Қазақстандағы білім беру жүйесін модернизациялау бағыттары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ
1.1 Білім беру: мәні және мазмұны
1.2 Білім берудегі модернизация
1.3 Модернизациялаудың әлемдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесі
2.2 Қазақстандағы білім берудің модернизациясы
2.3 Модернизациялаудағы әл.Фараби атындағы ҚазҰУ білім беру жүйесі
2.4 Жаһандану жағдайындағы ұлттық білім берудің бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ
1.1 Білім беру: мәні және мазмұны
1.2 Білім берудегі модернизация
1.3 Модернизациялаудың әлемдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесі
2.2 Қазақстандағы білім берудің модернизациясы
2.3 Модернизациялаудағы әл.Фараби атындағы ҚазҰУ білім беру жүйесі
2.4 Жаһандану жағдайындағы ұлттық білім берудің бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
XVIII ғасыр аяғы XIX-ғасырдың басында білім беру мазмұны ғылыми теориялары қалыптаса бастаған. Алғашында материалдық сипатта дидактикалық материализм немесе энциклопедизм теориясы деген атпен белгілі болды. Бұл бағытты ұстанғандар білім берудің негізгі мақсаты оқушыларға ғылымның әр түрлі саласынан көлемді білім беру деп ұсынушылар болды. Осы мәселе төңірегінде Я.А.Коменский өз еңбектерінде дидактикалық материализм теориясы тұрғысынан қарастырған. Сол сияқты XIX ғасырдағы көптеген педагог ғалымдар да білім беру мазмұнын құрастыруға материалдық теорияны жақтаған. Қазіргі кездің өзінде оқу жоспары мен оқулықтарға талдау жасауда осы теорияны басшылыққа ұсынып келеміз. Яғни бұл теория өзінің құндылығын жойған жоқ деген қорытынды жасай аламыз. Екінші теория – білім мазмұнының формальды теориясы. Бұл теорияны ұсынушыларға Гераклит, Цицерон, Кант, Песталоцци, Дистервег және тағы басқа ерте кездегі педагог-ойшылдарды жатқызуға болады. Мысалы, Гераклиттың тұжырымы бойынша, «адамды оның көп білімі ақылды етпейді».
1. Ахметова Г.К., Исаева З.Ә., Әлқожаева Н.С. Педагогика //Алматы.
2006.
2. Дайрабаев Е. Дайрабаева А. Педагогика пәнінің негіздері // Алматы
2005.
3. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Бейсенбаев Ж.Т. Білім беру
модернизациясының әлемдік тәжірибесі және оқытудың
интерактивті әдістері //Алматы 2006.
4. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Бимендиева Л.А. Білім беру
саласының әлеуметтік – экономикалық мәселелері //Алматы 2007.
5. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ және Жаңа Қазақстан білім беру
стратегиясы. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушы және
профессорларының XXXIХ ғылыми - әдістемелік
конференциясының материалдары. 2009.
6. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ және Жаңа Қазақстан білім беру
стратегиясы. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушы және
профессорларының XXXVI ғылыми - әдістемелік
конференциясының материалдары. 2006.
7. Білім журналы, қаңтар 2009.
8. Егемен Қазақстан. 24 қаңтар, 2009.
9. Егемен Қазақстан. 14 қаңтар, 2009.
10. Қазақстан мектебі. 2004, № 12
11. Қазақстан мектебі. 2009, № 1
12. Баширова Ы.Я. Вклад высшего образования в социально – экономическое развитие страны // Вопросы экономики. – 2005. - №17 (185)
13. Человеческое развитие в Казахстане. Учебник // под общ. Ред. Мамырова Н.К. и Акчуры Ф. – Алматы, 2003.
14. Черноморова Т.В. Преподавадели и обучение в режиме on-line // Экономика образование, 2002-№4.
15. Косолапова Н.В. Бизнес-образование и традиции российского образования // Экономика образование, 2003-№4.
16. Рамазанов А. Интеллектуализация отношений собственности // Экономист,2005-№2
17. Экономика знаний: мировые тенденции и Россия // Вестник Московского университета. – Серия 6. Экономика. – 2005.-№3.
18. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі // Қазақстан 2005-2006. Алматы, 2006.
19. Журавлев В.А. Савинский С.С. открытое образование как следствие компьютерной экспансии и открытое образование. – 2005.-№3
20. Казахстан сегодня Агентство статистики РК: 2005,стр.247.
21. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі // Қазақстан 2007-2008. Алматы, 2008.
22. Модернизация образования // Экономика образование, 2003-№5
23. Осипова А.М., Карстанье П., Тумалев В.В., Зарубин В.Г . О социальном партневстве в сфере образования // - Социс,№11,2008. С.108-114.
24. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 2009-2011 жылдарға арналған Даму стратегиясы – Алматы, мамыр 2008, 16-17б.
25. Егемен Қазақстан (24 қаңтар 2009) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы №1207 қаулысымен бекітілген «ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары »
26. Педагогика. Алматы // Білім №3 2006.
27. Психология в школе – Мектептегі психология // Алматы,2006
28. Зимняя И.Я. Педагогикалық психолгия – Москва: Логос, Алматы: TST – compani,2008.
29. Егемен Қазақстан, №4 (25401) 07 қаңтар, 2009.
30. «Білім – Образование» желтоқсан, 2008.
31. «Білім – Образование» №97(25494) наурыз,2009.
32. www. Google.kz // білім
33. blog. Kaznu.kz/ about
34. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы».
35. Цель – модернизация образования. Казахстансая правда. Август, 2005.
36. Президенттің 11.10.1998ж.№ 1459 жарлығымен бекітілген «2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикпсында білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы »
37. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейнгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
38. Колесов В.Н. стуаенчатость весшего образования и Болонский процесс // Экономика образования.- 2004.№2
39. Зарецкая С.Л. Виртуальное обучение в современном мире: тенденции развития, эффективность и перспективы // Экономика образование, 2002-№3
40. Дала мен қала, 18 мамыр 2007.
41. Молдабеков Ж. Білімге ұлттық бағдар. // Ақиқат №1, 2009.
42. Исаева З.А., Мынбаева А.К., Садуакасова З.М. Активные методы и формы обучения в высшей школе. – Алматы,2005.
43. Қазақ университеті, 2008,189б.
44. Вестник КазНУ, №5(63)2007.
45. Қазақстан мұғалімі, 4 қыркүйек 2007.
2006.
2. Дайрабаев Е. Дайрабаева А. Педагогика пәнінің негіздері // Алматы
2005.
3. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Бейсенбаев Ж.Т. Білім беру
модернизациясының әлемдік тәжірибесі және оқытудың
интерактивті әдістері //Алматы 2006.
4. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Бимендиева Л.А. Білім беру
саласының әлеуметтік – экономикалық мәселелері //Алматы 2007.
5. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ және Жаңа Қазақстан білім беру
стратегиясы. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушы және
профессорларының XXXIХ ғылыми - әдістемелік
конференциясының материалдары. 2009.
6. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ және Жаңа Қазақстан білім беру
стратегиясы. Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушы және
профессорларының XXXVI ғылыми - әдістемелік
конференциясының материалдары. 2006.
7. Білім журналы, қаңтар 2009.
8. Егемен Қазақстан. 24 қаңтар, 2009.
9. Егемен Қазақстан. 14 қаңтар, 2009.
10. Қазақстан мектебі. 2004, № 12
11. Қазақстан мектебі. 2009, № 1
12. Баширова Ы.Я. Вклад высшего образования в социально – экономическое развитие страны // Вопросы экономики. – 2005. - №17 (185)
13. Человеческое развитие в Казахстане. Учебник // под общ. Ред. Мамырова Н.К. и Акчуры Ф. – Алматы, 2003.
14. Черноморова Т.В. Преподавадели и обучение в режиме on-line // Экономика образование, 2002-№4.
15. Косолапова Н.В. Бизнес-образование и традиции российского образования // Экономика образование, 2003-№4.
16. Рамазанов А. Интеллектуализация отношений собственности // Экономист,2005-№2
17. Экономика знаний: мировые тенденции и Россия // Вестник Московского университета. – Серия 6. Экономика. – 2005.-№3.
18. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі // Қазақстан 2005-2006. Алматы, 2006.
19. Журавлев В.А. Савинский С.С. открытое образование как следствие компьютерной экспансии и открытое образование. – 2005.-№3
20. Казахстан сегодня Агентство статистики РК: 2005,стр.247.
21. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі // Қазақстан 2007-2008. Алматы, 2008.
22. Модернизация образования // Экономика образование, 2003-№5
23. Осипова А.М., Карстанье П., Тумалев В.В., Зарубин В.Г . О социальном партневстве в сфере образования // - Социс,№11,2008. С.108-114.
24. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 2009-2011 жылдарға арналған Даму стратегиясы – Алматы, мамыр 2008, 16-17б.
25. Егемен Қазақстан (24 қаңтар 2009) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы №1207 қаулысымен бекітілген «ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары »
26. Педагогика. Алматы // Білім №3 2006.
27. Психология в школе – Мектептегі психология // Алматы,2006
28. Зимняя И.Я. Педагогикалық психолгия – Москва: Логос, Алматы: TST – compani,2008.
29. Егемен Қазақстан, №4 (25401) 07 қаңтар, 2009.
30. «Білім – Образование» желтоқсан, 2008.
31. «Білім – Образование» №97(25494) наурыз,2009.
32. www. Google.kz // білім
33. blog. Kaznu.kz/ about
34. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы».
35. Цель – модернизация образования. Казахстансая правда. Август, 2005.
36. Президенттің 11.10.1998ж.№ 1459 жарлығымен бекітілген «2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикпсында білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы »
37. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейнгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
38. Колесов В.Н. стуаенчатость весшего образования и Болонский процесс // Экономика образования.- 2004.№2
39. Зарецкая С.Л. Виртуальное обучение в современном мире: тенденции развития, эффективность и перспективы // Экономика образование, 2002-№3
40. Дала мен қала, 18 мамыр 2007.
41. Молдабеков Ж. Білімге ұлттық бағдар. // Ақиқат №1, 2009.
42. Исаева З.А., Мынбаева А.К., Садуакасова З.М. Активные методы и формы обучения в высшей школе. – Алматы,2005.
43. Қазақ университеті, 2008,189б.
44. Вестник КазНУ, №5(63)2007.
45. Қазақстан мұғалімі, 4 қыркүйек 2007.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Қазақстандағы білім беру жүйесін модернизациялау бағыттары
МАЗМҰНЫ
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ
1.1 Білім беру: мәні және мазмұны
1.2 Білім берудегі модернизация
1.3 Модернизациялаудың әлемдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесі
2.2 Қазақстандағы білім берудің модернизациясы
2.3 Модернизациялаудағы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ білім беру жүйесі
2.4 Жаһандану жағдайындағы ұлттық білім берудің бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ
1. Білім беру: мәні және мазмұны
XVIII ғасыр аяғы XIX-ғасырдың басында білім беру мазмұны ғылыми
теориялары қалыптаса бастаған. Алғашында материалдық сипатта дидактикалық
материализм немесе энциклопедизм теориясы деген атпен белгілі болды. Бұл
бағытты ұстанғандар білім берудің негізгі мақсаты оқушыларға ғылымның әр
түрлі саласынан көлемді білім беру деп ұсынушылар болды. Осы мәселе
төңірегінде Я.А.Коменский өз еңбектерінде дидактикалық материализм теориясы
тұрғысынан қарастырған. Сол сияқты XIX ғасырдағы көптеген педагог ғалымдар
да білім беру мазмұнын құрастыруға материалдық теорияны жақтаған. Қазіргі
кездің өзінде оқу жоспары мен оқулықтарға талдау жасауда осы теорияны
басшылыққа ұсынып келеміз. Яғни бұл теория өзінің құндылығын жойған жоқ
деген қорытынды жасай аламыз. Екінші теория – білім мазмұнының формальды
теориясы. Бұл теорияны ұсынушыларға Гераклит, Цицерон, Кант, Песталоцци,
Дистервег және тағы басқа ерте кездегі педагог-ойшылдарды жатқызуға болады.
Мысалы, Гераклиттың тұжырымы бойынша, адамды оның көп білімі ақылды
етпейді. Мұны Цицерон да қолдаған. Аталған теорияның негізгі қағидалары
И.Кант, Песталоцци философиялары құрайды. Олардың тұжырымы бойынша,
оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың дұрыс ойлау қабілеттерін жақсарту. Бұл
туралы А.Дистерверг өзінің Неміс оқытушыларына басшылық атты еңбегінде
өзіндік көзқарасын білдірген. Ол білім беру мазмұнын қарастыру барысында
оқушылардың танымдық-қызығушылық іс-әрекеттеріне көңіл бөлу,ақыл-есі, ойлау
қабілеттерін ескерту қажеттігіне мән беру керек деген. Формальды
оқытудыжақтаушылар да, алғашқылар сияқты, оқытудың субъективтік жағының
мәнін жете бағалаған. К.Д.Ушинский алғашқылардың бірі болып екі теорияны да
сынға алды. Ол: Ойды ат үсті дамыту нағыз тиянақты білім бермейді,- дей
отырып, алдымен адамды білім жағынан сусындатып, алған білімдерін игерту
қажеттігіне мән берілуі тиіс екендігіне тоқталған. К.Д.Ушинский білім беру
мазмұнын таңдау барысында материалдық және формальдық әдістерді бірлікте
қарастыру идеясын ұсынған .
Педагогикада білім беру мазмұны жеке тұлғаны қалыптастыру мен дамыту
барысындағы ғылыми негіз ретінде қарастырылады. Өйткені, жеке тұлға дамуы
тәрбие мен оқытуға тығыз байланысты, сондықтан да, алдымен, білім беру
мазмұнын анықтап алу қажет екендігі дау тудырмаса керек.
Сонымен, білім беру мазмұны дегеніміз – жеке тұлға қалыптастыру
барысындағы адам баласының іс-әрекет тәсілдерін меңгере отырып, жүйелі
түрде білім алуы, іскерлік пен дағдысын, таным арқылы көзқарасын
қалыптастыру және ақыл-ойы мен сезімін дамыту. Яғни білімді адам деп ақыл-
ойы жетілген, әдіс-тәсілдерді меңгерген, қабілетті, өз пікірін дәлелдей
алатын, болашақты болжай отырып, шешім қабылдай алатын жеке тұлғаны айтуға
болады.
Білім мазмұны оқу орындарының негізгі мәселелерінің бірі. Ал оның мәні
әрбір ғылыми пәндерден ғылыми білімді игеру, тәжірибеде қолдана білуде
жатыр.
Педагогика ғылымының мазмұны оның тарихында қалыптасқан рухани мұралар
мен құндылықтар әлемі. Білім беру мазмұны мен оның мәнін ашуда және білім
беруді ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барысында жеке тұлғаны дамыту
мәселесі соңғы он-он бес жыл шамасында күн тәртібінің алдыңғы қатарына
шықты. Аталған мәселе И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, В.С.Леднев, Б.М.Бим-Бад және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып, талданған.
И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин білім беру мазмұнын теориялық тұрғыда білім,
іскерлік, дағдыны қалыптастыру жүйесі деп түсіндірген, сонымен қатар
шығармашылық іс-әрекет, ерік сезімін меңгеруді ұсынады. Бірқатар шетел
педагогтары (АҚШ, Англия, Франция, т.б) жеке тұлғаға жалпы адамзаттық
тәрбие беруді, оқу мазмұнына табиғи құбылыстар мен қоғамдық өмірдегі шынайы
құбылыстарды түсіндіруде оқу пәндерін өзара кіріктіруді негізге алуды
ұсынған.
Білім мазмұнын анықтауда, жалпыға міндетті білім беруде, оның ғылым мен
техниканың және мәдениеттің даму деңгейіне сай болуын қамтамасыз ету
мақсатында оқу бағдарламалары мен оқулықтарды жетілдіру аса қажет болуда.
Білім беру мазмұнын іске асыру барысында аға ұрпақтың жинақтаған
тәжірибесін болашақ ұрпаққа меңгерту, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени
тұрғыдан мазмұнын дамыту мақсатында ғылым туралы толық мәлімет беру (білім
мазмұнының негізгі теориялары, заңдары, ұғымдары, және т.б); білім
мазмұнының ғылыми және практикалық мәнін ашу; білім алушылырдың жас және
дара ерекшеліктерін ескеру; әр түрлі пәндерді оқытуда берілген мерзіміне,
көлеміне қарай беру; білім беру мазмұнын әлемдік тәжірибемен ұштастыру; оқу
орнының оқу-әдістемелік және материалдық базасына сай құру қажет.
Білім беру мазмұнының мақсаты қашанда қоғамның қажеттілігін, жеке
тұлғаның сұранысы мен қызығушылығын қанағаттандыруы тиіс.
Білім беру мазмұнының сипатын жеке тұлға бойында саналы өзгеріс болған
жағдайда көруге болады.Жеке тұлғаның өзгеру динамикасы дегеніміз –
субъектінің санасы мен қасиетіндегі елеулі өзгерістер.
Бұл мәселе тұрғысында В.С.Леднев білім алушылардың бірлескен іс-
әрекетінің мазмұнына көңіл аудару теориясын негізге алу керек деп санайды.
Білім беру мазмұны шынайы педагогикалық өлшем бойынша, негізінен, нақты оқу
процесін игерумен байланысты. Жалпы білім беру мазмұнының жобасын
құрастырғанда оның ұстанымдары мен технологияларын меңгерту қажеттілік
екенін басшылыққа алған дұрыс. Оның негізгі құрылымдық ұстанымын әр түрлі
деңгейде қалыптастыру барысында теориялық мазмұнының негізі болып табылатын
пәннің оқу материалдарымен, педагогикалық іс-әрекет, білім алушының тұлға
ретіндегі бейнесімен сәйкес болуы қадағаланады. Жалпы білім беру мазмұнының
ізгілендіру ұстанымы, ең алдымен, білім алушылардың жалпы адамзаттық
мәдениетті белсенді шығармашылық және практикалық тұрғыдан игерулеріне
жағдай жасауға тікелей байланысты. Білім алушылардың дүние танымын
қалыптастыруға және қазіргі қоғамдық жағдайды ескере отырып, жеке тұлғаның
ізгілік мәдениетінің негізгі компоненті:өмірде өзін-өзі анықтау мәдениеті;
экономикалық және еңбек мәдениеті; саяси және құқұқтық мәдениеті;
интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, көркемдік және дене мәдениеті,
имандылық мәдениеті, отбасы және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға
байланысты.
Жалпы білім беру мазмұны оның негізгі компоненттеріне байланысты, яғни
жалпы адамзаттық мәдениетпен кіріктіріледі.
Сонымен, білім мазмұны – ол білім алушылардың оқылатын пәндер бойынша
меңгеретін білім, білік, дағдылары 1, 163-166 б..
Қазіргі кезеңдегі білімнің мазмұнын айқындауға қойылатын басты
бағдарлардың бірі – мемлекеттік стандарт, былайша айтқанда, мемлекеттік
жүйедегі бірыңғай норма мен талаптарды жүзеге асыру міндетін шешу болуға
тиіс. Кеңестік кезеңдегі орта мектептер біртекті, бірыңғай жүйеде болды да
жоғарыдан жасалған оқу жоспары мен пән бағдарламалары негізінде оқылатын.
Онда аймақтық, жергілікті ерекшеліктер мен оқушының тұлғалық
өзгешеліктеріне мән берілмей эмпирикалық жүйе жүзеге асырылатын. ТМД
(тәуелсіз мемлекеттер достастығы) құрамында болған елдер 1996 жылдан бастап
Білім беру туралы заң жобаларын қабылдап, онда мемлекеттік стандарт
мәселесін жүзеге асыру міндеттері белгіленді. Осы орайдан Қазақстан
Республикасында жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандартында
басшылыққа алынатын үш деңгей көрсетілген:
1. Тұлғаға берілетін білімнің әлемдік мәдениеттің қол жеткен табыстарына
үйлесімділік (интеграциялық) мәнде болуы;
2. Білім мазмұнының аймақтық, ұлттық танымға сәйкестігі және
білімдендіруде елдің тілі мен әдебиеті, тарихы, географиясы, өнері,
дәстүрлік салты ескерілетіндігі т.б.
3. Берілетін білімді жүзеге асыратын оқу орындарының ерекшеліктеріне сай
тұлғаның мемлекет алдында, ал мемлекеттік тұлға алдында жауапкершілігі
қатаң сақталып, білімнің терең де тиянақты болуы және оқу жүктемесінің
нормалық талап деңгейіне сәйкес жүзеге асырылуын қамтамасыз ету
көрсетілген.
Білім дегеніміз танымдық біліктік дағды, оқушының ғылыми жүйені
меңгеруінің нәтижелік үрдісі негізінде көзқарасының қалыптасуы және
тұлғаның адамгершілік, имандылық қасиеттері мен шығармашылық қабілеттерінің
сапалық көрінісі. Ал білімнің мазмұны болса бұл ғылыми жүйе оқушы білуге
тиісті шығармашылық тәжірибе, танып білуге тиісті имандылық, адамгершілік,
эстетикалық, әлеуметтік көзқарастар мен әдеп пен дағдылары және
тұжырымдалған пайымдаулар.
Білімнің мазмұнын сұрыптауға байланысты әр алуан теориялар бар. Ол
теориялардың қайсысы болмасын орта оқу орындарында берілетін білімнің
жүйесін, меңгерілуге тиісті деңгейін сипаттап, нақтылауға бағытталған.
Мазмұндық мәнді іріктеп, деректерді сұрыптауда тиісті себеп-салдарға
байланысты факторлар басшылыққа алынады. Сол бойынша берілетін танымдық
түсініктерді анықтап, айқындаудағы бағдарлы ұстаным мынау:
Оқу орнын бітірген тұлғадан талап етілетін қоғамдық, әлеуметтік,
кәсіби, мәдени заңдылықтар осы орайдан оқылатын пәннің мазмұндық мәні
көрсетілген талаптарға үйлесімді, білімдік, біліктік дағды меңгертерліктей
деңгейде болуы көзделеді. Атап айтқанда, олар мына тұрғыда болуға тиіс:
Біріншіден, тұлғаның танымдық түсінігін қалыптастырып, кәсіби,
қоғамшыл, мәдени тұрғыда уақытын тиімді пайдалана білетін, қоршаған ортамен
ретті қарым-қатынас жасай алатындай бағдарда болуы көзделген.
Екіншіден, біліктік мазмұнды сұрыптағанда дидактикада бұрыннан-ақ
дәлелденген ғылыми поинциптерге үйлесімді болуы көзделеді. Дәлірек
айтқанда, ғылымның қазіргі кезеңдегі қолжеткен табыстарына сай әлемдік
деңгейдегі техникалық мәдени өркениетке үйлесімді, сондай-ақ білімдегі
бірізді жүйелілік, шамаға лайықтылық, көрнекілік т.б. ескеріледі.
Үшіншіден, білімдік мазмұн мектеп оқушысының рухани, психологиялық
мүмкіндігі мен шамасына үйлесімді болуы бастауыш, орталау және жоғары сынып
оқушыларының даму деңгейіне лайықты болуға тиіс.
Төртіншіден, берілетін білімнің мазмұны тұлғаның қажетін өтерліктей
болуға тиіс. Білім тек қоғамның талабын өтеу ғана емес, адамның өзіндік
талабын, жеке бастық тілегіне үйлесімді болуы да көэделеді және мұны талап
етуге әркім-ақ құқұлы. Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңы мен білім мазмұнының тұжырымдамасында, басқа да нормативтік құжаттарда
білім мазмұнының негізі бағдарлары анықталған. Білімнің мазмұнын уақыт
талабына үйлесімді жаңарту, білім беру жүйесін дамыту өмір талабының
объективтік заңдылығы. Әр халықтың тарихи-мәдени және әлеуметтік-
экономикалық ерекшелігі диалектикалық бірлікте қарастырылса, ол мектепте
білім берудің мазмұнын жаңартудың да негізгі көзі болып табылады 2, 99-
101б..
Қазіргі өзіміз өмір сүріп отырған демократиялық қоғамда еркін,
шығармашылық-танымдық тұрғыдан ойлай алатын адамдарды қалыптастыру
міндетіне сай білім беру мазмұнында қолданыста бар үш түрлі тұжырымдама
бар. Мысалы, педагогика ғылымының негізінде жастардың бейімделуі мектептің
оқу-тәрбие процесінде іске асырылады. Яғни, құндылық қасиеттердің жаңа
түрлері қалыптастырылады, дамытылады. Білім мазмұны өндіріспен
байланыстырылады, демек білім адамға әсер ететін өндірістік фоктор ретінде
сипатталады.
И.Ф.Харламов өзінің білім беру мазмұнының тұжырымдамасында білім
алушылар меңгеретін білім, дағды, іскерліктерді тұтастықта қарастырады .
Оқыту, үйрету барысында білім алушылар міндетті түрде білім мазмұнының
құрамы ретінде дүние танымдық және адамгершілік, эстетикалық идеяларды
түсінуі қажет деп санайды. Әрине, мұнда адамзаттық мәдениеттің барлық
құрамы талданбаған, сондықтан да білім, білік, дағдының негізгі сипатын
ашпайды. Білім мазмұнының негізгі компоненттері жоғарыда айтылған мәдениет
түрлерін қалыптастыруға тікелей байланысты.
Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат ізгілік тұрғысынан
ойлауға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде
педагогикалық бейімделуге сай келеді. Білім мен тәжірибені іске асыру
барысында аталмыш тұжырымдама шығармашылық-танымдық, іс-әрекеттік және
құндылық эмоционалдық қатынас тәжірибесін енгізеді. Әрбір осы аталған
тәжірибелер білім беру мазмұнының өзіндік түрі ретінде есептеледі. Яғни:
- Табиғат, қоғам, техника туралы білім, ойлау және оны іске асыру
қабілеті. Осы білімдерді меңгере отырып, білім алушы дүниенің шынайы
бейнесін қалыптастыруды танымдық іс-әрекетінде дұрыс әдіспен қамтамасыз
етеді;
- Белгілі іс-әрекет тәсілдерінің арасында тұлғаның дағдыны, іскерлік
білімді игеруі тәжірибені кеңейте түседі;
- Шығармашылық ізденушілік әрекет қоғамда пайда болған жаңа мәселелерді
шешуде іске асады. Бұрыннан белгілі іс-әрекеттерді қалыптастырудың әдістері
алған білімін, іскерлігін қазіргі жағдайда іс-әрекеттің жаңа тәсілдері
негізінде өздігінен іске асыруды талап етеді. Әрбір адамның қалыптасуының
көрсеткіші ретінде белсенділігі және өзіндік дамуы кішкене кезінен
шығармашылық тұрғыда жұмыс істеу барысында қалыптасады, бірақ білім беру
мазмұнында оны бағдарламаға енгізу керек. Яғни қоршаған ортаға, алған
біліміне байланысты әрбір адамның құндылық дүниесі қалыптасады.
Адамның қоршаған дүниеге қарым-қатынас нормасы негізінде өз-өзіне
көзқарасы қалыптасады. Адам мінезі қарым-қатынас жасау барысында көрініс
береді. Білім беру мазмұнының компоненттері – білім, іскерлік(білік), дағды
бірімен-бірі тығыз шартты байланысты. Білімсіз іскерлік те, дағды да
қалыптаспайды, яғни олар бір-бірімен кері байланыста қарастырылады.
Шығармашылық іс-әрекетте те білім мен іскерліктің тәжірибесінен, ал қарым-
қатынас білімдік іс-әрекет тәжірибесінен көрінеді. Әлеуметтік тәжірибеде
оқу мазмұнын игеру барысында адам қоғамда өздігінен істей алатын және оны
өзгерте де алатын дәрежеде болуы шарт. Сондықтан да оқу орнында алған білім
жиынтығын өмірде қолдана алулары қажет. Жалпы білім мазмұны, бір жағынан,
оқу-танымдық іс-әрекет жағдайының, екінші жағынан, іс-әрекетті игерудің
құралы болып табылады. Білім беру мазмұнын қалыптастырудың негізгі көзі
мәдениет пен әлеуметтік тәжірибе болып саналады.
Адам іс-әрекетінің түрлері қоғамдық сана формалары, қоғамдық қатынас
тәжірибелері, рухани құндылығы, материалдық жағдайы, оқу барысындағы
танымдық, коммуникативтік, бағдарлы-құндылық, көркемдік іс-әрекетімен
сипатталады.
Әрбір халықтың білім алуға құштарлығы білім беру қызметі, қосымша білім
беру, сапалы оқыту, т.б. арқылы іске асырылады және ол мемлекеттің құзырына
кіреді. Жалпыға міндетті білім беру стандарты кіреді. Жалпыға міндетті
білім беру стандарты оқу мекемелерінің түріне (мектепке дейінгі, орта
мектеп, арнайы, ЖОО, және т.б.) байланысты құрастырылады. ЖОО стандартын
белгілі бір мамандық бойынша қойылатын талаптар, оқытылатын пәндер және
олардың мазмұны, оқу жоспары құрайды.
Білім беру жүйесінің нормативтік құжаттарының негізін оқу жоспары, яғни
оқу пәндері мен ретін, мерзімін, бақылау түрін белгілейтін құжат, оқу
бағдарламалары – білім берудің бағыты бойынша оның мазмұнын анықтайтын
құжат, оқулықтар құрайды.
Білім беру мекемелерінің білім беру мазмұнының принципі мен өлшемі оқу
материалының пәндік мазмұнын береді. Білім беру мазмұны жеке тұлғаның
қоғамдағы орнын табуға көмектесуге бағытталады. Мұнда оның негізгі
компоненттері, атап айтқанда, білім, білік, дағдысы қалыптастырылады 1,
166-168 бб..
Педагогикалық жүйені айқындайтын негізгі компоненттердің бірі – білім
берудегі мақсат. Ол қоғамның қажеті мен талабына, әлеуметтік жағдайына
үйлесімді саясатына байланысты. Ал педагогикалық жүйені құрудың мақсатын
белгілеу дидактикалық психологиялық талаптар негізінде айқындалады.
Дидактика тарихын зерттеуші ғалымдардың оқыту мақсаты жөніндегі
пайымдауларын негізге алғанда бұл саладағы пікірлерді екі топқа бөліп
қараған жөн. Бірінші топтағылар оқытудың мақсаты – тұлғаның ақыл-ойын,
есін, қабілетін дамыту деген түсінікті ұстанады. Сол себепті педагогика
ғылымында бұларды Формальдық білім берушілер деп атайды. Ал екінші
топтағылардың ұстанымы – білім берудің мақсаты ғылым негіздерін меңгертіп,
өмір үшін қажетті де нақты түсінік қалыптастыру деп түсіндіреді. Осы
орайдан бұларды білім берудегі материалистік көзқарастағылар деп атайды
.
Білім бағдарламасы дегеніміз берілетін білімнің деңгейі мен мазмұндық
бағдарын айқындайтын білімдік жүйе. Мұнда ұсынатын бағдар оқушыға берілетін
жалпы және кәсіби білімдік жүие.Мұнда ұсынылатын бағдар оқушыға берілетін
жалпы және кәсіби білімніңқұрылымына кіретін мектепке дейінгі
дайындық,бастауыш мектеп,жалпы орта білім мен кәсіби орта білім.
Бастауыш мектепте білімдендірудің міндеті – оқушыны кітап оқи білуге,
жаза білуге, есептей алуға және білім ала білу жолына үйрету, ал орталау
мектеп болса ғылымның негізгі салалары бойынша білімдік түсінік
қалыптастыру болып табылады. Ал толық орта дәрежелі мектепте болса, ғылым
жүйесінің базистік негіздерін меңгеруі мен олардың бойына жеке бастың және
этникалық қарым – қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыру, тұлғаның өзін
– өзі айқындауы мен кәсіби бағдарға бейімдеу болып табылады .Бұл салада
әрбір пәннің мазмұндық жүйесі базалық негізгі білім беру деңгейімен қиысады
да тиісті ұғым – танымдық шеңберде аяқталып отырады. Оқу пәндерін таңдауы
бойынша зертеу үшін оқу жоспары вариативтік бөлігі кеңейтілді. Бейімдеу
алдындағы даярлық жүзеге асырылды. Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім берудің үшінші сатысы жаңа көзқарасқа құрылған. Мұнда
оқытудың мазмұнын саралау, ынталандыру, кәсібилендіру және тұлғаның өз
бетінше білімін кеңейтіп, тереңдету көзделген. Сондай-ақ оқушының әлем,
қоғам және адам туралы жүйелі түсінікті меңгеруіне зейін қойылған.
Техникалық және кәсіби білім беру бағдарламасы жеке тұлғаның және жеке
әлеуметтік топтардың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, қоғам мен еңбек
рыногы талабына қызмет ете алатындай жоғары білікті жұмысшы кадрлары мен
мамандыққа деген қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталады.
Ал орта білімнен кейін, жоғары білім болып саналмайтын кәсіби білім
ЮНЕСКО-ның ұсынысына сәйкес білікті маман даярлау бағдарламасы бойынша
жүргізіледі 2, 101-102бб..
Дүниежүзілік Банк пен БҰҰ дамыту Бағдарламалары мәліметтері бойынша,
қазіргі уақытта әлемде жинақталған материалды игілік және физикалық капитал
жалпы байлықтың тек 16%-ын ғана құрайды, табиғи байлық - 20%, адам
капиталы, яғни адамға жинақталған салым - 64% 10,52б.. Яғни, адам
капиталы білім және оқып-үйрену арқылы қалыптасады және дамиды, соның
арқасында адамның экономикалық өнімділігі көтеріледі.
Бұл тұрғыда басқару теориясында жаңалық пайда болды – білім алатын
ресурстың ерекше түрін басқару.
Жалпы білім дегеніміз не және оның экономикалық, ресурстық мәні қандай?
Білім кез-келген ұйымның құндылығымен біріккен ақпарат; бұл – жанды
ақпарат .
Үлкен энциклопедиялық сөздікте білімді келесідей анықтайды. Білім –
өмір суру формасы және таным қызметінің нәтижелерін жүйелеу.
Білімнің мәні барынша толық Жаңа философия сөздігінде ашылған: Білім
– белгілі бір әлеуметтік тұлғалар және қоғаммен анықталған білім ретінде
танылған және әлеуметтік мәні бар қандай да бір критерийлерге (нормаларға)
сәйкес рәсімделген белгілі әдіспен алынған, селективті ақпарат. Айтылған
критерийлер негізінде білім қызмет ету деңгейіне қарай екі типке бөлінген:
біріншіден, күнделікті өмірдегі қарапайым білім, екіншіден, маманданған
білім (ғылыми, діни, философиялық, экономикалық, және т.б.). Түрлі
әлеуметтік қауымдастық пен топтардың кәсіби және практикалық білімі де
болады 10, 49б..
Сонымен, білім – бұл жалпылама мүмкіндік, және ол жағдайына, уақытына,
орнына тәуелсіз әркімге берілуі қажет. Ол өзі жеткізілетін тілге байланысты
емес.
Білімнің жалпыламалығының маңызды сәттерінің бірі (орны мен уақыты
бойынша жалпылығынан басқа) – білімге әркімнің қол жеткізе алуын білдіретін
индивидуалды жалпыламалық.
Білім потенциалы барлығына жатады, өйткені ол әркімге тек жеке берілуі
мүмкін: білімнің шығу көзіне тәуелсіз бір нәрсені білуге тек жеке өз алдына
болады.
Білімнің сипаттамасына сонымен бірге тарихи мәдени және тіл бөгеттерді
жеңе отырып, жетістікпен таралатындығы. Мұндай білімді экспанциялаудың кері
жағы білімді қабылдай алмайтын, бірақ өздерінің өзгеше мәдени және саяси
мүдделері бар маргиналды топтардың пайда болуына әкеледі.
Білім басқа мәдени феномендерден экспансияға өзінің жоғары қабілетімен,
басқа мәдениеттерге таралуымен (бұл жерде соңғысының өзгешелігі бұзылмайды)
ерекшеленеді.
Білімнің ролі туралы:
- Білім, оқып уйрену және ақпараттық технологиялар арқылы білімнің
өсуіне, олардың берілуімен таралуына қоғамның дамуы тәуелді;
- Білім – басты ресурс және ғылыми сыйымды өнімдер мен қызметтер
жасауға негізделген ғаламдық бәсеке күшеюде;
- Тікелей материалды құндылықтармен байланыссыз интеллектуалды капитал
құнының тұрақты өсуі байқалады. Сөз адам және құрылымдық капитал жөнінде
болып отыр – бұл тіркелген патенттердің, жұмыс көрсетілімдері мен
әдістерінің болуы фирманы ұйымдастыру жүйесі және т.б.;
- Өндіріс – бастысы олардың өндірісі емес жаңа бөлшектер мен
құрылғыларды жасау уақыты болып табылатын интеллектуалды мәселеге бет
бұрды;
- Нақты коллективтің күрделі инженерлік және ғылыми міндеттерді шеше
білуінің өсуі;
- Мемлекет пен жеке фирмалардың жалпы шығындарындағы ҒЗҰ КШ (НИОКР)
үлесінің өсуі, сондай-ақ жоғары ғылыми фирмалардың капитализациясының
тұрақты өсуі. Мұның бәрі интеллектуалды еңбекке, адам капиталына
негізделген экономикаға куә болады. Тиісінше, Фабрика трубаларының,
олардың жаппай өндірісінің экономикасы келмеске кеткен.
Білімнің түрлі аспектілері бар, бірақ білім беру қызметі – білім беру
жүйесіндегікүрделі экономикалық қатынастар бейнеленген экономикалық
категория 4, 51-52б..
Сонымен, білім берудің мәні
2. Білім берудегі модернизация
XX-ғасырдың 70-ші жылдардағы Еуропа елдерінде байқалған экономикалық
және институционалды дағдарыстан шығу еркін нарыққа қайта келумен,
бәсекелестік индивидуализмге негізделген жеке мүдде мен бастаманың қайта
өрлеуімен байланыстырылды. Ең ақырында бәсекелестіктің өсуіне қол жеткізу,
демек өндіріс шығындарын азайтуға қол жеткізу мүмкін еді. Бұл елдердің
жаңа әлемдік еңбек бөлінісіне және әлемдік нарықтағы бәсекелестің жаңа
шарттарына бейімделу үрдістерін күшейтер еді.
Қарқынды техникалық прогреспен үйлесе отырып, экономиканы және
қаржыларды либералдау экономика, қаржылар, нарықтар саласында білыңғай
кеңістікті қалыптастырудың алғышарттарын құрды. Олардың заңдары қазіргі
кезде жеке елдердің, өндірушілердің және азаматтардың орнын анықтайды.
Ақпарттық-коммуникацялық желілердің дамуы ақпараттық және
интеллектуалды кеңістіктің қалыптасуына әкелді. Осылайша, батыс
қоғамдарының дамуындағы көп нәрсе қазіргі таңда әлемдік нарықтарда өсіп
келе жатқан бәсекелестік және нарықтар ұсынатын идеялармен және
құндылықтармен анықталады.
Жалпыға бірдей коммерциялизациялау және бәсекелестік күрес пен нарық
логикасын енгізудің әлемдік үрдісіне мәдениет, білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қызметтер сияқты сфералар түсті, бұл сфералар бұрында
қоғамдық игілік ретінде қарастырылатын.
Аталған өзгерістерді бәрі бірдей қабылдамайды, себебі:
- Біріншіден, кейбіреулер онда Еуропалық елдерге тән, демократиялық
құндылықтарға төнетін қауіп бар деп ойлайды;
- Екіншіден, және бұл бастысы, бүгінгі таңдағы білім беру – бұл
стратегиялық ресурс және оны тиімді пайдалану жеке елдердің өндірушілердің
және тұлғалардың жетістігін қамтамасыз етеді;
- Үшіншіден, осының салдары ретінде білім беруді дамыту проблемаларын
талқылауға білім беру саласындағы мамандар, басқарушылар мен ата-аналар
ғана емес, сонымен қатар іскер топтар, халықаралық ұйымдар – ЮНЕСКО, ОЭСР,
Әлемдік банк, ХВҚ (МВФ) және ДСҰ (ВТО) қатысады;
- Төртіншіден, білім беру елдердің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің факторына айналып отыр.
Білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен моделі қажет пе?, - деген сұраққа
жауап беруден бұрын, алдымен білімнің өсуі мен оның қолданылуының
экономикаға әсерін анықтайық. Бұл үшін кейбір мәліметтерді келтірейік.
Әлемдік банктың бағалауы бойынша, білім ел дамуының негізгі факторына
айналып отыр. Адам капиталы елдегі жалпы байлық көлемінің 64%-ға жуығын
құрайды. АҚШ-та ЖІӨ-нің 45%-ы ғылыми зерттеулер, білім беру, бағдарламалық
қамтамасыз ету өндірісі сферасында жасалады [10;50б].
Ақпараттық технологияларды пайдалану Нью-Йорк биржасына өз тиімділігін
400%-ға жоспарлатуға мүмкіндік береді. Қоғамның білімін бір академиялық
жылға арттыру Еуропалық одақ экономикасын қысқа мерзімдік преспективада 5%-
ға өсуін қамтамазыз етті 10, 51б..
Білім өз мәні жағынан демократиялық болғанымен, білім беру сферасында
әлемде бәсекелестік болып отыр, яғни олар: қаржыландыру көлемі мен
студенттер үшін жоғарғы оқу орындары арасында; еңбек нарығындағы мамандар
арасында; еңбек ресурстары үшін елдер арасында.
Осындай жағдайда елдің экономикалық өсуі мен әлеуметтік бірлігіне қалай
қол жеткізуге болады? Әр елдер мәселесінің шешімін әрқалай табады. Алайда,
Әлемдік банк мынандай ұсыныс беріп отыр: білім беруге салынатын
инвестицияның жалпы деңгейі ЖІӨ-нің 5%-ын, елдер бойынша АҚШ ЖІӨ-ның 6,6-%,
Жапония 3,5%-ын, Ресей 0,62%-ын, Қазақстан Республикасы ЖІӨ-нің 1%-дан аз
мөлшерде ғылымға жұмсайды.
Білім беру сферасындағы 10 жылдық нарық реформалары білімді дамытуға
деген кәсіпкерлік көзқарастың кері жақтарын айқындады. Ең алдымен ,бұл:
- білімге практикалық және тұтынушылық көзқарастарын нығайту, оның
руханилығы мен ағартушылығының маңызын жою ТҰК және монополиялар
жағынан ұлттық жүйелерге қауіп төндіреді, азаматтардың құқықтарына,
еркін білім алуға кедергі жасау;
- білім берудегі нарықтық бастамалар әр түрлі елдердегі элиталар үшін
мүмкіндіктердің жоғарғы теңдігіне, ал ел ішінде қоғамның күрт
әлеуметтік поляризациясына әкелед;
- білім беру саласындағы мамандар мен саясаткерлер мемлекетті білім беру
саласынан шығару тенденциясына қарсы, өйткені мемлекет өзінің қоғамдық
маңыздылығынан айырылады: білім беруге таңдау, бәсекелестік,
стандарттар, еркіндік сияқты түсініктер маңызды бола бастады;
- білім берудің нарық сұранысына бағытталуы сынға түсіп отыр: мәселен,
мектептік білім беру сферасындағы басымдылықтар жұмыс табуға мүмкіндік
беретін мәселелерге, білімге және ептілікке шоғырлануға фундаменталды
білімі бар ерекше тұлғаны қалыптастырудан жылжып отыр;
- нарық жоғарғы білімді әлемдік нарықтарда қысқа мерзімдік бизнес
қажеттіліктеріне сәикес кадрларды және зерттеулерді жүргізуге
бағыттайды және де экономика мен қоғамның әрі қарай дамуы үшін
фундаментін жоя отырып, табиғи және қоғамдық ғылымдар саласындағы
фундаментальды зерттеулерге зиян келтіреді;
- мамандарды сонымен бірге білім беру бағдарламаларында әлеуметтік
негіздің болмауы, білім беру жалпы гуманитаризациясыздандыру да
алаңдатып отыр, бұл болашақта қоғамның, экономиканың мәселелерін ұзақ
мерзімде көруіне зиян әкелед.
Сонымен, бүгінгі таңда жаһандану жағдайындағы қоғам дамуының ұлттық
ерекшеліктерінескере отырып, жоғарғы технологияның қажеттіліктеріне сәйкес
білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен үлгісін құру қажет.
Моделдің негізі – бұл үздіксіз білім беру немесе өмір бойы оқыту.
Осыған байланысты білім берудің дәстүрлі ұйымдастырылуы мен
институционалдық құрылымын, мектептік, жоғары оқу орнындағы, жоғары оқу
орнынан кейінгі білім беруден және ересектерге білім беруден және
ересектерге білім беруден бастап қайта құру керек.
Тұжырымдаманың жарияланған жобасында үздіксіз білім беру жүйесі деп
білім берудің барлық деңгейіедегі өзара іс-әрекет ететін оқу орындары
жүйесіндегі бірізді, келісілген оқу бағдарламаларын, педагог қызметін,
тұлғаны дамыту, сондай-ақ педагогикалық кадрлардың біліктілігін көтеру және
қайта даярлау жүйесін дамыту жолдарының, тәсілдерінің және құралдарының
жиынтығын айтады. Тұжырымдамада, сонымен бірге, үздіксіз педагогикалық
білім берудің қағидалары анықталған, сондай-ақ буындарының жүйелілігі
негізінде білім берудің барлық 5 сатысының мазмұнын талау келтірілген.
Тұжырымдаманы жүзеге асыру сатылары мен күтілетін нәтижелері табылады .
Білім беру жүйесіне қоғамдық жоба дәрежесін қайтару қажет, онда барлығы
үшін мүмкіндіктер теңдігі қамтамассыз етілер еді.
Жаңа әлеуметтік келісім-шарт жасау керек, мұнда мемлекет білім беру
қызметтерін алуға тұтынушылар құқұғының, сондай-ақ азаматтардың өмір бойы
білім алуға құқұғының кепілі ретінде шығады. Ал білім беру жүйесі
азаматтардың жекелеген және әр түрлі қажеттіліктеріне сай келуі тиіс.
Білім беру сапасын бақылауды мемлекет жүзеге асыруы қажет. Осылайша
білім беру қазіргі жаңа әлемде қоғамдық игілік қызметін өзіне қайтаруы
тиіс, ал оның дамуына ұлттың әл-ауқаты байланысты.
Бизнес-білім беру жалпы білім беру жүйесінің шағын жүйесін білдіреді;
ол 100 жыл бұрын АҚШ-та пайда болды, кейін Еуропаға өтті. Ресей
Федерациясында және Қазақстан Республикасында бизнес-білім беру әзірге
білім беру жүйесінің органикалық бөлігіне айналған жоқ.
Бизнес-білім берудің туындауы мен дамуына бірнеше жағдай әсер етті.
Жоғарыда айтылып өткендей, ақпараттық жүйелер саласындағы ғылыми және
техникалық білімдерінің жылдам таралуы, олардың өндіріске және әлеуметтік
сфераға жаппай енуі байқалып отыр. Осылайша, дамыған елдердің білім,
ақпарат, коммуникация сияқты материалдық емес ресурстарды пайдалануға
негізделген өндірістің жаңа моделіне өтуі жүзеге асырылып жатыр.
Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрі адам ресурсы болып
табылады.
Қазіргі уақытта көптеген өнеркәсіптік корпорациялар білім беру мен
кадрларды даярлауды өзінің даму болашағына стратегиялық инвестиция ретінде
қарастырады. Мемлекет істің мұндай жағдайының маңыздылығын әзірге жете
түсінбей отыр және білім беруді әрбір адамның ішкі ісі ғана деп
қарастырады. Дистанциялық білім беру, білім беру сферасына компьютерлік
технологиялары енгізу жолымен өнеркәсіп пен білім беру мекемелері
арасындағы байланысты күшейту қажет.
Жаһанданудың өсуі және онымен байланысты бәсекелестік жағдайында бизнес
білім беру процесіне белсенді араласа бастады және білім беру жүйесіне өз
талаптарын қоя бастады.
Жеке алғанда, мектеп бітірушісіне кәсіпкерлік салада дағдарыстық
жағдайды шешу және т.б. саладағы біліммен кең білім алу қажеттігі
тағайындалады, себебі ол осы білімдерін іс жүзінде қолдана алуы тиіс. Ол
еңбек нарығында қандай өзгерістер болып жатқандығынан үнемі хабардар болуы
тиіс. Осыған байланысты көптеген елдерде жастарды кәсіптік даярлау жүйесін
дамытуға күш салып отыр. Қазақстан Републикасында жастар ұйымы да мемлекет
алдына кәсіптік техникалық оқу мекемелерін қайта ашылу, лицейлер мен
гимназиялар санының артуы және т.б. туралы мәселелерді қойып отыр.
Жоғарғы білім беру саласында бизнес жоғарғы оқу орындарының нарық
сұранысына жәй әсер етуін белгілейді. Жоғары білікті кадрларға, олардың
үнемі қайта даярлануына деген постиндустриалды еңбек нарығының
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бизнес жоғары оқу орындарының оқу
жұмысын қайта құруды ұсынады.
Жеделдетілген және моделді курстар, кешкі білім беру және демалыс
уақытында сабақ жүргізу, дистанциялық оқыту техникасын пайдалану сияқты
жаңа оқыту жүйесін енгізу керек 12, 29б..
Соңғысына белгілі бір деңгейде жоғарғы оқу орынды фундаменталды
білімдермен айналысатын ғылыми мекеме ретінде қалыптасқан түсінік
стереотипі кедергі болып отыр.
Компаниялардың өздері де жеке оқу мекемелерін – корпоративті
университеттерді құра бастағанын айта кету керект. Мәселен, ТҰК шетелдік
филиалдарда жұмыс істеу үшін бірыңғай корпоративті нормалар мен ережелерге
сәйкес жеке персоналын даярлай бастады. Сонымен қатар, кадрларды даярлаудың
өзі корпоративті басқару жүйесінің бір бөлігіне айналады. Корпоративті
университет қызметшілеріне бүкіл өмір бойына үздіксіз білім беру үшін
субъект болуы мүмкін 3, 14-16б..
Корпоративті университеттер басқа корпорацияларға оқыту бағдарламаларын
сату, оларға кеңес беру, басқа оқу мекемелеріне оқу құралдарын шығару және
т.б. жолымен тұрақты өзін өзі қаржыландыруға ауысады.
XX-ғасырдың соңғы ширегінде әлемде білім төңкерісі орын алды. Ал ҒТР-
дың әлеуметтік салаларының бірі ретінде саналған білім, қазір елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының шешуші факторы ретінде қарастырылады.
Төңкерістің бірінші көрінісі – білімнің демократиялануы, оған кез-
келгеннің қол жеткізе алуы. Жоғары оқуға қол жеткізу мүмкіндігінің онң
жалпылығына қарай жылжи бастады. XX-ғасырдың 50-ші жылдарының аяғы 60-
жылдардың басында үзіліссіз білім алу идеясы қалыптасты. Бұл идеяның мәні
білімнің ескіруімен байланысты кәсіби икемділікті көтеруде емес, білімнің
берер бағытында – адам үшін оның құндылығын барынша тереңінен түсінуде.
Адам дамуындағы білімнің ролі туралы Білім барлығы үшін (ББҮ)
стратегиясында көрсетілген: әрбір адам кез-келген жаста басқалармен бірге
тұруға, әрекет етуге, тани білуге, және жүзеге асыруды үйретуге мүмкіндік
беретін білім алуға құқұғы бар. Осылайша білім адамдар өзөмірін жақсарта
және өз қоғамын өзгерте алуға әсер етуі қажет. Өмірде білім спиралінің
парадоксы бар. Білімнің экономикалық құндылығы қаншалықты күшті төмендесе,
білімді жұмыс күшінің арасында қаншалықты жұмыссыздар көп болса, соншалықты
аттестат алу маңызды болады, немесе тек оның болуының өзі ғана қандай да
бір жұмысты табуды кепілдендіреді. Болмаса білімнің экономикалық құндылығы
төмен болса, оған сұраныс жоғары болады 13, 176б..
Сонымен, фундаментальды білім болашақ маманды дайындауда жүйе
қалыптастырушы негіз болуы қажет немесе ол барынша жоғары деңгейде білімді
жалғастыруға мүмкіндік берді, яғни жоғары технологиялық өндірістің
талаптарына сәйкес мәнсап үшін жол ашады.
Білімнің әмбебаптылығы, жан-жақты дамыған адам жаңа әлем тұрғыза
алатындығын білдіреді. Қажетті кәсіпқойлыққты беретін тар мамандану да
қажет. Бірақ қоғам және білім үшін бастысы – әмбебаптылық адамдарды
қоғамға біріктіреді, ал тар мамандану оларды бөледі.
Әмбебаптылық адамзатқа жалпы дүниеге көзқарасты береді, оны жалпы
планеталық және ғаламдық процестерге қосады. Мамандану оны өз кәсібінің
аясында қалдырып, адамзаттан ғана емес, жақын көршісінен де оқшауландырады
4,18б..
Білім берудегі модернизация қоғам талабына сәйкес
1.3 Модернизациялаудың әлемдік тәжірибесі
ХХ-ғасырдың 80-ші жылдардың ортасында басталған реформалардың мақсаты
– бұл ұлттық білім беру жүйелерін өндірістің жаңа жұмыс істеу жағдайларына,
сондай-ақ жаһандану мен техникалық прогрестің ықпалындағы экономикадағы
және қоғамдағы өзгерістерге бейімдеу 12, 25б..
Бұл реформаларды жүргізуге дейін білім беру әлемдік тәжірибеде былайша
қарастырылған:
• ол мемлекеттің айырықша құзыреті болып табылады, ал білім беру
құқығы демократиялық мемлекеттің құндылықтар жүйесінің бөлігі
болып табылады;
• мемлекет шеңберінде жеке азаматтардың әлеуметтік әділеттілік
пен әлеуметтік интеграциясын қамтамасыз етудің фундаменталды
шарты ауқымды мемлекеттік білім беру болып табылады;
• ол қоғамдық игілік болып табылады және барлық азаматтарға
мемлекетпен кепілді минималды өмірлік стандарттардың жиынына
кірді;
• еңбек күшінің әлеуметтік ұдайы өндірісіне жұмсалған шығындар
мемлекет есебінен жүзеге асырылды,бірақ бл шығындарға
(фордистік моделі шеңберінде) барлық адамдарды жоғары
біліммен қамтамасыз ету кірмеді .
Алайда, 70-ші жылдардың соңынан бастап жоғары білімге деген сұраныстың
қарқынды әсуі байқалады. Оның туындау себебі:
- біріншіден, өндіріске ақпараттық технологиаларды енгізу және
техникалық прогресс өндіріс пен өнім интелектуализациалық
жоғарлату қажеттілігін тудырды;
- екіншіден, микроэлектроника, ақпараттық жүйелер, фармацевтика,
биотехнология және т.б. салаларға техникалық жаңалықтарды
енгізу елдердің постинндустриалды дамуға жылдам өтуіне әкелді;
- үшіншіден, ауқымды мектептік білім беруге деген ескі бағыт
елдердің әлемдік нарықтағы жеңілісіне әкелуі мүмкін еді. Осыған
байланысты мемлекет университеттерге элиталық білім беруден
кадырларды ауқымды даярлауға өтуді ұсынды;
- төртіншіден, білім беру рефомаларын бүгінгі таңда экономикалық
жаһанданудың факторын күшейту және ұлттық өндірушілер мен жалпы
экономикалық бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату қажеттілігі
ұсынады.
Білім беруді реформалаудағы барлық Еуропа елдеріне ортақ нәрсе – бұл
білім беру сапасын жоғарлату және ұлттық оқу орындарының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мақсатында білім беру сферасындағы бәсекелестікке
жағдай жасау.Осындай жолмен білім беру жалпы арнада реформаланды, мұндағы
басты элемнттер болып басқаруды орталықсыздандыру және жеке әлеумметтік
немесе мемлекеттік қызыметтердің автономиясы табылады.
Білім беру реформалардың негізгі бағыттары ретінде мыналар
қарастырылады:
- мемлекеттің білім беру сферасына қатысуын айтарлықтай қысқарту,
себебі ол оқу орындарының тиімді оқытудағы икемділігін жояды;
- оқу мекемелері арасындағы бәсекелестікті ынталандыру жолымен
мемлекеттік ресурстарды өте тиімді пайдалану;
- жаңа жағдайларда мемлекеттің міндеттерін анықтау – бұл
кедеилердің білім алуына құқығының кепілі, білім алу
мүмкіндіктері туралы ақпаратты тарату, білім беру стандарттары
мен оларды сақтау мониторингін енгізу жолымен білім беру
сапасын қамтамасыз ету;
- жоғары білім беру басқарудағы бизнс тәжірибесін енгізу;
- оқытудың ресурс сыйымдылығының және соған сәйкес оның құнының
үнемі жоғарлауына қарай жоғарғы оқу орындарының балама қаржы
көздерін іздестіру қажеттілігі.
- Салыстырмалы қаржылық дербестік жағдайындағы жоғарғы оқу
орындарыныа тән белгілер-бұлар:
- оқу үшін төлем енгізу;
- жеке компаниялармен және әртүрлі деңгейдегі билік орындармен
келісім-шарт бойынша жұмыс істеу;
- көптеген елдердегі жоғары оқу орындарын мемлекеттік
қаржыландыру жүйесін келісім-шарттық негізге ауысуы;
- бизнес және жоғарғы оқу орындар арасында өте тығыз байланыс
орнату;бизнес, мемлекет және университеттер арасында жоғарғы
технологиалық зерттеулер боиынша ортақ жобаларды жүзеге
асыру,сонда-ақ жобала егер қысқа мерзімдік нарық
қажеттіліктеріне бағытталған болса, аса тиімді болып табылады;
- жаңа жүйеде студент-тұтынушыға, оқытушы-сатушыға, ал
зерттеушілер кәсіпкерлерге айналады 3, 11-14б..
Ұлттық білім беру өз кезегінде көптеген ұлттық мәдениеттердің
ықпалында болды. Мәселен, Ресейлік білім беру (және онымен байланысты
Қазақстандық білім беру) келесі белгілерді өзіне сіңірген:
- Германиялық педагогиканың, ол қоғамдық мүддеге және тұлғаның
ішкі әлеміне бағыттала отырып, абстрактілі тұлғалық ішкі
әлеміне бағыттала отырып, абстрактілі тұлғалық құндылықтарға
негізделген; ол, сонымен қатар білім беруге және тәрбиеге
реалистік көзқарасына ие болды; мақсаты – адамның гуманистік
идеалы емес, мемлекеттік адам, шенеунік, ғалым, (және бұл
Ресеймен мойындалды);
- Гуманистік идеалы бар романдық білім беру мәдениетінің;
- Прагматикалық, функционалдық, оқыту мен тәрбиеге діни
өзгешеліктерден арылған көзқарастары бар англосаксондық
педагогиканың (оның американдық нұсқасымен бірге);
- Жекелікке, тұлғаның өзіне практикалық танымдық іс-
әрекеттіжүзеге асыруына мүмкіндіку беруге, осы тұлғаның
экстраверттілігіне, тұлғаның қоғамдағы өмірге бейімделуіне
жағдай жасауға басты назар қойған американдық педагогиканың
[15;37б.]
Кеңес дәуірінде білім беру жоғарыдан орнатылған сананың қауымдық-
ұжымдық түрін, қоғамдық құндылықтардың жеке құндылықтардан басым келуін,
тиісті идеология мен авторитарлы оқытушылық әдістемелер бағытында
тәрбиеленуді бастан өткізді.
Сондықтан әртүлі мәдениет пен өмір жағдайларының ықпалында бүгінгі
білім берудің сипаттық ерекшеліктері айқындалады: білім беруді оның барлық
деңгейінде ұйымдастырудағы және қаржыландырудағы мемлекеттік анықтаушы
рөлі; оқыту және тәрбиелеу мәселелерінде қалыптасқан қоғамдық мүдделердің
жеке мүдделерден басымдығы, рухани және идеологиялық компоненттерінің
жоғары үлесі; білімнің айырықша маңыздылығы, білімді тұлғаның жоғары
беделі, білімнің қуаттылығына деген сенім; политехнизм; тұлғаға білім беру
қызметінің тұлғасы ретінде емес, нысаны ретінде дәстүрлі көзқарас; білім
берудегі авторитарлық; оқыту үрдісінде тұлғаға интровертті көзқарас, тұйық
адамды идеалды адам құндылықтары әлемінде тәрбиелеу [15;37б.].
Көрсетілген кейбір ерекшеліктер бизнес-білім беруде бейнелену
қажеттілігі толық негізделген. Әсіресе бұл мемлекеттің білім беру
сферасындағы анықтаушы рөліне байланысты. Мәселен мектептен білім беру
сапасы куәландырады, бұл мемлекеттік дипломдарды беру арқылы қамтамассыз
етіледі.
Көптеген абитуриенттер жоғарғы білім алуға кәсіптік қызмет түрі ретінде
емес, жалпы оқу ретінде қарайды. Дипломды алған соң, олар алынған білімге
қатысы жоқ жұмысқа тұрады. Осыдан келіп, екінші жоғарғы білім алғысы
келетіндер саны өсіп отыр.
Кәсіптік қайта даярлаудың көбісі мансаптық өсудегі орынды нығайту
ретінде қарастырады.
Бизнес-құрылымдарындағы және мемлекеттік басқару органдарындағы оқу
дайындығының деңгейіне және кәсіптік білімге талап артып отыр. Қазіргі
жағдайларда білімнің ескіру қарқыны жеделден отыр. Мұның бәрі мамандарды
қайта даярлау қарқынын жоғарылату қажеттілігіне мүмкіндік туғызып отыр.
Қазақстанда нарықтық экономика бойынша білім алуды және қайта даярлауды
қажет ететіндер үшін МВА (Master of Business Administration) бағдарламалары
бойынша бизнес-білім беру ұйымдастырылған. Оның сипаттамаларын атап өтейік:
- Біліктілік кез-келген жоғарғы білімі бар тұлғаларға беріледі.
- Оқу мерзімінің соңында магистр қолданбалы сипаттағы диссертация
жазады.
- Оның тәжірибемен, бизнес-кейстермен (case study) тығыз
байланысты.
- Нақты әйгілі компаниялардың қызметінен шығатын бизнес-
жағдайларды талдау тыңдаушылардың кәсібі ілімдерінің,
сараптамалық қабілеттіліктерінің дауына көмектеседі.
МВА бағдарламаларының бүкіл курсының құны батыс бизнес-мектептерінде 30-
100 мың долларға тең, ал Қазақстанда 5-8 мың долларға тең.
Капитал салымының тиімді нысаны деп интернет пен интернет-
технологияларды санайды. Жақын болашақта интернет миллиардтан астам
компьютер пайдаланушыларын біріктіреді. Батыс Еуропада электрондық саудадан
түсетін жыл сайынғы табыс 300 миллиард доллар деңгейінде, ал АҚШ-та 900
миллиард доллар деңгейінде күтілуде [16;60б.]
Мұнда жоғарғы оқу орындары мен оқытушылардың барлығы онлайндық
бағдарламаларына өтті ме жоқ па, осы мәселе қарастырылған.
Жоқ, мұндай оқыту бағдарламаларына жоғарғы оқу орындарының барлығы
өтпеген. Мысалы, Остиндегі Техес университеті, Бостон колледжі, Нью-хэмпшир
университеті. Бұлар студенттер төздерін ғылыми қоғамның бір бөлігі ретінде
сезіну қажат деп дәләлдейді. Алайда, оларда бүкіл оқыту жүйесі толығымен
дәстүрлі болып табылмайды. Мысалы, Бостон колледж (гуманитарлы ғылымдар)
оқытушылардың жеке бастамасы бойынша жасалған бірнеше On-line курстарын
ғана ұсына алады. Сонымен бірге мұндай курстар міндетті тәртіпте студенттер
мен оқытушылар арасындағы жеке қатынасты қарастыруы тиіс.
Оқытушылардың көзқарасы бойынша: олардың бәрі оқылатын оқу курстарын
онлайндық форматқа ауыстыру бойынша белгілі бір қысымға түседі. АҚШ-тың
батыс штаттарының 25 жоғарғы оқу орындарынан 237 оқытушылардың көбі
дистанциялық технологияға қарсы болды.[14;48б.], олар оқыту үрдісінде
бастысы адам қатынасы деп санайды.
On-line режимде оқыту жаңа не нәрсе алып келеді? On-line режимінде
оқыту:
1) курсты толығымен өңдеуге мүмкіндік береді;
2) Оны студенттердің көп бөлігіне жеткізуіне мүмкіндік
береді;
3) Материалды оқып үйрену барысында студенттерге әр түрлі
визуалдық және интерактивті элементтерді, мысала
анимацияны ұсына алады;
4) Интерактивті режимде қосымша ақпарат үшін студент оны
қызықтырған немесе курстың түсініксіз тарауын тышқанмен
шақыра алады, оқыту үрдісі одан әрі терңделе түседі
және жағымды бола бастайды;
5) Оқытушылардың бір жоғарғы оқу орнынан екіншісіне баруға
кететін уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, оқытушылардың технологиялық сауатсыздығын жою үшін
қалағандарға арнайы сабақтар ұйымдастырылған (Колорадо университеті).
Әрине, алғашқы сабақтар психологиялық тұрғыда олар үшін қиындау келеді,
себебі ол мәдени және болашақ қолайсыздыққа тап болады. Алайда On-line
режимін бір жылдық жұмыс тәжірибесінен кейін оқытушылар игеріп алды, енді
жаңа технологиялар оқыту мүмкіндіктерін одан әрі кеңейте түседі деп сенеді.
Студенттерге қатысты ақпараттық технологияларды пайдалануға келесі
қалаулар шығарылды:
❖ 1999-2001 жылдар ішінде онлайндық қосылулармен пайдаланылатын
студенттердің саны 2,5 есеге өсті. Студенттер оны көбінде оқу
материалдарын игеруге қарағанда құжаттар мен ақпараттар алу
үшін, достармен және оқытушылармен қатысу үшін пайдаланады.
❖ Университет кітапханалары студенттерге мәліметтер базасын
құжаттарға электронды кіруді ұсынумен едәуір айналысып отыр.
Өйткені студенттерге тиісті ақпаратты интернеттен көп уақыт
кетіргенше, оған тікелей кіру қолайлы. Ал оқытушы кітапханаға
әр курсқа құжаттарды таңдауға әрі жаңартуға көмектеседі.
❖ Алайда, студенттер онлайндық технологияларды оқу материалдарын
игеру үшін аз мүдделі. Мысалы, олар CD-ROM-дағы және Web
форматта келтірілген ақпаратты оқып-үйренуге шамалы ғана уақыт
жұмсайды. Студенттер кітапты компьютерлік файлдар ретінде емес,
кітап ретінде оқығысы келеді; оқу курстарында тек онлайндық
ақпарат қана емес, сондай-ақ басқа да материалдардың болуын
қалайды.
❖ Онлайндық технологиялар студенттер орындайтын тапсырманы
бағалау кезінде аз қолданылады. Тапсырмаларды поштамен жіберу
электрондық түрде жіберуге қарағанда көп уақытты алғанмен,
оқытушылардың көбісі тапсырмаларды тексеру кезінде дәстүрлі
белгі (таңба) қоюды қалайды. [3;44-46б.]
Дамыған елдердегі білім беру жүйесінің жағдайы материалды емес
өндіріске бағытталып келе жатқан экономиканың қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: Қазақстандағы білім беру жүйесін модернизациялау бағыттары
МАЗМҰНЫ
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ
1.1 Білім беру: мәні және мазмұны
1.2 Білім берудегі модернизация
1.3 Модернизациялаудың әлемдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесі
2.2 Қазақстандағы білім берудің модернизациясы
2.3 Модернизациялаудағы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ білім беру жүйесі
2.4 Жаһандану жағдайындағы ұлттық білім берудің бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ
1. Білім беру: мәні және мазмұны
XVIII ғасыр аяғы XIX-ғасырдың басында білім беру мазмұны ғылыми
теориялары қалыптаса бастаған. Алғашында материалдық сипатта дидактикалық
материализм немесе энциклопедизм теориясы деген атпен белгілі болды. Бұл
бағытты ұстанғандар білім берудің негізгі мақсаты оқушыларға ғылымның әр
түрлі саласынан көлемді білім беру деп ұсынушылар болды. Осы мәселе
төңірегінде Я.А.Коменский өз еңбектерінде дидактикалық материализм теориясы
тұрғысынан қарастырған. Сол сияқты XIX ғасырдағы көптеген педагог ғалымдар
да білім беру мазмұнын құрастыруға материалдық теорияны жақтаған. Қазіргі
кездің өзінде оқу жоспары мен оқулықтарға талдау жасауда осы теорияны
басшылыққа ұсынып келеміз. Яғни бұл теория өзінің құндылығын жойған жоқ
деген қорытынды жасай аламыз. Екінші теория – білім мазмұнының формальды
теориясы. Бұл теорияны ұсынушыларға Гераклит, Цицерон, Кант, Песталоцци,
Дистервег және тағы басқа ерте кездегі педагог-ойшылдарды жатқызуға болады.
Мысалы, Гераклиттың тұжырымы бойынша, адамды оның көп білімі ақылды
етпейді. Мұны Цицерон да қолдаған. Аталған теорияның негізгі қағидалары
И.Кант, Песталоцци философиялары құрайды. Олардың тұжырымы бойынша,
оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың дұрыс ойлау қабілеттерін жақсарту. Бұл
туралы А.Дистерверг өзінің Неміс оқытушыларына басшылық атты еңбегінде
өзіндік көзқарасын білдірген. Ол білім беру мазмұнын қарастыру барысында
оқушылардың танымдық-қызығушылық іс-әрекеттеріне көңіл бөлу,ақыл-есі, ойлау
қабілеттерін ескерту қажеттігіне мән беру керек деген. Формальды
оқытудыжақтаушылар да, алғашқылар сияқты, оқытудың субъективтік жағының
мәнін жете бағалаған. К.Д.Ушинский алғашқылардың бірі болып екі теорияны да
сынға алды. Ол: Ойды ат үсті дамыту нағыз тиянақты білім бермейді,- дей
отырып, алдымен адамды білім жағынан сусындатып, алған білімдерін игерту
қажеттігіне мән берілуі тиіс екендігіне тоқталған. К.Д.Ушинский білім беру
мазмұнын таңдау барысында материалдық және формальдық әдістерді бірлікте
қарастыру идеясын ұсынған .
Педагогикада білім беру мазмұны жеке тұлғаны қалыптастыру мен дамыту
барысындағы ғылыми негіз ретінде қарастырылады. Өйткені, жеке тұлға дамуы
тәрбие мен оқытуға тығыз байланысты, сондықтан да, алдымен, білім беру
мазмұнын анықтап алу қажет екендігі дау тудырмаса керек.
Сонымен, білім беру мазмұны дегеніміз – жеке тұлға қалыптастыру
барысындағы адам баласының іс-әрекет тәсілдерін меңгере отырып, жүйелі
түрде білім алуы, іскерлік пен дағдысын, таным арқылы көзқарасын
қалыптастыру және ақыл-ойы мен сезімін дамыту. Яғни білімді адам деп ақыл-
ойы жетілген, әдіс-тәсілдерді меңгерген, қабілетті, өз пікірін дәлелдей
алатын, болашақты болжай отырып, шешім қабылдай алатын жеке тұлғаны айтуға
болады.
Білім мазмұны оқу орындарының негізгі мәселелерінің бірі. Ал оның мәні
әрбір ғылыми пәндерден ғылыми білімді игеру, тәжірибеде қолдана білуде
жатыр.
Педагогика ғылымының мазмұны оның тарихында қалыптасқан рухани мұралар
мен құндылықтар әлемі. Білім беру мазмұны мен оның мәнін ашуда және білім
беруді ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барысында жеке тұлғаны дамыту
мәселесі соңғы он-он бес жыл шамасында күн тәртібінің алдыңғы қатарына
шықты. Аталған мәселе И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, В.С.Леднев, Б.М.Бим-Бад және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып, талданған.
И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин білім беру мазмұнын теориялық тұрғыда білім,
іскерлік, дағдыны қалыптастыру жүйесі деп түсіндірген, сонымен қатар
шығармашылық іс-әрекет, ерік сезімін меңгеруді ұсынады. Бірқатар шетел
педагогтары (АҚШ, Англия, Франция, т.б) жеке тұлғаға жалпы адамзаттық
тәрбие беруді, оқу мазмұнына табиғи құбылыстар мен қоғамдық өмірдегі шынайы
құбылыстарды түсіндіруде оқу пәндерін өзара кіріктіруді негізге алуды
ұсынған.
Білім мазмұнын анықтауда, жалпыға міндетті білім беруде, оның ғылым мен
техниканың және мәдениеттің даму деңгейіне сай болуын қамтамасыз ету
мақсатында оқу бағдарламалары мен оқулықтарды жетілдіру аса қажет болуда.
Білім беру мазмұнын іске асыру барысында аға ұрпақтың жинақтаған
тәжірибесін болашақ ұрпаққа меңгерту, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени
тұрғыдан мазмұнын дамыту мақсатында ғылым туралы толық мәлімет беру (білім
мазмұнының негізгі теориялары, заңдары, ұғымдары, және т.б); білім
мазмұнының ғылыми және практикалық мәнін ашу; білім алушылырдың жас және
дара ерекшеліктерін ескеру; әр түрлі пәндерді оқытуда берілген мерзіміне,
көлеміне қарай беру; білім беру мазмұнын әлемдік тәжірибемен ұштастыру; оқу
орнының оқу-әдістемелік және материалдық базасына сай құру қажет.
Білім беру мазмұнының мақсаты қашанда қоғамның қажеттілігін, жеке
тұлғаның сұранысы мен қызығушылығын қанағаттандыруы тиіс.
Білім беру мазмұнының сипатын жеке тұлға бойында саналы өзгеріс болған
жағдайда көруге болады.Жеке тұлғаның өзгеру динамикасы дегеніміз –
субъектінің санасы мен қасиетіндегі елеулі өзгерістер.
Бұл мәселе тұрғысында В.С.Леднев білім алушылардың бірлескен іс-
әрекетінің мазмұнына көңіл аудару теориясын негізге алу керек деп санайды.
Білім беру мазмұны шынайы педагогикалық өлшем бойынша, негізінен, нақты оқу
процесін игерумен байланысты. Жалпы білім беру мазмұнының жобасын
құрастырғанда оның ұстанымдары мен технологияларын меңгерту қажеттілік
екенін басшылыққа алған дұрыс. Оның негізгі құрылымдық ұстанымын әр түрлі
деңгейде қалыптастыру барысында теориялық мазмұнының негізі болып табылатын
пәннің оқу материалдарымен, педагогикалық іс-әрекет, білім алушының тұлға
ретіндегі бейнесімен сәйкес болуы қадағаланады. Жалпы білім беру мазмұнының
ізгілендіру ұстанымы, ең алдымен, білім алушылардың жалпы адамзаттық
мәдениетті белсенді шығармашылық және практикалық тұрғыдан игерулеріне
жағдай жасауға тікелей байланысты. Білім алушылардың дүние танымын
қалыптастыруға және қазіргі қоғамдық жағдайды ескере отырып, жеке тұлғаның
ізгілік мәдениетінің негізгі компоненті:өмірде өзін-өзі анықтау мәдениеті;
экономикалық және еңбек мәдениеті; саяси және құқұқтық мәдениеті;
интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, көркемдік және дене мәдениеті,
имандылық мәдениеті, отбасы және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға
байланысты.
Жалпы білім беру мазмұны оның негізгі компоненттеріне байланысты, яғни
жалпы адамзаттық мәдениетпен кіріктіріледі.
Сонымен, білім мазмұны – ол білім алушылардың оқылатын пәндер бойынша
меңгеретін білім, білік, дағдылары 1, 163-166 б..
Қазіргі кезеңдегі білімнің мазмұнын айқындауға қойылатын басты
бағдарлардың бірі – мемлекеттік стандарт, былайша айтқанда, мемлекеттік
жүйедегі бірыңғай норма мен талаптарды жүзеге асыру міндетін шешу болуға
тиіс. Кеңестік кезеңдегі орта мектептер біртекті, бірыңғай жүйеде болды да
жоғарыдан жасалған оқу жоспары мен пән бағдарламалары негізінде оқылатын.
Онда аймақтық, жергілікті ерекшеліктер мен оқушының тұлғалық
өзгешеліктеріне мән берілмей эмпирикалық жүйе жүзеге асырылатын. ТМД
(тәуелсіз мемлекеттер достастығы) құрамында болған елдер 1996 жылдан бастап
Білім беру туралы заң жобаларын қабылдап, онда мемлекеттік стандарт
мәселесін жүзеге асыру міндеттері белгіленді. Осы орайдан Қазақстан
Республикасында жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандартында
басшылыққа алынатын үш деңгей көрсетілген:
1. Тұлғаға берілетін білімнің әлемдік мәдениеттің қол жеткен табыстарына
үйлесімділік (интеграциялық) мәнде болуы;
2. Білім мазмұнының аймақтық, ұлттық танымға сәйкестігі және
білімдендіруде елдің тілі мен әдебиеті, тарихы, географиясы, өнері,
дәстүрлік салты ескерілетіндігі т.б.
3. Берілетін білімді жүзеге асыратын оқу орындарының ерекшеліктеріне сай
тұлғаның мемлекет алдында, ал мемлекеттік тұлға алдында жауапкершілігі
қатаң сақталып, білімнің терең де тиянақты болуы және оқу жүктемесінің
нормалық талап деңгейіне сәйкес жүзеге асырылуын қамтамасыз ету
көрсетілген.
Білім дегеніміз танымдық біліктік дағды, оқушының ғылыми жүйені
меңгеруінің нәтижелік үрдісі негізінде көзқарасының қалыптасуы және
тұлғаның адамгершілік, имандылық қасиеттері мен шығармашылық қабілеттерінің
сапалық көрінісі. Ал білімнің мазмұны болса бұл ғылыми жүйе оқушы білуге
тиісті шығармашылық тәжірибе, танып білуге тиісті имандылық, адамгершілік,
эстетикалық, әлеуметтік көзқарастар мен әдеп пен дағдылары және
тұжырымдалған пайымдаулар.
Білімнің мазмұнын сұрыптауға байланысты әр алуан теориялар бар. Ол
теориялардың қайсысы болмасын орта оқу орындарында берілетін білімнің
жүйесін, меңгерілуге тиісті деңгейін сипаттап, нақтылауға бағытталған.
Мазмұндық мәнді іріктеп, деректерді сұрыптауда тиісті себеп-салдарға
байланысты факторлар басшылыққа алынады. Сол бойынша берілетін танымдық
түсініктерді анықтап, айқындаудағы бағдарлы ұстаным мынау:
Оқу орнын бітірген тұлғадан талап етілетін қоғамдық, әлеуметтік,
кәсіби, мәдени заңдылықтар осы орайдан оқылатын пәннің мазмұндық мәні
көрсетілген талаптарға үйлесімді, білімдік, біліктік дағды меңгертерліктей
деңгейде болуы көзделеді. Атап айтқанда, олар мына тұрғыда болуға тиіс:
Біріншіден, тұлғаның танымдық түсінігін қалыптастырып, кәсіби,
қоғамшыл, мәдени тұрғыда уақытын тиімді пайдалана білетін, қоршаған ортамен
ретті қарым-қатынас жасай алатындай бағдарда болуы көзделген.
Екіншіден, біліктік мазмұнды сұрыптағанда дидактикада бұрыннан-ақ
дәлелденген ғылыми поинциптерге үйлесімді болуы көзделеді. Дәлірек
айтқанда, ғылымның қазіргі кезеңдегі қолжеткен табыстарына сай әлемдік
деңгейдегі техникалық мәдени өркениетке үйлесімді, сондай-ақ білімдегі
бірізді жүйелілік, шамаға лайықтылық, көрнекілік т.б. ескеріледі.
Үшіншіден, білімдік мазмұн мектеп оқушысының рухани, психологиялық
мүмкіндігі мен шамасына үйлесімді болуы бастауыш, орталау және жоғары сынып
оқушыларының даму деңгейіне лайықты болуға тиіс.
Төртіншіден, берілетін білімнің мазмұны тұлғаның қажетін өтерліктей
болуға тиіс. Білім тек қоғамның талабын өтеу ғана емес, адамның өзіндік
талабын, жеке бастық тілегіне үйлесімді болуы да көэделеді және мұны талап
етуге әркім-ақ құқұлы. Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңы мен білім мазмұнының тұжырымдамасында, басқа да нормативтік құжаттарда
білім мазмұнының негізі бағдарлары анықталған. Білімнің мазмұнын уақыт
талабына үйлесімді жаңарту, білім беру жүйесін дамыту өмір талабының
объективтік заңдылығы. Әр халықтың тарихи-мәдени және әлеуметтік-
экономикалық ерекшелігі диалектикалық бірлікте қарастырылса, ол мектепте
білім берудің мазмұнын жаңартудың да негізгі көзі болып табылады 2, 99-
101б..
Қазіргі өзіміз өмір сүріп отырған демократиялық қоғамда еркін,
шығармашылық-танымдық тұрғыдан ойлай алатын адамдарды қалыптастыру
міндетіне сай білім беру мазмұнында қолданыста бар үш түрлі тұжырымдама
бар. Мысалы, педагогика ғылымының негізінде жастардың бейімделуі мектептің
оқу-тәрбие процесінде іске асырылады. Яғни, құндылық қасиеттердің жаңа
түрлері қалыптастырылады, дамытылады. Білім мазмұны өндіріспен
байланыстырылады, демек білім адамға әсер ететін өндірістік фоктор ретінде
сипатталады.
И.Ф.Харламов өзінің білім беру мазмұнының тұжырымдамасында білім
алушылар меңгеретін білім, дағды, іскерліктерді тұтастықта қарастырады .
Оқыту, үйрету барысында білім алушылар міндетті түрде білім мазмұнының
құрамы ретінде дүние танымдық және адамгершілік, эстетикалық идеяларды
түсінуі қажет деп санайды. Әрине, мұнда адамзаттық мәдениеттің барлық
құрамы талданбаған, сондықтан да білім, білік, дағдының негізгі сипатын
ашпайды. Білім мазмұнының негізгі компоненттері жоғарыда айтылған мәдениет
түрлерін қалыптастыруға тікелей байланысты.
Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат ізгілік тұрғысынан
ойлауға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде
педагогикалық бейімделуге сай келеді. Білім мен тәжірибені іске асыру
барысында аталмыш тұжырымдама шығармашылық-танымдық, іс-әрекеттік және
құндылық эмоционалдық қатынас тәжірибесін енгізеді. Әрбір осы аталған
тәжірибелер білім беру мазмұнының өзіндік түрі ретінде есептеледі. Яғни:
- Табиғат, қоғам, техника туралы білім, ойлау және оны іске асыру
қабілеті. Осы білімдерді меңгере отырып, білім алушы дүниенің шынайы
бейнесін қалыптастыруды танымдық іс-әрекетінде дұрыс әдіспен қамтамасыз
етеді;
- Белгілі іс-әрекет тәсілдерінің арасында тұлғаның дағдыны, іскерлік
білімді игеруі тәжірибені кеңейте түседі;
- Шығармашылық ізденушілік әрекет қоғамда пайда болған жаңа мәселелерді
шешуде іске асады. Бұрыннан белгілі іс-әрекеттерді қалыптастырудың әдістері
алған білімін, іскерлігін қазіргі жағдайда іс-әрекеттің жаңа тәсілдері
негізінде өздігінен іске асыруды талап етеді. Әрбір адамның қалыптасуының
көрсеткіші ретінде белсенділігі және өзіндік дамуы кішкене кезінен
шығармашылық тұрғыда жұмыс істеу барысында қалыптасады, бірақ білім беру
мазмұнында оны бағдарламаға енгізу керек. Яғни қоршаған ортаға, алған
біліміне байланысты әрбір адамның құндылық дүниесі қалыптасады.
Адамның қоршаған дүниеге қарым-қатынас нормасы негізінде өз-өзіне
көзқарасы қалыптасады. Адам мінезі қарым-қатынас жасау барысында көрініс
береді. Білім беру мазмұнының компоненттері – білім, іскерлік(білік), дағды
бірімен-бірі тығыз шартты байланысты. Білімсіз іскерлік те, дағды да
қалыптаспайды, яғни олар бір-бірімен кері байланыста қарастырылады.
Шығармашылық іс-әрекетте те білім мен іскерліктің тәжірибесінен, ал қарым-
қатынас білімдік іс-әрекет тәжірибесінен көрінеді. Әлеуметтік тәжірибеде
оқу мазмұнын игеру барысында адам қоғамда өздігінен істей алатын және оны
өзгерте де алатын дәрежеде болуы шарт. Сондықтан да оқу орнында алған білім
жиынтығын өмірде қолдана алулары қажет. Жалпы білім мазмұны, бір жағынан,
оқу-танымдық іс-әрекет жағдайының, екінші жағынан, іс-әрекетті игерудің
құралы болып табылады. Білім беру мазмұнын қалыптастырудың негізгі көзі
мәдениет пен әлеуметтік тәжірибе болып саналады.
Адам іс-әрекетінің түрлері қоғамдық сана формалары, қоғамдық қатынас
тәжірибелері, рухани құндылығы, материалдық жағдайы, оқу барысындағы
танымдық, коммуникативтік, бағдарлы-құндылық, көркемдік іс-әрекетімен
сипатталады.
Әрбір халықтың білім алуға құштарлығы білім беру қызметі, қосымша білім
беру, сапалы оқыту, т.б. арқылы іске асырылады және ол мемлекеттің құзырына
кіреді. Жалпыға міндетті білім беру стандарты кіреді. Жалпыға міндетті
білім беру стандарты оқу мекемелерінің түріне (мектепке дейінгі, орта
мектеп, арнайы, ЖОО, және т.б.) байланысты құрастырылады. ЖОО стандартын
белгілі бір мамандық бойынша қойылатын талаптар, оқытылатын пәндер және
олардың мазмұны, оқу жоспары құрайды.
Білім беру жүйесінің нормативтік құжаттарының негізін оқу жоспары, яғни
оқу пәндері мен ретін, мерзімін, бақылау түрін белгілейтін құжат, оқу
бағдарламалары – білім берудің бағыты бойынша оның мазмұнын анықтайтын
құжат, оқулықтар құрайды.
Білім беру мекемелерінің білім беру мазмұнының принципі мен өлшемі оқу
материалының пәндік мазмұнын береді. Білім беру мазмұны жеке тұлғаның
қоғамдағы орнын табуға көмектесуге бағытталады. Мұнда оның негізгі
компоненттері, атап айтқанда, білім, білік, дағдысы қалыптастырылады 1,
166-168 бб..
Педагогикалық жүйені айқындайтын негізгі компоненттердің бірі – білім
берудегі мақсат. Ол қоғамның қажеті мен талабына, әлеуметтік жағдайына
үйлесімді саясатына байланысты. Ал педагогикалық жүйені құрудың мақсатын
белгілеу дидактикалық психологиялық талаптар негізінде айқындалады.
Дидактика тарихын зерттеуші ғалымдардың оқыту мақсаты жөніндегі
пайымдауларын негізге алғанда бұл саладағы пікірлерді екі топқа бөліп
қараған жөн. Бірінші топтағылар оқытудың мақсаты – тұлғаның ақыл-ойын,
есін, қабілетін дамыту деген түсінікті ұстанады. Сол себепті педагогика
ғылымында бұларды Формальдық білім берушілер деп атайды. Ал екінші
топтағылардың ұстанымы – білім берудің мақсаты ғылым негіздерін меңгертіп,
өмір үшін қажетті де нақты түсінік қалыптастыру деп түсіндіреді. Осы
орайдан бұларды білім берудегі материалистік көзқарастағылар деп атайды
.
Білім бағдарламасы дегеніміз берілетін білімнің деңгейі мен мазмұндық
бағдарын айқындайтын білімдік жүйе. Мұнда ұсынатын бағдар оқушыға берілетін
жалпы және кәсіби білімдік жүие.Мұнда ұсынылатын бағдар оқушыға берілетін
жалпы және кәсіби білімніңқұрылымына кіретін мектепке дейінгі
дайындық,бастауыш мектеп,жалпы орта білім мен кәсіби орта білім.
Бастауыш мектепте білімдендірудің міндеті – оқушыны кітап оқи білуге,
жаза білуге, есептей алуға және білім ала білу жолына үйрету, ал орталау
мектеп болса ғылымның негізгі салалары бойынша білімдік түсінік
қалыптастыру болып табылады. Ал толық орта дәрежелі мектепте болса, ғылым
жүйесінің базистік негіздерін меңгеруі мен олардың бойына жеке бастың және
этникалық қарым – қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыру, тұлғаның өзін
– өзі айқындауы мен кәсіби бағдарға бейімдеу болып табылады .Бұл салада
әрбір пәннің мазмұндық жүйесі базалық негізгі білім беру деңгейімен қиысады
да тиісті ұғым – танымдық шеңберде аяқталып отырады. Оқу пәндерін таңдауы
бойынша зертеу үшін оқу жоспары вариативтік бөлігі кеңейтілді. Бейімдеу
алдындағы даярлық жүзеге асырылды. Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім берудің үшінші сатысы жаңа көзқарасқа құрылған. Мұнда
оқытудың мазмұнын саралау, ынталандыру, кәсібилендіру және тұлғаның өз
бетінше білімін кеңейтіп, тереңдету көзделген. Сондай-ақ оқушының әлем,
қоғам және адам туралы жүйелі түсінікті меңгеруіне зейін қойылған.
Техникалық және кәсіби білім беру бағдарламасы жеке тұлғаның және жеке
әлеуметтік топтардың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, қоғам мен еңбек
рыногы талабына қызмет ете алатындай жоғары білікті жұмысшы кадрлары мен
мамандыққа деген қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталады.
Ал орта білімнен кейін, жоғары білім болып саналмайтын кәсіби білім
ЮНЕСКО-ның ұсынысына сәйкес білікті маман даярлау бағдарламасы бойынша
жүргізіледі 2, 101-102бб..
Дүниежүзілік Банк пен БҰҰ дамыту Бағдарламалары мәліметтері бойынша,
қазіргі уақытта әлемде жинақталған материалды игілік және физикалық капитал
жалпы байлықтың тек 16%-ын ғана құрайды, табиғи байлық - 20%, адам
капиталы, яғни адамға жинақталған салым - 64% 10,52б.. Яғни, адам
капиталы білім және оқып-үйрену арқылы қалыптасады және дамиды, соның
арқасында адамның экономикалық өнімділігі көтеріледі.
Бұл тұрғыда басқару теориясында жаңалық пайда болды – білім алатын
ресурстың ерекше түрін басқару.
Жалпы білім дегеніміз не және оның экономикалық, ресурстық мәні қандай?
Білім кез-келген ұйымның құндылығымен біріккен ақпарат; бұл – жанды
ақпарат .
Үлкен энциклопедиялық сөздікте білімді келесідей анықтайды. Білім –
өмір суру формасы және таным қызметінің нәтижелерін жүйелеу.
Білімнің мәні барынша толық Жаңа философия сөздігінде ашылған: Білім
– белгілі бір әлеуметтік тұлғалар және қоғаммен анықталған білім ретінде
танылған және әлеуметтік мәні бар қандай да бір критерийлерге (нормаларға)
сәйкес рәсімделген белгілі әдіспен алынған, селективті ақпарат. Айтылған
критерийлер негізінде білім қызмет ету деңгейіне қарай екі типке бөлінген:
біріншіден, күнделікті өмірдегі қарапайым білім, екіншіден, маманданған
білім (ғылыми, діни, философиялық, экономикалық, және т.б.). Түрлі
әлеуметтік қауымдастық пен топтардың кәсіби және практикалық білімі де
болады 10, 49б..
Сонымен, білім – бұл жалпылама мүмкіндік, және ол жағдайына, уақытына,
орнына тәуелсіз әркімге берілуі қажет. Ол өзі жеткізілетін тілге байланысты
емес.
Білімнің жалпыламалығының маңызды сәттерінің бірі (орны мен уақыты
бойынша жалпылығынан басқа) – білімге әркімнің қол жеткізе алуын білдіретін
индивидуалды жалпыламалық.
Білім потенциалы барлығына жатады, өйткені ол әркімге тек жеке берілуі
мүмкін: білімнің шығу көзіне тәуелсіз бір нәрсені білуге тек жеке өз алдына
болады.
Білімнің сипаттамасына сонымен бірге тарихи мәдени және тіл бөгеттерді
жеңе отырып, жетістікпен таралатындығы. Мұндай білімді экспанциялаудың кері
жағы білімді қабылдай алмайтын, бірақ өздерінің өзгеше мәдени және саяси
мүдделері бар маргиналды топтардың пайда болуына әкеледі.
Білім басқа мәдени феномендерден экспансияға өзінің жоғары қабілетімен,
басқа мәдениеттерге таралуымен (бұл жерде соңғысының өзгешелігі бұзылмайды)
ерекшеленеді.
Білімнің ролі туралы:
- Білім, оқып уйрену және ақпараттық технологиялар арқылы білімнің
өсуіне, олардың берілуімен таралуына қоғамның дамуы тәуелді;
- Білім – басты ресурс және ғылыми сыйымды өнімдер мен қызметтер
жасауға негізделген ғаламдық бәсеке күшеюде;
- Тікелей материалды құндылықтармен байланыссыз интеллектуалды капитал
құнының тұрақты өсуі байқалады. Сөз адам және құрылымдық капитал жөнінде
болып отыр – бұл тіркелген патенттердің, жұмыс көрсетілімдері мен
әдістерінің болуы фирманы ұйымдастыру жүйесі және т.б.;
- Өндіріс – бастысы олардың өндірісі емес жаңа бөлшектер мен
құрылғыларды жасау уақыты болып табылатын интеллектуалды мәселеге бет
бұрды;
- Нақты коллективтің күрделі инженерлік және ғылыми міндеттерді шеше
білуінің өсуі;
- Мемлекет пен жеке фирмалардың жалпы шығындарындағы ҒЗҰ КШ (НИОКР)
үлесінің өсуі, сондай-ақ жоғары ғылыми фирмалардың капитализациясының
тұрақты өсуі. Мұның бәрі интеллектуалды еңбекке, адам капиталына
негізделген экономикаға куә болады. Тиісінше, Фабрика трубаларының,
олардың жаппай өндірісінің экономикасы келмеске кеткен.
Білімнің түрлі аспектілері бар, бірақ білім беру қызметі – білім беру
жүйесіндегікүрделі экономикалық қатынастар бейнеленген экономикалық
категория 4, 51-52б..
Сонымен, білім берудің мәні
2. Білім берудегі модернизация
XX-ғасырдың 70-ші жылдардағы Еуропа елдерінде байқалған экономикалық
және институционалды дағдарыстан шығу еркін нарыққа қайта келумен,
бәсекелестік индивидуализмге негізделген жеке мүдде мен бастаманың қайта
өрлеуімен байланыстырылды. Ең ақырында бәсекелестіктің өсуіне қол жеткізу,
демек өндіріс шығындарын азайтуға қол жеткізу мүмкін еді. Бұл елдердің
жаңа әлемдік еңбек бөлінісіне және әлемдік нарықтағы бәсекелестің жаңа
шарттарына бейімделу үрдістерін күшейтер еді.
Қарқынды техникалық прогреспен үйлесе отырып, экономиканы және
қаржыларды либералдау экономика, қаржылар, нарықтар саласында білыңғай
кеңістікті қалыптастырудың алғышарттарын құрды. Олардың заңдары қазіргі
кезде жеке елдердің, өндірушілердің және азаматтардың орнын анықтайды.
Ақпарттық-коммуникацялық желілердің дамуы ақпараттық және
интеллектуалды кеңістіктің қалыптасуына әкелді. Осылайша, батыс
қоғамдарының дамуындағы көп нәрсе қазіргі таңда әлемдік нарықтарда өсіп
келе жатқан бәсекелестік және нарықтар ұсынатын идеялармен және
құндылықтармен анықталады.
Жалпыға бірдей коммерциялизациялау және бәсекелестік күрес пен нарық
логикасын енгізудің әлемдік үрдісіне мәдениет, білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қызметтер сияқты сфералар түсті, бұл сфералар бұрында
қоғамдық игілік ретінде қарастырылатын.
Аталған өзгерістерді бәрі бірдей қабылдамайды, себебі:
- Біріншіден, кейбіреулер онда Еуропалық елдерге тән, демократиялық
құндылықтарға төнетін қауіп бар деп ойлайды;
- Екіншіден, және бұл бастысы, бүгінгі таңдағы білім беру – бұл
стратегиялық ресурс және оны тиімді пайдалану жеке елдердің өндірушілердің
және тұлғалардың жетістігін қамтамасыз етеді;
- Үшіншіден, осының салдары ретінде білім беруді дамыту проблемаларын
талқылауға білім беру саласындағы мамандар, басқарушылар мен ата-аналар
ғана емес, сонымен қатар іскер топтар, халықаралық ұйымдар – ЮНЕСКО, ОЭСР,
Әлемдік банк, ХВҚ (МВФ) және ДСҰ (ВТО) қатысады;
- Төртіншіден, білім беру елдердің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің факторына айналып отыр.
Білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен моделі қажет пе?, - деген сұраққа
жауап беруден бұрын, алдымен білімнің өсуі мен оның қолданылуының
экономикаға әсерін анықтайық. Бұл үшін кейбір мәліметтерді келтірейік.
Әлемдік банктың бағалауы бойынша, білім ел дамуының негізгі факторына
айналып отыр. Адам капиталы елдегі жалпы байлық көлемінің 64%-ға жуығын
құрайды. АҚШ-та ЖІӨ-нің 45%-ы ғылыми зерттеулер, білім беру, бағдарламалық
қамтамасыз ету өндірісі сферасында жасалады [10;50б].
Ақпараттық технологияларды пайдалану Нью-Йорк биржасына өз тиімділігін
400%-ға жоспарлатуға мүмкіндік береді. Қоғамның білімін бір академиялық
жылға арттыру Еуропалық одақ экономикасын қысқа мерзімдік преспективада 5%-
ға өсуін қамтамазыз етті 10, 51б..
Білім өз мәні жағынан демократиялық болғанымен, білім беру сферасында
әлемде бәсекелестік болып отыр, яғни олар: қаржыландыру көлемі мен
студенттер үшін жоғарғы оқу орындары арасында; еңбек нарығындағы мамандар
арасында; еңбек ресурстары үшін елдер арасында.
Осындай жағдайда елдің экономикалық өсуі мен әлеуметтік бірлігіне қалай
қол жеткізуге болады? Әр елдер мәселесінің шешімін әрқалай табады. Алайда,
Әлемдік банк мынандай ұсыныс беріп отыр: білім беруге салынатын
инвестицияның жалпы деңгейі ЖІӨ-нің 5%-ын, елдер бойынша АҚШ ЖІӨ-ның 6,6-%,
Жапония 3,5%-ын, Ресей 0,62%-ын, Қазақстан Республикасы ЖІӨ-нің 1%-дан аз
мөлшерде ғылымға жұмсайды.
Білім беру сферасындағы 10 жылдық нарық реформалары білімді дамытуға
деген кәсіпкерлік көзқарастың кері жақтарын айқындады. Ең алдымен ,бұл:
- білімге практикалық және тұтынушылық көзқарастарын нығайту, оның
руханилығы мен ағартушылығының маңызын жою ТҰК және монополиялар
жағынан ұлттық жүйелерге қауіп төндіреді, азаматтардың құқықтарына,
еркін білім алуға кедергі жасау;
- білім берудегі нарықтық бастамалар әр түрлі елдердегі элиталар үшін
мүмкіндіктердің жоғарғы теңдігіне, ал ел ішінде қоғамның күрт
әлеуметтік поляризациясына әкелед;
- білім беру саласындағы мамандар мен саясаткерлер мемлекетті білім беру
саласынан шығару тенденциясына қарсы, өйткені мемлекет өзінің қоғамдық
маңыздылығынан айырылады: білім беруге таңдау, бәсекелестік,
стандарттар, еркіндік сияқты түсініктер маңызды бола бастады;
- білім берудің нарық сұранысына бағытталуы сынға түсіп отыр: мәселен,
мектептік білім беру сферасындағы басымдылықтар жұмыс табуға мүмкіндік
беретін мәселелерге, білімге және ептілікке шоғырлануға фундаменталды
білімі бар ерекше тұлғаны қалыптастырудан жылжып отыр;
- нарық жоғарғы білімді әлемдік нарықтарда қысқа мерзімдік бизнес
қажеттіліктеріне сәикес кадрларды және зерттеулерді жүргізуге
бағыттайды және де экономика мен қоғамның әрі қарай дамуы үшін
фундаментін жоя отырып, табиғи және қоғамдық ғылымдар саласындағы
фундаментальды зерттеулерге зиян келтіреді;
- мамандарды сонымен бірге білім беру бағдарламаларында әлеуметтік
негіздің болмауы, білім беру жалпы гуманитаризациясыздандыру да
алаңдатып отыр, бұл болашақта қоғамның, экономиканың мәселелерін ұзақ
мерзімде көруіне зиян әкелед.
Сонымен, бүгінгі таңда жаһандану жағдайындағы қоғам дамуының ұлттық
ерекшеліктерінескере отырып, жоғарғы технологияның қажеттіліктеріне сәйкес
білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен үлгісін құру қажет.
Моделдің негізі – бұл үздіксіз білім беру немесе өмір бойы оқыту.
Осыған байланысты білім берудің дәстүрлі ұйымдастырылуы мен
институционалдық құрылымын, мектептік, жоғары оқу орнындағы, жоғары оқу
орнынан кейінгі білім беруден және ересектерге білім беруден және
ересектерге білім беруден бастап қайта құру керек.
Тұжырымдаманың жарияланған жобасында үздіксіз білім беру жүйесі деп
білім берудің барлық деңгейіедегі өзара іс-әрекет ететін оқу орындары
жүйесіндегі бірізді, келісілген оқу бағдарламаларын, педагог қызметін,
тұлғаны дамыту, сондай-ақ педагогикалық кадрлардың біліктілігін көтеру және
қайта даярлау жүйесін дамыту жолдарының, тәсілдерінің және құралдарының
жиынтығын айтады. Тұжырымдамада, сонымен бірге, үздіксіз педагогикалық
білім берудің қағидалары анықталған, сондай-ақ буындарының жүйелілігі
негізінде білім берудің барлық 5 сатысының мазмұнын талау келтірілген.
Тұжырымдаманы жүзеге асыру сатылары мен күтілетін нәтижелері табылады .
Білім беру жүйесіне қоғамдық жоба дәрежесін қайтару қажет, онда барлығы
үшін мүмкіндіктер теңдігі қамтамассыз етілер еді.
Жаңа әлеуметтік келісім-шарт жасау керек, мұнда мемлекет білім беру
қызметтерін алуға тұтынушылар құқұғының, сондай-ақ азаматтардың өмір бойы
білім алуға құқұғының кепілі ретінде шығады. Ал білім беру жүйесі
азаматтардың жекелеген және әр түрлі қажеттіліктеріне сай келуі тиіс.
Білім беру сапасын бақылауды мемлекет жүзеге асыруы қажет. Осылайша
білім беру қазіргі жаңа әлемде қоғамдық игілік қызметін өзіне қайтаруы
тиіс, ал оның дамуына ұлттың әл-ауқаты байланысты.
Бизнес-білім беру жалпы білім беру жүйесінің шағын жүйесін білдіреді;
ол 100 жыл бұрын АҚШ-та пайда болды, кейін Еуропаға өтті. Ресей
Федерациясында және Қазақстан Республикасында бизнес-білім беру әзірге
білім беру жүйесінің органикалық бөлігіне айналған жоқ.
Бизнес-білім берудің туындауы мен дамуына бірнеше жағдай әсер етті.
Жоғарыда айтылып өткендей, ақпараттық жүйелер саласындағы ғылыми және
техникалық білімдерінің жылдам таралуы, олардың өндіріске және әлеуметтік
сфераға жаппай енуі байқалып отыр. Осылайша, дамыған елдердің білім,
ақпарат, коммуникация сияқты материалдық емес ресурстарды пайдалануға
негізделген өндірістің жаңа моделіне өтуі жүзеге асырылып жатыр.
Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрі адам ресурсы болып
табылады.
Қазіргі уақытта көптеген өнеркәсіптік корпорациялар білім беру мен
кадрларды даярлауды өзінің даму болашағына стратегиялық инвестиция ретінде
қарастырады. Мемлекет істің мұндай жағдайының маңыздылығын әзірге жете
түсінбей отыр және білім беруді әрбір адамның ішкі ісі ғана деп
қарастырады. Дистанциялық білім беру, білім беру сферасына компьютерлік
технологиялары енгізу жолымен өнеркәсіп пен білім беру мекемелері
арасындағы байланысты күшейту қажет.
Жаһанданудың өсуі және онымен байланысты бәсекелестік жағдайында бизнес
білім беру процесіне белсенді араласа бастады және білім беру жүйесіне өз
талаптарын қоя бастады.
Жеке алғанда, мектеп бітірушісіне кәсіпкерлік салада дағдарыстық
жағдайды шешу және т.б. саладағы біліммен кең білім алу қажеттігі
тағайындалады, себебі ол осы білімдерін іс жүзінде қолдана алуы тиіс. Ол
еңбек нарығында қандай өзгерістер болып жатқандығынан үнемі хабардар болуы
тиіс. Осыған байланысты көптеген елдерде жастарды кәсіптік даярлау жүйесін
дамытуға күш салып отыр. Қазақстан Републикасында жастар ұйымы да мемлекет
алдына кәсіптік техникалық оқу мекемелерін қайта ашылу, лицейлер мен
гимназиялар санының артуы және т.б. туралы мәселелерді қойып отыр.
Жоғарғы білім беру саласында бизнес жоғарғы оқу орындарының нарық
сұранысына жәй әсер етуін белгілейді. Жоғары білікті кадрларға, олардың
үнемі қайта даярлануына деген постиндустриалды еңбек нарығының
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бизнес жоғары оқу орындарының оқу
жұмысын қайта құруды ұсынады.
Жеделдетілген және моделді курстар, кешкі білім беру және демалыс
уақытында сабақ жүргізу, дистанциялық оқыту техникасын пайдалану сияқты
жаңа оқыту жүйесін енгізу керек 12, 29б..
Соңғысына белгілі бір деңгейде жоғарғы оқу орынды фундаменталды
білімдермен айналысатын ғылыми мекеме ретінде қалыптасқан түсінік
стереотипі кедергі болып отыр.
Компаниялардың өздері де жеке оқу мекемелерін – корпоративті
университеттерді құра бастағанын айта кету керект. Мәселен, ТҰК шетелдік
филиалдарда жұмыс істеу үшін бірыңғай корпоративті нормалар мен ережелерге
сәйкес жеке персоналын даярлай бастады. Сонымен қатар, кадрларды даярлаудың
өзі корпоративті басқару жүйесінің бір бөлігіне айналады. Корпоративті
университет қызметшілеріне бүкіл өмір бойына үздіксіз білім беру үшін
субъект болуы мүмкін 3, 14-16б..
Корпоративті университеттер басқа корпорацияларға оқыту бағдарламаларын
сату, оларға кеңес беру, басқа оқу мекемелеріне оқу құралдарын шығару және
т.б. жолымен тұрақты өзін өзі қаржыландыруға ауысады.
XX-ғасырдың соңғы ширегінде әлемде білім төңкерісі орын алды. Ал ҒТР-
дың әлеуметтік салаларының бірі ретінде саналған білім, қазір елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының шешуші факторы ретінде қарастырылады.
Төңкерістің бірінші көрінісі – білімнің демократиялануы, оған кез-
келгеннің қол жеткізе алуы. Жоғары оқуға қол жеткізу мүмкіндігінің онң
жалпылығына қарай жылжи бастады. XX-ғасырдың 50-ші жылдарының аяғы 60-
жылдардың басында үзіліссіз білім алу идеясы қалыптасты. Бұл идеяның мәні
білімнің ескіруімен байланысты кәсіби икемділікті көтеруде емес, білімнің
берер бағытында – адам үшін оның құндылығын барынша тереңінен түсінуде.
Адам дамуындағы білімнің ролі туралы Білім барлығы үшін (ББҮ)
стратегиясында көрсетілген: әрбір адам кез-келген жаста басқалармен бірге
тұруға, әрекет етуге, тани білуге, және жүзеге асыруды үйретуге мүмкіндік
беретін білім алуға құқұғы бар. Осылайша білім адамдар өзөмірін жақсарта
және өз қоғамын өзгерте алуға әсер етуі қажет. Өмірде білім спиралінің
парадоксы бар. Білімнің экономикалық құндылығы қаншалықты күшті төмендесе,
білімді жұмыс күшінің арасында қаншалықты жұмыссыздар көп болса, соншалықты
аттестат алу маңызды болады, немесе тек оның болуының өзі ғана қандай да
бір жұмысты табуды кепілдендіреді. Болмаса білімнің экономикалық құндылығы
төмен болса, оған сұраныс жоғары болады 13, 176б..
Сонымен, фундаментальды білім болашақ маманды дайындауда жүйе
қалыптастырушы негіз болуы қажет немесе ол барынша жоғары деңгейде білімді
жалғастыруға мүмкіндік берді, яғни жоғары технологиялық өндірістің
талаптарына сәйкес мәнсап үшін жол ашады.
Білімнің әмбебаптылығы, жан-жақты дамыған адам жаңа әлем тұрғыза
алатындығын білдіреді. Қажетті кәсіпқойлыққты беретін тар мамандану да
қажет. Бірақ қоғам және білім үшін бастысы – әмбебаптылық адамдарды
қоғамға біріктіреді, ал тар мамандану оларды бөледі.
Әмбебаптылық адамзатқа жалпы дүниеге көзқарасты береді, оны жалпы
планеталық және ғаламдық процестерге қосады. Мамандану оны өз кәсібінің
аясында қалдырып, адамзаттан ғана емес, жақын көршісінен де оқшауландырады
4,18б..
Білім берудегі модернизация қоғам талабына сәйкес
1.3 Модернизациялаудың әлемдік тәжірибесі
ХХ-ғасырдың 80-ші жылдардың ортасында басталған реформалардың мақсаты
– бұл ұлттық білім беру жүйелерін өндірістің жаңа жұмыс істеу жағдайларына,
сондай-ақ жаһандану мен техникалық прогрестің ықпалындағы экономикадағы
және қоғамдағы өзгерістерге бейімдеу 12, 25б..
Бұл реформаларды жүргізуге дейін білім беру әлемдік тәжірибеде былайша
қарастырылған:
• ол мемлекеттің айырықша құзыреті болып табылады, ал білім беру
құқығы демократиялық мемлекеттің құндылықтар жүйесінің бөлігі
болып табылады;
• мемлекет шеңберінде жеке азаматтардың әлеуметтік әділеттілік
пен әлеуметтік интеграциясын қамтамасыз етудің фундаменталды
шарты ауқымды мемлекеттік білім беру болып табылады;
• ол қоғамдық игілік болып табылады және барлық азаматтарға
мемлекетпен кепілді минималды өмірлік стандарттардың жиынына
кірді;
• еңбек күшінің әлеуметтік ұдайы өндірісіне жұмсалған шығындар
мемлекет есебінен жүзеге асырылды,бірақ бл шығындарға
(фордистік моделі шеңберінде) барлық адамдарды жоғары
біліммен қамтамасыз ету кірмеді .
Алайда, 70-ші жылдардың соңынан бастап жоғары білімге деген сұраныстың
қарқынды әсуі байқалады. Оның туындау себебі:
- біріншіден, өндіріске ақпараттық технологиаларды енгізу және
техникалық прогресс өндіріс пен өнім интелектуализациалық
жоғарлату қажеттілігін тудырды;
- екіншіден, микроэлектроника, ақпараттық жүйелер, фармацевтика,
биотехнология және т.б. салаларға техникалық жаңалықтарды
енгізу елдердің постинндустриалды дамуға жылдам өтуіне әкелді;
- үшіншіден, ауқымды мектептік білім беруге деген ескі бағыт
елдердің әлемдік нарықтағы жеңілісіне әкелуі мүмкін еді. Осыған
байланысты мемлекет университеттерге элиталық білім беруден
кадырларды ауқымды даярлауға өтуді ұсынды;
- төртіншіден, білім беру рефомаларын бүгінгі таңда экономикалық
жаһанданудың факторын күшейту және ұлттық өндірушілер мен жалпы
экономикалық бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату қажеттілігі
ұсынады.
Білім беруді реформалаудағы барлық Еуропа елдеріне ортақ нәрсе – бұл
білім беру сапасын жоғарлату және ұлттық оқу орындарының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мақсатында білім беру сферасындағы бәсекелестікке
жағдай жасау.Осындай жолмен білім беру жалпы арнада реформаланды, мұндағы
басты элемнттер болып басқаруды орталықсыздандыру және жеке әлеумметтік
немесе мемлекеттік қызыметтердің автономиясы табылады.
Білім беру реформалардың негізгі бағыттары ретінде мыналар
қарастырылады:
- мемлекеттің білім беру сферасына қатысуын айтарлықтай қысқарту,
себебі ол оқу орындарының тиімді оқытудағы икемділігін жояды;
- оқу мекемелері арасындағы бәсекелестікті ынталандыру жолымен
мемлекеттік ресурстарды өте тиімді пайдалану;
- жаңа жағдайларда мемлекеттің міндеттерін анықтау – бұл
кедеилердің білім алуына құқығының кепілі, білім алу
мүмкіндіктері туралы ақпаратты тарату, білім беру стандарттары
мен оларды сақтау мониторингін енгізу жолымен білім беру
сапасын қамтамасыз ету;
- жоғары білім беру басқарудағы бизнс тәжірибесін енгізу;
- оқытудың ресурс сыйымдылығының және соған сәйкес оның құнының
үнемі жоғарлауына қарай жоғарғы оқу орындарының балама қаржы
көздерін іздестіру қажеттілігі.
- Салыстырмалы қаржылық дербестік жағдайындағы жоғарғы оқу
орындарыныа тән белгілер-бұлар:
- оқу үшін төлем енгізу;
- жеке компаниялармен және әртүрлі деңгейдегі билік орындармен
келісім-шарт бойынша жұмыс істеу;
- көптеген елдердегі жоғары оқу орындарын мемлекеттік
қаржыландыру жүйесін келісім-шарттық негізге ауысуы;
- бизнес және жоғарғы оқу орындар арасында өте тығыз байланыс
орнату;бизнес, мемлекет және университеттер арасында жоғарғы
технологиалық зерттеулер боиынша ортақ жобаларды жүзеге
асыру,сонда-ақ жобала егер қысқа мерзімдік нарық
қажеттіліктеріне бағытталған болса, аса тиімді болып табылады;
- жаңа жүйеде студент-тұтынушыға, оқытушы-сатушыға, ал
зерттеушілер кәсіпкерлерге айналады 3, 11-14б..
Ұлттық білім беру өз кезегінде көптеген ұлттық мәдениеттердің
ықпалында болды. Мәселен, Ресейлік білім беру (және онымен байланысты
Қазақстандық білім беру) келесі белгілерді өзіне сіңірген:
- Германиялық педагогиканың, ол қоғамдық мүддеге және тұлғаның
ішкі әлеміне бағыттала отырып, абстрактілі тұлғалық ішкі
әлеміне бағыттала отырып, абстрактілі тұлғалық құндылықтарға
негізделген; ол, сонымен қатар білім беруге және тәрбиеге
реалистік көзқарасына ие болды; мақсаты – адамның гуманистік
идеалы емес, мемлекеттік адам, шенеунік, ғалым, (және бұл
Ресеймен мойындалды);
- Гуманистік идеалы бар романдық білім беру мәдениетінің;
- Прагматикалық, функционалдық, оқыту мен тәрбиеге діни
өзгешеліктерден арылған көзқарастары бар англосаксондық
педагогиканың (оның американдық нұсқасымен бірге);
- Жекелікке, тұлғаның өзіне практикалық танымдық іс-
әрекеттіжүзеге асыруына мүмкіндіку беруге, осы тұлғаның
экстраверттілігіне, тұлғаның қоғамдағы өмірге бейімделуіне
жағдай жасауға басты назар қойған американдық педагогиканың
[15;37б.]
Кеңес дәуірінде білім беру жоғарыдан орнатылған сананың қауымдық-
ұжымдық түрін, қоғамдық құндылықтардың жеке құндылықтардан басым келуін,
тиісті идеология мен авторитарлы оқытушылық әдістемелер бағытында
тәрбиеленуді бастан өткізді.
Сондықтан әртүлі мәдениет пен өмір жағдайларының ықпалында бүгінгі
білім берудің сипаттық ерекшеліктері айқындалады: білім беруді оның барлық
деңгейінде ұйымдастырудағы және қаржыландырудағы мемлекеттік анықтаушы
рөлі; оқыту және тәрбиелеу мәселелерінде қалыптасқан қоғамдық мүдделердің
жеке мүдделерден басымдығы, рухани және идеологиялық компоненттерінің
жоғары үлесі; білімнің айырықша маңыздылығы, білімді тұлғаның жоғары
беделі, білімнің қуаттылығына деген сенім; политехнизм; тұлғаға білім беру
қызметінің тұлғасы ретінде емес, нысаны ретінде дәстүрлі көзқарас; білім
берудегі авторитарлық; оқыту үрдісінде тұлғаға интровертті көзқарас, тұйық
адамды идеалды адам құндылықтары әлемінде тәрбиелеу [15;37б.].
Көрсетілген кейбір ерекшеліктер бизнес-білім беруде бейнелену
қажеттілігі толық негізделген. Әсіресе бұл мемлекеттің білім беру
сферасындағы анықтаушы рөліне байланысты. Мәселен мектептен білім беру
сапасы куәландырады, бұл мемлекеттік дипломдарды беру арқылы қамтамассыз
етіледі.
Көптеген абитуриенттер жоғарғы білім алуға кәсіптік қызмет түрі ретінде
емес, жалпы оқу ретінде қарайды. Дипломды алған соң, олар алынған білімге
қатысы жоқ жұмысқа тұрады. Осыдан келіп, екінші жоғарғы білім алғысы
келетіндер саны өсіп отыр.
Кәсіптік қайта даярлаудың көбісі мансаптық өсудегі орынды нығайту
ретінде қарастырады.
Бизнес-құрылымдарындағы және мемлекеттік басқару органдарындағы оқу
дайындығының деңгейіне және кәсіптік білімге талап артып отыр. Қазіргі
жағдайларда білімнің ескіру қарқыны жеделден отыр. Мұның бәрі мамандарды
қайта даярлау қарқынын жоғарылату қажеттілігіне мүмкіндік туғызып отыр.
Қазақстанда нарықтық экономика бойынша білім алуды және қайта даярлауды
қажет ететіндер үшін МВА (Master of Business Administration) бағдарламалары
бойынша бизнес-білім беру ұйымдастырылған. Оның сипаттамаларын атап өтейік:
- Біліктілік кез-келген жоғарғы білімі бар тұлғаларға беріледі.
- Оқу мерзімінің соңында магистр қолданбалы сипаттағы диссертация
жазады.
- Оның тәжірибемен, бизнес-кейстермен (case study) тығыз
байланысты.
- Нақты әйгілі компаниялардың қызметінен шығатын бизнес-
жағдайларды талдау тыңдаушылардың кәсібі ілімдерінің,
сараптамалық қабілеттіліктерінің дауына көмектеседі.
МВА бағдарламаларының бүкіл курсының құны батыс бизнес-мектептерінде 30-
100 мың долларға тең, ал Қазақстанда 5-8 мың долларға тең.
Капитал салымының тиімді нысаны деп интернет пен интернет-
технологияларды санайды. Жақын болашақта интернет миллиардтан астам
компьютер пайдаланушыларын біріктіреді. Батыс Еуропада электрондық саудадан
түсетін жыл сайынғы табыс 300 миллиард доллар деңгейінде, ал АҚШ-та 900
миллиард доллар деңгейінде күтілуде [16;60б.]
Мұнда жоғарғы оқу орындары мен оқытушылардың барлығы онлайндық
бағдарламаларына өтті ме жоқ па, осы мәселе қарастырылған.
Жоқ, мұндай оқыту бағдарламаларына жоғарғы оқу орындарының барлығы
өтпеген. Мысалы, Остиндегі Техес университеті, Бостон колледжі, Нью-хэмпшир
университеті. Бұлар студенттер төздерін ғылыми қоғамның бір бөлігі ретінде
сезіну қажат деп дәләлдейді. Алайда, оларда бүкіл оқыту жүйесі толығымен
дәстүрлі болып табылмайды. Мысалы, Бостон колледж (гуманитарлы ғылымдар)
оқытушылардың жеке бастамасы бойынша жасалған бірнеше On-line курстарын
ғана ұсына алады. Сонымен бірге мұндай курстар міндетті тәртіпте студенттер
мен оқытушылар арасындағы жеке қатынасты қарастыруы тиіс.
Оқытушылардың көзқарасы бойынша: олардың бәрі оқылатын оқу курстарын
онлайндық форматқа ауыстыру бойынша белгілі бір қысымға түседі. АҚШ-тың
батыс штаттарының 25 жоғарғы оқу орындарынан 237 оқытушылардың көбі
дистанциялық технологияға қарсы болды.[14;48б.], олар оқыту үрдісінде
бастысы адам қатынасы деп санайды.
On-line режимде оқыту жаңа не нәрсе алып келеді? On-line режимінде
оқыту:
1) курсты толығымен өңдеуге мүмкіндік береді;
2) Оны студенттердің көп бөлігіне жеткізуіне мүмкіндік
береді;
3) Материалды оқып үйрену барысында студенттерге әр түрлі
визуалдық және интерактивті элементтерді, мысала
анимацияны ұсына алады;
4) Интерактивті режимде қосымша ақпарат үшін студент оны
қызықтырған немесе курстың түсініксіз тарауын тышқанмен
шақыра алады, оқыту үрдісі одан әрі терңделе түседі
және жағымды бола бастайды;
5) Оқытушылардың бір жоғарғы оқу орнынан екіншісіне баруға
кететін уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, оқытушылардың технологиялық сауатсыздығын жою үшін
қалағандарға арнайы сабақтар ұйымдастырылған (Колорадо университеті).
Әрине, алғашқы сабақтар психологиялық тұрғыда олар үшін қиындау келеді,
себебі ол мәдени және болашақ қолайсыздыққа тап болады. Алайда On-line
режимін бір жылдық жұмыс тәжірибесінен кейін оқытушылар игеріп алды, енді
жаңа технологиялар оқыту мүмкіндіктерін одан әрі кеңейте түседі деп сенеді.
Студенттерге қатысты ақпараттық технологияларды пайдалануға келесі
қалаулар шығарылды:
❖ 1999-2001 жылдар ішінде онлайндық қосылулармен пайдаланылатын
студенттердің саны 2,5 есеге өсті. Студенттер оны көбінде оқу
материалдарын игеруге қарағанда құжаттар мен ақпараттар алу
үшін, достармен және оқытушылармен қатысу үшін пайдаланады.
❖ Университет кітапханалары студенттерге мәліметтер базасын
құжаттарға электронды кіруді ұсынумен едәуір айналысып отыр.
Өйткені студенттерге тиісті ақпаратты интернеттен көп уақыт
кетіргенше, оған тікелей кіру қолайлы. Ал оқытушы кітапханаға
әр курсқа құжаттарды таңдауға әрі жаңартуға көмектеседі.
❖ Алайда, студенттер онлайндық технологияларды оқу материалдарын
игеру үшін аз мүдделі. Мысалы, олар CD-ROM-дағы және Web
форматта келтірілген ақпаратты оқып-үйренуге шамалы ғана уақыт
жұмсайды. Студенттер кітапты компьютерлік файлдар ретінде емес,
кітап ретінде оқығысы келеді; оқу курстарында тек онлайндық
ақпарат қана емес, сондай-ақ басқа да материалдардың болуын
қалайды.
❖ Онлайндық технологиялар студенттер орындайтын тапсырманы
бағалау кезінде аз қолданылады. Тапсырмаларды поштамен жіберу
электрондық түрде жіберуге қарағанда көп уақытты алғанмен,
оқытушылардың көбісі тапсырмаларды тексеру кезінде дәстүрлі
белгі (таңба) қоюды қалайды. [3;44-46б.]
Дамыған елдердегі білім беру жүйесінің жағдайы материалды емес
өндіріске бағытталып келе жатқан экономиканың қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz