін өзі ұғыну қабілетінен ажырап, әрі –
сәрі болып, болашағын болжай алмай, рухани жұтаңдыққа кезіккен кезең болды.
Абайды халықтан ажыратып қарауға болмайды, ол да сол заманның перзенті.
Соның бәрін көрді, білді, сезді, жазды. Жазғанда жай жазған жоқ, жан
айқайымен, тебірене, төгіле, таусыла жазды. Халқын, елін, елең еткізу үшін
ащы тілімен, аямай, жағымсыз жағдайын, қылығын бетке басып жазды. Қазақ
бүгін өз табиғатын сонау Абай арқылы түсініп отыр.
Сонымен, Абай философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір
сүру тәсілі, тіршілік ету ерекшеліктері, діні, ділі, тілі, білімі, мінез –
құлқы, мұрат – мақсаты және де басқа тылсым сырлары сарапқа салынып жатса,
мұндай дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани
тәуелсіздігіміздің бір көрінісі, қазақ философиясының сұранысы дер едік.
Сонымен бірге, Абай дүниетанымында пессимистік көзқарастарын да көруге
болады. Абсурд, жатсынушылық мәселелерін терең зерттеген Камю, Сартр,
Кьеркегор т.б. батыс ойшылдары болса, қазақ ойшылдарының ішінде алғаш осы
ұғымға нақты тоқталған да Абай болды.
Абай жатсынушылық сананы, сол кездегі әлеуметтік өмірдегі, рухани
процестердегі жатсынушылық ұғымын зерттейді. Ол – қазақ ойшылдарының ішінде
алғаш осы ұғымға терең тоқталған ойшыл. Абай – сол кездегі қоғамдағы
шындықты қатты сынай отырып, шынайы құндылықтардың бұрмаланып, өтірік
құндылықтардың өмірдің шын мәні ретінде қарастырылғанын абсурд деп
есептеді [18.].
Ф – ОБ – 001033
Абай – ағартушы ретінде, жастардың оқып, білім алғанын қолдайды. Оның
ойынша, білім – адам өмірінің фундаменталды жағдайы, прогресстің негізгі
факторы, адам өнегелілігінің негізі болып табылады. Сондықтан, ол
қазақтарды ғылым оқып, білім алуға шақырды. Бірақ, шынында барлығы да олай
емес. Абайдың абсурд деп есептегені, мына мәселелер болды. Сол кездегі
байлардың балалары оқуының мақсаты – қоғамдық прогресске, өз халқына қызмет
ету және рухани даму емес, керісінше, көпшіліктен бөлініп, халықты билеп,
өз халқына одан сайын қысым көрсетіп, қанау болды.
Мұндай жатсынушылық жағдайда білім - адамды дамыту, әспеттеу емес,
оны кеміту мен қысым жасаудың антигуманисттік қызметтерін атқарады. Осыдан,
Абайдың дәстүрлі ағартушылық шегінен шығып, нақты, діни, диалектикалық
элементтерін көруге болады.
Батыс экзистенциалисті Камю былай деп жазған: философияда тек бір
ғана шешілуін талап ететін философиялық мәселе бар – ол өз - өзін өлтіру
мәселесі. Өмір, оны сүруге тұра ма, әлде жоқ па? – философияның
фундаменталды сұрақтарының біріне жауап беру [19.]. Мұны оқығанда, өз -
өзін өлтіру философияның негізгі мәселелерінің бірі екені жөнінде біз
күмәндануымыз мүмкін. Бірақ, бұл жерде Камю өз - өзін өлтіру туралы
айтқанда, оның адам өмірінің құндылықтары мәселесі туралы айтылған пікір
деп түсінуіміз қажет, өйткені бұл мәселе болса – философиядағы маңызды
мәселелердің бірі болып табылады.
Хайдеггерге қарағанда, Камю өлімнің не екенін анықтауға тырыспайды.
Оны тек неге қалыпты адамдар өлімді өмірден артығырақ көреді? деген сұрақ
қызықтырады (өз - өзін өлтірмесе де, бірақ осы жайлы ойланған адамдардың аз
емес екендігі барлығымызға белгілі). Өз - өзін өлтірудің сыртқы себептері
мен сылтаулары көп; бірақ, Камюды статистика немесе әртүрлі себептердің
пайыздық көрсеткіші емес, өмірден бас тартудың жалпы философиялық негізі
қызықтырады. Оның ойынша, өз - өзін өлтіру
Ф – ОБ – 001033
туралы шешім қабылдау – адамның өз өмірінің түсініксіз, мағынасыз,
абсурдтық болғанын мойындау, өзін бұл әлемге бөтен деп сезінуі.
Камю адамға қатысты және бүкіл әлемге қатысты шын ақиқаттарды ғылыми
таным арқылы емес, сезім арқылы ашады. Камю адамда кенеттен пайда болатын
зерігу жайлы жазады. Бұл сезімнің кез – келген адамда болатыны
философиясыз да белгілі. Философтардың ішінде осы сезімге алғаш болып
меланхолия, қорқыныш деп, онтологиялық сипат берген Кьеркегор болған.
Көңіл – күй мен сезімдер субъективті емес, олар тіршілігіміздің
фундаменталды жақтарын ашып, біздің еркімізге қатыссыз келіп, кетеді.
Камюде адам болмысын сипаттайтын мұндай сезім – абсурдтық сезім болып
есептеледі. Бұл сезім кенеттен зерігуден пайда болып, басқа да сезімдердің
маңыздылығын жоққа шығарады. Индивид күнделікті тіршіліктен жалығып, өмір
– оны сүруге тұра ма? деген сұраққа тап болады. Камюдың негізгі сұрағы
мынадай: Жоғарғы мағына мен берекесіз қалай өмір сүруге болады?
Әлем абсурдттық емес, ол тек зердесіз, өйткені ол біздің қалауымыз бен
ақылымыздың арасында ешбір байланысы жоқ, адамнан тыс реалдылық болып
табылады. Бұл әлемді танып – білуге болмайды, ол иррационалды деген сөз
емес. Камю үшін мұндай түсініктер кейбір иррационалды интуиция арқылы
әлемнің алғашқы негіздерін танып – білуге болатыны туралы иллюзиялық
көрініс беретін, антроморфтық елестер болып табылады. Камю эмпирикалық
танымды, ғылымның тәсілдерін қояды. Әлемді танып – білуге болады, бір
ғылыми теориядан екіншісі, одан да жетілгені ашылуда. Әлемде соңғы, ақырғы
мағына жоқ, біздің ақылымыз үшін әлем мөлдір, ол біздің барлық
сұрақтарымызға да жауап бере алмайды. Кеңістік пен уақыттың өлшемі, атом
мен галактиканың құрылысы – бұл сұрақтар ғылым үшін маңызды болғанымен,
ешқандай жауап бере алмайды. Бұл жауаптарды философия тарихындағы ойшылдар
бере алмады – айтылған ойлар рационалды емес дәлелдер.
Ф – ОБ – 001033
Бірақ, Камюдың ғылымның әлсіздігіне қарсы пікір білдіріп, оның
күштілігі туралы өз көзқарасын білдірген Абай болған. Ол былай дейді :
Түп иесін көксеу ақиқат жолындағы ізденіс[20.]. Оның оныншы қара сөзінде
былай делінген: Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ [21.].
Бірақ, әлем бізге бөтен, біздің ұмтылыстарымызға немқұрайды. Адам
осыны түсінгенде, өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Философиялық ақыл ойдың өркендеуіндегі болмыс концепциясы
1.1. Ежелгі дүниетанымда болмыс туралы ойдың қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .7
1.2. А.Камю көзқарасы мен қазақ философиясының көрнекті
өкілдерінің көзқарастарына салыстырмалы
талдау ... ... ... ...21
ІІ. А.Камю философиясындағы болмыстың мәні
2.1. А.Камюде абсурд
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .34
2.2. А.Камюде бүлік ұғымының философиялық
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...60
Ф – ОБ – 001033
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экзистенция - өмір сүру, тіршілік
ету, күн кешу деген түсініктердің баламасы. Адам дүниеге не үшін келді?
Адам өмірінде қандай мән бар? Ол өз ғұмырын қандай мұраттарға арнауы қажет?
Алдына қойған мақсаттарға жету жолында нендей құндылықтарды ұстанып,
тұтынуы керек? Нендей қасиеттер адам табиғатына сай келмейді? Осы тектес
сан алуан сауалдар экзистенциалдық ізденістерге негіз болады және соларға
жауап іздеуге мәжбүр етеді.
Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда
ХХ ғасырда пайда болды. Экзистенциалистердің көзқарасы бойынша, адамдар
өздерінің тұлғалық байланысын тек өздері арқылы орнықтырады. Мұндағы
негізгі мақсат – халықтың әл – ауқаттылығын арттыра отырып, адамдық
тұтынуды меңгерген адамды жарату, ал бұл дегеніміз – мәдениеттің
құндылықтарын тиімді пайдалануды үйрету - , деп есептейді
экзистенциалистер.
Осыған орай Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан 2030 стратегиясында былай дейді: Мемлекеттің ендігі жердегі
жаңа ролі адамдар үшін шешімдер қабылдауда емес екені көптеген
шенеуніктердің өздерінің де әлі түсіне бермейтіні құпия емес. Керісінше,
оның ролі бәрінен де бұрын азаматтармен жекеше сектор өздері мен өз
отбасылары үшін тиімді шаралар қолдана алатын жағдайларды қалыптастыруда
болып отыр. Біз, бұл ретте жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп
кеткен, болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып, бұқаралық
сананы төзімділікпен жаңғыртуға тиіспіз [1.].
Адам өмірі, адам жаны, оның ішкі дүниесі - әрқашан біз үшін құпия
болып келеді. Экзистенциализм, антропология, персонализм, тағы да басқа
адам мәселесін зерттеуге бағытталған ағымдар, адамды зерттеуге арналған
ғылымдар – психология, философия, медицина, т.б. күн сайын дамып келе
Ф – ОБ – 001033
жатқанымен, әлі де болса, адамның ішкі дүниесінің бар құпиясын аша
алмады.
Альбер Камю – ХХ ғасыр Батыс философиясының көрнекті ойшылдарының
бірі. Бұл дипломдық жұмыста А.Камю шығармашылығындағы болмыс мәселесін
қарастыруы зерттелген.
Әлем мен болмыстың қайшылығы, өмірдің мәні, еркіндікке қатынасы,
адамның әлем мен қоғамдағы орны мен ролі – бұл сұрақтар әрқашан ашық болған
және барлық заман ойшылдарын қызықтырған. Бірақ, олар әсіресе ХХ ғасырда
өзекті болды. Өйткені, бұл ғасырда техниканың күрт дамуы мен техногенді
ортаның пайда болуы, саяси өзгерістер мен тоталитарлық жүйенің орнығуы орын
алды.
Камюдегі маңызды факторлардың бірі – адам, адамшылық факторы. Қоғамның
деңгейі, ең алдымен, адамның өсу деңгейімен анықталады. Камюдың осы пікірін
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
арнаған 2007 жылғы Жаңа Әлемдегі – Жаңа Қазақстан жолдауындағы мына
пікірмен салыстыруға болады: Әлемдік шаруашылық байланыстарына батыл
кіріккен барлық осы заманғы байқуатты мемлекеттер парасатты экономикаға
сүйенген болатын. Ондай экономика жасақтау үшін, ең алдымен, өз
қарауымыздағы адами қазынамызды еселегеніміз парыз [2.].
Альбер Камюдың сипаттап отырған адамда кездесетін зерігу жағдайы кез –
келген адамда, әйтеуір өмірінің бір кезеңінде кездеседі. Бұл мәселенің
шешімдері осы дипломдық жұмыста терең зерттелген.
Сонымен, Камю философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір
сүру тәсілі, тіршілік ету ерекшеліктері сарапқа салынып жатса, мұндай
дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани тәуелсіздігіміздің
бір көрінісі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Альбер Камю, оның дүниетанымы мен
философиялық көзқарастары жайлы жазылған кітаптар мен ғылыми
Ф – ОБ – 001033
жұмыстар кемде – кем. Өйткені, оның абсурд пен бүлік мәселесі тек батыстық
ойлау жүйесіне ғана тән.
А.Камюдың өмірбаяны, философиялық көзқарастары толық әрі жан – жақты
орыс ғалымы А.Руткевичтің Философия А.Камю кітабында, сонымен бірге
Т.Манн – Г.Манның Эпоха. Жизнь. Творчество , К.Долговтың Творчество и
свобода, С.Великовскийдің Грани несчастного сознания, В поисках
утраченного смысла, Е.Кушкиннің Альбер Камю.Ранние годы еңбектерінде
зерттелген.
Камю еңбектерін К.Долгов, А.Руткевич, С.Великовский француз тілінен
орыс тіліне аударып, көпшілік назарына ұсынған. Бұл ғалымдардың ұсынып
отырған еңбектері – А.Камю шығармаларының жиынтығы болып табылады. Егер
А.Руткевич Камюдың Миф о Сизифе. Эссе об абсурде философиялық эссесін,
Бунтующий человек шығармасын аударса, С.Великовский Посторонний,
Падение, Чума еңбектерін аударды.
Сондай – ақ, Камю философиясының өзегі болған абсурд пен бүлік
мәселесіне қатысты орыс ғалымы В.Захаров Герой абсурда и его бунт
тақырыбына жазылған диссертациялық жұмысын ұсынды.
Қазақстанда А.Камю туралы С.Актаевтің Альбер Камю. Оба: роман және
повесть еңбегі жарық көрді.
Әрине, экзистенциалдық уайым мен қайғы, өмірдің мәнсіздігі, оның
алдындағы жеке адамның шарасыздығы, сол шарасыздықтан туған үрей мен
қорқыныш А.Камю шығармаларында терең талдауын тапқан мәселелер. Бүгінгі
таңда А.Камю философиясында болмыс мәселесі деген нақты тақырып ғылыми
ізденіс объектісіне айнала қойған жоқ. Дегенмен, ғылыми ізденіс көп
жағдайда белгілі ғылым қайраткерлерінің бағдарламалық сілтемелеріне сүйеніп
туатынына байланысты, батыс философиясындағы белгілі тұлғалардың
пайымдауларын негіз ете отырып, алғашқы қадамдардың бірін жасауға талыпыныс
білдірдім.
Ф – ОБ – 001033
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – белгілі
экзистенциалист А.Камю философиясындағы болмыс мәселесі, яғни адам болмысы,
адам өмірінде кездесетін шекаралық жағдайға берілген сараптамасына сүйене
отырып зерттеу.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындады:
- А.Камю дүниетанымының экзистенциалдық сипатын сол кезеңдегі батыс
қоғамының саяси, әлеуметтік, рухани дағдарысының сыншыл санадағы бейнесі
ретінде қарастыру;
- ұлттық философияның басты өкілдері мен Камю көзқарастары арасындағы
экзистенциалдық үндестіктер мәселесін зерттеу;
- А.Камю еңбектеріндегі абсурд пен бүлік ұғымына берілген
анықтамаларды зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Камю философиясын белгілі бір қоғам
қайшылықтарының айнасы ретінде қарастыру керек. Бірақ замана талабына сай
бұл мәселе сыңаржақ идеология тұрғысынан қаралып, Камюге бір жақты ғана
баға берілді. Бұл тақырыптың жаңалығы:
- Дәстүрлі қазақ философиясының біртуар өкілдері Абай, Шәкәріммен Камю
дүниетанымын экзистенциалдық үндестік тұрғысынан зерттеу;
- философияның өзегі болып табылатын мәселелер – Адам және
адамгершілік, адамдық және кісілік, өмір мен өлім Абайға да, Шәкәрімге де,
Камюге де тән. Осы себептен олардың арасындағы сабақтастық, іліктілік,
үндестік жағын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімге
біріктірілген төрт бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі – 62 бет.
Ф – ОБ – 001033
І тарау. Философиялық ақыл ойдың өркендеуіндегі болмыс концепциясы
1.1. Ежелгі дүниетанымда болмыс туралы ойдың қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері.
Болмыс мәселесінің шешілуін талап ететін мәселе ретінде қарастырылуы
ерте дәуірден басталды.
Болмыс ұғымының қарастырылуын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең – болмыстың мифологиялық түсіндірмесі.
Екінші кезең – натуралистік онтология кезеңі.
Үшінші кезең – И.Кант философиясынан басталады. Болмыс адам іс -
әрекетімен байланысты бір нәрсе ретінде қарастырылды.
Болмыс ұғымына алғаш анықтамалар беру антикалық дәуірдің Элей
мектебінен басталды (б.д.д. ҮІ – Ү ғ.ғ.). Оның негізін салушы Парменид
болмыс жайлы пайымдаулардың өзгеше қорытындыларға алып келетінін түсінді.
Оның пікірін былай деп түсіндіруге болады: Болмыс – бұл барлық нәрсе,
яғни, бұл - бар немесе бұл - өмір сүреді деп айтатын нәрселердің
барлығы. Ал бейболмыс дегеніміз не? Егер бейболмысты бар деп айтатын
болсақ, онда біз логикалық қатеге тап боламыз. Одан аулақ болу үшін
бейболмысты өмір сүру статусынан айыру керек. Сондықтан болмыс пен
бейболмыстың арасындағы жалғыз логикалық дұрыс пікір: болмыс – бар,
бейболмыс - жоқ (бар нәрсе өмір сүреді; жоқ нәрсе - өмір сүрмейді) болуы
мүмкін. Бірақ, егер бейболмыс жоқ болса, онда одан ешнәрсе пайда болмайды
және жоғалып кетпейді. Ал егер ештеңе пайда болмаса, жойылмаса, демек, онда
ешнәрсе өзгермейді, яғни қозғалмайды. Болмыс өзгермейді және қозғалмайды.
Сондай – ақ болмыс бүтін, ол бөлінбейді.
Құдайлар үшін өткен де жоқ, болашақ та жоқ, олар үшін тек қазір ғана
бар. Сондай – ақ Парменид ойлау мен болмыстың тепе – теңдік идеясын
ұсынады: ойлау және болу - бір. Мұндай болмыс, оның пікірінше,
Ф – ОБ – 001033
бейболмыс болуы мүмкін емес, өйткені болмыс бейболмыстан пайда болуы мүмкін
емес.
Парменидтің пікірін оның шәкірті Зенон қолдады. Өзінің көптеген
апорияларында ол болмысты қозғалыс, бөліну, т.б. қасиеттердің қайшылықты
түрде ойлау мүмкін еместігін көрсетті. Кез – келген сызықты нешеге бөлуге
болады? Бөлінудің шегі көрінбегендіктен, оны шексіз көп бөліктерге бөлуге
болатын секілді көрінеді. Бірақ, сызықтың шегі бар. Қалайша шегі бар сызық
шексіз көп бөліктерге бөліне алады? Олай болса, шексіздіктің шегі бар,
сансыздың саны бар. Бірақ логикалық қайшылық және оны шешу үшін
(элеаттардың логикасы бойынша), болмыстың бөлінбейтіндігін, демек, бірлігі
мен өзгермейтінін мойындау керек.
Олай болса, бізді қоршаған әлемдегі біз көзбен көретін және сезетін
барлық нәрселердің қозғалып және бөлінетінін қалай түсіндіруге болады?
Демек, әлем – біз оны қабылдағандай емес болып шыққаны ма? Жоқ, ол дәл
солай. Бірақ, мәні жағынан ол басқа. Әлемнің мәні – сезімдік қабылдаудан
өзгеше бейне беретін және оған өмір сүруге мүмкіндік беретін – оның болмысы
және бұл әлемнің шынайы, ақиқат болмысы тек ойлаумен ғана танылады. Ал бұл
дегеніміз – оның табиғаты – идеалды.
Гераклит – болмыс пен танымның бірнеше диалектикалық принциптерін
ұсынды. Оның диалектикасы тек материалдық ғарыш шеңберінде ойлауға ғана
болатын және заттық стихиялардан – от, ауа, су және жерден тұратын үздіксіз
өзгеріс, қалыптасу концепциясын ұсынды.
Қалыптасу – тек қарама – қарсылықтардың бір – біріне үздіксіз ауысу,
қалыптасқан қарама – қарсылықтардың бірігу түрінде болғанда ғана мүмкін.
Сонымен, Гераклитта өмір мен өлім, күн мен түн, жақсылық пен жамандық
біртұтас. Бұл қарама – қарсылықтар үнемі өзара күресте болады.
Парменидтің антикалық қарсыласы оның бейболмысты терістеуімен
келіспейді. Элеаттардың мәселесінің тиімді шешімін Демокрит тапты. Ол -
әлемнің негізі бөлінбейтін ұсақ бөлшектер – атомдар деп ұсынған. Атом
Ф – ОБ – 001033
бөлінбейтін болғандықтан, бөлінудің шегі бар және де сызықты шексізге дейін
бөлуге болмайды (тек атомға дейін). Сондықтан да бөлінушілікті де,
қозғалысты да қайшылықсыз ойлауға болады. Болмыс – жалғыз (бір атомдан
тұрады) және сонымен бірге көп те (себебі, бірнеше атомдардың қосындысынан
әртүрлі заттар пайда болады) бола алады. Болмыс бар (ол - атомдар), бірақ
бейболмыс та бар – ол атомдар қозғалыста болатын бостық. Болмыстың ең терең
және эвристикалық материалистік концепцияларының бірі осылай пайда болды.
Болмыс мәселесінің тағы бір шешімін Платон ұсынды. Бірлік,
бөлінбеушілік, өзгермейтіндікті ол идеялар әлемінен тапты. Демек, идея
(эйдос) – ол шынайы болмыс. Осылай Платон болмыстың тек парменидтік
қасиеттерін ғана (мәңгілік, абсолюттік, т.б.) сақтап қалған жоқ, сондай –
ақ ол идеалды болмыс әлемін бізге белгілі заттар заттар әлемімен
байланыстырады. Идеялар заттарда өмір сүреді, олар заттың бейнесі, мақсаты
және оның ұғымы қызметтерін атқарады. Затты түсіну үшін, алдымен оның
идеясын, басқаша айтқанда – сезімге емес, ақылға ғана тән оның ұғымын, яғни
ондағы жалпы, тұрақты нәрсені табу керек. Яғни, осы арқылы өзгермелі және
көпқырлы материалды әлемде тұрақты, абсолютті бір нәрсені, яғни, реалды
болмысты көруге болады [3.].
Аристотель болмыстың түрлерін ол бар деген пікір түрлерімен
сәйкестендіріп, айқындайды. Болмыс барлық категорияларға қатысты жалпы
предикат болып табылады, бірақ ол тектік ұғым емес. Форма мен материяның
байланыс принципіне негізделе отырып, Аристотель философияда белгілі болған
болмыс аясындағы қарама – қарсылықтар идеясын жеңеді, өйткені, форма болмыс
қасиеттерінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Бірақ, Аристотель барлық
формалардың материалдық емес формасы – Құдайды да мойындайды.
Аристотель Платонның идеялар туралы ілімін сынайды және ол жалпы мен
жекенің қатынастары жөніндегі мәселенің шешімін ұсынады. Жеке – ол
Ф – ОБ – 001033
бір жерде және ендігі кезде өмір сүреді, оны сезіммен қабылдауға
болады. Жалпы – кез – келген жерде және кез – келген уақытта (барлық
жерде және әрқашан) өмір сүреді және ол белгілі бір жағдайларда жеке
арқылы өз көрінісін тауып, танылады. Жалпы – ғылым объектісі болады және ол
ақыл арқылы танылады.
Барлықты дәлелдеу үшін Аристотель 4 себепті ұсынады:
- әр затқа өзіндік ерекшелік беретін болмыстың мәні (формальды себеп);
- материя және кез – келген нәрсені тудыратын субстрат (материалдық
себеп);
- қозғалыстың бастауы, қозғалыс себебі;
- мақсаттық себеп – кез – келген нәрсенің іске асуы.
Аристотель материяны алғашқы себеп деп есептеп, оны мәнді десе де, ол
оны тек енжар бастама деп білді (белгілі бір зат болу мүмкіндігі), ал
барлық белсенділікті ол қалған үш себепке, әсіресе, болмыстың мәні –
формаға – мәңгілік пен өзгермейтіндік қасиеттерін берсе, кез – келген
қозғалыстың негізі – қимылдамайтын, бірақ қозғайтын бастама – Құдай деді.
Аристотельдің Құдайы – барлық формалардың дамуының жоғарғы мақсаты, әлемнің
алғашқы қозғаушысы.
Антикалық философияның болмыс мәселесін қоюы және оны шешу жолдарын
іздеуі Батыс Европалық өркениеттің қалыптасуында зор роль ойнады. Антикалық
философтардың осы мәселе төңірегіндегі ізденістерінің нәтижесі келесі
көзқарастардың пайда болуына әкелді:
1.Көзге көрінетін, сезімдік – материалдық әлемде болмыстың шын мәні
болып табылатын бір абсолют бар. Онда біздің әлемнің барлық қасиеттері :
қажеттілік, бірлік, реттілік, гармония, ақиқат, т.б. бар.
2.Шын болмысты тек ақыл – ой арқылы танып – білуге болады. Тек
абстракцияның күші ғана абсолюттің көзге көрінбейтін кейбір қасиеттерін
Ф – ОБ – 001033
жүзеге асыра алады. Сондықтан да адамға берілген қабілетті барынша дамыту
керек.
3.Егер адамның абстракцияларда, ұғымдарда болмыс мәні (бірлік,
өзгермейтіндік, бөлінбеушілік) көрініс тапса, онда олар еріксіз таза
субъективті емес, бірақ, жалпы мазмұны бар объективті ойлау формалары
болып табылады. Сондықтан, оларды реттеу сезімдік – материалдық тәжірибеге
сүйенбей – ақ ақиқатқа әкеледі.
4.Егер шынайы болмыс бізге үйреншікті материалды болмыстан өзгеше
болса, онда біздің әлемдегі тіршілігіміз де ақиқат емес, жетілген емес.
Олай болса, оны өзгертіп, шынайы, ақиқат болмысқа жақындатуға тырысу дұрыс
болар еді [4.].
Сонымен, болмыс мәселесінің антикалық шешімін табуы келесі дәуірлерге
көзқарастық және құндылықтық бағдарлар берді.
Ортағасырлық христиан философиясы да болмыс мәселесін назардан тыс
қалдырмады. Бұл кезде де алдынғы қатарға әлемдік, шектелген тіршілікке
шынайы, сезімдіктен жоғарғы болмысты қарсы қоюшылық шықты. Ортағасыр
христиандық көзқарас бойынша әлемдегі өзгеретін барлық нәрсені ештеңеден
Құдай жаратты. Шынайы болмыс та Құдайдың өзі болып табылады. Қалған барлық
нәрселерді Құдай жаратқандықтан, оларда дербестік жоқ. Сондықтан олар
шынайы емес болмыс.
Болмыстың түзілісі туралы ортағасыр европалық ойшылдардың көзқарастары
оның дамуындағы мынадай нәтижелерді берді:
- адам жаратылысын Құдай бейнесіне ұқсас тезисін қолдаған ортағасыр
схоластары адам мен табиғаттың арасын біршама алыстатып жіберді; дәл осы
кезеңде адам – табиғаттың патшасы деген көзқарас пайда болды; табиға пен
қоғам болмыстың әртүрлі көрінісі деп түсіндірілді;
- әлеуметтік болмыстың ішінде алдынғы қатарға адамның ішкі рухани
әлемі; шынайы болмыстың бір бөлігі ретінде әрбір адамға берілген
субъективті реалдылық мәселелері (Құдайдың ұшқыны) қойылды [5.].
Ф – ОБ – 001033
Классикалық ғылым мен философияның кезеңі табиғаттың өздігінен,
адамның ешбір қатысуынсыз әрекет ететін белгілі бір механизм деп
есептелген, болмыстың натуралистік – объективтік концепциялары жасалған
кезең болды. Жаңа заманда жаңа метафизика пайда болды. Жаңа метафизикалық
жүйелерді Декарт, Спиноза және Лейбниц жасады. Олардың философиялық
концепциялары сол ғасырдың ғылыми төңкерісі болды. ХҮІІ ғ. ғылыми
революция, Декарт пен Лейбництің математика саласындағы ашқан жаңалықтары
әлемнің жаңа, күрделі және дифференциалды бейнесін жасады. Бірақ, егер
философ әралуандықта – бірлікті көруді, кеңейіп және күрделіленіп келе
жатқан әлемдегі бір принциппен көруді тоқтатса, онда ол философ болудан
қалады. Антика заманында қалыптасқан бұл дәстүр жаңа заман ойшылдарының
шығармаларында да сақталған.
Болмыстың салыстырмалы түсінігін жасаған Спиноза табиғатты адамнан
бөлек қарастырды. Ол өз онтологиясының өзегі етіп біртұтас, мәңгі және
шексіз субстанция, өз - өзінің себебі болатын және басқа бастамаларды
мойындамайтын, Құдай мен табиғатты тепе – тең деп есептеді. Әртүрлі жеке
заттардың шексіздігін мойындай отырып, Спиноза оларды бір ғана
субстанцияның әртүрлі көрінісі болатын модустардың жиынтығы деп есептеді.
Бұл – болмыстың Жаңа замандағы маңызды концепцияларының бірі.
Декарт – метафизикасында болмыс басқаша түсіндіріледі. Ол – табиғатты
өзіндік сана деп есептейді. Декарттың – cogito ergo sum - ойлаймын,
демек, өмір сүремін тезисі субъект болмысының өзін - өзі тануға болатынын
дәлелдейді.
Декарттың философиялық көзқарасының негізгі ерекшелігі – жан мен
тәннің, субстанцияның ойлау мен ұзындығы дуализмінде. Адам – ойлау мен
еріктен тұратын жансыз денелі механизмнің жанмен байланысы. Адам жанының
барлық қабілеттерінің ішінен ол ерікті бірінші орынға қойды.
Ф – ОБ – 001033
Құдайдың өзі жанды денемен байланыстырып, жануарды адамдан ажыратып
қойды[6.].
И.Кант заттардың өзінде өмір сүретінін терістемейді, ол болмысты
заттардың қасиеті ретінде емес, пікірді байланыстырушы ретінде қарастырады.
...Болмыс реалды предикат емес, басқаша айтқанда, ол заттың ұғымы болып
табылатын белгілі бір нәрсе емес... Логикалық қолданыста ол тек пікірді
байланыстырушы. Болмыс қасиеттерінің ұғымына қоса отырып, біз оның
мазмұнына жаңаша еш нәрсе қоспаймыз.
Әлемнің сезімдік қабылдау мен ақыл жетерлігі жөніндегі формалар мен
принциптер туралы диссертациясы сыни көзқарас кезеңіне өтуге бастама
болды. Бұл кезеңдегі негізгі еңбектері – Таза ақылға сын, Практикалық
ақылға сын және Пікірлеу қабілетіне сын болды. Бұл үш сын да заттар
мен құбылыстардың өздігінен, яғни, заттардың өзінде өмір сүруінен
тұрады[7.].
И.Фихте үшін таза болмыс абсолютті Меннің еркі, таза іс -
әрекеті, ал материалдық болмыс болса, осы іс - әрекеттің жемісі болып
табылады. Фихте алғаш рет философиялық анализдің объектісі ретінде адам іс
- әрекетінің негізінде пайда болатын болмыс - мәдениет болмысын
қарастырады. Оның пікірі бойынша, затқа практикалық іс - әрекет жасаудан
бұрын, оны теориялық байқау қажет. Сана берілген жоқ, ол өз - өзін
тудырады. Оның анықтылығы байқауда емес, іс - әрекетте жатыр, ол
интеллектпен қарастырылмайды, ерікпен анықталады. Өз Меніңді тап, оны осы
сана арқылы біл – Фихтенің негізгі талабы да осы. Осы акт арқылы индивид өз
рухын, өз еркіндігін қалыптастырады.
Табиғатынан индивид тұрақсыз нәрсе: оның сезімі, мінезі үнемі
өзгеріп отырады және ол басқа бір нәрсеге байланысты. Осы сыртқы
көріністерден ол өзін - өзі тану актісінде босайды: оның – Мен – ол Мен
деген өзіне - өзі тепе – теңдігі – Меннің еркін іс - әрекетінің нәтижесі.
Өзін - өзі анықтау - субъект үшін мәңгі шешілуін іздейтін мәселе болып
қалады.
Ф – ОБ – 001033
Бұл тезисті Ф.Шеллинг ары қарай дамытты. Ол бойынша, табиғат, болмыс
әлі дамымаған, ұйықтап жатқан сана. Өзінің Трансценденталды идеализм
жүйесі еңбегінде, ол барлық нәрсе асқақтайтын жалғыз принцип – ол
еркіндік , - дейді.
Ф.Гегель жүйесінде болмыс алғашқы, тікелей және болмыс рухының өз -
өзіне, абстрактілінің нақтылыққа өтуіндегі алғашқы, тікелей және белгісіз
саты деп қарастырады: Абсолютті рух тек бір сәтке ғана өз энергиясын
материалдандырады, ал өзін - өзі тануындағы қозғалысы мен іс - әрекетінде
болмыстың идеядан жатсынушылығын жеңеді және өз - өзіне қайтіп келеді,
өйткені болмыстың мәнін идеалдылық құрайды. Гегель үшін шын болмыс
абсолютті рухпен сәйкес келетін жанама емес, инертті реалдылық.
Неміс философы Ф.Ницше болмысты өмір ұғымымен байланыстырады. Ол
философиялық тәсілдің рационалдылығын жеңуге тырысады. Ницше ұғымдарды жүйе
ретінде емес, көптеген таңбалар ретінде қарастырады. Құмарлық болмысы, өзін
- өзі сақтау инстинкті, қоғамды қозғаушы энергия болып табылатын осындай
ұғымдардың бірі – өмір, билікке ерік [8.].
Бұл тезисті ары қарай тереңірек қарастырған неміс философы В.Дильтей
болды. Ол үшін, шын болмыс рух туралы ғылымдардың танып – біле алатын
өмірдің мақсатымен бірдей болып табылады. Дильтейдің ойынша, адам
болмысының, мәдени – тарихи реалдылықтың тәсілі ретінде өмір ұғымын
қарастырады. Адамның тарихы жоқ, бірақ оның өзі енді өзінің кім екенін
анықтап келе жатқан тарих. Дильтей адамның тарихи әлемі мен табиғат әлемін
бөлек қарастырады. Философияның рух туралы ғылым ретіндегі мақсаты –
өмірді түсіну [9.].
Демек, ХҮІІғ. философиясында үш түрлі модель ұсынылды. Олар:
монистикалық, дуалистік және плюралистік. Бұл үш метафизикалық жүйелер
рационализм негізінде біріктірілді. Ортағасырдың схоластикасының
жақындығы әлі де болса өз әсерін тигізеді: болмыстың негізін тек ақыл – ой
арқылы іздеу тығырыққа әкеп тіреді. Сондықтан, ХҮІІғ. рационалистері
Ф – ОБ – 001033
болмыстың субстанциялық қасиеттерін діни реалдылықтан іздейді. Сондықтан,
Декартта екі субстанцияның бір пікірге келуі тек Құдай арқылы жүзеге
асады; Спиноза Құдай мен табиғатты тепе – тең қояды; Лейбниц болса өзінің
монадаларының күйін діни орныққан гармония арқылы көрсетеді. И.Ньютонның
өзі, әлемнің механикалық концепциясын жасау барысында, енжар материяны
қозғалысқа итеретін алғашқы негіз идеясын, яғни, Құдайды мойындайды.
ХҮІІ ғасыр - философиялық метафизиканың гүлденген кезеңі болды. Бұл
ғасырда оның арқауы болған әлемді ұстап тұрған және оның құрылысын
реттейтін болмыстың субстанциялық негізінің қағидалары болды. Болмыс
мәселесінің бұл түсінігі философияда кейінірек те – ХІХ ғ. Гегельдің
әлемдік парасат туралы пікірлерінде де, ХХ ғ. неотомизм философиясында да
сақталады. ХҮІІІ ғ. (Ағартушылық кезеңде) субстанция және діни ерікті
қарастырған классикалық метафизика сынға ұшырайды. Оны тек материалистер
(Гольбах, Дидро, Ламетри) ғана емес, сонымен бірге идеалистер (Беркли) және
агностиктер (Юм) де сынайды. Ағартушылардың сын пікірлерінің мағынасы –
ойлаудың метафизикалық тәсілі практикалық тәжірибе мен экспериментті
назардан тыс қалдырады дегенге келіп саяды.
Ағартушылық философияның сыни заряды онтологияға тек оң емес, сондай –
ақ теріс те әсер етті. Болмыс мәселесі екіге бөлініп кетті: табиғат болмысы
және қоғам, адам болмысы.
Табиғат болмысының түсінігі мына идеялар мен концепцияларға
негізделеді:
- материя концепциясының заттектілігі (ешқандай жоғары сезімдік
субстанция өмір сүрмейді; әлемнің жалғыз реалдылығы – зат, яғни материя);
- материяның ішкі белсенділігі туралы ілім – ол біреу немесе бір нәрсе
арқылы қозғалыс енгізілетін инерттік масса емес; қозғалыс – материяның
ажырамас атрибуты;
- бүкіләлемдік себептілік пен заңдылық идеясы;
Ф – ОБ – 001033
- табиғат заңдарының объективтілігінен шығатын қажеттіліктің ролі
туралы көзқарас; кездейсоқтық – бұл оның себебін біз білмейтін субъективті
категория деп түсіндірілді.
Қоғам мен адам болмысы туралы ілім мынадай онтологиялық бағдарлар
алды:
- қоғамдық дамудың басым идеясы – ақыл: пікірлер әлемді билейді;
- адамның өзінің дербестігіне, жоғарғы күштерден тәуелсіздігіне,
рухани саланы жеке дамыту қабілетіне сенімі барынша күшейді;
- ақылдың заңдары негізінде адамның әлеуметтік әлемді өзгертуге
қабілеті, сенімі қалыптасты;
- қоғамдық прогресс идеялары пайда болды.
Мұндай идеялар болмыстың антикалық дәстүрін жойды. Алдынғы дәуір
ойшылдарының көзқарастарындағы Абсолют ендігі кезде философиялық соқырсенім
деп танылды. Табиғат болмысын зерттеу жаратылыстану ғылым салаларымен
байланысты болды. Адам болмысы болса толығымен оның қажеттіліктерімен, іс -
әрекеті және сапасымен толықтырылды. Адам өмірінің мәні – оның практикалық
қажеттіліктерін қанағаттандыру деп есептелді [10.]. Осыған байланысты ХІХ
ғ. 2-ші жартысы Ф.Ницше – Құдай өлді деген пікірді ұсынды. Ойшылдардың
онтология мәселесіне қызығушылықтары әлсірей бастады. Бұл жағдайды белгілі
неміс философ – экзистенциалисті М.Хайдеггер онтологиялық нигилизм деп
атады. Бұл мәселе философияда қазіргі кезде де кездеседі. Болмыс мәселесін
материалистік философия тек әлем құрылысының жаратылыстану – ғылыми
бейнесінде ғана көрінеді [11.].
Идеалистік философияда болмыс мәселесіне қатынас біркелкі емес: оны
философиялық емес деп (позитивизм және неопозитивизм) не мүлдем одан бас
тартады, не оны субъекттендіріп, барынша сана феноменімен біріктіріп қоюға
тырысады (феноменология, экзистенциализм, постмодернизм).
Ф – ОБ – 001033
Феноменология негізін салған Эдмунд Гуссерль – болмыс негізіне жету,
яғни, онтологиялық мәселе ұсынды. Бірақ, ол таза тәжірибенің интуитивті
қосындыларын спецификалық тәсілде (феноменологиялық редукция) біріктіріп,
оны шынайы болмыс деп атады. Гуссерль болмыстың мәнін былай түсіндірді:
ол заттардың түпнұсқалық мағынасын қиындатпай, керісінше, саналық
реконструкциясын жеңілдетіп, яғни, сананы әртүрлі эмпирикалық мазмұндарын
тазалау арқылы орнатады. Бұл идея, әрине, керемет, бірақ, болмыстың
мәнінің түсінігінде ешқандай өзгерістерге әкелмеді.
Постмодернизм философиясы (Ж. – Ф. Лиотар, Ж.Бодрийар, М.Фуко,
Ж.Деррида) әлеуметтік болмысты сынауға негізделді. Ол бірінші орынға
қазіргі қоғамның әралуандығы мәселесін қойды. Егер қоғамдық өмір әр түрлі
әлеуметтік топтардың еркін күресі болса, онда, әрине, барлық адамдар үшін
бір басымдылық пен құндылықтар жүйесінің болуы мүмкін емес. Ендігі кезде
философияның алдында мынадай мәселе тұрады: әлемде белгілі болатын жалпы
ақиқатты ашпай, тек адам болмысының тілдік, таңбалық формаларын талдау.
Себебі, соның ішінде ғана адамзатың іздеп жүрген мағыналары жатыр.
Экзистенциализм туралы алғашқы ойлар ХХ ғ.20 – шы жылдары айтылды.
Экзистенциализмде болмыс ақылмен ғана емес, тек күйзеліспен танылады.Адам
болмысының әлемде өмір сүруінің күйзелісі экзистенция деп аталады.
Экзистенция әлем мен шын болмысты байланыстыратын жоғарғы бір реалдылық
болып табылады. Экзистенциалистердің терминологиясында әлем - бұл біздің
күнделікті күйбелең тіршілік. Шын болмыс әлемнің ар жағында жатыр және ол
бізге бейболмыс немесе ештеңе болып көрінеді. Адамның экзистенциалдық
күйзелістерінен болмыстың бұл құпия құрылымына ұмтылу оған қоғамнан бөлініп
шығып, қыспақтағы өмірден құтылуға мүмкіндік береді. Бірақ, бұл ұмтылыс –
иррационалды – шын болмысты (яғни ештеңе) білу мүмкін емес. Демек,
философиялық
Ф – ОБ – 001033
рефлексияға тек адам болмысының әлемдегі тіршілігі жайлы күйзелісі қалды.
Экзистенциализм екі бағытқа бөлінді: атеистік – олар Құдайды
терістемейді, ал агностикалық – Құдай болмысын рационалды дәлелдеудің
мүмкін еместігін және сенімнен бас тартатын (өкілдері – Германияда –
М.Хайдеггер, Францияда – Ж. – П. Сартр, А.Камю) және діни – (Германияда –
К.Ясперс, Францияда – Г.Марсель) .
М.Хайдеггер өзінің Бытие и время еңбегінде дәстүрлі европалық
философияның ұмытылып қалған деп есептеген болмыс мәселесін қайтадан
көтереді. Хайдеггер болмыстың мәнін адам болмысын қарастыру арқылы
түсіндіруге тырысады, өйткені болмысты түсіну тек адамға ғана тән. Адам
тіршілігінің негізі – оның шектілігі, уақытшалығы. Сондықтан, уақыт
болмыстың ең мәнді қасиеттерінің бірі ретінде қарастырылуы керек.
Хайдеггер болмысты баршылықпен, заттар мен құбылыстардың эмпирикалық
әлемімен тепе – тең деп есептеді. Уақытшалықтың күйзелісі жеке тұлғаның
өткір сезімімен бірдей. Қорқыныш, ар, кінә, мейірімділік тұлғаның
қайталанбастығын, өмірге бір келетінін және ақыр соңында сезе отырып, оның
рухани тәжірибесін бейнелейді. Хайдеггер болмыстың ақиқаттылығын түсіне
отырып, адамның өзін тануға тырысады[12.].
Француз экзистенциалисті Ж.П.Сартр өзіндегі болмыс пен өзі үшін
болмысты қарсы қоя отырып, материалдық болмыс пен адамдық болмысты
шектейді. Біріншісі Сартр үшін тек кедергі түрінде болған, адамның іс -
әрекеті мен таным қабілетінен тыс. Адам болмысының негізгі қасиеттері –
мүмкіндіктерінің еркін таңдауы: ... адам үшін болу – демек өзін таңдауы.
Адам мен әлемнің қатынасын Сартр бірлікте емес, индивидтің әлемнен
жатсынуы ретінде қарастырады. Сартр бойынша, адамның іс - әрекеті – оғын
мағына беруші. Сартрдің әлем түсінігі, абсурд деп танылған, барлық
дәстүрлі құндылықтар жойылған әлемде қалыптасты [13.]
Ф – ОБ – 001033
Экзистенциализмнің көрнекті өкілі, ХХ ғ. батыс философиясының танымал
ойшылдарының бірі – Альбер Камю. А.Камюдың өмірбаяны бұл жұмыстың негізгі
мақсаты болмаса да, мен бұл ойшылға тоқталып өтейін.
А.Камю 7 қараша 1913 жылы Алжирдағы Мондови қалашығында
ауылшаруашылығы жұмысшыларының отбасында дүниеге келді. Бірінші
дүниежүзілік соғыстың алғашқы күндерінде – ақ оның әкесі, Люсьен Камю,
Марндағы шайқаста қайтыс болады. Отасының асыраушысын жоғалтқан олар, -
анасы – екі ұлымен Алжирға көшіп кетеді. Анасы бай отбасылардың кірін жуып
, ақша табады. Альбердің үлкен ағасы жас кезінен жұмыс істеп, ақша тауып,
өзін асырайды. Кіші ұлына өз ортасынан шығып, ойдың билеушісі, интеллектуал
болу нәсіп еткен. Бірақ, бұл үшін білім керек болады.
1924ж. Белькурдегі бастапқы мектептерін бітірген соң, Камю
жұмысшылардың қатарын толтыруы керек еді. Бірақ, тағдыр басқаша бұйырады:
бастапқы мектептің мұғалімі, Луи Жермен, дарынды шәкіртін байқап, ол үшін
арнайы стипендия алып береді. Камюдың үлгерімі өте жақсы болады, бірақ
келіспеушілік көбінесе әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан болады.
Әділеттілікке, әлеуметтік теңдікке ұмтылыс Камюде ақыл – ой құрампаздығынан
емес, өмір тәжірибесінің нәтижесінен болады. Лицейді бітірген соң, ол
жергілікті университеттің тарих – философия факультетіне оқуға түседі. Ол
классикалық философиялық текстерді оқып, Ницше, Кьеркегор, Шестов, Ясперс,
Достоевский, Пруст, Мальро еңбектерімен танысады.
Камю өмірінде театр маңызды роль атқарады. Ол – дарынды актер, қоюшы
және драматург болды. 30-шы жылдардың соңында ол Экип театралық
труппасымен бүкіл Алжирде пьесалар қойып, онда Камю режиссер міндетін
атқарады. Бірақ, бұл жылдар Камю үшін өте қиын кезең болады.
Университеттерде философиядан сабақ беретін оқытушыларды даярлайтын Эколь
Нормаль жоғарғы мектебінде өз оқуын жалғастыра
Ф – ОБ – 001033
алмайды, себебі, ол туберкулез болғандықтан, оны емтихандарға денсаулығының
нашарлауына байланысты қатыстырмайды. Фашизмге қарсы мәдениетті қорғау
жөніндегі Халықаралық қозғалыстың мүшесі бола тұра, ол Алжирдың халық
мәдениет үйін басқарады және солшыл газет пен журналдарда жұмыс істейді.
1937ж. – Изнанка и лицо, 1939ж. – Бракосочетания атты екі қысқа
лирикалық эссе кітаптары шығады. 1940ж. Көктемде Камю Парижге көшіп кетеді
және сол жердегі танымал газетке жұмысқа орналасады. 1942ж. жазда
Посторонний повесті мен философиялық эссе - Миф о Сизифе жарық көреді.
1944ж. Камю астыртын жұмыс істейтін Комба газетінің басшысы болды.
Осы жылы Недоразумение; 1945ж. – Калигула пьесалары; 1947 ж. – Чума
романы және Праведные пьесасы шығады. Бунтующий человек - Камюдың ең
соңғы және танымал болған шығармаларының бірі болса, Падение - оның соңғы
романы болды. 1957 ж. Шведские речи еңбегінің арқасында Камю әдебиет
саласында Нобель сыйлығының иегері деп танылды[14.].
1960ж. 4 қаңтарда Камю Парижге қайтып келе жатқанда, жеңіл автокөлікте
апатқа ұшырап, қайтыс болады.
Ф – ОБ – 001033
І.2. А.Камю көзқарасы мен қазақ философиясының көрнекті өкілдерінің
көзқарастарына салыстырмалы талдау
Философиялық ағым ретінде экзистенциализм Батыс Еуропалық философияда
ХХ ғасырда пайда болды, ал қазақ философиясына келсек, ол басынан бастап,
экзистенциалдық сипатта болды деген тұжырым жасауға болады. Өмірдің мәні
мен мазмұны, өмір мен өлім, мәңгілік мәселелері қазақ философиясының ерекше
Қорқыт ата, Абай, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев философиялық жүйелерінің
ұйытқысы болды [15.].
Қазақ дүниетанымы, дүние түсінігі адам өмірінің мағынасын, мәнін, өмір
сүру тәсілін айқындайтын өмір, өлім, намыс, ар – ұят, махаббат, ізгілік,
адалдық, даналық, тағдыр, обал, тәубе, шүкірлік, сабырлық, қанағат, рахым,
білім, өнеге секілді экзистенциалдық сарындағы ұғымдарға толы. Және де олар
жалпылама моральдық – этикалық ойлар ретінде атүсті қаралмайды, сонау
Қорқыттан Абайға дейінгі аралықты қазақ философиясының тарихына тұғыр
болып, өшпес із қалдырған, қазақтың ұлттық табиғаына, эникалық санасына
еніп, рухани қайсарлығын байытып, ерекше менталитет құрған темір қазық,
алтын діңгек іспеттес аталы түсініктер ретінде бағаланады.
Хакім кешегіден де бүгінімізге қажет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Абай
мерейтойында сөйлеген сөзінде осы жайтты нықтап – нықтап айтқан болатын.
Абайды мұқият оқыған адам оның көзқарастары күні бүгінгі нарық
экономикасымен де тікелей үндес екенін айқын аңғарар еді: Абай әлемі бізді
жеті түнде адастырмас темір қазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс
– бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың
жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып – ақ, көштің басын
баяғыда – ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда біреудің уақыты
жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің аты мен зауқы жоқ. Өз халқын
жұрт болсын, өссін, өнсін дейтін әрбір азамат әуелі Абайды оқысын. Абайға
құлақ ассын [16.]. Абайды оқып,
Ф – ОБ – 001033
данаға құлақ ассақ, экзистенциалдық ой тұжырымдардың ең шүйлісін, оның қара
сөздерінен, өлеңдерінен кездестіреміз.
Абай көшпелі дәуірдің соңғы, жаңа Мизамның алғашқы ұлы тұлғасы.
Содықтан да оның шығармаларындағы жан күйзелісі қазақ халқының қасіреті мен
тығырыққа тірелген рухани дүниесінің айнасына айналды. Көшпелі қоғамның ұлы
катарсисі ақынның экзистенциалдық дүниетанымына өзек болды.
Абай дүниетанымындағы, жалпы, шығармашылығындағы экзистенциалдық
сарындар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының тұрмысындағы
тарихи қал – жағдайдан, саяси, әлеуметтік құрылыстан, шаруашылық
саласындағы күрт өзгерістерден туады. Сол кезеңдегі өз ортасының не күйі
бар, неге мұқтаж екенін көппен бірге сезіп, мұң, сыртқа шығаратын жол, әдіс
іздеді. Осы іздену жолы Абайды адам мәселесіне, адам өмірінің мәні,
мазмұны, мақсаты деген мәңгілік сауалдарға қазақтың дарынды азаматының
менталитеті тұрғысынан шешуге алып келді. Ол адам баласына қажетті басты
құндылық байлық пен мансап, шен мен шекпен емес, адамгершілік, бұл дүниеге
адам болып келіп, адам болып кету деген философиялық тұжырымға келді.
Халқының көңілден шықпайтын, болашыққа тартпайтын іс - әрекеттерін
көріп, кейде торықты, түңілді, қамықты, дегенмен адамзаттан, адамнан
түңілген жоқ. Мақсатсыз, мұратсыз, күйбең өмірді жалған өмір санады. Қатты
күйзеліп, рухани тоқырауға түскен сәттерінде Абай да Камюдың мағынасыз
өмірден өлімді артық деп есептеген пікірін қолдады. Бірақ, өз - өзіне
жұбату айтып, оптимистік тұғырдан түскен жоқ. Өлді деуге сия ма,
ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған[17.].Бұл сөз Абайға дейінгі
ұлы тұлғаларымызға да, Абайдың өзіне де баға. Өскен ортасына,
замандастарына, шәкірттеріне, болашақ ұрпаққа қилы заман, өліара дәуірде
туған экзистенциал – философ Абай Көңілде – қайғы, қалың
Ф – ОБ – 001033
зар, айтатұғын сөзім бар деп, сөздерінің философиялық мәнін шешуге сұраныс
жасап тұрғандай әсер қалдырады.
Бірақ, Абай өмір сүрген дәуір ерекше кезең, қазір басымызға түсіп
отырғандай, өтпелі кезең. Шығыстың Конфуций секілді ғұламалары айтып кеткен
екен, Өтпелі кезеңде өмір сүру бұйырмағын Тәңірім деп. Ол кезде қазақ өз
тағдырын өзі айқындаудан айырылып, өзін өзі ұғыну қабілетінен ажырап, әрі –
сәрі болып, болашағын болжай алмай, рухани жұтаңдыққа кезіккен кезең болды.
Абайды халықтан ажыратып қарауға болмайды, ол да сол заманның перзенті.
Соның бәрін көрді, білді, сезді, жазды. Жазғанда жай жазған жоқ, жан
айқайымен, тебірене, төгіле, таусыла жазды. Халқын, елін, елең еткізу үшін
ащы тілімен, аямай, жағымсыз жағдайын, қылығын бетке басып жазды. Қазақ
бүгін өз табиғатын сонау Абай арқылы түсініп отыр.
Сонымен, Абай философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір
сүру тәсілі, тіршілік ету ерекшеліктері, діні, ділі, тілі, білімі, мінез –
құлқы, мұрат – мақсаты және де басқа тылсым сырлары сарапқа салынып жатса,
мұндай дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани
тәуелсіздігіміздің бір көрінісі, қазақ философиясының сұранысы дер едік.
Сонымен бірге, Абай дүниетанымында пессимистік көзқарастарын да көруге
болады. Абсурд, жатсынушылық мәселелерін терең зерттеген Камю, Сартр,
Кьеркегор т.б. батыс ойшылдары болса, қазақ ойшылдарының ішінде алғаш осы
ұғымға нақты тоқталған да Абай болды.
Абай жатсынушылық сананы, сол кездегі әлеуметтік өмірдегі, рухани
процестердегі жатсынушылық ұғымын зерттейді. Ол – қазақ ойшылдарының ішінде
алғаш осы ұғымға терең тоқталған ойшыл. Абай – сол кездегі қоғамдағы
шындықты қатты сынай отырып, шынайы құндылықтардың бұрмаланып, өтірік
құндылықтардың өмірдің шын мәні ретінде қарастырылғанын абсурд деп
есептеді [18.].
Ф – ОБ – 001033
Абай – ағартушы ретінде, жастардың оқып, білім алғанын қолдайды. Оның
ойынша, білім – адам өмірінің фундаменталды жағдайы, прогресстің негізгі
факторы, адам өнегелілігінің негізі болып табылады. Сондықтан, ол
қазақтарды ғылым оқып, білім алуға шақырды. Бірақ, шынында барлығы да олай
емес. Абайдың абсурд деп есептегені, мына мәселелер болды. Сол кездегі
байлардың балалары оқуының мақсаты – қоғамдық прогресске, өз халқына қызмет
ету және рухани даму емес, керісінше, көпшіліктен бөлініп, халықты билеп,
өз халқына одан сайын қысым көрсетіп, қанау болды.
Мұндай жатсынушылық жағдайда білім - адамды дамыту, әспеттеу емес,
оны кеміту мен қысым жасаудың антигуманисттік қызметтерін атқарады. Осыдан,
Абайдың дәстүрлі ағартушылық шегінен шығып, нақты, діни, диалектикалық
элементтерін көруге болады.
Батыс экзистенциалисті Камю былай деп жазған: философияда тек бір
ғана шешілуін талап ететін философиялық мәселе бар – ол өз - өзін өлтіру
мәселесі. Өмір, оны сүруге тұра ма, әлде жоқ па? – философияның
фундаменталды сұрақтарының біріне жауап беру [19.]. Мұны оқығанда, өз -
өзін өлтіру философияның негізгі мәселелерінің бірі екені жөнінде біз
күмәндануымыз мүмкін. Бірақ, бұл жерде Камю өз - өзін өлтіру туралы
айтқанда, оның адам өмірінің құндылықтары мәселесі туралы айтылған пікір
деп түсінуіміз қажет, өйткені бұл мәселе болса – философиядағы маңызды
мәселелердің бірі болып табылады.
Хайдеггерге қарағанда, Камю өлімнің не екенін анықтауға тырыспайды.
Оны тек неге қалыпты адамдар өлімді өмірден артығырақ көреді? деген сұрақ
қызықтырады (өз - өзін өлтірмесе де, бірақ осы жайлы ойланған адамдардың аз
емес екендігі барлығымызға белгілі). Өз - өзін өлтірудің сыртқы себептері
мен сылтаулары көп; бірақ, Камюды статистика немесе әртүрлі себептердің
пайыздық көрсеткіші емес, өмірден бас тартудың жалпы философиялық негізі
қызықтырады. Оның ойынша, өз - өзін өлтіру
Ф – ОБ – 001033
туралы шешім қабылдау – адамның өз өмірінің түсініксіз, мағынасыз,
абсурдтық болғанын мойындау, өзін бұл әлемге бөтен деп сезінуі.
Камю адамға қатысты және бүкіл әлемге қатысты шын ақиқаттарды ғылыми
таным арқылы емес, сезім арқылы ашады. Камю адамда кенеттен пайда болатын
зерігу жайлы жазады. Бұл сезімнің кез – келген адамда болатыны
философиясыз да белгілі. Философтардың ішінде осы сезімге алғаш болып
меланхолия, қорқыныш деп, онтологиялық сипат берген Кьеркегор болған.
Көңіл – күй мен сезімдер субъективті емес, олар тіршілігіміздің
фундаменталды жақтарын ашып, біздің еркімізге қатыссыз келіп, кетеді.
Камюде адам болмысын сипаттайтын мұндай сезім – абсурдтық сезім болып
есептеледі. Бұл сезім кенеттен зерігуден пайда болып, басқа да сезімдердің
маңыздылығын жоққа шығарады. Индивид күнделікті тіршіліктен жалығып, өмір
– оны сүруге тұра ма? деген сұраққа тап болады. Камюдың негізгі сұрағы
мынадай: Жоғарғы мағына мен берекесіз қалай өмір сүруге болады?
Әлем абсурдттық емес, ол тек зердесіз, өйткені ол біздің қалауымыз бен
ақылымыздың арасында ешбір байланысы жоқ, адамнан тыс реалдылық болып
табылады. Бұл әлемді танып – білуге болмайды, ол иррационалды деген сөз
емес. Камю үшін мұндай түсініктер кейбір иррационалды интуиция арқылы
әлемнің алғашқы негіздерін танып – білуге болатыны туралы иллюзиялық
көрініс беретін, антроморфтық елестер болып табылады. Камю эмпирикалық
танымды, ғылымның тәсілдерін қояды. Әлемді танып – білуге болады, бір
ғылыми теориядан екіншісі, одан да жетілгені ашылуда. Әлемде соңғы, ақырғы
мағына жоқ, біздің ақылымыз үшін әлем мөлдір, ол біздің барлық
сұрақтарымызға да жауап бере алмайды. Кеңістік пен уақыттың өлшемі, атом
мен галактиканың құрылысы – бұл сұрақтар ғылым үшін маңызды болғанымен,
ешқандай жауап бере алмайды. Бұл жауаптарды философия тарихындағы ойшылдар
бере алмады – айтылған ойлар рационалды емес дәлелдер.
Ф – ОБ – 001033
Бірақ, Камюдың ғылымның әлсіздігіне қарсы пікір білдіріп, оның
күштілігі туралы өз көзқарасын білдірген Абай болған. Ол былай дейді :
Түп иесін көксеу ақиқат жолындағы ізденіс[20.]. Оның оныншы қара сөзінде
былай делінген: Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ [21.].
Бірақ, әлем бізге бөтен, біздің ұмтылыстарымызға немқұрайды. Адам
осыны түсінгенде, өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz