АБАЙДЫҢ ӘДЕБИ ОРТАСЫ Монография
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Б.А. Ердембеков
АБАЙДЫҢ ӘДЕБИ ОРТАСЫ
Монография
Өскемен
2012
ББК 83.3 (5 қаз.)
Е 65
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан
мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесімен баспаға ұсынылды
Жауапты редакторы:
Еспенбетов А.С., филология ғылымдарының докторы, профессор
Пікір жазғандар:
Елеукенов Ш.Р., филология ғылымдарының докторы, профессор,
Ісімақова А.С., филология ғылымдарының докторы, профессор
Ердембеков Б.А.
Е 65 Абайдың әдеби ортасы: Монография. − Өскемен: С. Аманжолов атындағы
ШҚМУ баспасы, 2012. − 306 б.
ISBN 9965-598-17-7
Монографияда Абайдың әдеби айналасы, ақынмен тікелей қарым-қатынаста
болған әдеби орта өкілдері, олармен арадағы рухани байланыс көздері
зерттеу нысанына алынып, ақын айналасының абайтану ғылымындағы орны
айқындалды. Аға буын әдебиет өкілдерінің Абайға әсері және ізбасар
шәкірттерді тәрбиелеудегі ақынның рөлі көрсетіліп, Абайдың ақындық
мектебінің қазақ әдебиетіндегі тұғыры анықталды.
Кітап әдебиетші ғалымдарға, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен
студенттеріне және жалпы әдебиет сүйер қауымға арналған.
ББК 83.3 (5 қаз.)
ISBN 9965-598-17-7 © С. Аманжолов атындағы ШҚМУ
© Ердембеков Б.А., 2012
КІРІСПЕ
Әр-бір қаламгерді әдеби ортасынан жеке-дара алып қарау, тану мүмкін
емес. Ақын, немесе жазушы өз ортасында өсіп, шыңдалып қана қоймай, біте
қайнасып, сол қауымның бір бөлшегіне айналады. Рухани дүниесі толысқан
шақтан бастап айналасына ықпалды болған тұлғалар өз әдеби ортасын
қалыптастырады. Демек, белгілі бір әдебиет өкілінің шығармашылық өсуіне
ықпал ететін үрдістер және сол тұлғаның кемеліне келгеннен кейін өз
айналасына, кейінгі буынға әсері деген мәселелер әдеби орта ұғымын
тудырады.
Төл әдебиетіміздің тарихын жаңаша зерделеуге мүмкіндік туған бүгінгі
тәуелсіз көзқарастар тынысы қандай да бір сөз зергерін оның әдеби
ортасымен, айналасымен байланыста қарауға жол ашып отыр. Қазақ әдебиетінің
дара тұлғасы А.Құнанбайұлының әдеби ортасын анықтап, ғылыми айналымға
түсіру – бүгінгі абайтану ғылымының көкейкесті мәселесі.
Абайдың әдеби ортасы дегенде оны ақындық өнерге баулыған, рухани өсу
жолында темірқазық бағдар бола білген ақын-жырауларды, би-шешендерді,
кейіннен нағыз ақындық кемеліне жеткен тұлғаның өнеріне сусындап,
әдебиеттегі дәстүрін жалғастырған ақын шәкірттерін, оның мұрасын халыққа
насихаттаған өнерпаз буынды айтамыз.
Әдеби орта ұғымын мейілінше кең тұрғыда алу да бар. Ол өлшемге салсақ,
ақынға әсер еткен рухани қайнар көздерге ұласатын алғышарттарды есепке
аламыз. Бұл тұрғыда әдеби ортаны абайтанушы ғалымдар атап көрсететін ақынға
әсер еткен шығыс, батыс және қазақтың төл әдебиеті сияқты рухани қайнар
көздерімен байланыста қарауға болады. Осылайша әдеби ортаның құлашын
кеңейтіп, ақын сусындаған әдеби дереккөздерге қатыстылығын ескерсек,
Абайдың кітапханасы деген тақырыптың да әдеби ортамен бөлінбес бірлікте
екенін аңғару қиын емес. Әдеби орта тек өзіне ықпал еткен ілгерідегі
әдебиетпен ғана шектелмейді, енді ақынның өзгеге берген нәрі деген тұста
қазақ әдебиетіндегі үлкен арна – Абайдың әдебиеттегі дәстүрі мәселесін қоса
қамтиды. Шартты түрде осындай кең ауқымды қамтитын Абайдың әдеби ортасын
біз мейілінше нақтылап, тарылтып ақынның айналасы, яғни Абаймен тікелей
қарым-қатынаста, әдеби байланыста болған аға буын, замандас сөз зергерлері
– ақын-жыраулар, би-шешендер және кейінгі ақынның тікелей тәрбиесін көрген
ақын шәкірттерімен шектеп, шеңберлеп қарастыруды мақсат еттік. Әуезовтің
сөзімен айтқанда бергілер және дәл айналасы [1, 19-б.] зерттеу
жұмысымыздың негізгі нысаны болып табылмақ.
Демек, үш қайнар көздің бірі – төл әдебиет пен ақын арасындағы
байланыс Абайдың әдеби ортасының нақты шеңберін белгілеп, ақынның айналасы
(ақындығының айналасы емес, бұл тіркес әдеби ортаны кеңірек алуға
жетелейді), онымен тікелей қарым-қатынаста болған әдебиет өкілдерінің рөлін
айқындайды. Жас өреннің өлеңге алғаш қадам жасаған шағынан бастап, ақындық
жолда рухани толысуына алдымен әсер еткендер – оны қоршаған, қаумалаған
жанындағы сөз майталмандары. Абайдың үзік тұлғасын, арнайы арнасын, қазақы
қалпын (М.Әуезов) жасаған дәл осы ортаның, айналасының бағасын беру –
бүгінгі абайтанудың негізгі міндеттерінің қатарынан.
Дәл осы тұрғыдан алғанда, әдеби орта ұғымы кез-келген әдебиет
өкілінің, оның шығармашылық жолының қалыптасуында айтарлықтай рөл атқаратын
өскен орта, яғни туған өлке деген ұғымдармен де аса жақын келетінін
ескерген жөн. Туған топырақтың қасиеті қаламгер атаулының кіндігін өзінен
бір сәт ажыратпай, оның шығармашылық жолына табиғи бояуын сіңдірер үзілмес
желі боп тартылады. Кіндік қаны тамған туған жер адам болмысының
қалыптасуына өз әсерін тигізері анық болса, рухани дүниеге ұмтылысы ерекше
өнерге жақын жандардың табиғаты сол туған топырақтың құнарына да тәуелді.
Қазақ даласын шалқытқан өнердің сан алуан түрі – ән мен күй, өлең мен жыр
әр аймақтың сипатына қарай өзінше шырқалып, түрліше күмбірлейді. Жер
табиғатының өзгеше өрнегі әр өлкедегі өлең-сөзге де өзіндік мақам-
бояуларын сіңіреді. Шығыстың шертпе күйі батыс қазақтарына аса тән емес,
оларда күйдің төкпе түрі кең жайылған. Жетісу ән мәнері де арқаның
әндерінен бөлекше. Ақындық өнерде дәл мұндай ерекшеліктер анық
байқалмағанмен, әр аймақтың өзіндік ақындық дәстүрі қалыптасып, дамып-
жетілді. Қаратау шайырлары, Сыр сүлейлері немесе арқа ақындарының сал-
серілік дәстүрі тағы басқаларды алсақ, әр аймақтың ақындық сөйлеу тілінде
көзге ұрып тұрған айшықты айырмашылықтар болмады десек те, табиғат-тылсымы
тереңге тығылған әр өлкеге тән ақындық дәстүр сақталған. Осы арады белгілі
бір аймақтың ақындық дәстүрін, ерекшелігін, даралық сипаттарын зерттейтін
әдеби өлкетану мәселесінің қазақ әдебиеттану ғылымында кенжелеп жатқандығын
айта кетуіміз керек. Бұл сала, яғни, Литературное краеведение орыста да,
батыста да әлдеқашан алдыға кеткен. Бүгінгі күннің өзінде де бұл тақырыптың
астарында жершілдік, руға бөлінушілік жоқ па?- деген сияқты қате ұғым-
түсініктің қалыптасуынан болар, сірә, аталмыш сала ұлттық әдебиеттану
ғылымында соншалықты назарға ілінбей келеді. Ал, анығында қазақ жеріндегі
қоғамдық-тарихи дәуірлердің ерекшеліктеріне орай, әсіресе ХХ ғасырдың
басына дейінгі еліміздегі көшпелі мәдениетке тәуелді әдеби ахуалды ескере
отырып, әр аймақтың әдеби дәстүрлерін жеке-дара зерттеп, екінші бір өлкенің
әдеби үрдістерімен салыстыра қарағанда жалпы қазақ әдебиетінің тарихи
жолын, көркемдік сипатының даму ерекшеліктерін толық тани түсуге мүмкіндік
аламыз. Л.Толстойдың шығармашылық өмірбаянында Ясная Полянаға қаншалықты
екпін түсіріліп назар аударылса, қазақ әдебиетіндегі тұлғалар туралы
зерттеулерде Махамбеттің Нарынына, Шоқан дүниеге келген сұлу Сырымбетке де
соншалықты мән берілу керек сияқты. Бөрілінің сұсты табиғаты М.Әуезовтің
әңгімелеріне арқау болса, Өмір мектебінің алғашқы беттерін парақтағанда
С.Мұқановтың туған жеріне саяхат жасайсың. Бірақ, туған жер мен сол өңірде,
аймақта өскен тұлғаның арасын байланыстыра қарау ұлттық әдебиеттану
ғылымында солғын екенін жасырудың реті жоқ.
Абай өмір сүрген дәуірдегі әлі де жазба поэзиясы қалыпты жолға түсе
қоймаған көшпелі елдің әдебиетін сөз еткенде, айшықты мәселенің бірі
ретінде белгілі бір аймақтың әдебиетін, ондағы әдеби ортаның рөлін баса
көрсетсек, ең алдымен ұлттық әдебиетіміздің сол уақыттағы даму жолдарын
айқындауға септігін тигізері анық.
Ақынды қоршаған әдеби орта, оның ішінде тікелей қарым-қатынаста болған
айналасы туралы айтқанда батыс, орыс әдебиеттану ғылымы контактные
отношения деген мәселеге көңіл қойған. Мағынасын қазақшаласақ - бір-біріне
жолығып, түйісіп барып әдеби байланысқа түсу. Ф.Достоевский мен В.Соловьев,
Л.Толстой мен Д.Мамин-Сибиряк сынды жазушылар арасындағы әдеби байланысты
осы тұрғыдан қарастырған еңбектер де бар [2].
Демек, әдеби орта дегенде ақынның туып-өскен ортасы, аймағы деген
мәселені де естен шығармаған жөн. Ақындыққа көтерілу жолында өз ауылының,
өлкесінің әдебиет өкілдерінен құнар жинаса, толысып, кемеліне келген шақта
да алдымен өз айналасына рухани нәрін септі. Сол себепті де Абайдың әдеби
ортасы туралы сөздің бісмилләсі оның айналасынан басталуы заңды.
А.Құнанбайұлы Ертіс бойындағы Семей шаһары мен Шыңғыстау тауының аралығында
ғұмыр кешті. Біз білетін тарихы Майқы билерге баратын қасиетті Шыңғыстың
суын ішіп, топырағын еміп өсті. Ес біліп, ақыл тоқтатқан шаққа дейін өлең-
сөздің, ақындықтың әліппесін Абай өз әулетінен, маңайындағы үлкенді-кішілі
ақындар мен би-шешендерден үйренді. Дәл осы Шыңғыстаудың бауырынан шықпай
отырып, қазақ өлеңін шырқау биікке аспандатса, сол өлең-сөзге алғаш
баулыған әдеби ортаның орны айрықша. Кейіннен ақынның маңайына сөз ұғарлық
өнерлі топ үйірілсе, олар да сол өңірдің жас өрендері-тін. Демек, қазақ
әдебиетінде кеңінен қанат жайған Абай дәстүрінің бұлақ көзі алдымен осы
ақын айналасына шоғырланған ақындардан бастау алады. Ал, Абайдың
әдебиеттегі дәстүрінің қазақ даласында кеңінен сипат алуы ақын дүниеден
өткеннен кейін барып жүзеге асты. Жасыратыны жоқ, көзі тірісінде Абайды
жаңағы өзі өмір сүрген өлкесінен басқа алыстың қазағы танымады. Біздің
жұрт әлі күнге шейін мәдениет басқышының ең төменіне аяқ баса алмай тұр.
Қазақ әдебиетінің атасы хакімінде тарихта аты алтынмен жазыларлық Абай
Шыңғыс тауында 60 жылдық өмірін өткізіп, сол Шыңғыс тауында өлді. Туғанын,
жасағанын, өлгенін өз елі Тобықтыдан басқа қалың қазақтың көп жері білмей
де қалды [3] ,- деп қынжыла жазған М.Дулатовтың сөзі – ащы да болса
шындық. Дәл осы қынжылысты Шәкәрім де білдірген болатын.
Ақынға тікелей әсер еткен, үлгі көрсеткен замандас аға буын ақындар,
би-шешендер мен сол Абайдан үлгі алған ішінде ақыны бар, әншісі мен күйшісі
бар өнерлі жастардан тұратын әдеби қауымды негізге ала отырып, М.Әуезов
Абайдың айналасын, ақындық ортасын ақынның өзі алған нәрі және өзгеге
берген нәрі деп екі салаға жіктейді. Өзі алған нәрі дегенде, сөз иелерінің
ішінде ақындардың орны айрықша. Атап айтқанда, Абай жасынан Бұхар жырау,
Шортанбай жырларына қанып өссе, өзі жүзбе-жүз кездескен Дулат, Сабырбай,
Жанақ, Шөже, Балта, Байкөкше, Қуандық қыз, Бодау жырау, Мұрынбай жырау,
Біржан сал сынды әдебиет өкілдерінің қай-қайсысынан да оның ақындық өсу
жолын бөліп қарауға болмайды. Осы орайда академик С.Қирабаевтың пікіріне
жүгінсек: Абайдың ақындық жолы, ортасы күрделі болғаны белгілі, оның
ақындылығы да сол ортада, өз дәуірінің шындығына орай қалыптасты. Сондықтан
ақынның өзі туып өскен ортаның әдебиеттік үлгілерінен, қазақтың шешендік
өнерінен (атақты би болғанын еске алыңыз!), аты белгілі (өзі атайтын Бұқар,
Дулат, Шортанбай) ақындар өнегесінен тыс тууы мүмкін емес. Қайта Абай
осылардың бәрін жақсы білді, жанына азық етті. Ұлттық рухани байлығын
бойына сіңіре отырып, кейін шығыс, батыс үлгілерін еркін меңгеру арқылы
бүкіл халықтық, жалпы адамзаттық ой-пікір деңгейіне көтерілді. Халықтық
әдебиет сарындарын үлкен европалық үлгідегі ақындық жинақтаушылыққа
(обобщение) ұластырды. Мұның өзі қазақ әдебиетінің Абай арқылы адамзат
мәдениетінің көркемдік биігіне шығуын дәлелдейді [4, 14-б.] - дейді.
Екінші мәселе – ақынның өзгеге берген нәрі турасында. Бұл кеңірек
түсінікті қажет ететін ақындық мектеп, қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүрі
деген ұғымдардың мәнін ашуға жетелейді.
Абайдың ақындық мектебі концепциясын М.Әуезов ұсынды. Әлем әдебиеті
бойынша әдебиеттану ғылымында мектеп термині бар. Нақты әдеби мектептің
анықтамасы болмағанмен, бұл ұғым батыс пен орыс әдебиетінде әдеби ағым,
әдеби үйірме, әдеби топ дегендермен алмастырыла айтыла береді. Әсілі, әдеби
мектеп – бір көзқарастағы, бір бағытта шығармалар жазатын, арман-мұраттары
ортақ қаламгерлердің басын құрайтын ұғым. Көбінің бастаушысы, яғни сол
мектепті құрушы ұстазы болып, қалғаны шәкірт саналады. Бірақ, батыс
әдебиеттануындағы мектеп атаулының қай-қайсысында да ұстаз бен шәкірт
арасындағы байланыс нақты айтылмайды да, әдебиеттегі ағымға қарай ауып
кетеді. Әлем әдебиетіндегі мектептер, үйірмелер, әсіресе батыстың әдеби
салон-клубтарының маңайына ақын шәкірттер жинап, тәрбиелеген Абайдың
қарекетін еске түсіргенімен, екі түрлі қоғамдағы бұл әдеби топтардың табиғи
нышандары қабыса бермейтінін де ескеруіміз керек. Нақты бір бағытты бетке
алып, ортақ көзқараста, тіпті кей тұстарда бір ғана тақырыптың аясынан
шықпай шығармашылық жолға түскен европалық үлгідегі бірлестік-клубтар мен
бастау көзін сонау көшпелі түркі әдебиетінен алатын, әлі де ауызша
әдебиеттің үстемдік алып тұрған қазақ даласында ақындыққа ебі бар өнерлі
жастардың басын қосып, өлеңге баулып, нағыз сыншыл да, шыншыл поэзияның
мектебін құрған Абай айналасын бір қалыпқа салып, ортақ анықтаманың аясында
қарауға тағы болмайды. Батыс әдебиетіндегі мектептің ұстанған принциптері,
ондағы басты белгілер мен өзіндік айшықтарды, сөз жоқ, Абай мектебінің
табиғатына сәйкесе қоймайды. Бұл арада ұлттық әдебиетіміздің өзіндік
ерекшеліктерімен санасқан жөн.
Абайдың ақындық мектебі – оның кейінгі әдебиетке әкелген жаңашыл
дәстүрлері мен сол әдеби үлгі-өрнектерді жалғастырып, дамытушы ізбасар
ақындардың әдебиеттегі орнын айқындайтын, сол арқылы кемеңгердің тағлым
беруші ұстаздық қырын танытатын қазақ әдебиетіндегі ерекше құбылыс. Сонымен
қатар, ақынның күнделікті қасында жүріп, тікелей тәрбиесін алушы, оның
тапсырмасымен алуан тақырыпта шығармалар жазған айналасындағы шәкірттерді
ғана бөліп алып, Абай мектебінің өкілдері деп қарастыру бар. М.Әуезов:
Тегінде әдебиеттік мектеп мағынасы тарихтық басы ашық, даусыз, деректі
көлемде алу да бар. Онда шәкірт деп белгілі ақынның қасында, қатарында
жүріп күнделік байланыс арқылы тақырып, үлгі, ұстаздық, сын-өнеге алып
жүрген ақындар тобын даусыз мектеп деп айтуға болады [5, 118-б.] ,-
деген анықтама берген болатын.
Ал, Абай дәстүрі – біз сөз етіп отырған ақындық мектепті де ішіне
сыйғызып жіберетін кең ұғым. Абай дәстүрі оның қасында жүрген шәкірттерімен
шектелмейді. Қазақ әдебиетіндегі Абайдан кейінгі көрнекті тұлғалардың
барлығы дәстүр жалғастырушылар десек, С.Торайғыров, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин сынды әдебиет
қайраткерлері осы легтің алдыңғы толқыны ғана. Демек, кең мағынада алғанда
дәстүр жалғастырушылардың бәрі дерлік Абайдың ақындық мектебінің өкілдері
болып табылады. Алайда, Абайдың ақындық мектебі деген ұғымды нақтылап, оның
маңайындағы ақын шәкірттерімен байланысын алып қарастырғанда, ақындық
дәстүрден де басқа, ұстаз бен шәкірт арасындағы күнделікті қарым-
қатынастардың нақтылы көріністері бой көрсетеді. Яғни, Абай поэзиясының
кейіегіге әсер-ықпалы деген мәселеден басқа, Абайдың тікелей тәрбиесі,
ұстаздық ұлағаты, тіпті оның өлең жазуға баулу, үйрету қарекеттері
айқындалды.
1950 жылдардағы Абайда мектеп болған ба, жоқ па?- деген даудың
тууына ақындық мектеп мәселесіне қатысты нақты меженің жоқтығы да себеп
болды. Соның салдарынан біреулері Абай мектебін тар мағынада, яғни
айналасындағы ақын шәкірттерімен шектесе, екінші зерттеушілер тобы мектеп
мағынасын кеңейтіп, оның аясына дәстүр жалғастырушылардың барлығын
кіргізді. Абайдың тікелей тәрбиесін көрген маңайындағы ақын шәкірттердің
бәрі дерлік кеңестік идеологияның жаласына ұшырап, әдебиет тарихынан
аластатылғаннан кейін, Абай шәкірттері, Абай мектебі деген ұғымдар дәстүр
жалғастырушылар деген тақырыптың аясына сіңіп кетті.
Негізінен, Абайдың ақындық мектебі мәселесін сөз еткенде Абай мен оның
тікелей тәрбиесінде болған ақын шәкірттер арасындағы байланыс бір бөлек,
кемеңгер ақынның әдебиеттегі дәстүрі, яғни Абай дәстүрін жалғастырушылар
жеке тақырып ретінде қарастырылғанда ғана Абайдың ұстаздық қарекеті мен
жалпы ақындық өнерінің кейінгі әдебиетке әсері деген мәселелерді ажыратуға
мүмкіндік туады. Сол себепті, ғылыми жұмыста ақындық мектеп аясындағы
Абайдың алдын көрген ақын шәкірттер мен ұстаз арасындағы байланысқа баса
назар аударылды. Яғни, әдебиеттегі дәстүр орнықтыруымен қатар, жанына бір
топ ақынды жинап, әдеби жол көрсетіп (тақырып беріп, өлең жаздырып, сол
жазғанын ортаға салып талдап, кемшін жерін түзеп) шын мәнінде осындай іс
жосығын жүзеге асырған Абайдың ұстаздық қарекеті баса көрсетілді.
Ақынның әдеби ортасын өз айналасымен шектеп алғанда ондағы Абайдың
орны деген мәселеге ерекше ден қойылды. Өзіне дейінгіден алып, кейінгіге
ұсынды деген қасаң қағиданы ұстансақ, Абай тек дәстүрді жалғаушы, ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік құндылықтарын тасымалдаушы дәрежесінде ғана қалып
қояды. Ал, Абайдың әдебиеттегі қайраткерлігі одан әлдеқайда биік. Қазақтың
төл әдебиетін классикалық дәрежеге көтеруші ғана емес, кейінгі ізбасар
буынға үлгі ұсынушы, өнер таратушы бола білді. Яки, Абай алдыңғысынан тек
алып қана қойған жоқ, соның маржанын екшеп, арзанын сынға ала шыңдалды,
өсті. Сол толысқан шағында өзінен кейінгі жастарға нағыз ақындық өнердің
қыр-сырын үйретті. Бұл арада Абай өнер үйретуші ғана емес, сол үлгілі
шәкірттердің кей өнеріне тәнті болды. Жақсы сөзіне сүйсініп, оны қабылдады,
басқаға үлгі ретінде насихаттады. Міне, кемел ақынның әдеби айналасы
осылайша қанаттанып, жетіліп үлкен бір әдебиеттің ордасына айналды. Сөз
түзелді, тыңдаушы сен де түзел деп бүкіл бір ұлтқа жаңа меже көрсеткен
ақын, хәкім, ұлы ұстаз деп тануымыз да содан Абайды.
Жеке ақынның әдеби ортасын, тікелей әсер еткен рухани айналасын танып,
біліп болмай, сол тұлға туралы толымды пікір айту мүмкін емес. Абайдың
әдеби ортасы тақырыбы - абайтану ғылымында зерттелу жағынан кенжелеп жатқан
сала. Көп жылғы бодандық құрсауындағы Абай тұлғасы енді ғана өз биігінен
көрініп, жаңа зерттеулерге бой ұсынып абайтануға тың міндеттер артқанына да
аз уақыт болған жоқ. Десек те, Абайды ұлттық таным тұрғысынан бағалап, оның
кемеңгерлігіне толымды баға беру ондаған жылдардың еншісіне сыя қоймайды.
Әсіресе, кеңестік кезеңде өз заманынан, ортасынан, тіпті ұлтынан бөлініп,
жеке-дара қарастырылған Абай есімі қайта, қайыра қарастырар жаңа
пайымдауларға зәру. Академик З.Ахметов айтқандай: Абай творчествосының өз
заманымен, сол кездегі қоғамдық өмірімен байланысын, сол кезде қандай зор
танымдық, тәрбиелік міндет атқарғанын, сөз өнеріне не жаңалық әкелгенін
толық түсінсек, сонда ғана біз оның кейінгі кезеңдерде, қазіргі заманда
қоғамдық ой-сананың, әдебиеттің өркендеуіне қандай ықпал жасап келе
жатқанын толық аңғара аламыз [6, 38-б.].
Кеңестік саясаттың салдарынан абайтану ғылымында еріксіз назардан тыс
қалып, тіпті күшпен басылып, еркін зерттелу мүмкіндігінен айырылған сала –
Абайдың ортасы, дегенде социалистік деп аталатын қоғамда ақынды өз
ортасынан, әдеби айналасынан ажыратып алу мақсатты түрде іске асырылды.
Алдымен Абайдың өзі шынжыр балақ, шұбар төс Құнанбай баласы болғаны үшін
ғана кеңестік әдебиетке жақпады. Бай баласының ақындық құдіретінен мін
таппаған таптық идеология, оның жеке басынан сырғып, айналасын бопсалауға
көшті. Ақынның өмір сүрген ортасы – ескішіл, әкесі – бай-шонжар,
маңайындағы ақын-жыраулар мұрасы социалистік талаптардан ада болған
себепті, Абай мақсатты түрде әдеби ортасынан жырақталып, оқшаулана берді.
Ақынның әдеби мұрасы әдебиеттің таптығы деген қалыпқа ыңғайланып,
кедейшіл, керек десеңіз большевик Абай өз ортасына, айналасына қарсы
қойыла танылды. Абайға ерекше ықпал еткен шығыс әдебиеті туралы аса аз
айтылып, ақынның шығысым батыс боп кетті деген сөзі желеу етіліп, оның
елден асырып дана қылған орыстың зиялылары деген түсінік санамызға
сіңірілді. Орыс зиялылары, оның ішінде Е.Михаэлис, Н.Долгополов сияқты
замандастарының Абайға, оның орыс әдебиетін меңгеруге тигізген қолғабысын
жоққа шығаруға болмайды. Сол сияқты орыс әдебиетінің, оның көрнекті
өкілдерінің де Абайға бергені өте мол. Әйтсе де, Абайға әсер еткен қорды
санамалағанда төл әдебиет, оның ішінде ақынмен тікелей қарым-қатынаста
болып, жанаса әсер еткен ортаның рөлін екінші қатарда ысыра беруге келмес.
Абайдың заманынан асып туған кемелдігі ең алдымен, әкенің қаны, ананың
сүтімен бойға дарыған құт, туған топырақтың қасиетінен. Екінші, тал
бесіктен әженің әлдиімен, атаның әлқиссасымен жадыға жатталған қазақтың
асыл сөзі, домбыраның күйі, қобыздың үнімен жүрекке тұнған төл өнер
қазақта қара сөзге дес бермеген Абайды ақын етіп қалыптастырды. Кезінде
М.Әуезов атап көрсететін Абайдың алған қорының ішіндегі ең молы – осы
қазақтың халық әдебиеті екендігін ескерсек, осы бір сала заманның
қақпақылына түсіп, абайтанудың ең бір осал тартып жатқан тұсы боп қалды.
Академик С.Қирабаевтың абайтану ғылымының алдында тұрған негізгі
міндеттерді атай келіп: Абай өміріне, оның өмір сүрген ортасына,
айналасына байланысты деректерді толықтыра беру, ... Абай мектебі мен оның
ақындық дәстүрі жайлы жаңа еңбектер жасау – алдағы күннің жалғаса беретін
міндеттерінің қатарында жатады. Абай жайлы жаңа ұрпақтың жаңаша сөзі керек
[7, Б. 233-234] ,- деген ғылыми ұсынысы біз көтеріп отырған тақырыптың
көкейкестілігін тап басып тұр.
Кеңестік жүйенің абайтануға кесірі тиген көлеңкелі тұсының болғанын
ескерсек, сол кезде Абайдың төл әдебиетке, қазақтың ақыны мен жырауына,
тіпті бүкіл қазақ халқына қарсы қойылғанын бүгін жоққа шығара алмаймыз.
Ақынның ащы сөзінің астарына үңілмей, Бұхар, Шортанбай, Дулаттарды ақын
сөзімен сілкіп, ескі би мен ескі ақындардың мұрасын керексіз еткеніміз
кешегімен кетті. Жаңаша поэзияға құлаш ұрып, эстетикалық талғам тұрғысынан
өркешті деген өлең иелерін сынаған Абай мен оның өзіне дейінгі әдебиет
арасына сол тұста сына қағылды. Соның салдарынан Абайға дейінгі әдебиет
жоқтың қасы есебінде болып, тіпті қазақтың әдеби тілі Абайдан басталады,-
деген пікірлерге дейін айтылды.
Абайдың алдындағы әдебиет осылайша бір ыңғайлы болғаннан соң,
абайтануға кезекті бір әдеби шабуыл басталды. Әлем әдебиетінде жалпы ағым-
бағыттың аясында қолданылатын мектеп ұғымының бір ғана адамға қатысты
айтылуы кеңестік қазақ әдебиеттануында үлкен дау туғызды. Нәтижесінде,
маңайына ақын, әнші, музыкант, ертегіші сияқты алуан өнерді үйренуге
құлшыныс білдірген жастарды жиып, баулыған ұстаз Абайдың тағлымдық,
тәрбиелік қарекеті тұмшаланып, ақын шәкірттері шетінен кертартпа,
ескішіл деп танылып әдебиеттен аластатылды, көзі тірілері халық жауы
болып қуғындалды.
Көп уақыт қапаста жатқан шәкірттер тәуелсіздіктің алдында ғана
ақталып, шаңырағы шайқалған Абай мектебі енді ғана еңсесін түзей бастады.
М.Әуезовтің: Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында-ақ Абай маңына тұтас бір
әдебиет школасының құрылуы – Абайдың кемеңгерлігін халықтың танығандығының
белгісі [8, 8-б.] ,- деп, сонау 1939 жылы айтқан пікірінің астарына
байыппен қарап, кең түрде зерттеуге енді ғана мүмкіндік алдық.
Абайдың айналасындағы әдебиет өкілдері туралы біраз зерттеулер
жазылды, ақын шәкірттердің мұралары жинақ болып шықты десек, ендігі міндет
- сол еңбектердегі Абайдың әдеби ортасын айқындап алу. Мәселен, Құнанбайды
ақтап алу аз, енді оның Абайға ықпалын, әке мен бала арасындағы рухани
байланыстардың көзін аршу міндеті тұр. Сол сияқты Абайдың алдындағы аға
буын ақындардың байланысы, қарым-қатынасы, жас Абайға көрсеткен өнегесі
турасында толайым пікір айту да – бүгінгі зерттеулердің міндеті. Бұл арада
Абай тәрбиесі өз ауылынан, өңірінен аспаған ба? - деген сауалдың
көлденеңдейтіні заңды. Осы орайда академик С.Қасқабасовтың: Соңғы уақытта
Абайды жеке бір ақынның шәкірті, бір аймақтың ғана ақындық мектебінен нәр
алған деген сөздер де айтылып жүр. Бұл пікірдің теріс екенін айтпасқа
болмайды. Абай бүкіл қазақ фольклорын, өзіне дейінгі ақын-жыраулар
поэзиясын толық меңгерген, қорытқан, сөйтіп қазақ әдебиетін жаңа сапаға
көтерген, сондықтан оны бір ақынға теліп қою жөн емес [9, Б. 61-62] ,-
деген пікірін басшылыққа алғанда ғана Абайдың әдеби ортасын тануда
методологиялық дұрыс бағытты ұстай аламыз.
Абайдан кейін қазақ әдебиетінде оның дәстүрі қалыптасты десек, сол
дәстүр ұғымының аясында ұлан-ғайыр дүние қылаң береді. Абайтанушы ғалым
Ж.Ысмағұловтың сөзімен айтсақ: Абай дәстүрі деген ұғымның сан салалы, өте
күрделі екені мәлім... Өзгені былай қоя тұрып, Абайдың реалистік дәстүрін
ғана ауызға алсақ та, оның әр жағында том-том зерттеу еңбектерінің сұлбасы
көзге елестеп тұрар еді [10, 32-б.]. Абай дәстүрі деген зор арнаның мәнді
саласы - Абай мектебін сөз еткенде, ұстаз бен оның шәкірттері арасындағы
байланысты тек олардың поэзиядағы сабақтастығымен шектеп қою аз. Бұл
мәселеде тұрмыстық қатынастардан бастап, өлең үйрену қағидалары, тақырып
таңдау, өмірге келген шығармаларды әдеби ортада сыннан өткізу сияқты
қарекеттермен жалғасып, одан туындайтын ұжымдық әдеби процесс сияқты
құбылыстардың сырына үңілгенде ғана әдеби мектептің мәні айқындала түспек.
Ақындық мектеп дегенде, ең алдымен, сол мектепті қалыптастырушы Абайдың
рөлін, ұстаздық қарекетін айқындап көрсету шарт. Оның әдебиеттегі жолын
жалғастырушы ақын шәкірттердің әдеби мұрасына үңіле отырып, әр қырынан
танып, олардың Абай дәстүрін жалғастырушы ғана емес, сол дәстүрді өздерінше
дамыта білген даралық сипаттарын саралағанда барып Абай мектебінің қазақ
әдебиетіндегі орны айқындала түспек. Тек қана ақын емес, әнші, музыкант,
ертегіші, дойбышы сияқты сегіз қырлы өнерпаздарды қасына жиған Абайдың
айналасына қазақ мәдениеті мен өнеріне қосқан үлесі тұрғысынан баға
берілген уақытта Абай ортасының анық деңгейі анықталмақ.
1 АБАЙТАНУ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИ ОРТА МӘСЕЛЕСІ
1. Тақырыптың зерттелу аясы
Абайдың әдеби ортасы тақырыбы – абайтану ғылымының негізгі
арналарының бірі, бірі болғанда зерттелу жағынан кенжелеп жатқан
мәселелердің қатарынан. Абайтану мен Абайдың ортасы деген мәселелер тек
бір-бірімен біте қайнасып жатқан дүниелер ғана емес, Абайды тану ең алдымен
осы әдеби ортаның, нақтырақ айтсақ сол ортаны құрайтын әдеби топ Абайдың
ақын шәкірттерінің еншісінде екенін де есте тұтқан жөн. Мәселен, Абайға
өлең арнаған, ол туралы естелік айтқан, Ұстаз-Абайдың өлеңдерін жинап,
халық арасында таратқан, әнге қосып шырқаған оның маңайындағы ізбасар
шәкірттері. Абайдың алғашқы өлеңін баспасөз бетіне өз шәкіртінің
(Көкбайдың) атынан беруі жай кездейсоқ құбылыс емес. Ал, Абай туралы
жазылған Көкбай ақынның, Тұрағұлдың, Кәкітайдың, Әрхам Кәкітайұлының
естеліктері жайында бөлек бір зерттеудің тақырыбы сұранып тұрғандығын айта
кетуіміз керек. Демек, ең алғаш Абай шығармаларын елге таратушы, жинап,
кітап етіп бастырушы, ақын туралы құнды деректер беруші Абайдың
айналасындағы ақындар мен өнерлі жастардың абайтану ғылымының іргетасын
қалауға қосқан үлесі орасан.
Абай ортасы, оның айналасы туралы әңгіменің де бастау бұлағын ақын
жайында айтылған алғашқы пікірлердің астарынан іздеген жөн. Ондай ойдың
тұңғыш із көрсетуі Ә.Бөкейхановтың мақаласында қылаң береді. Автор алғаш
рет ақынның нағашы жұрты – Қантай, Тонтайлар туралы сөз қозғайды. Қазақ
даласы, ондағы қоршаған орта Абайды белгілі би, өз заманының айтулы шешені
етіп шығарғандығын тілге тиек етеді. Мақаласында маңына өнер шашқан Абайдың
шығарған әндерін Әділханың орындауында естіген автор, Әбдірахман,
Мағауиялардың оқып, білім алуына ерекше ықпал жасаған Абайдың ұстаздығы
хақында құнды пікірлер келтірілген [11].
Әлихан Бөкейханов – Шәкәрім мұрасына алғаш баға берушілердің бірі.
Мұның екі себебі бар. Біріншіден, Шәкәрім жинақтары 1911 жылдан бастап
кітап болып жұртшылыққа таныс болса, екіншіден, Шәкәрім - Абайдың туыс
інісі ғана емес, оның ізін басқан шәкірттерінің ішінде білімі тереңі,
ақындығы зоры. 1913 жылы Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі деген
мақаласын жарияласа [12], 1915 жылы Қалқаман-Мамыр (Шәкәрім) деген
мақаласы жарық көрді. Мақалада: Абай барда таласып ақындық қылып, жарыққа
шықпай, көлеңкеде жүре берген [13] Шәкәрім мен Абай арасындағы өлең
үндестігі сөз болады. Аса жақын араласқан Кәкітай Ысқақұлы дүниеден өткенде
де Ә.Бөкейханов Қазақ газетіне көлемді мақала жариялайды: Кәкітайды
жасынан сүйіп, Абай қасына ертіп баулыған. Абай қасында жүріп, школ көрмей
Кәкітай орысша оқу, жазу білген. Абай білетін Европа писательдерімен
Кәкітай да таныс, оқыған еді [14] ,- деген Бөкейханов пікірінің ар жағында
Абайдың әдеби ортасы тақырыбының сұлбасы байқалады.
Абай ортасы, әулеті турасында сонау 1915 жылы ғылыми пікір білдірген
талантты қазақ оқымыстыларының бірі – Сабыржан Ғаббасов Тарих қазақ
жайынан деген мақаласында Құнанбай, Абай, Шәкәрім жайынан сөз қозғап,
оларға аса жоғары баға берді. Марқұм Құнанбай мырза өте ақылды, сабырлы,
хақлық сүюші, ғылым, мағрифатқа құмар, Қарқаралы атырабында бастап хаж
етуші, бек дана бір зат еді. Баласы марқұм Абай Құнанбай мырзаның кім
екенін жұртқа білдірді [15, 65-б.] ,- деп баспасөз бетінде алғаш
Құнанбайға әділ баға берілген мақалада Құнанбай, Абай, Шәкәрімдермен
үзілмей жалғасқан ұлағатты ұрпақтың игі ісі мен ел алдындағы абройы
құрметпен сөз болады.
Абай туралы ғылыми пікірлер ақын дүниеден өткеннен кейін барып
молайды. Себебі, көзі тірісінде атақты болған ақынның дүниеден өткен соң
есімі мәшһүрленіп, өлең-сөзінің қасиеті арта түсті. Қазақ баспасөзі Абай
туралы жазды. Қазақ және орыс тілдерінде бүгігі таңға дейін жарияланған
мақалалардың барлығына шолу жасау мүмкін емес болғандықтан, біз тақырыптың
аясынан шықпай Абайдың әдеби ортасы, оның айналасы деген мәселенің зерттелу
жолын сүзіп, бүгінгі күн талабы тұрғысынан баға беруді мақсат тұттық.
Алғашқылардың бірі болып Абайды жоқтап, мақала жазған ұлтжанды ақын
М.Дулатұлы. 1908 жылы Татар тілінде шығатын Уақыт газетінің 322 санында
және ақынның дүниеден өткеніне 10 жыл толуына орай 1914 жылғы мақалаларында
Абай есімінің, оның мұрасының халыққа танылмай жатуына қынжылыс білдірген
М.Дулатұлының: Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша
жақындармыз. Үнемі бұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге қанар, сол
күндерде Абай құрметі күннен-күнге артылар. Бірінші ақынымыз деп қабырын
халқы жиі-жиі зират етер, халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар.
Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезер, қуанар [3] ,- деген
бір ғасыр бұрын айтқан арман-сөзін, данышпандық ой-пікірін Абай туралы
айтар сөздің алдында дем сайын келтіріп отырсақ артық болмас.
Абай туралы деректерді Ә.Бөкейхановқа табыстаушы Кәкітай Ысқақұлы 1909
жылы Абайдың жинағын шығарып, оған көлемді мақаласын қосты. Әуезов аса
жоғары бағалаған мақала, сөз жоқ, Абайдың өмірбаянын жазуға бірден-бір
негізгі дереккөз (источник) болды. Өйткені, Кәкітай – туысы ғана емес,
Абайдың қасында жүріп, талапты шәкіртіне айналған ең жақын адамдарының
бірі. Абай туралы көрген-білгенін осы мақалаға сыйғызып кетпесе де, бұл
құнды еңбек абайтану ғылымының бастау бұлағы ретінде маңызын жоймақ емес.
Мақалада Құнанбайдың елден асқан ерекшелігіне тоқтала келіп: ...халыққа
ауыл басы молда ұстатып, қадари хал ғылымның жолын көрсетіп, үлгі салған.
Өзге жұрт орыстан баласын жасырып жүргенде, балаларына орысша оқу оқытты
[16, 17-б.] ,- деп Құнанбай Өскенбайұлының қасиетін паш етіп, әкенің Абайға
рухани ықпалы деген мәселенің шетін шығарушы Кәкітай болды. Қалжың сөздің
шеберлері Абайдың нағашылары - Бертіс би тұқымы да Кәкітай назарынан тыс
қалған жоқ. Осындай ортада тәрбиеленген Абайдың өзі қалыптастырған ортасы
турасында былай дейді: Абай жазған өлеңдерінен басқа, әншейін отырғанда,
көбінесе, өзінің қызықты көріп, көңілі рахат болатын сөзін ұғар деген бала-
шағасы уағайры жаңа талап, байыпты жас жігіттер ортасында, өзге ел сөзі,
шаруа сөзі сөйленбей, өзінің білгенін, сезгенін айтып, адамның адамшылығы
қандай мінезбен түзеледі, ғылымды қалай іздеуге керек, өмірді қалай кешірсе
жөн болады, бұрын қандай ғалымдар өткен, олардың айтқан сөздері қандай,
әйтеуір не түрлі насихатпен болсын жастарға ғибрат болып, адамшылығы
түзелер деген сөзді айтып отырушы еді, бұл уақытта бір адам әншейін шаруа
жайынан, ел жайынан сөз сөйлесе бек ренжіп ашуланып қалушы еді. Қанша халық
надан болса да Абайдың насихатын көп тыңдап, қасында болған жігіттер
өзгелерден бір түрлі медреседен оқыған ғылым жолындағы кісі сықылды әр
нәрсенің жөнін біліп, жаман жақсыны көп айырып, надандықтан көп шығып
қалушы еді [16, 22-б.]. Абайдың ақындық айналасы, оның ішінде әдеби
мектебі туралы алғашқы толымды ойдың қайнар көзі деуге болады бұл пікірді.
Абайдың ұстаздық қарекеті туралы автор ойының түйіні – Абайдың алды –
сөздің тура мағынасында өнер-білімнің мектебі де, Абай – сабақ беруші
ұстаз, алдындағы сөз ұғар жас талап – шәкірттері. Сабақты бөтен сөзбен
бөлген адамға ұстаз назары қатты. Кәкітай жазбаларында Абайдың ақындық
өнерге баулу үстіндегі қам-қарекеті айқын көрінеді. Өзінен кейінгі жастарға
өнер-білімді үйретуді Абай ең қызықты өмірім деген екен. Кәкітайдың зор
еңбегі – Абайдың алғашқы жинағын шығаруы. Жинақты Кәкітай жалғыз
шығармаған. Абайдың баласы, әрі шәкірті – Тұрағұл Құнанбаевпен бірге
дайындаған. 1915 жылы қазанамада Ә.Бөкейханов былай дейді: Оригинальные
сочинения Абая и его переводы из Пушкина (Отрывок из Евгения Онегина),
Лермонтова и Крылова собраны его сыном Туракулом и в непродалжительном
времени будут изданы Семипалатинским Подотделом им. Р.Географ. Общества под
редакцией А.Н.Букейханова [11, 27-б.].
Кеңестік заманда Тұрағұл халық жауы ретінде қараланған себепті
жинақтың шығарушысы ретінде тек Кәкітай аталып келді. Анығында 1909 жылғы
жинақты шығарушы Кәкітай мен Тұрағұл. Кітаптың сыртқы мұқабасында: Қазақ
ақыны Ибрагим Құнанбай ұлының өлеңі. Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбай
ұғландары. Спб., Восточная электропечатная Н.Бораганского, 1909,- деп
анық жазылған. Қалай дегенде де, данышпан ақынның мұрасына қатысты басқа да
құнды деректер берумен қатар Абайдың әдеби ортасы, Абай мектебі туралы ең
алғаш ой қозғаған шәкірті, әрі туысы Кәкітай Ысқақұлы деп білгеніміз жөн.
1903 жылдан бастап Абай өлеңдерімен таныс боп, ақынмен кездесуге
ықылас білдіріп, бірақ кеш қалған қазақ зиялыларының көшбасшысы
–А.Байтұрсынұлының 1913 жылы Қазақтың бас ақыны деген бүгінгі абайтану
ғылымында салмақты саналатын көлемді мақаласы Қазақта жарияланды. Абайдың
әдеби ортасы, ақындық мектебі туралы нақты айтылмағанмен, жұрт аузына
қараған Құнанбай мен күлдіргі шеше тұқымы туралы сөзін тұжыра келіп:
Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің бірі болуы шүбәсіз
[17, 24-б.] ,- дейді де Абайды шыңдап, мұндай ақындық биікке көтерген өз
заманы, ортасы деген пікір қорытады. Ақын бойындағы шеберлік, сыншылық,
білімділігін атай келіп: Абайда осы үшеуі де болған. Бұлардың үстіне, Абай
көсем, үлгі шығарып, өнеге жайғыш болған [17, 25-б.] ,- деп Абайдың
кейінгіге берген нәрін ерекше атап көрсетеді. Абайдың өлеңге қояр талабын,
сыншылығын дәлелдеу мақсатында Өлең – сөздің патшасы өлеңін мысалға алып,
дәлелдейді. Тек сол кез үшін ғана емес, А.Байтұрсынұлының мақаласы дәл
бүгінгі күн үшін де Абайды танушыларға жол көрсетер темірқазық іспетті. Бұл
мақала Абай ақындығының құдіретін ұғынып, дана ойларының терең қатпарына
үңіле білген шын сөз танушының қарапайым халыққа ақын сөзін ежіктей
таныстыра алуымен құнды.
Осы арада айта кетуіміз керек Абай сөзінің құдіретін алдымен таныған,
оны жырға қосқан қасында жүрген шәкірттері мен дәстүрін берік ұстанған
ізбасар ақындары. Маңайындағы шәкірттердің Абайды жырлауы бөлек әңгіме, ал
Мағжан ақынның Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес деп басталатын ақын
ағаға арнау сөзі, ілтипат-құрметі жалғыз оның ғана емес күллі Абайдан
кейінгі ақындық әулеттің сөзіндей. Мағжан – тек Абайды алғаш хәкім деп
таныған адам ғана емес, соның әдебиеттегі дәстүрін дамытуда ұстазына аса
жақын келіп, ақындық шеберлігі жағынан тетелесе алған ақын.
Алғашқы жинақ Абайдың атын қазақ даласына кеңінен таныта түсті.
Ақынның дүниеден өткеніне он жыл толуына байланысты сол кездегі көзі ашық
қазақ қыздарының бірі, ірі қоғам қайраткері – Назипа Құлжанова әдеби кеш
өткізді. Абайды тануда, ақын есімін елге таратуда Н.Құлжанова өткізген
кештің маңызы бүгінге де азық, баға жетпес өнеге. Н.Құлжанова ханым
өткізген бір емес екі кештің де Абайға қатысы болуы тосын құбылыс емес.
Алғашқы кеш Империялық орыс географиялық қоғамында 1914 жылдың қаңтарында
өткен. Бұл туралы М.М. деген бүркеншік есіммен Уфадағы Ғалия медресесінің
түлегі, ұстаз, журналист, Қазақша ең жаңа әліппе (1912) оқулығының
авторы, қазақ зиялысы – Мұстақым Малдыбаев Айқап журналында жариялаған
мақаласында кештің мән-маңызына, мазмұнына тоқтала келіп: Бұл кешті
жасауға ат салысқан Нұрғали Құлжанов, балалары Кәкітай һәм Тұрағұл мырзаның
өлеңге, білімге ыңғайы бар деп айтысады. Абай секілді сұңқардың орны бос
қалмас деп үміт етеміз. Қазақ шежіресінің негізін құрған, қазірде өлеңмен
бірнеше кітаптар жазған ақсақал Шәкәрім қажы осы Абайдың інісі болады [18,
68-б.] ,- дейді. Бұл пікірден тек Абай ғана емес, ұлы ақынның соңын ала
оның ізбасарларының да қатар аталуы – Абай мектебі деген тақырыптың
ойсұлбалық көрінісінің сол кезден-ақ қауыз жара бастағанының белгісі.
Екінші кеш приказчиктер клубында 1915 жылы 13-ақпанында болған.
Алғашқы кештен алған әсер бұл кешке нөпір халықты жинаған-ды. Әдеби кеш
туралы сол кездегі Айқап журналы (М.М. Қазақша бастапқы ойын), Қазақ,
Семипалатинский телеграф газеттері (Киргизский вечер) жазды. Осы әдеби
кеште Қазақ әдебиеті жайынан атты мәнді баяндама жасаған Р.Мәрсеков
қазақтың әдебиетіне тоқтала келіп, Шәкәрім қажының Қалқаман-Мамыр
шығармасынан үзінді ұсынады. Сөзінің соңында Абайдың қазақ әдебиетіндегі
оқшау орнына лайықты баға бере отырып: Абай марқұмнан бері қарай қазақ
әдебиетінің үшінші дәуірі басталды... Абайдан бері һәм одан үлгі алған
кейінгі жастарымыздың ыждаһатымен әдебиетіміз түзу жолға түсті [19] ,-
деген пікірінде Абайдың әдебиеттегі дәстүрі мәселесіне қатысты алғашқы
ойдың көрінісі бар.
Н.Құлжанова ұйымдастырған екі кешке зейін қойып отырғанымыздың себебін
аша түссек, бұл кешті ұйымдастырушылардың, дәлірек айтқанда, осында ойын
қоюшылардың басым бөлігі – Абайдың маңайындағы ақын, әнші, күйші
шәкірттері. 1914 жылы өткен кештің бағдарламасына үңілсеңіз әнші Әлмағамбет
пен қобызшы Берікбай бақсының есімі бізге Абай айналасынан таныс.
Әлмағамбет Қапсаләмұлы Абайдың қасында болған шәкірті, әнші, күйші, сол
кеште өзі ел арасына таратқан Абайдың Татьянаның сөзі, Көзімнің қарасы
әндерін орындайды. Берікбай бақсы Сәтиұлы (сол кезде 80 жаста) қобызымен
бақсылық өнер көрсеткен. Берікбай Абаймен замандас, сыйлас адам болған.
Құнанбай құрметтеген Көкше еліндегі Шаһар бақсыға осы Берікбай жиен болады.
Дәулескер Шаһар қасиетті қобызын бәйгеге қосқан деген де аңыз бар ел
арасында. Сол қасиетті қобыз Шаһар бақсының қолынан жиені Берікбайға өтіп,
1914 жылғы кеште ерекше әуенімен жиналған елді баурап алған. Берікбай
бақсыдан баласы Сіләмбек арқылы сол құнды қобыз қазірде Семейдегі Абай
мұражайында сақтаулы. Берікбайдың бақсылық өлең сарынын М.Әуезов 1927 жылғы
Әдебиет тарихы еңбегінде келтіреді:
Ал періңмін-періңмін,
Періленген серіңмін.
Қалың бір әйтек ішінде
Аз ауыл бәкең болсам да
Таңдап бір қонған жеріңмін.
Өзім бір деген кісіге
Өзегімді берермін.
Егескен жауым кез болса,
Ауызы бір қанды бөріңмін.
Кекіліктей жорғалап,
Қара бір қаным сорғалап,
Алладан әмір келгенде
Өстіп бір жүріп өлермін [20, 40-
б.].
Берікбай бақсының қобызға қосып айтқан көп өлең мұрасының бізге жеткен
жұрнағы ғана – бұл.
Бір жылдан кейінгі екінші кеште Абай айналасындағылардан тағы да
Әлмағамбет ән айтып, Абайдың өнер сапарындағы жақын серік-шәкірті әнші,
скрипкашы, композитор Мұқа Әділханұлы күй орындап, Абай дәстүрін ұстанушы
ақын, педагог, драматург – Тайыр Жоматбайұлы ақынның Қыс өлеңін оқиды.
Бұл көріністер Абайды алғаш елге таныстырушылар да, өлеңдерін жинап,
бастырушылар мен оны халыққа насихаттап жеткізушілердің алдыңғы қатарында
Абайдың айналасындағы топ, оның шәкірттері тұрғанын айғақтайды.
Абайдың ақындық дарынын байқаған орыс зерттеушілері де ақын мұрасына
ХХ ғасырдың басынан-ақ үлкен қызығушылық таныта бастайды. Солардың ішінде
ағайынды Белослюдовтардың Абай мұрасына деген қызығушылығы, жанашырлығы
ерекше еді. Белослюдовтың қазақ-татар жазушылары туралы қолжазба
метериалдары [21] деген қолжазба мақала – Абай дәстүрі турасында сөз
қозғаған алғашқы еңбектердің бірі. Бұл туралы абайтанушы-ғалым
М.Мырзахметұлы: Зерттеуші Абай поэзиясының әсері туралы күрделі мәселеге
байланысты абайтану ғылымына кең мағынадағы Абай дәстүрінің тікелей
мұрагерлері болуы деген күрделі мәселені де көтереді... Бұл зерттеу
революцияға дейін Абайдың ақындық дәстүрін дамытушылардың кімдер екеніне,
негізінен, дұрыс бағдар айтуымен де ерекшеленеді [22, 64-б.] ,- деген
жоғары баға береді.
ХХ ғасырдың басында Абай өмірбаянын орыс тілінде жазып, Мәскеуден
шығарған Н.Рамазановтың еңбегін атап өту орынды. Автор Ә.Бөкейханов,
Б.Герасимов, Е.Михаэлис деректерін пайдалана отырып, ақын өмірбаянын өзінше
түзіп шыққан. Абайдың ұстаздығына ден қойған Н.Рамазанов: В последние годы
Кунанбаев охотно выходил в общение с молодежью. Собрав вокруг себя
слушателей, он вел сними беседы на темы: как жить, какие были на свете
великие ученые, чему учили, и.т.д. Обо всем говорил он с жаром и
увлечением. Советы его не осталось без влияния на молодое поколение. Он
назвал время, проведенное с молодежью в беседах, личными моментами своей
жизни [23, 38-б.] ,- деген пікірі әсіресе, орыс оқырмандарын ақын
айналасынан хабардар етті.
Абай туралы пікірлер, оның ішінде ортасы, шәкірттері тақырыбындағы
мәселе төңкерістен кейін кеңірек сөз бола бастады. 1918 жылы Абайдың өмірі
һәм қызметі деген мақалада (мақала авторлары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар
Әуезов) Абай дәстүрі, оның тікелей мұрагерлері турасында былай делінген:
Бұл күнде жұрт Абайдың сөзімен пайдаланып, айтқанын ала қоймағандық –
көптің қараңғы, надандығынан. Бірақ Абайдың соңынан ерген, сөздері әсер
берген кісілер жоқ деуге тағы болмайды [24, 140-б.] ,- деген емеурінінде
Абай мектебі, Абай шәкірттері деп аталатын арналы тақырыптың жылғасы бар.
Кеңестік идеология тұсында Абай туралы жазылған А.Байтұрсынұлының
(1913), М.Дулатұлының (1914) және Мұхтар мен Жүсіпбектің (1918) жоғарыда
аталған мақалалары қырағы сынның талауына да ұшырап жатты. М.Қаратаев Абай
тұсындағы ақындар деген мақаласында: Алашордашыл ұлтшылдардың Абай
мұрасының идеялық бағыты мен көркемдік ерекшеліктерін бұрмалап түсіндіріп,
оны өз мақсаттарына ыңғайламақ болған әрекеттері бұл мәселенің тарихи және
творчестволық тұрғыдан шешім табуына қырсығын көп тигізді [25, 120-б.] ,-
деп айыптады.
Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтің Екеу деген бүркеншік атпен жазған
Абайдан соңғы ақындар [26] деген екінші мақаласы – шын мәнінде Абайдың
дәстүрі, Абай мектебі тақырыбына арналған тырнақалды ғылыми мақала. Қазақ
әдебиетінің даму кезеңдері, қазақ поэзиясының теориялық, түрлік, көркемдік
ерекшеліктерін талдауға ұмтылыс жасалған ғылыми мәнділігімен қоса, Абайдың
өзінен кейінгі ақындарға әсері туралы мәселені де алғаш көтерген еңбек.
Абайдан соңғы ақындар – зерттеушілердің назарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Б.А. Ердембеков
АБАЙДЫҢ ӘДЕБИ ОРТАСЫ
Монография
Өскемен
2012
ББК 83.3 (5 қаз.)
Е 65
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан
мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесімен баспаға ұсынылды
Жауапты редакторы:
Еспенбетов А.С., филология ғылымдарының докторы, профессор
Пікір жазғандар:
Елеукенов Ш.Р., филология ғылымдарының докторы, профессор,
Ісімақова А.С., филология ғылымдарының докторы, профессор
Ердембеков Б.А.
Е 65 Абайдың әдеби ортасы: Монография. − Өскемен: С. Аманжолов атындағы
ШҚМУ баспасы, 2012. − 306 б.
ISBN 9965-598-17-7
Монографияда Абайдың әдеби айналасы, ақынмен тікелей қарым-қатынаста
болған әдеби орта өкілдері, олармен арадағы рухани байланыс көздері
зерттеу нысанына алынып, ақын айналасының абайтану ғылымындағы орны
айқындалды. Аға буын әдебиет өкілдерінің Абайға әсері және ізбасар
шәкірттерді тәрбиелеудегі ақынның рөлі көрсетіліп, Абайдың ақындық
мектебінің қазақ әдебиетіндегі тұғыры анықталды.
Кітап әдебиетші ғалымдарға, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен
студенттеріне және жалпы әдебиет сүйер қауымға арналған.
ББК 83.3 (5 қаз.)
ISBN 9965-598-17-7 © С. Аманжолов атындағы ШҚМУ
© Ердембеков Б.А., 2012
КІРІСПЕ
Әр-бір қаламгерді әдеби ортасынан жеке-дара алып қарау, тану мүмкін
емес. Ақын, немесе жазушы өз ортасында өсіп, шыңдалып қана қоймай, біте
қайнасып, сол қауымның бір бөлшегіне айналады. Рухани дүниесі толысқан
шақтан бастап айналасына ықпалды болған тұлғалар өз әдеби ортасын
қалыптастырады. Демек, белгілі бір әдебиет өкілінің шығармашылық өсуіне
ықпал ететін үрдістер және сол тұлғаның кемеліне келгеннен кейін өз
айналасына, кейінгі буынға әсері деген мәселелер әдеби орта ұғымын
тудырады.
Төл әдебиетіміздің тарихын жаңаша зерделеуге мүмкіндік туған бүгінгі
тәуелсіз көзқарастар тынысы қандай да бір сөз зергерін оның әдеби
ортасымен, айналасымен байланыста қарауға жол ашып отыр. Қазақ әдебиетінің
дара тұлғасы А.Құнанбайұлының әдеби ортасын анықтап, ғылыми айналымға
түсіру – бүгінгі абайтану ғылымының көкейкесті мәселесі.
Абайдың әдеби ортасы дегенде оны ақындық өнерге баулыған, рухани өсу
жолында темірқазық бағдар бола білген ақын-жырауларды, би-шешендерді,
кейіннен нағыз ақындық кемеліне жеткен тұлғаның өнеріне сусындап,
әдебиеттегі дәстүрін жалғастырған ақын шәкірттерін, оның мұрасын халыққа
насихаттаған өнерпаз буынды айтамыз.
Әдеби орта ұғымын мейілінше кең тұрғыда алу да бар. Ол өлшемге салсақ,
ақынға әсер еткен рухани қайнар көздерге ұласатын алғышарттарды есепке
аламыз. Бұл тұрғыда әдеби ортаны абайтанушы ғалымдар атап көрсететін ақынға
әсер еткен шығыс, батыс және қазақтың төл әдебиеті сияқты рухани қайнар
көздерімен байланыста қарауға болады. Осылайша әдеби ортаның құлашын
кеңейтіп, ақын сусындаған әдеби дереккөздерге қатыстылығын ескерсек,
Абайдың кітапханасы деген тақырыптың да әдеби ортамен бөлінбес бірлікте
екенін аңғару қиын емес. Әдеби орта тек өзіне ықпал еткен ілгерідегі
әдебиетпен ғана шектелмейді, енді ақынның өзгеге берген нәрі деген тұста
қазақ әдебиетіндегі үлкен арна – Абайдың әдебиеттегі дәстүрі мәселесін қоса
қамтиды. Шартты түрде осындай кең ауқымды қамтитын Абайдың әдеби ортасын
біз мейілінше нақтылап, тарылтып ақынның айналасы, яғни Абаймен тікелей
қарым-қатынаста, әдеби байланыста болған аға буын, замандас сөз зергерлері
– ақын-жыраулар, би-шешендер және кейінгі ақынның тікелей тәрбиесін көрген
ақын шәкірттерімен шектеп, шеңберлеп қарастыруды мақсат еттік. Әуезовтің
сөзімен айтқанда бергілер және дәл айналасы [1, 19-б.] зерттеу
жұмысымыздың негізгі нысаны болып табылмақ.
Демек, үш қайнар көздің бірі – төл әдебиет пен ақын арасындағы
байланыс Абайдың әдеби ортасының нақты шеңберін белгілеп, ақынның айналасы
(ақындығының айналасы емес, бұл тіркес әдеби ортаны кеңірек алуға
жетелейді), онымен тікелей қарым-қатынаста болған әдебиет өкілдерінің рөлін
айқындайды. Жас өреннің өлеңге алғаш қадам жасаған шағынан бастап, ақындық
жолда рухани толысуына алдымен әсер еткендер – оны қоршаған, қаумалаған
жанындағы сөз майталмандары. Абайдың үзік тұлғасын, арнайы арнасын, қазақы
қалпын (М.Әуезов) жасаған дәл осы ортаның, айналасының бағасын беру –
бүгінгі абайтанудың негізгі міндеттерінің қатарынан.
Дәл осы тұрғыдан алғанда, әдеби орта ұғымы кез-келген әдебиет
өкілінің, оның шығармашылық жолының қалыптасуында айтарлықтай рөл атқаратын
өскен орта, яғни туған өлке деген ұғымдармен де аса жақын келетінін
ескерген жөн. Туған топырақтың қасиеті қаламгер атаулының кіндігін өзінен
бір сәт ажыратпай, оның шығармашылық жолына табиғи бояуын сіңдірер үзілмес
желі боп тартылады. Кіндік қаны тамған туған жер адам болмысының
қалыптасуына өз әсерін тигізері анық болса, рухани дүниеге ұмтылысы ерекше
өнерге жақын жандардың табиғаты сол туған топырақтың құнарына да тәуелді.
Қазақ даласын шалқытқан өнердің сан алуан түрі – ән мен күй, өлең мен жыр
әр аймақтың сипатына қарай өзінше шырқалып, түрліше күмбірлейді. Жер
табиғатының өзгеше өрнегі әр өлкедегі өлең-сөзге де өзіндік мақам-
бояуларын сіңіреді. Шығыстың шертпе күйі батыс қазақтарына аса тән емес,
оларда күйдің төкпе түрі кең жайылған. Жетісу ән мәнері де арқаның
әндерінен бөлекше. Ақындық өнерде дәл мұндай ерекшеліктер анық
байқалмағанмен, әр аймақтың өзіндік ақындық дәстүрі қалыптасып, дамып-
жетілді. Қаратау шайырлары, Сыр сүлейлері немесе арқа ақындарының сал-
серілік дәстүрі тағы басқаларды алсақ, әр аймақтың ақындық сөйлеу тілінде
көзге ұрып тұрған айшықты айырмашылықтар болмады десек те, табиғат-тылсымы
тереңге тығылған әр өлкеге тән ақындық дәстүр сақталған. Осы арады белгілі
бір аймақтың ақындық дәстүрін, ерекшелігін, даралық сипаттарын зерттейтін
әдеби өлкетану мәселесінің қазақ әдебиеттану ғылымында кенжелеп жатқандығын
айта кетуіміз керек. Бұл сала, яғни, Литературное краеведение орыста да,
батыста да әлдеқашан алдыға кеткен. Бүгінгі күннің өзінде де бұл тақырыптың
астарында жершілдік, руға бөлінушілік жоқ па?- деген сияқты қате ұғым-
түсініктің қалыптасуынан болар, сірә, аталмыш сала ұлттық әдебиеттану
ғылымында соншалықты назарға ілінбей келеді. Ал, анығында қазақ жеріндегі
қоғамдық-тарихи дәуірлердің ерекшеліктеріне орай, әсіресе ХХ ғасырдың
басына дейінгі еліміздегі көшпелі мәдениетке тәуелді әдеби ахуалды ескере
отырып, әр аймақтың әдеби дәстүрлерін жеке-дара зерттеп, екінші бір өлкенің
әдеби үрдістерімен салыстыра қарағанда жалпы қазақ әдебиетінің тарихи
жолын, көркемдік сипатының даму ерекшеліктерін толық тани түсуге мүмкіндік
аламыз. Л.Толстойдың шығармашылық өмірбаянында Ясная Полянаға қаншалықты
екпін түсіріліп назар аударылса, қазақ әдебиетіндегі тұлғалар туралы
зерттеулерде Махамбеттің Нарынына, Шоқан дүниеге келген сұлу Сырымбетке де
соншалықты мән берілу керек сияқты. Бөрілінің сұсты табиғаты М.Әуезовтің
әңгімелеріне арқау болса, Өмір мектебінің алғашқы беттерін парақтағанда
С.Мұқановтың туған жеріне саяхат жасайсың. Бірақ, туған жер мен сол өңірде,
аймақта өскен тұлғаның арасын байланыстыра қарау ұлттық әдебиеттану
ғылымында солғын екенін жасырудың реті жоқ.
Абай өмір сүрген дәуірдегі әлі де жазба поэзиясы қалыпты жолға түсе
қоймаған көшпелі елдің әдебиетін сөз еткенде, айшықты мәселенің бірі
ретінде белгілі бір аймақтың әдебиетін, ондағы әдеби ортаның рөлін баса
көрсетсек, ең алдымен ұлттық әдебиетіміздің сол уақыттағы даму жолдарын
айқындауға септігін тигізері анық.
Ақынды қоршаған әдеби орта, оның ішінде тікелей қарым-қатынаста болған
айналасы туралы айтқанда батыс, орыс әдебиеттану ғылымы контактные
отношения деген мәселеге көңіл қойған. Мағынасын қазақшаласақ - бір-біріне
жолығып, түйісіп барып әдеби байланысқа түсу. Ф.Достоевский мен В.Соловьев,
Л.Толстой мен Д.Мамин-Сибиряк сынды жазушылар арасындағы әдеби байланысты
осы тұрғыдан қарастырған еңбектер де бар [2].
Демек, әдеби орта дегенде ақынның туып-өскен ортасы, аймағы деген
мәселені де естен шығармаған жөн. Ақындыққа көтерілу жолында өз ауылының,
өлкесінің әдебиет өкілдерінен құнар жинаса, толысып, кемеліне келген шақта
да алдымен өз айналасына рухани нәрін септі. Сол себепті де Абайдың әдеби
ортасы туралы сөздің бісмилләсі оның айналасынан басталуы заңды.
А.Құнанбайұлы Ертіс бойындағы Семей шаһары мен Шыңғыстау тауының аралығында
ғұмыр кешті. Біз білетін тарихы Майқы билерге баратын қасиетті Шыңғыстың
суын ішіп, топырағын еміп өсті. Ес біліп, ақыл тоқтатқан шаққа дейін өлең-
сөздің, ақындықтың әліппесін Абай өз әулетінен, маңайындағы үлкенді-кішілі
ақындар мен би-шешендерден үйренді. Дәл осы Шыңғыстаудың бауырынан шықпай
отырып, қазақ өлеңін шырқау биікке аспандатса, сол өлең-сөзге алғаш
баулыған әдеби ортаның орны айрықша. Кейіннен ақынның маңайына сөз ұғарлық
өнерлі топ үйірілсе, олар да сол өңірдің жас өрендері-тін. Демек, қазақ
әдебиетінде кеңінен қанат жайған Абай дәстүрінің бұлақ көзі алдымен осы
ақын айналасына шоғырланған ақындардан бастау алады. Ал, Абайдың
әдебиеттегі дәстүрінің қазақ даласында кеңінен сипат алуы ақын дүниеден
өткеннен кейін барып жүзеге асты. Жасыратыны жоқ, көзі тірісінде Абайды
жаңағы өзі өмір сүрген өлкесінен басқа алыстың қазағы танымады. Біздің
жұрт әлі күнге шейін мәдениет басқышының ең төменіне аяқ баса алмай тұр.
Қазақ әдебиетінің атасы хакімінде тарихта аты алтынмен жазыларлық Абай
Шыңғыс тауында 60 жылдық өмірін өткізіп, сол Шыңғыс тауында өлді. Туғанын,
жасағанын, өлгенін өз елі Тобықтыдан басқа қалың қазақтың көп жері білмей
де қалды [3] ,- деп қынжыла жазған М.Дулатовтың сөзі – ащы да болса
шындық. Дәл осы қынжылысты Шәкәрім де білдірген болатын.
Ақынға тікелей әсер еткен, үлгі көрсеткен замандас аға буын ақындар,
би-шешендер мен сол Абайдан үлгі алған ішінде ақыны бар, әншісі мен күйшісі
бар өнерлі жастардан тұратын әдеби қауымды негізге ала отырып, М.Әуезов
Абайдың айналасын, ақындық ортасын ақынның өзі алған нәрі және өзгеге
берген нәрі деп екі салаға жіктейді. Өзі алған нәрі дегенде, сөз иелерінің
ішінде ақындардың орны айрықша. Атап айтқанда, Абай жасынан Бұхар жырау,
Шортанбай жырларына қанып өссе, өзі жүзбе-жүз кездескен Дулат, Сабырбай,
Жанақ, Шөже, Балта, Байкөкше, Қуандық қыз, Бодау жырау, Мұрынбай жырау,
Біржан сал сынды әдебиет өкілдерінің қай-қайсысынан да оның ақындық өсу
жолын бөліп қарауға болмайды. Осы орайда академик С.Қирабаевтың пікіріне
жүгінсек: Абайдың ақындық жолы, ортасы күрделі болғаны белгілі, оның
ақындылығы да сол ортада, өз дәуірінің шындығына орай қалыптасты. Сондықтан
ақынның өзі туып өскен ортаның әдебиеттік үлгілерінен, қазақтың шешендік
өнерінен (атақты би болғанын еске алыңыз!), аты белгілі (өзі атайтын Бұқар,
Дулат, Шортанбай) ақындар өнегесінен тыс тууы мүмкін емес. Қайта Абай
осылардың бәрін жақсы білді, жанына азық етті. Ұлттық рухани байлығын
бойына сіңіре отырып, кейін шығыс, батыс үлгілерін еркін меңгеру арқылы
бүкіл халықтық, жалпы адамзаттық ой-пікір деңгейіне көтерілді. Халықтық
әдебиет сарындарын үлкен европалық үлгідегі ақындық жинақтаушылыққа
(обобщение) ұластырды. Мұның өзі қазақ әдебиетінің Абай арқылы адамзат
мәдениетінің көркемдік биігіне шығуын дәлелдейді [4, 14-б.] - дейді.
Екінші мәселе – ақынның өзгеге берген нәрі турасында. Бұл кеңірек
түсінікті қажет ететін ақындық мектеп, қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүрі
деген ұғымдардың мәнін ашуға жетелейді.
Абайдың ақындық мектебі концепциясын М.Әуезов ұсынды. Әлем әдебиеті
бойынша әдебиеттану ғылымында мектеп термині бар. Нақты әдеби мектептің
анықтамасы болмағанмен, бұл ұғым батыс пен орыс әдебиетінде әдеби ағым,
әдеби үйірме, әдеби топ дегендермен алмастырыла айтыла береді. Әсілі, әдеби
мектеп – бір көзқарастағы, бір бағытта шығармалар жазатын, арман-мұраттары
ортақ қаламгерлердің басын құрайтын ұғым. Көбінің бастаушысы, яғни сол
мектепті құрушы ұстазы болып, қалғаны шәкірт саналады. Бірақ, батыс
әдебиеттануындағы мектеп атаулының қай-қайсысында да ұстаз бен шәкірт
арасындағы байланыс нақты айтылмайды да, әдебиеттегі ағымға қарай ауып
кетеді. Әлем әдебиетіндегі мектептер, үйірмелер, әсіресе батыстың әдеби
салон-клубтарының маңайына ақын шәкірттер жинап, тәрбиелеген Абайдың
қарекетін еске түсіргенімен, екі түрлі қоғамдағы бұл әдеби топтардың табиғи
нышандары қабыса бермейтінін де ескеруіміз керек. Нақты бір бағытты бетке
алып, ортақ көзқараста, тіпті кей тұстарда бір ғана тақырыптың аясынан
шықпай шығармашылық жолға түскен европалық үлгідегі бірлестік-клубтар мен
бастау көзін сонау көшпелі түркі әдебиетінен алатын, әлі де ауызша
әдебиеттің үстемдік алып тұрған қазақ даласында ақындыққа ебі бар өнерлі
жастардың басын қосып, өлеңге баулып, нағыз сыншыл да, шыншыл поэзияның
мектебін құрған Абай айналасын бір қалыпқа салып, ортақ анықтаманың аясында
қарауға тағы болмайды. Батыс әдебиетіндегі мектептің ұстанған принциптері,
ондағы басты белгілер мен өзіндік айшықтарды, сөз жоқ, Абай мектебінің
табиғатына сәйкесе қоймайды. Бұл арада ұлттық әдебиетіміздің өзіндік
ерекшеліктерімен санасқан жөн.
Абайдың ақындық мектебі – оның кейінгі әдебиетке әкелген жаңашыл
дәстүрлері мен сол әдеби үлгі-өрнектерді жалғастырып, дамытушы ізбасар
ақындардың әдебиеттегі орнын айқындайтын, сол арқылы кемеңгердің тағлым
беруші ұстаздық қырын танытатын қазақ әдебиетіндегі ерекше құбылыс. Сонымен
қатар, ақынның күнделікті қасында жүріп, тікелей тәрбиесін алушы, оның
тапсырмасымен алуан тақырыпта шығармалар жазған айналасындағы шәкірттерді
ғана бөліп алып, Абай мектебінің өкілдері деп қарастыру бар. М.Әуезов:
Тегінде әдебиеттік мектеп мағынасы тарихтық басы ашық, даусыз, деректі
көлемде алу да бар. Онда шәкірт деп белгілі ақынның қасында, қатарында
жүріп күнделік байланыс арқылы тақырып, үлгі, ұстаздық, сын-өнеге алып
жүрген ақындар тобын даусыз мектеп деп айтуға болады [5, 118-б.] ,-
деген анықтама берген болатын.
Ал, Абай дәстүрі – біз сөз етіп отырған ақындық мектепті де ішіне
сыйғызып жіберетін кең ұғым. Абай дәстүрі оның қасында жүрген шәкірттерімен
шектелмейді. Қазақ әдебиетіндегі Абайдан кейінгі көрнекті тұлғалардың
барлығы дәстүр жалғастырушылар десек, С.Торайғыров, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин сынды әдебиет
қайраткерлері осы легтің алдыңғы толқыны ғана. Демек, кең мағынада алғанда
дәстүр жалғастырушылардың бәрі дерлік Абайдың ақындық мектебінің өкілдері
болып табылады. Алайда, Абайдың ақындық мектебі деген ұғымды нақтылап, оның
маңайындағы ақын шәкірттерімен байланысын алып қарастырғанда, ақындық
дәстүрден де басқа, ұстаз бен шәкірт арасындағы күнделікті қарым-
қатынастардың нақтылы көріністері бой көрсетеді. Яғни, Абай поэзиясының
кейіегіге әсер-ықпалы деген мәселеден басқа, Абайдың тікелей тәрбиесі,
ұстаздық ұлағаты, тіпті оның өлең жазуға баулу, үйрету қарекеттері
айқындалды.
1950 жылдардағы Абайда мектеп болған ба, жоқ па?- деген даудың
тууына ақындық мектеп мәселесіне қатысты нақты меженің жоқтығы да себеп
болды. Соның салдарынан біреулері Абай мектебін тар мағынада, яғни
айналасындағы ақын шәкірттерімен шектесе, екінші зерттеушілер тобы мектеп
мағынасын кеңейтіп, оның аясына дәстүр жалғастырушылардың барлығын
кіргізді. Абайдың тікелей тәрбиесін көрген маңайындағы ақын шәкірттердің
бәрі дерлік кеңестік идеологияның жаласына ұшырап, әдебиет тарихынан
аластатылғаннан кейін, Абай шәкірттері, Абай мектебі деген ұғымдар дәстүр
жалғастырушылар деген тақырыптың аясына сіңіп кетті.
Негізінен, Абайдың ақындық мектебі мәселесін сөз еткенде Абай мен оның
тікелей тәрбиесінде болған ақын шәкірттер арасындағы байланыс бір бөлек,
кемеңгер ақынның әдебиеттегі дәстүрі, яғни Абай дәстүрін жалғастырушылар
жеке тақырып ретінде қарастырылғанда ғана Абайдың ұстаздық қарекеті мен
жалпы ақындық өнерінің кейінгі әдебиетке әсері деген мәселелерді ажыратуға
мүмкіндік туады. Сол себепті, ғылыми жұмыста ақындық мектеп аясындағы
Абайдың алдын көрген ақын шәкірттер мен ұстаз арасындағы байланысқа баса
назар аударылды. Яғни, әдебиеттегі дәстүр орнықтыруымен қатар, жанына бір
топ ақынды жинап, әдеби жол көрсетіп (тақырып беріп, өлең жаздырып, сол
жазғанын ортаға салып талдап, кемшін жерін түзеп) шын мәнінде осындай іс
жосығын жүзеге асырған Абайдың ұстаздық қарекеті баса көрсетілді.
Ақынның әдеби ортасын өз айналасымен шектеп алғанда ондағы Абайдың
орны деген мәселеге ерекше ден қойылды. Өзіне дейінгіден алып, кейінгіге
ұсынды деген қасаң қағиданы ұстансақ, Абай тек дәстүрді жалғаушы, ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік құндылықтарын тасымалдаушы дәрежесінде ғана қалып
қояды. Ал, Абайдың әдебиеттегі қайраткерлігі одан әлдеқайда биік. Қазақтың
төл әдебиетін классикалық дәрежеге көтеруші ғана емес, кейінгі ізбасар
буынға үлгі ұсынушы, өнер таратушы бола білді. Яки, Абай алдыңғысынан тек
алып қана қойған жоқ, соның маржанын екшеп, арзанын сынға ала шыңдалды,
өсті. Сол толысқан шағында өзінен кейінгі жастарға нағыз ақындық өнердің
қыр-сырын үйретті. Бұл арада Абай өнер үйретуші ғана емес, сол үлгілі
шәкірттердің кей өнеріне тәнті болды. Жақсы сөзіне сүйсініп, оны қабылдады,
басқаға үлгі ретінде насихаттады. Міне, кемел ақынның әдеби айналасы
осылайша қанаттанып, жетіліп үлкен бір әдебиеттің ордасына айналды. Сөз
түзелді, тыңдаушы сен де түзел деп бүкіл бір ұлтқа жаңа меже көрсеткен
ақын, хәкім, ұлы ұстаз деп тануымыз да содан Абайды.
Жеке ақынның әдеби ортасын, тікелей әсер еткен рухани айналасын танып,
біліп болмай, сол тұлға туралы толымды пікір айту мүмкін емес. Абайдың
әдеби ортасы тақырыбы - абайтану ғылымында зерттелу жағынан кенжелеп жатқан
сала. Көп жылғы бодандық құрсауындағы Абай тұлғасы енді ғана өз биігінен
көрініп, жаңа зерттеулерге бой ұсынып абайтануға тың міндеттер артқанына да
аз уақыт болған жоқ. Десек те, Абайды ұлттық таным тұрғысынан бағалап, оның
кемеңгерлігіне толымды баға беру ондаған жылдардың еншісіне сыя қоймайды.
Әсіресе, кеңестік кезеңде өз заманынан, ортасынан, тіпті ұлтынан бөлініп,
жеке-дара қарастырылған Абай есімі қайта, қайыра қарастырар жаңа
пайымдауларға зәру. Академик З.Ахметов айтқандай: Абай творчествосының өз
заманымен, сол кездегі қоғамдық өмірімен байланысын, сол кезде қандай зор
танымдық, тәрбиелік міндет атқарғанын, сөз өнеріне не жаңалық әкелгенін
толық түсінсек, сонда ғана біз оның кейінгі кезеңдерде, қазіргі заманда
қоғамдық ой-сананың, әдебиеттің өркендеуіне қандай ықпал жасап келе
жатқанын толық аңғара аламыз [6, 38-б.].
Кеңестік саясаттың салдарынан абайтану ғылымында еріксіз назардан тыс
қалып, тіпті күшпен басылып, еркін зерттелу мүмкіндігінен айырылған сала –
Абайдың ортасы, дегенде социалистік деп аталатын қоғамда ақынды өз
ортасынан, әдеби айналасынан ажыратып алу мақсатты түрде іске асырылды.
Алдымен Абайдың өзі шынжыр балақ, шұбар төс Құнанбай баласы болғаны үшін
ғана кеңестік әдебиетке жақпады. Бай баласының ақындық құдіретінен мін
таппаған таптық идеология, оның жеке басынан сырғып, айналасын бопсалауға
көшті. Ақынның өмір сүрген ортасы – ескішіл, әкесі – бай-шонжар,
маңайындағы ақын-жыраулар мұрасы социалистік талаптардан ада болған
себепті, Абай мақсатты түрде әдеби ортасынан жырақталып, оқшаулана берді.
Ақынның әдеби мұрасы әдебиеттің таптығы деген қалыпқа ыңғайланып,
кедейшіл, керек десеңіз большевик Абай өз ортасына, айналасына қарсы
қойыла танылды. Абайға ерекше ықпал еткен шығыс әдебиеті туралы аса аз
айтылып, ақынның шығысым батыс боп кетті деген сөзі желеу етіліп, оның
елден асырып дана қылған орыстың зиялылары деген түсінік санамызға
сіңірілді. Орыс зиялылары, оның ішінде Е.Михаэлис, Н.Долгополов сияқты
замандастарының Абайға, оның орыс әдебиетін меңгеруге тигізген қолғабысын
жоққа шығаруға болмайды. Сол сияқты орыс әдебиетінің, оның көрнекті
өкілдерінің де Абайға бергені өте мол. Әйтсе де, Абайға әсер еткен қорды
санамалағанда төл әдебиет, оның ішінде ақынмен тікелей қарым-қатынаста
болып, жанаса әсер еткен ортаның рөлін екінші қатарда ысыра беруге келмес.
Абайдың заманынан асып туған кемелдігі ең алдымен, әкенің қаны, ананың
сүтімен бойға дарыған құт, туған топырақтың қасиетінен. Екінші, тал
бесіктен әженің әлдиімен, атаның әлқиссасымен жадыға жатталған қазақтың
асыл сөзі, домбыраның күйі, қобыздың үнімен жүрекке тұнған төл өнер
қазақта қара сөзге дес бермеген Абайды ақын етіп қалыптастырды. Кезінде
М.Әуезов атап көрсететін Абайдың алған қорының ішіндегі ең молы – осы
қазақтың халық әдебиеті екендігін ескерсек, осы бір сала заманның
қақпақылына түсіп, абайтанудың ең бір осал тартып жатқан тұсы боп қалды.
Академик С.Қирабаевтың абайтану ғылымының алдында тұрған негізгі
міндеттерді атай келіп: Абай өміріне, оның өмір сүрген ортасына,
айналасына байланысты деректерді толықтыра беру, ... Абай мектебі мен оның
ақындық дәстүрі жайлы жаңа еңбектер жасау – алдағы күннің жалғаса беретін
міндеттерінің қатарында жатады. Абай жайлы жаңа ұрпақтың жаңаша сөзі керек
[7, Б. 233-234] ,- деген ғылыми ұсынысы біз көтеріп отырған тақырыптың
көкейкестілігін тап басып тұр.
Кеңестік жүйенің абайтануға кесірі тиген көлеңкелі тұсының болғанын
ескерсек, сол кезде Абайдың төл әдебиетке, қазақтың ақыны мен жырауына,
тіпті бүкіл қазақ халқына қарсы қойылғанын бүгін жоққа шығара алмаймыз.
Ақынның ащы сөзінің астарына үңілмей, Бұхар, Шортанбай, Дулаттарды ақын
сөзімен сілкіп, ескі би мен ескі ақындардың мұрасын керексіз еткеніміз
кешегімен кетті. Жаңаша поэзияға құлаш ұрып, эстетикалық талғам тұрғысынан
өркешті деген өлең иелерін сынаған Абай мен оның өзіне дейінгі әдебиет
арасына сол тұста сына қағылды. Соның салдарынан Абайға дейінгі әдебиет
жоқтың қасы есебінде болып, тіпті қазақтың әдеби тілі Абайдан басталады,-
деген пікірлерге дейін айтылды.
Абайдың алдындағы әдебиет осылайша бір ыңғайлы болғаннан соң,
абайтануға кезекті бір әдеби шабуыл басталды. Әлем әдебиетінде жалпы ағым-
бағыттың аясында қолданылатын мектеп ұғымының бір ғана адамға қатысты
айтылуы кеңестік қазақ әдебиеттануында үлкен дау туғызды. Нәтижесінде,
маңайына ақын, әнші, музыкант, ертегіші сияқты алуан өнерді үйренуге
құлшыныс білдірген жастарды жиып, баулыған ұстаз Абайдың тағлымдық,
тәрбиелік қарекеті тұмшаланып, ақын шәкірттері шетінен кертартпа,
ескішіл деп танылып әдебиеттен аластатылды, көзі тірілері халық жауы
болып қуғындалды.
Көп уақыт қапаста жатқан шәкірттер тәуелсіздіктің алдында ғана
ақталып, шаңырағы шайқалған Абай мектебі енді ғана еңсесін түзей бастады.
М.Әуезовтің: Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында-ақ Абай маңына тұтас бір
әдебиет школасының құрылуы – Абайдың кемеңгерлігін халықтың танығандығының
белгісі [8, 8-б.] ,- деп, сонау 1939 жылы айтқан пікірінің астарына
байыппен қарап, кең түрде зерттеуге енді ғана мүмкіндік алдық.
Абайдың айналасындағы әдебиет өкілдері туралы біраз зерттеулер
жазылды, ақын шәкірттердің мұралары жинақ болып шықты десек, ендігі міндет
- сол еңбектердегі Абайдың әдеби ортасын айқындап алу. Мәселен, Құнанбайды
ақтап алу аз, енді оның Абайға ықпалын, әке мен бала арасындағы рухани
байланыстардың көзін аршу міндеті тұр. Сол сияқты Абайдың алдындағы аға
буын ақындардың байланысы, қарым-қатынасы, жас Абайға көрсеткен өнегесі
турасында толайым пікір айту да – бүгінгі зерттеулердің міндеті. Бұл арада
Абай тәрбиесі өз ауылынан, өңірінен аспаған ба? - деген сауалдың
көлденеңдейтіні заңды. Осы орайда академик С.Қасқабасовтың: Соңғы уақытта
Абайды жеке бір ақынның шәкірті, бір аймақтың ғана ақындық мектебінен нәр
алған деген сөздер де айтылып жүр. Бұл пікірдің теріс екенін айтпасқа
болмайды. Абай бүкіл қазақ фольклорын, өзіне дейінгі ақын-жыраулар
поэзиясын толық меңгерген, қорытқан, сөйтіп қазақ әдебиетін жаңа сапаға
көтерген, сондықтан оны бір ақынға теліп қою жөн емес [9, Б. 61-62] ,-
деген пікірін басшылыққа алғанда ғана Абайдың әдеби ортасын тануда
методологиялық дұрыс бағытты ұстай аламыз.
Абайдан кейін қазақ әдебиетінде оның дәстүрі қалыптасты десек, сол
дәстүр ұғымының аясында ұлан-ғайыр дүние қылаң береді. Абайтанушы ғалым
Ж.Ысмағұловтың сөзімен айтсақ: Абай дәстүрі деген ұғымның сан салалы, өте
күрделі екені мәлім... Өзгені былай қоя тұрып, Абайдың реалистік дәстүрін
ғана ауызға алсақ та, оның әр жағында том-том зерттеу еңбектерінің сұлбасы
көзге елестеп тұрар еді [10, 32-б.]. Абай дәстүрі деген зор арнаның мәнді
саласы - Абай мектебін сөз еткенде, ұстаз бен оның шәкірттері арасындағы
байланысты тек олардың поэзиядағы сабақтастығымен шектеп қою аз. Бұл
мәселеде тұрмыстық қатынастардан бастап, өлең үйрену қағидалары, тақырып
таңдау, өмірге келген шығармаларды әдеби ортада сыннан өткізу сияқты
қарекеттермен жалғасып, одан туындайтын ұжымдық әдеби процесс сияқты
құбылыстардың сырына үңілгенде ғана әдеби мектептің мәні айқындала түспек.
Ақындық мектеп дегенде, ең алдымен, сол мектепті қалыптастырушы Абайдың
рөлін, ұстаздық қарекетін айқындап көрсету шарт. Оның әдебиеттегі жолын
жалғастырушы ақын шәкірттердің әдеби мұрасына үңіле отырып, әр қырынан
танып, олардың Абай дәстүрін жалғастырушы ғана емес, сол дәстүрді өздерінше
дамыта білген даралық сипаттарын саралағанда барып Абай мектебінің қазақ
әдебиетіндегі орны айқындала түспек. Тек қана ақын емес, әнші, музыкант,
ертегіші, дойбышы сияқты сегіз қырлы өнерпаздарды қасына жиған Абайдың
айналасына қазақ мәдениеті мен өнеріне қосқан үлесі тұрғысынан баға
берілген уақытта Абай ортасының анық деңгейі анықталмақ.
1 АБАЙТАНУ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИ ОРТА МӘСЕЛЕСІ
1. Тақырыптың зерттелу аясы
Абайдың әдеби ортасы тақырыбы – абайтану ғылымының негізгі
арналарының бірі, бірі болғанда зерттелу жағынан кенжелеп жатқан
мәселелердің қатарынан. Абайтану мен Абайдың ортасы деген мәселелер тек
бір-бірімен біте қайнасып жатқан дүниелер ғана емес, Абайды тану ең алдымен
осы әдеби ортаның, нақтырақ айтсақ сол ортаны құрайтын әдеби топ Абайдың
ақын шәкірттерінің еншісінде екенін де есте тұтқан жөн. Мәселен, Абайға
өлең арнаған, ол туралы естелік айтқан, Ұстаз-Абайдың өлеңдерін жинап,
халық арасында таратқан, әнге қосып шырқаған оның маңайындағы ізбасар
шәкірттері. Абайдың алғашқы өлеңін баспасөз бетіне өз шәкіртінің
(Көкбайдың) атынан беруі жай кездейсоқ құбылыс емес. Ал, Абай туралы
жазылған Көкбай ақынның, Тұрағұлдың, Кәкітайдың, Әрхам Кәкітайұлының
естеліктері жайында бөлек бір зерттеудің тақырыбы сұранып тұрғандығын айта
кетуіміз керек. Демек, ең алғаш Абай шығармаларын елге таратушы, жинап,
кітап етіп бастырушы, ақын туралы құнды деректер беруші Абайдың
айналасындағы ақындар мен өнерлі жастардың абайтану ғылымының іргетасын
қалауға қосқан үлесі орасан.
Абай ортасы, оның айналасы туралы әңгіменің де бастау бұлағын ақын
жайында айтылған алғашқы пікірлердің астарынан іздеген жөн. Ондай ойдың
тұңғыш із көрсетуі Ә.Бөкейхановтың мақаласында қылаң береді. Автор алғаш
рет ақынның нағашы жұрты – Қантай, Тонтайлар туралы сөз қозғайды. Қазақ
даласы, ондағы қоршаған орта Абайды белгілі би, өз заманының айтулы шешені
етіп шығарғандығын тілге тиек етеді. Мақаласында маңына өнер шашқан Абайдың
шығарған әндерін Әділханың орындауында естіген автор, Әбдірахман,
Мағауиялардың оқып, білім алуына ерекше ықпал жасаған Абайдың ұстаздығы
хақында құнды пікірлер келтірілген [11].
Әлихан Бөкейханов – Шәкәрім мұрасына алғаш баға берушілердің бірі.
Мұның екі себебі бар. Біріншіден, Шәкәрім жинақтары 1911 жылдан бастап
кітап болып жұртшылыққа таныс болса, екіншіден, Шәкәрім - Абайдың туыс
інісі ғана емес, оның ізін басқан шәкірттерінің ішінде білімі тереңі,
ақындығы зоры. 1913 жылы Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі деген
мақаласын жарияласа [12], 1915 жылы Қалқаман-Мамыр (Шәкәрім) деген
мақаласы жарық көрді. Мақалада: Абай барда таласып ақындық қылып, жарыққа
шықпай, көлеңкеде жүре берген [13] Шәкәрім мен Абай арасындағы өлең
үндестігі сөз болады. Аса жақын араласқан Кәкітай Ысқақұлы дүниеден өткенде
де Ә.Бөкейханов Қазақ газетіне көлемді мақала жариялайды: Кәкітайды
жасынан сүйіп, Абай қасына ертіп баулыған. Абай қасында жүріп, школ көрмей
Кәкітай орысша оқу, жазу білген. Абай білетін Европа писательдерімен
Кәкітай да таныс, оқыған еді [14] ,- деген Бөкейханов пікірінің ар жағында
Абайдың әдеби ортасы тақырыбының сұлбасы байқалады.
Абай ортасы, әулеті турасында сонау 1915 жылы ғылыми пікір білдірген
талантты қазақ оқымыстыларының бірі – Сабыржан Ғаббасов Тарих қазақ
жайынан деген мақаласында Құнанбай, Абай, Шәкәрім жайынан сөз қозғап,
оларға аса жоғары баға берді. Марқұм Құнанбай мырза өте ақылды, сабырлы,
хақлық сүюші, ғылым, мағрифатқа құмар, Қарқаралы атырабында бастап хаж
етуші, бек дана бір зат еді. Баласы марқұм Абай Құнанбай мырзаның кім
екенін жұртқа білдірді [15, 65-б.] ,- деп баспасөз бетінде алғаш
Құнанбайға әділ баға берілген мақалада Құнанбай, Абай, Шәкәрімдермен
үзілмей жалғасқан ұлағатты ұрпақтың игі ісі мен ел алдындағы абройы
құрметпен сөз болады.
Абай туралы ғылыми пікірлер ақын дүниеден өткеннен кейін барып
молайды. Себебі, көзі тірісінде атақты болған ақынның дүниеден өткен соң
есімі мәшһүрленіп, өлең-сөзінің қасиеті арта түсті. Қазақ баспасөзі Абай
туралы жазды. Қазақ және орыс тілдерінде бүгігі таңға дейін жарияланған
мақалалардың барлығына шолу жасау мүмкін емес болғандықтан, біз тақырыптың
аясынан шықпай Абайдың әдеби ортасы, оның айналасы деген мәселенің зерттелу
жолын сүзіп, бүгінгі күн талабы тұрғысынан баға беруді мақсат тұттық.
Алғашқылардың бірі болып Абайды жоқтап, мақала жазған ұлтжанды ақын
М.Дулатұлы. 1908 жылы Татар тілінде шығатын Уақыт газетінің 322 санында
және ақынның дүниеден өткеніне 10 жыл толуына орай 1914 жылғы мақалаларында
Абай есімінің, оның мұрасының халыққа танылмай жатуына қынжылыс білдірген
М.Дулатұлының: Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша
жақындармыз. Үнемі бұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге қанар, сол
күндерде Абай құрметі күннен-күнге артылар. Бірінші ақынымыз деп қабырын
халқы жиі-жиі зират етер, халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар.
Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезер, қуанар [3] ,- деген
бір ғасыр бұрын айтқан арман-сөзін, данышпандық ой-пікірін Абай туралы
айтар сөздің алдында дем сайын келтіріп отырсақ артық болмас.
Абай туралы деректерді Ә.Бөкейхановқа табыстаушы Кәкітай Ысқақұлы 1909
жылы Абайдың жинағын шығарып, оған көлемді мақаласын қосты. Әуезов аса
жоғары бағалаған мақала, сөз жоқ, Абайдың өмірбаянын жазуға бірден-бір
негізгі дереккөз (источник) болды. Өйткені, Кәкітай – туысы ғана емес,
Абайдың қасында жүріп, талапты шәкіртіне айналған ең жақын адамдарының
бірі. Абай туралы көрген-білгенін осы мақалаға сыйғызып кетпесе де, бұл
құнды еңбек абайтану ғылымының бастау бұлағы ретінде маңызын жоймақ емес.
Мақалада Құнанбайдың елден асқан ерекшелігіне тоқтала келіп: ...халыққа
ауыл басы молда ұстатып, қадари хал ғылымның жолын көрсетіп, үлгі салған.
Өзге жұрт орыстан баласын жасырып жүргенде, балаларына орысша оқу оқытты
[16, 17-б.] ,- деп Құнанбай Өскенбайұлының қасиетін паш етіп, әкенің Абайға
рухани ықпалы деген мәселенің шетін шығарушы Кәкітай болды. Қалжың сөздің
шеберлері Абайдың нағашылары - Бертіс би тұқымы да Кәкітай назарынан тыс
қалған жоқ. Осындай ортада тәрбиеленген Абайдың өзі қалыптастырған ортасы
турасында былай дейді: Абай жазған өлеңдерінен басқа, әншейін отырғанда,
көбінесе, өзінің қызықты көріп, көңілі рахат болатын сөзін ұғар деген бала-
шағасы уағайры жаңа талап, байыпты жас жігіттер ортасында, өзге ел сөзі,
шаруа сөзі сөйленбей, өзінің білгенін, сезгенін айтып, адамның адамшылығы
қандай мінезбен түзеледі, ғылымды қалай іздеуге керек, өмірді қалай кешірсе
жөн болады, бұрын қандай ғалымдар өткен, олардың айтқан сөздері қандай,
әйтеуір не түрлі насихатпен болсын жастарға ғибрат болып, адамшылығы
түзелер деген сөзді айтып отырушы еді, бұл уақытта бір адам әншейін шаруа
жайынан, ел жайынан сөз сөйлесе бек ренжіп ашуланып қалушы еді. Қанша халық
надан болса да Абайдың насихатын көп тыңдап, қасында болған жігіттер
өзгелерден бір түрлі медреседен оқыған ғылым жолындағы кісі сықылды әр
нәрсенің жөнін біліп, жаман жақсыны көп айырып, надандықтан көп шығып
қалушы еді [16, 22-б.]. Абайдың ақындық айналасы, оның ішінде әдеби
мектебі туралы алғашқы толымды ойдың қайнар көзі деуге болады бұл пікірді.
Абайдың ұстаздық қарекеті туралы автор ойының түйіні – Абайдың алды –
сөздің тура мағынасында өнер-білімнің мектебі де, Абай – сабақ беруші
ұстаз, алдындағы сөз ұғар жас талап – шәкірттері. Сабақты бөтен сөзбен
бөлген адамға ұстаз назары қатты. Кәкітай жазбаларында Абайдың ақындық
өнерге баулу үстіндегі қам-қарекеті айқын көрінеді. Өзінен кейінгі жастарға
өнер-білімді үйретуді Абай ең қызықты өмірім деген екен. Кәкітайдың зор
еңбегі – Абайдың алғашқы жинағын шығаруы. Жинақты Кәкітай жалғыз
шығармаған. Абайдың баласы, әрі шәкірті – Тұрағұл Құнанбаевпен бірге
дайындаған. 1915 жылы қазанамада Ә.Бөкейханов былай дейді: Оригинальные
сочинения Абая и его переводы из Пушкина (Отрывок из Евгения Онегина),
Лермонтова и Крылова собраны его сыном Туракулом и в непродалжительном
времени будут изданы Семипалатинским Подотделом им. Р.Географ. Общества под
редакцией А.Н.Букейханова [11, 27-б.].
Кеңестік заманда Тұрағұл халық жауы ретінде қараланған себепті
жинақтың шығарушысы ретінде тек Кәкітай аталып келді. Анығында 1909 жылғы
жинақты шығарушы Кәкітай мен Тұрағұл. Кітаптың сыртқы мұқабасында: Қазақ
ақыны Ибрагим Құнанбай ұлының өлеңі. Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбай
ұғландары. Спб., Восточная электропечатная Н.Бораганского, 1909,- деп
анық жазылған. Қалай дегенде де, данышпан ақынның мұрасына қатысты басқа да
құнды деректер берумен қатар Абайдың әдеби ортасы, Абай мектебі туралы ең
алғаш ой қозғаған шәкірті, әрі туысы Кәкітай Ысқақұлы деп білгеніміз жөн.
1903 жылдан бастап Абай өлеңдерімен таныс боп, ақынмен кездесуге
ықылас білдіріп, бірақ кеш қалған қазақ зиялыларының көшбасшысы
–А.Байтұрсынұлының 1913 жылы Қазақтың бас ақыны деген бүгінгі абайтану
ғылымында салмақты саналатын көлемді мақаласы Қазақта жарияланды. Абайдың
әдеби ортасы, ақындық мектебі туралы нақты айтылмағанмен, жұрт аузына
қараған Құнанбай мен күлдіргі шеше тұқымы туралы сөзін тұжыра келіп:
Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің бірі болуы шүбәсіз
[17, 24-б.] ,- дейді де Абайды шыңдап, мұндай ақындық биікке көтерген өз
заманы, ортасы деген пікір қорытады. Ақын бойындағы шеберлік, сыншылық,
білімділігін атай келіп: Абайда осы үшеуі де болған. Бұлардың үстіне, Абай
көсем, үлгі шығарып, өнеге жайғыш болған [17, 25-б.] ,- деп Абайдың
кейінгіге берген нәрін ерекше атап көрсетеді. Абайдың өлеңге қояр талабын,
сыншылығын дәлелдеу мақсатында Өлең – сөздің патшасы өлеңін мысалға алып,
дәлелдейді. Тек сол кез үшін ғана емес, А.Байтұрсынұлының мақаласы дәл
бүгінгі күн үшін де Абайды танушыларға жол көрсетер темірқазық іспетті. Бұл
мақала Абай ақындығының құдіретін ұғынып, дана ойларының терең қатпарына
үңіле білген шын сөз танушының қарапайым халыққа ақын сөзін ежіктей
таныстыра алуымен құнды.
Осы арада айта кетуіміз керек Абай сөзінің құдіретін алдымен таныған,
оны жырға қосқан қасында жүрген шәкірттері мен дәстүрін берік ұстанған
ізбасар ақындары. Маңайындағы шәкірттердің Абайды жырлауы бөлек әңгіме, ал
Мағжан ақынның Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес деп басталатын ақын
ағаға арнау сөзі, ілтипат-құрметі жалғыз оның ғана емес күллі Абайдан
кейінгі ақындық әулеттің сөзіндей. Мағжан – тек Абайды алғаш хәкім деп
таныған адам ғана емес, соның әдебиеттегі дәстүрін дамытуда ұстазына аса
жақын келіп, ақындық шеберлігі жағынан тетелесе алған ақын.
Алғашқы жинақ Абайдың атын қазақ даласына кеңінен таныта түсті.
Ақынның дүниеден өткеніне он жыл толуына байланысты сол кездегі көзі ашық
қазақ қыздарының бірі, ірі қоғам қайраткері – Назипа Құлжанова әдеби кеш
өткізді. Абайды тануда, ақын есімін елге таратуда Н.Құлжанова өткізген
кештің маңызы бүгінге де азық, баға жетпес өнеге. Н.Құлжанова ханым
өткізген бір емес екі кештің де Абайға қатысы болуы тосын құбылыс емес.
Алғашқы кеш Империялық орыс географиялық қоғамында 1914 жылдың қаңтарында
өткен. Бұл туралы М.М. деген бүркеншік есіммен Уфадағы Ғалия медресесінің
түлегі, ұстаз, журналист, Қазақша ең жаңа әліппе (1912) оқулығының
авторы, қазақ зиялысы – Мұстақым Малдыбаев Айқап журналында жариялаған
мақаласында кештің мән-маңызына, мазмұнына тоқтала келіп: Бұл кешті
жасауға ат салысқан Нұрғали Құлжанов, балалары Кәкітай һәм Тұрағұл мырзаның
өлеңге, білімге ыңғайы бар деп айтысады. Абай секілді сұңқардың орны бос
қалмас деп үміт етеміз. Қазақ шежіресінің негізін құрған, қазірде өлеңмен
бірнеше кітаптар жазған ақсақал Шәкәрім қажы осы Абайдың інісі болады [18,
68-б.] ,- дейді. Бұл пікірден тек Абай ғана емес, ұлы ақынның соңын ала
оның ізбасарларының да қатар аталуы – Абай мектебі деген тақырыптың
ойсұлбалық көрінісінің сол кезден-ақ қауыз жара бастағанының белгісі.
Екінші кеш приказчиктер клубында 1915 жылы 13-ақпанында болған.
Алғашқы кештен алған әсер бұл кешке нөпір халықты жинаған-ды. Әдеби кеш
туралы сол кездегі Айқап журналы (М.М. Қазақша бастапқы ойын), Қазақ,
Семипалатинский телеграф газеттері (Киргизский вечер) жазды. Осы әдеби
кеште Қазақ әдебиеті жайынан атты мәнді баяндама жасаған Р.Мәрсеков
қазақтың әдебиетіне тоқтала келіп, Шәкәрім қажының Қалқаман-Мамыр
шығармасынан үзінді ұсынады. Сөзінің соңында Абайдың қазақ әдебиетіндегі
оқшау орнына лайықты баға бере отырып: Абай марқұмнан бері қарай қазақ
әдебиетінің үшінші дәуірі басталды... Абайдан бері һәм одан үлгі алған
кейінгі жастарымыздың ыждаһатымен әдебиетіміз түзу жолға түсті [19] ,-
деген пікірінде Абайдың әдебиеттегі дәстүрі мәселесіне қатысты алғашқы
ойдың көрінісі бар.
Н.Құлжанова ұйымдастырған екі кешке зейін қойып отырғанымыздың себебін
аша түссек, бұл кешті ұйымдастырушылардың, дәлірек айтқанда, осында ойын
қоюшылардың басым бөлігі – Абайдың маңайындағы ақын, әнші, күйші
шәкірттері. 1914 жылы өткен кештің бағдарламасына үңілсеңіз әнші Әлмағамбет
пен қобызшы Берікбай бақсының есімі бізге Абай айналасынан таныс.
Әлмағамбет Қапсаләмұлы Абайдың қасында болған шәкірті, әнші, күйші, сол
кеште өзі ел арасына таратқан Абайдың Татьянаның сөзі, Көзімнің қарасы
әндерін орындайды. Берікбай бақсы Сәтиұлы (сол кезде 80 жаста) қобызымен
бақсылық өнер көрсеткен. Берікбай Абаймен замандас, сыйлас адам болған.
Құнанбай құрметтеген Көкше еліндегі Шаһар бақсыға осы Берікбай жиен болады.
Дәулескер Шаһар қасиетті қобызын бәйгеге қосқан деген де аңыз бар ел
арасында. Сол қасиетті қобыз Шаһар бақсының қолынан жиені Берікбайға өтіп,
1914 жылғы кеште ерекше әуенімен жиналған елді баурап алған. Берікбай
бақсыдан баласы Сіләмбек арқылы сол құнды қобыз қазірде Семейдегі Абай
мұражайында сақтаулы. Берікбайдың бақсылық өлең сарынын М.Әуезов 1927 жылғы
Әдебиет тарихы еңбегінде келтіреді:
Ал періңмін-періңмін,
Періленген серіңмін.
Қалың бір әйтек ішінде
Аз ауыл бәкең болсам да
Таңдап бір қонған жеріңмін.
Өзім бір деген кісіге
Өзегімді берермін.
Егескен жауым кез болса,
Ауызы бір қанды бөріңмін.
Кекіліктей жорғалап,
Қара бір қаным сорғалап,
Алладан әмір келгенде
Өстіп бір жүріп өлермін [20, 40-
б.].
Берікбай бақсының қобызға қосып айтқан көп өлең мұрасының бізге жеткен
жұрнағы ғана – бұл.
Бір жылдан кейінгі екінші кеште Абай айналасындағылардан тағы да
Әлмағамбет ән айтып, Абайдың өнер сапарындағы жақын серік-шәкірті әнші,
скрипкашы, композитор Мұқа Әділханұлы күй орындап, Абай дәстүрін ұстанушы
ақын, педагог, драматург – Тайыр Жоматбайұлы ақынның Қыс өлеңін оқиды.
Бұл көріністер Абайды алғаш елге таныстырушылар да, өлеңдерін жинап,
бастырушылар мен оны халыққа насихаттап жеткізушілердің алдыңғы қатарында
Абайдың айналасындағы топ, оның шәкірттері тұрғанын айғақтайды.
Абайдың ақындық дарынын байқаған орыс зерттеушілері де ақын мұрасына
ХХ ғасырдың басынан-ақ үлкен қызығушылық таныта бастайды. Солардың ішінде
ағайынды Белослюдовтардың Абай мұрасына деген қызығушылығы, жанашырлығы
ерекше еді. Белослюдовтың қазақ-татар жазушылары туралы қолжазба
метериалдары [21] деген қолжазба мақала – Абай дәстүрі турасында сөз
қозғаған алғашқы еңбектердің бірі. Бұл туралы абайтанушы-ғалым
М.Мырзахметұлы: Зерттеуші Абай поэзиясының әсері туралы күрделі мәселеге
байланысты абайтану ғылымына кең мағынадағы Абай дәстүрінің тікелей
мұрагерлері болуы деген күрделі мәселені де көтереді... Бұл зерттеу
революцияға дейін Абайдың ақындық дәстүрін дамытушылардың кімдер екеніне,
негізінен, дұрыс бағдар айтуымен де ерекшеленеді [22, 64-б.] ,- деген
жоғары баға береді.
ХХ ғасырдың басында Абай өмірбаянын орыс тілінде жазып, Мәскеуден
шығарған Н.Рамазановтың еңбегін атап өту орынды. Автор Ә.Бөкейханов,
Б.Герасимов, Е.Михаэлис деректерін пайдалана отырып, ақын өмірбаянын өзінше
түзіп шыққан. Абайдың ұстаздығына ден қойған Н.Рамазанов: В последние годы
Кунанбаев охотно выходил в общение с молодежью. Собрав вокруг себя
слушателей, он вел сними беседы на темы: как жить, какие были на свете
великие ученые, чему учили, и.т.д. Обо всем говорил он с жаром и
увлечением. Советы его не осталось без влияния на молодое поколение. Он
назвал время, проведенное с молодежью в беседах, личными моментами своей
жизни [23, 38-б.] ,- деген пікірі әсіресе, орыс оқырмандарын ақын
айналасынан хабардар етті.
Абай туралы пікірлер, оның ішінде ортасы, шәкірттері тақырыбындағы
мәселе төңкерістен кейін кеңірек сөз бола бастады. 1918 жылы Абайдың өмірі
һәм қызметі деген мақалада (мақала авторлары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар
Әуезов) Абай дәстүрі, оның тікелей мұрагерлері турасында былай делінген:
Бұл күнде жұрт Абайдың сөзімен пайдаланып, айтқанын ала қоймағандық –
көптің қараңғы, надандығынан. Бірақ Абайдың соңынан ерген, сөздері әсер
берген кісілер жоқ деуге тағы болмайды [24, 140-б.] ,- деген емеурінінде
Абай мектебі, Абай шәкірттері деп аталатын арналы тақырыптың жылғасы бар.
Кеңестік идеология тұсында Абай туралы жазылған А.Байтұрсынұлының
(1913), М.Дулатұлының (1914) және Мұхтар мен Жүсіпбектің (1918) жоғарыда
аталған мақалалары қырағы сынның талауына да ұшырап жатты. М.Қаратаев Абай
тұсындағы ақындар деген мақаласында: Алашордашыл ұлтшылдардың Абай
мұрасының идеялық бағыты мен көркемдік ерекшеліктерін бұрмалап түсіндіріп,
оны өз мақсаттарына ыңғайламақ болған әрекеттері бұл мәселенің тарихи және
творчестволық тұрғыдан шешім табуына қырсығын көп тигізді [25, 120-б.] ,-
деп айыптады.
Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтің Екеу деген бүркеншік атпен жазған
Абайдан соңғы ақындар [26] деген екінші мақаласы – шын мәнінде Абайдың
дәстүрі, Абай мектебі тақырыбына арналған тырнақалды ғылыми мақала. Қазақ
әдебиетінің даму кезеңдері, қазақ поэзиясының теориялық, түрлік, көркемдік
ерекшеліктерін талдауға ұмтылыс жасалған ғылыми мәнділігімен қоса, Абайдың
өзінен кейінгі ақындарға әсері туралы мәселені де алғаш көтерген еңбек.
Абайдан соңғы ақындар – зерттеушілердің назарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz