Қысқа мерзімді міндеттемелердің есебін және олардың ерекшеліктерін зерттеу
КІРІСПЕ 3
1 МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуі 5
1.2 ХҚЕС.қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен бағалау 8
1.3 Міндеттемелер есебінің нормативтік.құқықтық реттелуі 12
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ 15
2.1 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу 15
2.2 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебі 20
2.3 Салықтар бойынша міндеттемелер есебін ұйымдастыру 23
2.4 Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер есебі 25
2.5 Қысқа мерзімді міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары 28
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 33
1 МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуі 5
1.2 ХҚЕС.қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен бағалау 8
1.3 Міндеттемелер есебінің нормативтік.құқықтық реттелуі 12
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ 15
2.1 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу 15
2.2 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебі 20
2.3 Салықтар бойынша міндеттемелер есебін ұйымдастыру 23
2.4 Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер есебі 25
2.5 Қысқа мерзімді міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары 28
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 33
Зерттеу жұмысының өзектілігі. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты ҚР Президентінің халыққа жолдауында «Жаңа бағыттың экономикалық саясаты – пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне негізделген түгел қамтитын экономикалық прагматизм» делінген. Яғни әр бір қазақстандық осы саясатты ұстана отырып, экономиканың көркеюіне өз үлесін қосуы тиіс. Осыған орай нарықтық экономиканың даму барысында, кәсіпорынды басқаруда бухгалтерлік есебінің рөлі мен қажеттілігі артуда.
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор[ 1,б.75]
Елдің бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы саясатына байланысты. Ұлттық валютада құнсызданған кезде , елдің экспорттық тауарлары шетелдіктер үшін арзан, ал импорттық тауарлар оның резиденті үшін қымбатттау болады. Ұлттық валюта қымбатттаған кезде, керісінше, импорттық тауарлар арзан болады, ал олар жеткізіліп беретін елдің валютасымен бағаланған экспорттық тауарлар қымбаттайды. Бұл ҚР Ұлттық банк алдында екі жаққа да асыра сілтеуге жол берілмейті валюталық бағам саясатын әзірлеу және жүзеге асыру бойынша күрделі міндет қояды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.
Кәсіпорынның есеп саясатындағы мәлiметтердегi кәсiпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерiнiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшiн, сөйтiп ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшiн қолданылады. Кәсiпорынның күрделi экономикалық тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесiнiсiз, сондай – ақ сенiмдi экономикалық ақпаратсыз басқару iс жүзiнде мүмкiн емес.
Бухгалтерлiк есептi халықаралық стандарттардың талабына сай жүргiзу қазiргi кезде ең басты мәселе болып табылады. Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін қолданылады.
Кәсіпорын қаржылық – шаруашылық қызметті жүргізу кезінде қысқа мерзімді міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен есеп айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор[ 1,б.75]
Елдің бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы саясатына байланысты. Ұлттық валютада құнсызданған кезде , елдің экспорттық тауарлары шетелдіктер үшін арзан, ал импорттық тауарлар оның резиденті үшін қымбатттау болады. Ұлттық валюта қымбатттаған кезде, керісінше, импорттық тауарлар арзан болады, ал олар жеткізіліп беретін елдің валютасымен бағаланған экспорттық тауарлар қымбаттайды. Бұл ҚР Ұлттық банк алдында екі жаққа да асыра сілтеуге жол берілмейті валюталық бағам саясатын әзірлеу және жүзеге асыру бойынша күрделі міндет қояды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.
Кәсіпорынның есеп саясатындағы мәлiметтердегi кәсiпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерiнiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшiн, сөйтiп ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшiн қолданылады. Кәсiпорынның күрделi экономикалық тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесiнiсiз, сондай – ақ сенiмдi экономикалық ақпаратсыз басқару iс жүзiнде мүмкiн емес.
Бухгалтерлiк есептi халықаралық стандарттардың талабына сай жүргiзу қазiргi кезде ең басты мәселе болып табылады. Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін қолданылады.
Кәсіпорын қаржылық – шаруашылық қызметті жүргізу кезінде қысқа мерзімді міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен есеп айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
1. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты ҚР Президентінің халыққа жолдауы, 15.12.2012ж.
2. Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: М. К. Жуматов. - Астана 2010. - 158 б.
3. Проскурина В.П. Учетная политика по НСФО №2: практические рекомендации / - 2-е изд., перераб. и доп. - Алматы : LEM, 2010. - 84 с.
4. Яковенко М.Е. Теория бухгалтерского учета : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 303 с. : ил.
5. Сулейманова Е.В. Бухгалтерский финансовый учет : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 189 с.
6. ҚР Азаматтық Кодексі, 07.03.14 ж. № 177-V (ҚР 29.12.2014 ж. өзгерістер мен толықтырулар)
7. «Қаржы есептілігін жасаудың және ұсынудың нысаны мен ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 08.07.2010 ж. №325 бұйрығы
8. Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің «Мемлекеттік мекемелердің есептілігін жасау мен ұсынудың ережесін бекіту туралы» 01.12.2004 ж. №424 бұйрығы
9. Кабылова Н.К.,Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. «Бухгалтер. Основы бухгалтерского учета». Учебник. – Астана: Фолиант 2006. – 316 с.
10. Шакенова К.А. Бухгалтерлік есеп аясында дебиторлық берешекті басқару механизмдері // Жаңа ұрпақ Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының қазіргі мәселелері: VI аймақтық студенттердің ғылыми-практикалық конференциясының материалдары – Қарағанды: Форма-Плюс баспасы, 2011. – 360б.
11. Яковенко М.Е. Теория бухгалтерского учета : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 303 с. : ил.
12. Сулейманова Е.В. Бухгалтерский финансовый учет : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 189 с.
13. «Қоғам және дәуір» : ғылыми – сараптамалық журнал: Экономика, №4 (28) 2010
14. Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп [Текст] : М. К. Жуматов. - Астана 2010. - 158 б.
15. Исакова С.А. Проблемы развития современного бухгалтерского учета. –Тараз: Тараз университеті, 2009.-124с.
16. Еңбек Кодексі Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы N 251 Кодексі, (09.02.2015 өзгертулер мен толықтыруларымен)
17. Салық кодексі Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы N 99-IV Кодексі
2. Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: М. К. Жуматов. - Астана 2010. - 158 б.
3. Проскурина В.П. Учетная политика по НСФО №2: практические рекомендации / - 2-е изд., перераб. и доп. - Алматы : LEM, 2010. - 84 с.
4. Яковенко М.Е. Теория бухгалтерского учета : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 303 с. : ил.
5. Сулейманова Е.В. Бухгалтерский финансовый учет : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 189 с.
6. ҚР Азаматтық Кодексі, 07.03.14 ж. № 177-V (ҚР 29.12.2014 ж. өзгерістер мен толықтырулар)
7. «Қаржы есептілігін жасаудың және ұсынудың нысаны мен ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 08.07.2010 ж. №325 бұйрығы
8. Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің «Мемлекеттік мекемелердің есептілігін жасау мен ұсынудың ережесін бекіту туралы» 01.12.2004 ж. №424 бұйрығы
9. Кабылова Н.К.,Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. «Бухгалтер. Основы бухгалтерского учета». Учебник. – Астана: Фолиант 2006. – 316 с.
10. Шакенова К.А. Бухгалтерлік есеп аясында дебиторлық берешекті басқару механизмдері // Жаңа ұрпақ Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының қазіргі мәселелері: VI аймақтық студенттердің ғылыми-практикалық конференциясының материалдары – Қарағанды: Форма-Плюс баспасы, 2011. – 360б.
11. Яковенко М.Е. Теория бухгалтерского учета : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 303 с. : ил.
12. Сулейманова Е.В. Бухгалтерский финансовый учет : учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности "Бухгалтерский учет, анализ и аудит" / М. : Финансы и статистика : ИНФРА-М, 2011. - 189 с.
13. «Қоғам және дәуір» : ғылыми – сараптамалық журнал: Экономика, №4 (28) 2010
14. Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп [Текст] : М. К. Жуматов. - Астана 2010. - 158 б.
15. Исакова С.А. Проблемы развития современного бухгалтерского учета. –Тараз: Тараз университеті, 2009.-124с.
16. Еңбек Кодексі Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы N 251 Кодексі, (09.02.2015 өзгертулер мен толықтыруларымен)
17. Салық кодексі Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы N 99-IV Кодексі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуі 5
1.2 ХҚЕС-қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен
бағалау 8
1.3 Міндеттемелер есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі 12
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ 15
2.1 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу 15
2.2 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебі 20
2.3 Салықтар бойынша міндеттемелер есебін ұйымдастыру 23
2.4 Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер есебі 25
2.5 Қысқа мерзімді міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары 28
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 33
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан-2050 стратегиясы –
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты ҚР Президентінің халыққа
жолдауында Жаңа бағыттың экономикалық саясаты – пайда алу, инвестициялар
мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне негізделген түгел
қамтитын экономикалық прагматизм делінген. Яғни әр бір қазақстандық осы
саясатты ұстана отырып, экономиканың көркеюіне өз үлесін қосуы тиіс. Осыған
орай нарықтық экономиканың даму барысында, кәсіпорынды басқаруда
бухгалтерлік есебінің рөлі мен қажеттілігі артуда.
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы
зор[ 1,б.75]
Елдің бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы саясатына байланысты.
Ұлттық валютада құнсызданған кезде , елдің экспорттық тауарлары шетелдіктер
үшін арзан, ал импорттық тауарлар оның резиденті үшін қымбатттау болады.
Ұлттық валюта қымбатттаған кезде, керісінше, импорттық тауарлар арзан
болады, ал олар жеткізіліп беретін елдің валютасымен бағаланған экспорттық
тауарлар қымбаттайды. Бұл ҚР Ұлттық банк алдында екі жаққа да асыра
сілтеуге жол берілмейті валюталық бағам саясатын әзірлеу және жүзеге асыру
бойынша күрделі міндет қояды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір
арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша
өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп
аталады.
Кәсіпорынның есеп саясатындағы мәлiметтердегi кәсiпорынның және оның
құрылымдық бөлімшелерiнiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшiн, сөйтiп ел экономикасының даму
заңдылықтарын зерттеу үшiн қолданылады. Кәсiпорынның күрделi экономикалық
тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесiнiсiз, сондай – ақ сенiмдi
экономикалық ақпаратсыз басқару iс жүзiнде мүмкiн емес.
Бухгалтерлiк есептi халықаралық стандарттардың талабына сай жүргiзу
қазiргi кезде ең басты мәселе болып табылады. Бухгалтерлік есеп және есеп
беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъектілердің және олардың
құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық
жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін қолданылады.
Кәсіпорын қаржылық – шаруашылық қызметті жүргізу кезінде қысқа мерзімді
міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен есеп
айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге 12 айдың ішінде өтелуі тиіс кредиторлық
берешектер жатады.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша
берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызметкерлерге
еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Курстық жұмыстың мақсаты - қысқа мерзімді міндеттемелердің есебін және
олардың ерекшеліктерін зерттеу.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешу қажет:
- міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуін қарастыру;
- ХҚЕС-қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен
бағалау;
- міндеттемелер есебінің нормативтік-құқықтық реттелуін зерттеу;
- жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу;
- қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер;
Зерттеу әдістемесі ретінде бухгалтерлік есепке алу қағидаттары мен
экономикалық теория, отандық және шет елдік ғалымдардың жалпы ғылыми
тұжырымдары құрайды.
1 МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуі
Міндеттемелер-бұл ұйымның осы есепті уақытында бар нақты берешегі оны
өтеу үшін қарсы жақтың наразылығын қанағаттандыруда ресурсың жылыстауы
түріндегі экономикалық пайданың кемуіне алып келеді.
Міндеттемелер-өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижелері
болып табылады және қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Міндеттемелер егер ұйымның қалыпты операциялық циклы кезінде
төлеу балансынан кейін 12 ай ішінде жүргізіледі деп болжанса, ағымдағы
мерзімді деп жіктелуі тиіс. Барлық басқа міндеттемелер ұзақ мерзімді деп
жіктеледі. Шаруашылық субьекті есептеушінің қабылданған есеп саясаты мен
қолданылатын нысанына қарай әртүрлі талдамалық есеп-карточкалары,
ведомостар журнал және т.б.регистрін қолдана алады. Жан-жақты ойластырылған
және жақсы қойылған талдамалық есеп тексерушіге кәсіпорын міндеттемелері
үшін ішкі бақылау жүйесі жағдайына дұрыс баға беруге көмектеседі. Ағымдағы
міндеттемелерге банктің қысқа мерзімді қарыздары,шаруашылық субьектінің
кредиторлық берешегі жатады. Банктің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан
аса уақытқа қолданылатын нормативтік құжаттарға сәйкес
беріледі,мысалы,жөнелтілген тауарлардың нақтылы құжат айналымы уақытына
тең,бірақ 30 күннен аспайды. Қысқа мерзімді кредиттерді алу және өтеумен
байланысты есеп шоттық-кредиттік операциялар 3010-3020Қысқа мерзімді
қарыздар және 4010 Ұзақ мерзімді банктік қарыздаршоттарында есепке
алынады
Яғни бұл белгілі бір тұлғаның (борышкердің) басқа бір тұлғаның, яғни
қарызгердің (кредитордың) пайдасына белгілі бір іс-әрекет жасау
міндеттемесі: мәселен мүлікті беруі, жұмыс атқаруы, ақша төлеуі және
басқалар, не болмаса белгілі бір іс-әрекеттен бас тарта тұруы.
Міндеттемелер кәсіпорында жасалынған әр түрлі келісімдердің нәтижесінде
туындайды және алынған тауарлы-материалдық құндылықтар немесе пайдаланылған
қызметтер үшін келешекте жасалынатын төлемдердің заңды негізі болып
табылады.
Міндеттемелер төмендегі үш белгісі бойынша анықталады:
- кәсіпорында міндеттемені туындатушы оқиға орын алуға тиісті;
- міндеттеме тек активті немесе қызметтерді басқа кәсіпорынға аудару
жолымен реттеледі;
- міндеттеме даусыз (анық) болуға тиісті.
Міндеттемелер өтелу мерзіміне байланысты екі түрге бөлінеді:
- Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер есепті кезең (бір жыл) ішінде немесе
белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп күтілетін ағымдағы
міндеттемелер болып табылады.
Оларға мыналар жатады:
- Қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
- Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;
- Кредиторлық борыштар:
-төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
-сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
-салық міндеттемелері;
-төленуге тиісті дивидендтер;
-негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы борыштар;
-акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына борыштары;
-өзге де кредиторлық борыштар;
- Төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
- Алдағы кезең табыстары;
- Күтпеген жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер [2, б.85].
Шаруашылық жүргізуші субьект есеп саясатына сәйкес,әртүрлі аналитакалық
есеп регистрлері-карточкалар,ведомоста р,журналдар және т.б.қолдануына
болады.Нақты қарастырылған аналитикалық есеп кәсіпорынның ағымдағы
міндеттемелерге жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін дұрыс бағалау
тексерушілерге көмектеседі.
Қысқа мерзімді заемдардың алынуы және қайтарылуына байланысты
операциялар 3010 Қысқа мерзімді банктік қарыздар шоттарында жүреді. Бұлар
пассивтік шоттар болып табылады және олардың қалдығы есеп беру кезеңінің
қайтарылмаған қарызын көрсетеді.Субьект несиені алған жағдайда дебеттелетін
шоттар: 1030, 1050, 1060 ал кредиттелетін шоттар 3010-3020. Неиенің
қайтарылу жағдайында аталған 3010-3020 шоттар дебеттеліп, 1030, 1050, 1060
шоттары кредиттеледі. Қысқа мерзімді займдардың аналитикалық есебі
займдарды берген банктердің түрлері бойынша жүргізіледі.
Соңғы кезде шығын және орта бизнестің белсенді өсу беталысы байқалады,
ол ел экономикасына қажеттіикемділік береді және күннен күнге оның дамуының
шешуші себеп шарты болып келеді. Сондықтан шығын бизнеске мемлекет жағынан
ерекше көңіл бөлінеді: оны қолдау бойынша әртүрлі бағдарламалар әзірленіп,
өмірде жүзеге асырылады. Атап айтқанда, қаржы- несие ресурстарымен
қамтамасыз ету бойынша белсенді жұмыс жүргізіледі. Мөлшері бойынша аздаған
несиелердің өзі кісіпорын құрылуы мен дамуы үшін аса маңызды.
Несие алғанда, кәсіпкер өтімділік кепілінің болуы мәселесімен
кездеседі. Несие беруші банкті және және несиелендіру бағдарламасын
таңдаған кезде мердігер ең алдымен қаржыландыру мерзімімен мақсатына
байланысты өз бизнесіне қаржыландырудың аса қолайлы түрін анықтап алуы
тиіс.
Салықтар, жиындар, пошлиналар және басқа да міндетті төлемдер болып
бюджетке төлеушілердің құжаттарын табылады.
Салықтар, жиындар, пошлиналарды және басқа да міндетті төлемдердің
төлеушілері заңды және жеке тұлғалар.
Салықтар мен жиындарды және басқа да бюджетке төленетін төлеушілерді
есептеу тәртібі ҚР-ның Салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті
төлемдер заңымен белгіленген.
Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерінің жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізгі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана
азаматтарды белгiлi бiр көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi.
Қазақстан Республикасында салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың
Конституциялық мiндеттемелерiнiң қатарына жатады.
Салықтың субъектісі немесе салық төлеуші – заң арқылы салық төлеу
міндеті артылған адам. Бірақ салықтың ауыртпалығы бағалар механизмі арқылы
басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін. Сондықтан арнайы салық төлем қызметін
атқарушы - салықты ақиқат төлейтін тұлға, белгіленеді.
Салықтың объектісі - салық есептелетін табыс немесе мүлік (жалақы,
пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер т.б.).
Бюджеттің кірістер бөлімін толықтыратын негізгі салықтардың бірі-
корпоративтік табыс салығы. Бұл салықтың төлеушілері болып заңды тұлғалар
табылады, мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктер
кооперативтер, коммерциялық емес ұйымдар.
Корпоративтік табыс салығы заңды тұлғалармен олардың тапқан табыстың
салық салынатын үлесінен бюджетке төленеді. Салық салынатын табыс болып
есепті кезеңнің табыс сомасынан Салық заңдылығына сәйкесті табылған сома
есептеледі
Жоғарыда айтылғаннан басқа да салықтар түрлері бар; оларға:
1) Қосылған құн салығы
2) Жеке табыс салығы
3) Әлеуметтік салық
4) Жер салығы
5) Мүлікке салынатын салық және т.б.
Жеткізушілер мен мердігерлердің төлем қарым- қатынасы қорларды
жеткізуге, жұмыстар мен қызметтер көрсетуге құрылған келісім шартпен
реттеледі. Келісім шартта төлем нысаны екі жақтың еркін келісімі бойынша
анықталады.
Жеткізушілер мен мердігерлермен қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарының
есебіне 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шоты
қолданады. Бұл шоттың кредиті бойынша келіп түскен тауарлы материалдық
қорлар, орындалған қызметтер үшін акцептелген шоттарға сәйкесті
жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы кәсіпорынның міндеттемелері
көрсетіледі. Ал осы шоттың дебеті бойынша осы міндеттемелердің өтелуі
көрсетіледі.
Есеп беру кезеңінің соңына қалып тұрған кредиттік соңғы қалдық
жабдықтаушылар мен мердігерлер алдындағы төленбеген қарызды білдіреді.
1.2 ХҚЕС-қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен
бағалау
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында
меншікті капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған (тартылған) капиталдарды
да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер
деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін
қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің
алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегң үшін, сондай - ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндетемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай
саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі сөзсіз.
Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
міндеттемелер деп аталынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышкер) нақты әрекетпен басқа тұлғаның
(кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту)
ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеме өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражаттар) ағынына әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық
ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Міндеттемелерді реттеу
мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару;
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек ол операциялық
кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ
мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша
берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызыметкерлерге
еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу [3,
б.35].
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық – техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық
ұйымдармен келісім шартқа отырады.
Өнім жеткізушілермен есеп айырысу есебі арнайы нысандағы журналда,
машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот – фактурасы немесе төлем талап
тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша
есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Келіп түскен шот – фактураларды алдымен Келіп түскен жүктер есеп
журналына тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс
құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаға босалқы қорлардың немесе
түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған
деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журнал бойынша сондай –
ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға
жабдықтау бөлімінің тауарлы – көлікті ілеспесі (накладнойы), кіріс
ордерлері, материалды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын
қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. Ескерту
бағасына шоттың төленуі, акцептен бас тарту немесе ішінара акцептелген
сомасы немесе басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек
акцептелген шот – фактурасы ғана жазылады.
Есеп журналы бойынша тіркеу номерін көрсете отырып, түскен жүктердің
акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға
жазылады, ал ол үшін кезең бойынша жүреді.
Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот – фактура және басқа да есеп
айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу
нөмірі мен төлем тапсырмаларының нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот –
фактурадағы акцептің сомасы жазылады.
Екінші кезеңде журналда қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс
құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы – көліктік құжаттары, материалдар
қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың
номерлері келіп түскен құнділіқтардың есептік немесе келісім шартта
көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы материалдық
құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде
төлем талап – тапсырмаларына сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.
Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем тапсырмаларындағы
материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау
кезіндегі жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың
жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталады. Осы кезде келісім – шарт бойынша
талап сомасы 1% мөлшерінде өтеледі.
Сондай – ақ журналда жұмыстар мен қызметтер берушілермен есеп
айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны
немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот – фактура мәліметтері журналға
жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.
Үшінші кезеңде журналда шот – фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем
туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша
үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Айдың аяғында журналдың
жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады
[4, б.108].
Жабдықтаушыламен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында
талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы негізінен
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар
туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау
үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу мерзімі
келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан;
фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде
көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлем мерзімі өткен вексельдер бойынша,
жолдағы материалдар.
Қаржылық есеп берудің негізгі элементінің бірі-шаруашылық субьектіде
қолданылатын міндеттемелер ретінде арнайы бақылау мен аудитте жиі
кездесетін жағдайларды қарастырамыз.Бақылау-талдау қызметінің басқа
аймақтары мен аспектілерінде қолданылатын арнайы бақылау мен аудитке
келсек,ол осы кітаптың кейінгі бөлімдерінде қарастырылатын жекелеген
нәтижелерді,жаңа іздестіру зерттеулерін талап етеді.
Қазақстандық және халықаралық стандарттарға сәйкес, дебиторлық берешек
тек өзімен байланысты кіріспен бірге танылады. Бұл кезде дебиторлық берешек
бастапқы құны бойынша бағаланады, дебиторлық берешек сомасы күмәнді
талаптар сомасына, ақша жеңілдіктеріне,сату жеңілдіктерінің сомасына және
қайтарылған тауарлар сомасына шегеріледі. Нәтижесінде дебиторлық борыштың
таза құны анықталады.
Дебиторлық берешек есебі бухгалтерлік есеп жұмыс жоспарының Қысқа
мерзімді активтер атты бірінші бөлімінің 1200-ші бөлімшесінде және Ұзақ
мерзімді активтер атты екінші бөлімінде есептелінеді: Тауарлар мен
қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен бір жылдық есеп
айырысу есебі 1210- Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі. Көрсетілген шоттың дебетінде
клиенттің айдың басы мен айдың соңындағы қарыз сомасы және жыл ішінде
алынатын сома,кредитінде сатып алушыдан келіп түскен сома.
Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу
мерзімі бар міндеттемені білдіреді.Кейде бағалау міндеттемелері термині
амортизация, активтердің құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар
контексінде пайдаланылады. Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес
активтердің баланстық құнын түзету болып табылады, сондықтан да осы бөлімде
қаралмайды.
Бастапқы тану. Субъект бағалау міндеттемелерін:
1) субъектіде өткен оқиғаның нәтижесінде әрекет ететін міндеттеме
болғанда; және
2) міндеттемені жабу үшін экономикалық пайданы беру талап етілуі мүмкін
болса; және
3) міндеттеме сомасы сенімді түрде бағалануы мүмкін болғанда ғана
тануға тиіс.
Сирек жағдайда әрекет ететін міндеттеменің бар-жоғы түсініксіз болады.
Мұндай жағдайда, егер есепті күні барлық бар куәліктерді ескере отырып,
әрекет ететін міндеттеме бар болса, өткен оқиға әрекет ететін міндеттеменің
туындауына алып келуші болып саналады.
Субъект бағалау міндеттемесін баланстағы міндеттеме ретінде тануға,
егер:
1) ол қорлардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың бір бөлігі болып
табылмаса, немесе
2) негізгі құралдардың өзіндік құнында танылмаса, сондай-ақ шығысты
пайданың немесе залалдың құрамында бағалау міндеттемесінің мөлшеріне тең
сомаға тануға тиіс.
Бастапқы өлшеу.Субъект есепті күнге міндеттемені жабу үшін қажетті
соманы ең үздік есептік бағалау негізінде бағалау міндеттемелерін өлшейді.
1) Өлшенетін бағалау міндеттемелері баптардың ірі жиынтығын қамтитын
жерде есептік бағалау тиісті ықтималдықтарды ескере отырып, ықтимал
нәтижелердің барлық салмақтап көру жолымен жүргізіледі.
2) Бағалау міндеттемесі жалғыз міндеттеме бойынша туындағанда, жеке,
неғұрлым ықтимал нәтиже міндеттеменің ең үздік есептік бағалауы болуы
мүмкін. Алайда осындай жағдайдың өзінде субъект басқа да ықтимал
нәтижелерді қарастырады. Басқа ықтимал нәтижелер негізінен неғұрлым ықтимал
нәтижеден жоғары немесе төмен болса, онда ең үздік есептік бағалау неғұрлым
жоғары немесе неғұрлым төмен шамада болады.
Ақшаның уақытша құнының әсері елеулі болған кезде бағалау
міндеттемелерінің сомасы соманың келтірілген құнын білдіруге тиіс, ол,
күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу үшін талап етіледі. Дисконттау
ставкасы ақшаның уақытша құнының ағымдағы нарықтық бағалауын көрсететін
салыққа дейінгі ставка болуға тиіс.
Міндеттеменің өзіне тән тәуекелдер дисконттау ставкасында не
міндеттемені жабу үшін қажетті сомада, бірақ осы көрсеткіштің екеуінде де
емес, көрсетілуге тиіс.
Бағалау міндеттемелерін жабу үшін қажетті шығындардың бір бөлігін
немесе барлығын басқа тарап өтейді деп күтілетін кезде міндеттемені жапқан
субъектінің өтемақы алуы шартымен субъект өтемді жеке актив ретінде таниды.
Алуға жататын өтемақы баланста актив ретінде ұсынылуға тиіс және әрекет
ететін бағалау міндеттемесінің орнына қарсы есептелмейді.
Пайда мен залал туралы есептерде субъект тиісті бағалау міндеттемесіне
жататын шығыстардың орнына басқа тараптан алынған өтемді есептей алады.
Субъект бағалау резервтерін өлшеу кезінде активтердің күтілетін істен
шығуынан түсетін басқа да кірістерді алып тастауға тиіс [7, б.24].
Кейіннен өлшеу. Субъект шығындардың тек олар бастапқыда танылған
бағалау міндеттемелерінің орнына ғана есептен шығарады.
Субъект әрбір есепті күнге бағалау міндеттемелерін қайта қарауға және
қаралып отырған есепті күнгі жағдай бойынша ағымдағы міндеттемені жабу үшін
қажетті соманың ең үздік есептік бағалауын көрсету үшін оларды түзетуді
жүргізген жөн. Бұрын танылған соманы кез келген түзету бағалау
міндеттемелері бастапқы қорлардың немесе негізгі құралдардың өзіндік құнына
енгізілетін шығындардың бір бөлігі ретінде танылған жағдайларды қоспағанда,
пайданың немесе залалдың құрамында танылуға тиіс.
Егер бағалау міндеттемелері ол, күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу
үшін талап етілетін келтірілген соманың құны негізінде өлшенетін болса,
онда дисконттауды реверсиялау қарыздар бойынша шығындар ретінде көрсетілуге
тиіс.
1.3 Міндеттемелер есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі
Міндеттемелердің тууы, олардың түсінігі және орындалуы Азаматтық
кодекстің 3-бөлімі Міндеттмелік құқық бөлімімен реттеліп отырады.
Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң)
пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi
бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi,
ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Мiндеттемеде оның әр тарабы - несие берушi немесе борышқор ретiнде бiр
мезгiлде бiрнеше адам қатыса алады. Мұндай реттерде осы Кодексте
белгiленген ережелерге сәйкес үлестi, ынтымақты немесе жәрдем берушiлiк
мiндеттеме пайда болады . Борышқор жағынан мiндеттемеге қатысушы адамдардың
бiрiне несие берушi қойған талаптардың жарамсыз болуы, сол сияқты мұндай
адамға қойылатын талап бойынша талап қою мерзiмiнiң өтiп кетуi несие
берушiнiң өзге де осындай адамдарға қоятын талаптарына өздiгiнен әсер
етпейдi. Егер мiндеттемеге сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың
пайдасына мiндет алса, бұл оның пайдасына жасауға мiндеттi басқа тараптың
борышқоры және сонымен бiрге оған талап қоюға құқығы бар оның несие
берушiсi болып есептеледi.
Егер мiндеттеме орындалатын жер заңдарда немесе оның шарттарында
белгiленбесе немесе мiндеттеме мәнiнен немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi
әдеттегi құқықтардан көрiнбесе, ол:
1) мiндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлiктi беру - мүлiк орналасқан
жерде;
2) мiндеттеме бойынша тауарды немесе өзге де мүлiктi тасымалдауды
пайдалана отырып беру - мүлiктi несие берушiге жеткiзу үшiн оны бiрiншi
тасымалдаушыға тапсыратын жерде;
3) егер бұл жер мiндеттеме пайда болған кезде несие берушiге белгiлi
болса, кәсiпкердiң басқа мiндеттемелерi бойынша тауар немесе өзге де
мүлiктi беру - мүлiк дайындалған немесе сақталатын жерде;
4) ақшалай мiндеттеме бойынша - несие берушiнiң мiндеттеме пайда болған
кездегi тұрғылықты жерiнде, ал егер несие берушi заңды тұлға болса -
мiндеттеме пайда болған кезде оның болған жерiнде; егер несие берушi
мiндеттеменiң орындалу кезiнде тұрғылықты жерiн немесе тұрған жерiн
өзгертiп, бұл туралы борышқорға хабарласа - орындалатын жердiң өзгертiлуiне
байланысты барлық шығындарды соның есебiне жатқыза отырып, оның жаңа
тұрғылықты жерiнде немесе тұрған жерiнде;
5) басқа да барлық мiндеттемелер бойынша - борышқордың тұрғылықты
жерiнде, ал егер борышқор заңды тұлға болса - оның орналасқан жерiнде
орындалуға тиiс [6].
Бухгалтерлік есепте міндеттеме терминін Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы Заңы былай тұжырымдайды: Мiндеттеме - дара кәсiпкердiң немесе
ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған мiндетi, оны реттеу
экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады
[7,б.68].
В.Л.Назарова өзінің Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтердік
есебі оқулығында міндеттмені былайша түсіндіреді: Міндеттеме - бұл бір
тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын
көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордьң нақты эрекетіне
мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар,
әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартынау (бас тарту), ал кредит беруші
борьшқорынан өз міндетін орьндауын талап етуге құкылы [8,б.37].
Міндеттеме - өткен кезең окиғасыынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражат) ағымына әкеп соғады.
Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны
ретінде өлшенеді.
Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау: қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру; міндеттемені капиталға
аудару.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен, салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу
және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң
органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ
2.1 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
Кәсіпорын өз қызметінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету үшін
өзінің материалдық-базасын жасайды,яғни өндіріске қажет қорларын құрайды.
Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеументтік даму жоспарларына
сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ету үшін
өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісім-шартқа
отырады.
Кәсіпорында тауарларды қабылдау ілеспелі тауар құжаттарының
негізінде, тауарларды саны мен сапасын мұқият тексеруден кейін іске
асырылады. Егер де тауарды қабылдауда нақты түскен тауарлардың көрсетілген
ілеспелі хаттан саны мен сапасына қатысты келіспеушіліктер болса, онда
келесі құжат толтырылады:
-коммерциялық акт, егер келіспеушілік теміржол станциясынан тауар
қабылданғанда болғаны анықталса (кемежай);
-саны мен сапасында анықталған келіспеушілікке жасалатын акті, егер
келіспеушілік тауар сауда кәсіпорынан қабылданғанда болғаны анықталса;
Ілеспелі құжатсыз қабылданған тауарлар комиссиямен қабылданып, қабылдау
актісімен рәсімделеді. Әкімшіліктің шешімі бойынша бұл тауарларға ақша
төленіп, сауда кәсіпорнында қабылданып немесе кейіннен жеткізушіге қайтару
мақсатымен жауапты сақтауға тапсырылуы мүмкін [9, б.241].
Тауар және бос ыдыс Тауарлар 1330 шотының 1300 Қорлар тармақшасында
нақты өзіндік құны бойынша есепке алынады. Осы шоттқа жұмыс есеп шоттар
жоспарында сауда ұйымы келесі субшоттар ашуы мүмкін:
-1331 Көтерме сауда орындарындағы тауарлар;
- 1332 Бөлшек сауда орындарындағы тауарлар;
-1333 Тауар толтырылған ыдыс және бос ыдыстар;
- 1334 Тауарларды сатып алу шығындары.
Көп жағдайда тауарлар ыдыста келеді. Ыдысты қабылдау ілеспелі тауар
құжаттарының негізінде іске асырылады, мұнда бөлек ыдыстың атауы, саны,
бағасы және құны көрсетіледі.
Ыдысты есепке алу сонымен қатар Тауарлар шотында жүргізіледі, мұнда
қажеттілік туындаған жағдайда, Тауар толтырылған ыдыс және бос ыдыс
субшотын ашуға болады.
Қабылданған тауар және бос ыдысты есепке алу бойынша негізгі
бухгалтерлік жазулар 2- кестесінде келтірілген.
Кесте 2 - Қабылданған тауар және ыдысты есепке алу
№ Операциялар атауы құжат Шоттар
корреспонденция
сы
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
Жеткізушіден түскен тауар
және ыдысты қабылдау
а сатып алу бағасы бойынша Ілеспелі құжат: 1330 3310
тауар-көліктік жүк
құжат, шот
ә қосымша құн салығы Шот-фактура 1420 3310
2 Төлем ақысымен алынған
тауарларды қабылдау
а кассадан қол ақшаға Шығыс кассалық ордері, 1330 1010
шот, сатып алу актілері
ә есеп берілетін сомадан -- 1330 1250
б қабылданған тауарларға ҚҚСшот-фактура 1420 1010,
1250
3 Жеткізушіге төлемақы Тауарлардың саны мен 1280 3310
жүргізілгеннен кейін сапасына анықталған
тауарлардың саны мен сапасынакеліспеушілік актісі,
қатысты жетіспеушілік наразылық талаптық
анықталған жағдайдағы, немесехаты
арифметикалық қателіктер
нақтылығындағы наразылық
білдіру
4 Қабылдауда табиғи шығын Жүк құжат, 1330 3310
шегінде анықталған тауардың тауар-көліктік жүк
жетіспеушілігі құжат, шот
5 Қабылдауда экспедитордың
кінәсінан туындаған тауардың
жетіспеушілігі
а сатып алу бағасы бойынша Тауарлардың саны мен 1250 3310
сапасында анықталған
келіспеушілік актісі
әЖетіспейтін тауарлардың Дәл сондай 1250 3520,
нарықтық және сатып алу 420
бағалары арасындағы
айырмашылықтар
6 Жауапты сақтауға қабылданған Ілеспелі хатсыз түскен 002 -
тауарлар тауарлардың ілеспелі
хаты, қабылдау актісі
Кәсіпорынның кредиторлық берешектері есебі заңнамаға сәйке жүзеге
асырылады. Қаржылық-шаруашылық қызметтерін жүргізу үшін мекемеге тауарлы-
материалдық қорларды және техникалық құралдарды жеткізетін немесе әртүрлі
қызметтер көрсететін мекемелер мен кәсіпорындар оның жабдықтаушылары және
мердігерлері болып табылады[10].
Кәсіпорынның шаруашылықтарын үзіліссіз жүргізу үшін тауарлы-материалдық
қорларды жеткізуге және қызметтер көрсетуге жабдықтаушылармен және
мердігерлермен келісім-шарт жасалынған, онда өздерінің арасында есеп
айырысу тәртібі қарастырылған.
Ұйым келіп түскен материалдарға жабдықтаушылардан есеп айырысу және
ілеспе құжаттар алады. Құжат айналымы негізінде мыналарды атқару қажет:
- келіп түскен жүктердің есебін жүргізу журналында құжаттарды тіркеу;
- құжаттардың мәліметтерін материалдардың ассортименті, бағасы және
саны бойынша, тиеу тәсілі мен мерзімі және келіп түсірудің басқа
жағдайларын келісім-шартқа сәйкестігін тексеру;
- есеп айырысу құжаттарындағы ақпараттың дұрыстығын тексеру;
- есеп айырысу құжаттарын толық немесе бөлектеп акцептеу (төлеу) немесе
себеппен акцептеуден (төлеуден) бас тарту;
- келісі-шарт шартының бұзылуы жағдайында жауапкершіліктің нақты
көлемін анықтау;
- өз уақытында құжаттарды келесі өңдеу үшін ұйымның бөлімшелеріне
тапсыру.
Алынған қорлар бойынша есеп айырысу үшін келесі құжаттар пайдаланылады:
- тауарлық-көліктік құжаттары;
- шот-фактура;
- банктің есеп айырысу – төлем құжаттары;
- кіріс және шығыс ордерлер және т.б.
Сурет 1. Қорлардың келуі кезіңдегі рәсімделетін құжаттардың
сызбанұсқасы
Кәсіпорын мен жабдықтаушылар арасындағы есеп айырысу, негізінде, банк
мекемелері арқылы қолма-қол ақшасыз төлеушінің есепшотына алушының
есепшотына ақша қаражаттарын аудару түрінде жүргізіледі.
Сонымен бірге кәсіпорында есеп беруші тұлғаоар арқылы жабдықтаушылар
мен мердігерлермен қолма-қол есеп айырысу формасы қолданылады. Сондай-ақ
Бағдарлама Интернет-банкинг төлем төлеудің электронды құралдары
пайдаланылады.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп Қазақстандық бухгалтерлік есепке
бейімделген қажет етілетін барлық бланктер мен формалары бар 1C
фирмасының бағдарламасы жүйесімен жүргізіледі.
2006 және 2007 жылдары серіктестікте 1С:Предприятие 7,7 баламасы
қолданды. 2008 жылдан бастап 1С:Предприятие орыс және қазақ тілінде
бірдей 8,0 баламасына көшті.
Алынған тауарлы-материалдық қорлар және пайдаланылған көліктік,
коммуналдық және байланыс қызметтер үшін жабдықтаушылармен мен
мердігерлермен есеп айырысуды есепке алу үшін төлеу мерзімдеріне қарай бір
жылға дейінгі мерзім болса, 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа
мерзімді берешек шоты, ал бір жылдан асатын төлеу мерзімі болса, 4110
Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешек шоты арналған.
Алынған тауарлы-материалдық қорлар және пайдаланылған қызметтер үшін
есеп айырысулармен байланысты барлық операциялар аталған шоттарда ұсынылған
есеп айырысу құжаттарын төлеу бір уақытта немесе алдын-ала жүргізілгені
қарамастан көрсетіледі.
Тауарлы-материалдық қорлар түскенде тауарлық ілеспе құжаттарының (шот-
фактуралар, тауарлық-көліктік құжаттары және т.б.) негізінде қабылдап
алынған құндылықтардың түрлеріне байланысты бухгалтерлік есеп шоттарында
келесі жазулар жүргізіледі.
Дт 1310 Шикізат және материалдар
Дт 1320 Дайын өнім
Дт 1330 Тауарлар
Дт 1350 Өзге қорлар
Дт 1420 Қосылған құн салығы
Кт 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
Кт 4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешек.
Тауарлы-материалдық қорларды жеткізгені үшін көлік мекемесі есеп
айырысу шотын ұсынғанда келесі бухгалтерлік тізбе беріледі:
Дт 1320 Дайын өнім
Дт 1330 Тауарлар
Дт 1350 Өзге қорлар немесе
Дт 7110 Өнімдерді сату мен қызметтер көрсету бойынша шығыстар
Кт 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
Кт 4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешек.
Кәсіпорынның қоймасына келіп түскен қорларды қабылдау кезінде олардың
ілеспе құжаттарындағы санына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуі 5
1.2 ХҚЕС-қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен
бағалау 8
1.3 Міндеттемелер есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі 12
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ 15
2.1 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу 15
2.2 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебі 20
2.3 Салықтар бойынша міндеттемелер есебін ұйымдастыру 23
2.4 Қысқа мерзімді кредиторлық берешектер есебі 25
2.5 Қысқа мерзімді міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары 28
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 33
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан-2050 стратегиясы –
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты ҚР Президентінің халыққа
жолдауында Жаңа бағыттың экономикалық саясаты – пайда алу, инвестициялар
мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне негізделген түгел
қамтитын экономикалық прагматизм делінген. Яғни әр бір қазақстандық осы
саясатты ұстана отырып, экономиканың көркеюіне өз үлесін қосуы тиіс. Осыған
орай нарықтық экономиканың даму барысында, кәсіпорынды басқаруда
бухгалтерлік есебінің рөлі мен қажеттілігі артуда.
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы
зор[ 1,б.75]
Елдің бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы саясатына байланысты.
Ұлттық валютада құнсызданған кезде , елдің экспорттық тауарлары шетелдіктер
үшін арзан, ал импорттық тауарлар оның резиденті үшін қымбатттау болады.
Ұлттық валюта қымбатттаған кезде, керісінше, импорттық тауарлар арзан
болады, ал олар жеткізіліп беретін елдің валютасымен бағаланған экспорттық
тауарлар қымбаттайды. Бұл ҚР Ұлттық банк алдында екі жаққа да асыра
сілтеуге жол берілмейті валюталық бағам саясатын әзірлеу және жүзеге асыру
бойынша күрделі міндет қояды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір
арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша
өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп
аталады.
Кәсіпорынның есеп саясатындағы мәлiметтердегi кәсiпорынның және оның
құрылымдық бөлімшелерiнiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшiн, сөйтiп ел экономикасының даму
заңдылықтарын зерттеу үшiн қолданылады. Кәсiпорынның күрделi экономикалық
тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесiнiсiз, сондай – ақ сенiмдi
экономикалық ақпаратсыз басқару iс жүзiнде мүмкiн емес.
Бухгалтерлiк есептi халықаралық стандарттардың талабына сай жүргiзу
қазiргi кезде ең басты мәселе болып табылады. Бухгалтерлік есеп және есеп
беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъектілердің және олардың
құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық
жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін қолданылады.
Кәсіпорын қаржылық – шаруашылық қызметті жүргізу кезінде қысқа мерзімді
міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен есеп
айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге 12 айдың ішінде өтелуі тиіс кредиторлық
берешектер жатады.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша
берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызметкерлерге
еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Курстық жұмыстың мақсаты - қысқа мерзімді міндеттемелердің есебін және
олардың ерекшеліктерін зерттеу.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешу қажет:
- міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуін қарастыру;
- ХҚЕС-қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен
бағалау;
- міндеттемелер есебінің нормативтік-құқықтық реттелуін зерттеу;
- жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу;
- қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер;
Зерттеу әдістемесі ретінде бухгалтерлік есепке алу қағидаттары мен
экономикалық теория, отандық және шет елдік ғалымдардың жалпы ғылыми
тұжырымдары құрайды.
1 МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Міндеттемелер түсінігі, мазмұны мен жіктелуі
Міндеттемелер-бұл ұйымның осы есепті уақытында бар нақты берешегі оны
өтеу үшін қарсы жақтың наразылығын қанағаттандыруда ресурсың жылыстауы
түріндегі экономикалық пайданың кемуіне алып келеді.
Міндеттемелер-өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижелері
болып табылады және қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Міндеттемелер егер ұйымның қалыпты операциялық циклы кезінде
төлеу балансынан кейін 12 ай ішінде жүргізіледі деп болжанса, ағымдағы
мерзімді деп жіктелуі тиіс. Барлық басқа міндеттемелер ұзақ мерзімді деп
жіктеледі. Шаруашылық субьекті есептеушінің қабылданған есеп саясаты мен
қолданылатын нысанына қарай әртүрлі талдамалық есеп-карточкалары,
ведомостар журнал және т.б.регистрін қолдана алады. Жан-жақты ойластырылған
және жақсы қойылған талдамалық есеп тексерушіге кәсіпорын міндеттемелері
үшін ішкі бақылау жүйесі жағдайына дұрыс баға беруге көмектеседі. Ағымдағы
міндеттемелерге банктің қысқа мерзімді қарыздары,шаруашылық субьектінің
кредиторлық берешегі жатады. Банктің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан
аса уақытқа қолданылатын нормативтік құжаттарға сәйкес
беріледі,мысалы,жөнелтілген тауарлардың нақтылы құжат айналымы уақытына
тең,бірақ 30 күннен аспайды. Қысқа мерзімді кредиттерді алу және өтеумен
байланысты есеп шоттық-кредиттік операциялар 3010-3020Қысқа мерзімді
қарыздар және 4010 Ұзақ мерзімді банктік қарыздаршоттарында есепке
алынады
Яғни бұл белгілі бір тұлғаның (борышкердің) басқа бір тұлғаның, яғни
қарызгердің (кредитордың) пайдасына белгілі бір іс-әрекет жасау
міндеттемесі: мәселен мүлікті беруі, жұмыс атқаруы, ақша төлеуі және
басқалар, не болмаса белгілі бір іс-әрекеттен бас тарта тұруы.
Міндеттемелер кәсіпорында жасалынған әр түрлі келісімдердің нәтижесінде
туындайды және алынған тауарлы-материалдық құндылықтар немесе пайдаланылған
қызметтер үшін келешекте жасалынатын төлемдердің заңды негізі болып
табылады.
Міндеттемелер төмендегі үш белгісі бойынша анықталады:
- кәсіпорында міндеттемені туындатушы оқиға орын алуға тиісті;
- міндеттеме тек активті немесе қызметтерді басқа кәсіпорынға аудару
жолымен реттеледі;
- міндеттеме даусыз (анық) болуға тиісті.
Міндеттемелер өтелу мерзіміне байланысты екі түрге бөлінеді:
- Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер есепті кезең (бір жыл) ішінде немесе
белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп күтілетін ағымдағы
міндеттемелер болып табылады.
Оларға мыналар жатады:
- Қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
- Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;
- Кредиторлық борыштар:
-төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
-сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
-салық міндеттемелері;
-төленуге тиісті дивидендтер;
-негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы борыштар;
-акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына борыштары;
-өзге де кредиторлық борыштар;
- Төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
- Алдағы кезең табыстары;
- Күтпеген жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер [2, б.85].
Шаруашылық жүргізуші субьект есеп саясатына сәйкес,әртүрлі аналитакалық
есеп регистрлері-карточкалар,ведомоста р,журналдар және т.б.қолдануына
болады.Нақты қарастырылған аналитикалық есеп кәсіпорынның ағымдағы
міндеттемелерге жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін дұрыс бағалау
тексерушілерге көмектеседі.
Қысқа мерзімді заемдардың алынуы және қайтарылуына байланысты
операциялар 3010 Қысқа мерзімді банктік қарыздар шоттарында жүреді. Бұлар
пассивтік шоттар болып табылады және олардың қалдығы есеп беру кезеңінің
қайтарылмаған қарызын көрсетеді.Субьект несиені алған жағдайда дебеттелетін
шоттар: 1030, 1050, 1060 ал кредиттелетін шоттар 3010-3020. Неиенің
қайтарылу жағдайында аталған 3010-3020 шоттар дебеттеліп, 1030, 1050, 1060
шоттары кредиттеледі. Қысқа мерзімді займдардың аналитикалық есебі
займдарды берген банктердің түрлері бойынша жүргізіледі.
Соңғы кезде шығын және орта бизнестің белсенді өсу беталысы байқалады,
ол ел экономикасына қажеттіикемділік береді және күннен күнге оның дамуының
шешуші себеп шарты болып келеді. Сондықтан шығын бизнеске мемлекет жағынан
ерекше көңіл бөлінеді: оны қолдау бойынша әртүрлі бағдарламалар әзірленіп,
өмірде жүзеге асырылады. Атап айтқанда, қаржы- несие ресурстарымен
қамтамасыз ету бойынша белсенді жұмыс жүргізіледі. Мөлшері бойынша аздаған
несиелердің өзі кісіпорын құрылуы мен дамуы үшін аса маңызды.
Несие алғанда, кәсіпкер өтімділік кепілінің болуы мәселесімен
кездеседі. Несие беруші банкті және және несиелендіру бағдарламасын
таңдаған кезде мердігер ең алдымен қаржыландыру мерзімімен мақсатына
байланысты өз бизнесіне қаржыландырудың аса қолайлы түрін анықтап алуы
тиіс.
Салықтар, жиындар, пошлиналар және басқа да міндетті төлемдер болып
бюджетке төлеушілердің құжаттарын табылады.
Салықтар, жиындар, пошлиналарды және басқа да міндетті төлемдердің
төлеушілері заңды және жеке тұлғалар.
Салықтар мен жиындарды және басқа да бюджетке төленетін төлеушілерді
есептеу тәртібі ҚР-ның Салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті
төлемдер заңымен белгіленген.
Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерінің жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізгі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана
азаматтарды белгiлi бiр көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi.
Қазақстан Республикасында салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың
Конституциялық мiндеттемелерiнiң қатарына жатады.
Салықтың субъектісі немесе салық төлеуші – заң арқылы салық төлеу
міндеті артылған адам. Бірақ салықтың ауыртпалығы бағалар механизмі арқылы
басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін. Сондықтан арнайы салық төлем қызметін
атқарушы - салықты ақиқат төлейтін тұлға, белгіленеді.
Салықтың объектісі - салық есептелетін табыс немесе мүлік (жалақы,
пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер т.б.).
Бюджеттің кірістер бөлімін толықтыратын негізгі салықтардың бірі-
корпоративтік табыс салығы. Бұл салықтың төлеушілері болып заңды тұлғалар
табылады, мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктер
кооперативтер, коммерциялық емес ұйымдар.
Корпоративтік табыс салығы заңды тұлғалармен олардың тапқан табыстың
салық салынатын үлесінен бюджетке төленеді. Салық салынатын табыс болып
есепті кезеңнің табыс сомасынан Салық заңдылығына сәйкесті табылған сома
есептеледі
Жоғарыда айтылғаннан басқа да салықтар түрлері бар; оларға:
1) Қосылған құн салығы
2) Жеке табыс салығы
3) Әлеуметтік салық
4) Жер салығы
5) Мүлікке салынатын салық және т.б.
Жеткізушілер мен мердігерлердің төлем қарым- қатынасы қорларды
жеткізуге, жұмыстар мен қызметтер көрсетуге құрылған келісім шартпен
реттеледі. Келісім шартта төлем нысаны екі жақтың еркін келісімі бойынша
анықталады.
Жеткізушілер мен мердігерлермен қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарының
есебіне 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шоты
қолданады. Бұл шоттың кредиті бойынша келіп түскен тауарлы материалдық
қорлар, орындалған қызметтер үшін акцептелген шоттарға сәйкесті
жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы кәсіпорынның міндеттемелері
көрсетіледі. Ал осы шоттың дебеті бойынша осы міндеттемелердің өтелуі
көрсетіледі.
Есеп беру кезеңінің соңына қалып тұрған кредиттік соңғы қалдық
жабдықтаушылар мен мердігерлер алдындағы төленбеген қарызды білдіреді.
1.2 ХҚЕС-қа сәйкес қысқа мерзімді міндеттемелерді тану критерийлары мен
бағалау
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында
меншікті капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған (тартылған) капиталдарды
да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер
деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін
қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің
алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегң үшін, сондай - ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндетемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай
саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі сөзсіз.
Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
міндеттемелер деп аталынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышкер) нақты әрекетпен басқа тұлғаның
(кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту)
ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеме өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражаттар) ағынына әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық
ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Міндеттемелерді реттеу
мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару;
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек ол операциялық
кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ
мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша
берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызыметкерлерге
еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу [3,
б.35].
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық – техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық
ұйымдармен келісім шартқа отырады.
Өнім жеткізушілермен есеп айырысу есебі арнайы нысандағы журналда,
машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот – фактурасы немесе төлем талап
тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша
есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Келіп түскен шот – фактураларды алдымен Келіп түскен жүктер есеп
журналына тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс
құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаға босалқы қорлардың немесе
түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған
деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журнал бойынша сондай –
ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға
жабдықтау бөлімінің тауарлы – көлікті ілеспесі (накладнойы), кіріс
ордерлері, материалды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын
қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. Ескерту
бағасына шоттың төленуі, акцептен бас тарту немесе ішінара акцептелген
сомасы немесе басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек
акцептелген шот – фактурасы ғана жазылады.
Есеп журналы бойынша тіркеу номерін көрсете отырып, түскен жүктердің
акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға
жазылады, ал ол үшін кезең бойынша жүреді.
Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот – фактура және басқа да есеп
айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу
нөмірі мен төлем тапсырмаларының нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот –
фактурадағы акцептің сомасы жазылады.
Екінші кезеңде журналда қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс
құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы – көліктік құжаттары, материалдар
қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың
номерлері келіп түскен құнділіқтардың есептік немесе келісім шартта
көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы материалдық
құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде
төлем талап – тапсырмаларына сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.
Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем тапсырмаларындағы
материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау
кезіндегі жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың
жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталады. Осы кезде келісім – шарт бойынша
талап сомасы 1% мөлшерінде өтеледі.
Сондай – ақ журналда жұмыстар мен қызметтер берушілермен есеп
айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны
немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот – фактура мәліметтері журналға
жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.
Үшінші кезеңде журналда шот – фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем
туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша
үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Айдың аяғында журналдың
жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады
[4, б.108].
Жабдықтаушыламен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында
талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы негізінен
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар
туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау
үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу мерзімі
келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан;
фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде
көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлем мерзімі өткен вексельдер бойынша,
жолдағы материалдар.
Қаржылық есеп берудің негізгі элементінің бірі-шаруашылық субьектіде
қолданылатын міндеттемелер ретінде арнайы бақылау мен аудитте жиі
кездесетін жағдайларды қарастырамыз.Бақылау-талдау қызметінің басқа
аймақтары мен аспектілерінде қолданылатын арнайы бақылау мен аудитке
келсек,ол осы кітаптың кейінгі бөлімдерінде қарастырылатын жекелеген
нәтижелерді,жаңа іздестіру зерттеулерін талап етеді.
Қазақстандық және халықаралық стандарттарға сәйкес, дебиторлық берешек
тек өзімен байланысты кіріспен бірге танылады. Бұл кезде дебиторлық берешек
бастапқы құны бойынша бағаланады, дебиторлық берешек сомасы күмәнді
талаптар сомасына, ақша жеңілдіктеріне,сату жеңілдіктерінің сомасына және
қайтарылған тауарлар сомасына шегеріледі. Нәтижесінде дебиторлық борыштың
таза құны анықталады.
Дебиторлық берешек есебі бухгалтерлік есеп жұмыс жоспарының Қысқа
мерзімді активтер атты бірінші бөлімінің 1200-ші бөлімшесінде және Ұзақ
мерзімді активтер атты екінші бөлімінде есептелінеді: Тауарлар мен
қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен бір жылдық есеп
айырысу есебі 1210- Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі. Көрсетілген шоттың дебетінде
клиенттің айдың басы мен айдың соңындағы қарыз сомасы және жыл ішінде
алынатын сома,кредитінде сатып алушыдан келіп түскен сома.
Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу
мерзімі бар міндеттемені білдіреді.Кейде бағалау міндеттемелері термині
амортизация, активтердің құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар
контексінде пайдаланылады. Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес
активтердің баланстық құнын түзету болып табылады, сондықтан да осы бөлімде
қаралмайды.
Бастапқы тану. Субъект бағалау міндеттемелерін:
1) субъектіде өткен оқиғаның нәтижесінде әрекет ететін міндеттеме
болғанда; және
2) міндеттемені жабу үшін экономикалық пайданы беру талап етілуі мүмкін
болса; және
3) міндеттеме сомасы сенімді түрде бағалануы мүмкін болғанда ғана
тануға тиіс.
Сирек жағдайда әрекет ететін міндеттеменің бар-жоғы түсініксіз болады.
Мұндай жағдайда, егер есепті күні барлық бар куәліктерді ескере отырып,
әрекет ететін міндеттеме бар болса, өткен оқиға әрекет ететін міндеттеменің
туындауына алып келуші болып саналады.
Субъект бағалау міндеттемесін баланстағы міндеттеме ретінде тануға,
егер:
1) ол қорлардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың бір бөлігі болып
табылмаса, немесе
2) негізгі құралдардың өзіндік құнында танылмаса, сондай-ақ шығысты
пайданың немесе залалдың құрамында бағалау міндеттемесінің мөлшеріне тең
сомаға тануға тиіс.
Бастапқы өлшеу.Субъект есепті күнге міндеттемені жабу үшін қажетті
соманы ең үздік есептік бағалау негізінде бағалау міндеттемелерін өлшейді.
1) Өлшенетін бағалау міндеттемелері баптардың ірі жиынтығын қамтитын
жерде есептік бағалау тиісті ықтималдықтарды ескере отырып, ықтимал
нәтижелердің барлық салмақтап көру жолымен жүргізіледі.
2) Бағалау міндеттемесі жалғыз міндеттеме бойынша туындағанда, жеке,
неғұрлым ықтимал нәтиже міндеттеменің ең үздік есептік бағалауы болуы
мүмкін. Алайда осындай жағдайдың өзінде субъект басқа да ықтимал
нәтижелерді қарастырады. Басқа ықтимал нәтижелер негізінен неғұрлым ықтимал
нәтижеден жоғары немесе төмен болса, онда ең үздік есептік бағалау неғұрлым
жоғары немесе неғұрлым төмен шамада болады.
Ақшаның уақытша құнының әсері елеулі болған кезде бағалау
міндеттемелерінің сомасы соманың келтірілген құнын білдіруге тиіс, ол,
күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу үшін талап етіледі. Дисконттау
ставкасы ақшаның уақытша құнының ағымдағы нарықтық бағалауын көрсететін
салыққа дейінгі ставка болуға тиіс.
Міндеттеменің өзіне тән тәуекелдер дисконттау ставкасында не
міндеттемені жабу үшін қажетті сомада, бірақ осы көрсеткіштің екеуінде де
емес, көрсетілуге тиіс.
Бағалау міндеттемелерін жабу үшін қажетті шығындардың бір бөлігін
немесе барлығын басқа тарап өтейді деп күтілетін кезде міндеттемені жапқан
субъектінің өтемақы алуы шартымен субъект өтемді жеке актив ретінде таниды.
Алуға жататын өтемақы баланста актив ретінде ұсынылуға тиіс және әрекет
ететін бағалау міндеттемесінің орнына қарсы есептелмейді.
Пайда мен залал туралы есептерде субъект тиісті бағалау міндеттемесіне
жататын шығыстардың орнына басқа тараптан алынған өтемді есептей алады.
Субъект бағалау резервтерін өлшеу кезінде активтердің күтілетін істен
шығуынан түсетін басқа да кірістерді алып тастауға тиіс [7, б.24].
Кейіннен өлшеу. Субъект шығындардың тек олар бастапқыда танылған
бағалау міндеттемелерінің орнына ғана есептен шығарады.
Субъект әрбір есепті күнге бағалау міндеттемелерін қайта қарауға және
қаралып отырған есепті күнгі жағдай бойынша ағымдағы міндеттемені жабу үшін
қажетті соманың ең үздік есептік бағалауын көрсету үшін оларды түзетуді
жүргізген жөн. Бұрын танылған соманы кез келген түзету бағалау
міндеттемелері бастапқы қорлардың немесе негізгі құралдардың өзіндік құнына
енгізілетін шығындардың бір бөлігі ретінде танылған жағдайларды қоспағанда,
пайданың немесе залалдың құрамында танылуға тиіс.
Егер бағалау міндеттемелері ол, күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу
үшін талап етілетін келтірілген соманың құны негізінде өлшенетін болса,
онда дисконттауды реверсиялау қарыздар бойынша шығындар ретінде көрсетілуге
тиіс.
1.3 Міндеттемелер есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі
Міндеттемелердің тууы, олардың түсінігі және орындалуы Азаматтық
кодекстің 3-бөлімі Міндеттмелік құқық бөлімімен реттеліп отырады.
Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң)
пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi
бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi,
ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Мiндеттемеде оның әр тарабы - несие берушi немесе борышқор ретiнде бiр
мезгiлде бiрнеше адам қатыса алады. Мұндай реттерде осы Кодексте
белгiленген ережелерге сәйкес үлестi, ынтымақты немесе жәрдем берушiлiк
мiндеттеме пайда болады . Борышқор жағынан мiндеттемеге қатысушы адамдардың
бiрiне несие берушi қойған талаптардың жарамсыз болуы, сол сияқты мұндай
адамға қойылатын талап бойынша талап қою мерзiмiнiң өтiп кетуi несие
берушiнiң өзге де осындай адамдарға қоятын талаптарына өздiгiнен әсер
етпейдi. Егер мiндеттемеге сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың
пайдасына мiндет алса, бұл оның пайдасына жасауға мiндеттi басқа тараптың
борышқоры және сонымен бiрге оған талап қоюға құқығы бар оның несие
берушiсi болып есептеледi.
Егер мiндеттеме орындалатын жер заңдарда немесе оның шарттарында
белгiленбесе немесе мiндеттеме мәнiнен немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi
әдеттегi құқықтардан көрiнбесе, ол:
1) мiндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлiктi беру - мүлiк орналасқан
жерде;
2) мiндеттеме бойынша тауарды немесе өзге де мүлiктi тасымалдауды
пайдалана отырып беру - мүлiктi несие берушiге жеткiзу үшiн оны бiрiншi
тасымалдаушыға тапсыратын жерде;
3) егер бұл жер мiндеттеме пайда болған кезде несие берушiге белгiлi
болса, кәсiпкердiң басқа мiндеттемелерi бойынша тауар немесе өзге де
мүлiктi беру - мүлiк дайындалған немесе сақталатын жерде;
4) ақшалай мiндеттеме бойынша - несие берушiнiң мiндеттеме пайда болған
кездегi тұрғылықты жерiнде, ал егер несие берушi заңды тұлға болса -
мiндеттеме пайда болған кезде оның болған жерiнде; егер несие берушi
мiндеттеменiң орындалу кезiнде тұрғылықты жерiн немесе тұрған жерiн
өзгертiп, бұл туралы борышқорға хабарласа - орындалатын жердiң өзгертiлуiне
байланысты барлық шығындарды соның есебiне жатқыза отырып, оның жаңа
тұрғылықты жерiнде немесе тұрған жерiнде;
5) басқа да барлық мiндеттемелер бойынша - борышқордың тұрғылықты
жерiнде, ал егер борышқор заңды тұлға болса - оның орналасқан жерiнде
орындалуға тиiс [6].
Бухгалтерлік есепте міндеттеме терминін Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы Заңы былай тұжырымдайды: Мiндеттеме - дара кәсiпкердiң немесе
ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған мiндетi, оны реттеу
экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады
[7,б.68].
В.Л.Назарова өзінің Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтердік
есебі оқулығында міндеттмені былайша түсіндіреді: Міндеттеме - бұл бір
тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын
көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордьң нақты эрекетіне
мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар,
әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартынау (бас тарту), ал кредит беруші
борьшқорынан өз міндетін орьндауын талап етуге құкылы [8,б.37].
Міндеттеме - өткен кезең окиғасыынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражат) ағымына әкеп соғады.
Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны
ретінде өлшенеді.
Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау: қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру; міндеттемені капиталға
аудару.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен, салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу
және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң
органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ
2.1 Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
Кәсіпорын өз қызметінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету үшін
өзінің материалдық-базасын жасайды,яғни өндіріске қажет қорларын құрайды.
Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеументтік даму жоспарларына
сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ету үшін
өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісім-шартқа
отырады.
Кәсіпорында тауарларды қабылдау ілеспелі тауар құжаттарының
негізінде, тауарларды саны мен сапасын мұқият тексеруден кейін іске
асырылады. Егер де тауарды қабылдауда нақты түскен тауарлардың көрсетілген
ілеспелі хаттан саны мен сапасына қатысты келіспеушіліктер болса, онда
келесі құжат толтырылады:
-коммерциялық акт, егер келіспеушілік теміржол станциясынан тауар
қабылданғанда болғаны анықталса (кемежай);
-саны мен сапасында анықталған келіспеушілікке жасалатын акті, егер
келіспеушілік тауар сауда кәсіпорынан қабылданғанда болғаны анықталса;
Ілеспелі құжатсыз қабылданған тауарлар комиссиямен қабылданып, қабылдау
актісімен рәсімделеді. Әкімшіліктің шешімі бойынша бұл тауарларға ақша
төленіп, сауда кәсіпорнында қабылданып немесе кейіннен жеткізушіге қайтару
мақсатымен жауапты сақтауға тапсырылуы мүмкін [9, б.241].
Тауар және бос ыдыс Тауарлар 1330 шотының 1300 Қорлар тармақшасында
нақты өзіндік құны бойынша есепке алынады. Осы шоттқа жұмыс есеп шоттар
жоспарында сауда ұйымы келесі субшоттар ашуы мүмкін:
-1331 Көтерме сауда орындарындағы тауарлар;
- 1332 Бөлшек сауда орындарындағы тауарлар;
-1333 Тауар толтырылған ыдыс және бос ыдыстар;
- 1334 Тауарларды сатып алу шығындары.
Көп жағдайда тауарлар ыдыста келеді. Ыдысты қабылдау ілеспелі тауар
құжаттарының негізінде іске асырылады, мұнда бөлек ыдыстың атауы, саны,
бағасы және құны көрсетіледі.
Ыдысты есепке алу сонымен қатар Тауарлар шотында жүргізіледі, мұнда
қажеттілік туындаған жағдайда, Тауар толтырылған ыдыс және бос ыдыс
субшотын ашуға болады.
Қабылданған тауар және бос ыдысты есепке алу бойынша негізгі
бухгалтерлік жазулар 2- кестесінде келтірілген.
Кесте 2 - Қабылданған тауар және ыдысты есепке алу
№ Операциялар атауы құжат Шоттар
корреспонденция
сы
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
Жеткізушіден түскен тауар
және ыдысты қабылдау
а сатып алу бағасы бойынша Ілеспелі құжат: 1330 3310
тауар-көліктік жүк
құжат, шот
ә қосымша құн салығы Шот-фактура 1420 3310
2 Төлем ақысымен алынған
тауарларды қабылдау
а кассадан қол ақшаға Шығыс кассалық ордері, 1330 1010
шот, сатып алу актілері
ә есеп берілетін сомадан -- 1330 1250
б қабылданған тауарларға ҚҚСшот-фактура 1420 1010,
1250
3 Жеткізушіге төлемақы Тауарлардың саны мен 1280 3310
жүргізілгеннен кейін сапасына анықталған
тауарлардың саны мен сапасынакеліспеушілік актісі,
қатысты жетіспеушілік наразылық талаптық
анықталған жағдайдағы, немесехаты
арифметикалық қателіктер
нақтылығындағы наразылық
білдіру
4 Қабылдауда табиғи шығын Жүк құжат, 1330 3310
шегінде анықталған тауардың тауар-көліктік жүк
жетіспеушілігі құжат, шот
5 Қабылдауда экспедитордың
кінәсінан туындаған тауардың
жетіспеушілігі
а сатып алу бағасы бойынша Тауарлардың саны мен 1250 3310
сапасында анықталған
келіспеушілік актісі
әЖетіспейтін тауарлардың Дәл сондай 1250 3520,
нарықтық және сатып алу 420
бағалары арасындағы
айырмашылықтар
6 Жауапты сақтауға қабылданған Ілеспелі хатсыз түскен 002 -
тауарлар тауарлардың ілеспелі
хаты, қабылдау актісі
Кәсіпорынның кредиторлық берешектері есебі заңнамаға сәйке жүзеге
асырылады. Қаржылық-шаруашылық қызметтерін жүргізу үшін мекемеге тауарлы-
материалдық қорларды және техникалық құралдарды жеткізетін немесе әртүрлі
қызметтер көрсететін мекемелер мен кәсіпорындар оның жабдықтаушылары және
мердігерлері болып табылады[10].
Кәсіпорынның шаруашылықтарын үзіліссіз жүргізу үшін тауарлы-материалдық
қорларды жеткізуге және қызметтер көрсетуге жабдықтаушылармен және
мердігерлермен келісім-шарт жасалынған, онда өздерінің арасында есеп
айырысу тәртібі қарастырылған.
Ұйым келіп түскен материалдарға жабдықтаушылардан есеп айырысу және
ілеспе құжаттар алады. Құжат айналымы негізінде мыналарды атқару қажет:
- келіп түскен жүктердің есебін жүргізу журналында құжаттарды тіркеу;
- құжаттардың мәліметтерін материалдардың ассортименті, бағасы және
саны бойынша, тиеу тәсілі мен мерзімі және келіп түсірудің басқа
жағдайларын келісім-шартқа сәйкестігін тексеру;
- есеп айырысу құжаттарындағы ақпараттың дұрыстығын тексеру;
- есеп айырысу құжаттарын толық немесе бөлектеп акцептеу (төлеу) немесе
себеппен акцептеуден (төлеуден) бас тарту;
- келісі-шарт шартының бұзылуы жағдайында жауапкершіліктің нақты
көлемін анықтау;
- өз уақытында құжаттарды келесі өңдеу үшін ұйымның бөлімшелеріне
тапсыру.
Алынған қорлар бойынша есеп айырысу үшін келесі құжаттар пайдаланылады:
- тауарлық-көліктік құжаттары;
- шот-фактура;
- банктің есеп айырысу – төлем құжаттары;
- кіріс және шығыс ордерлер және т.б.
Сурет 1. Қорлардың келуі кезіңдегі рәсімделетін құжаттардың
сызбанұсқасы
Кәсіпорын мен жабдықтаушылар арасындағы есеп айырысу, негізінде, банк
мекемелері арқылы қолма-қол ақшасыз төлеушінің есепшотына алушының
есепшотына ақша қаражаттарын аудару түрінде жүргізіледі.
Сонымен бірге кәсіпорында есеп беруші тұлғаоар арқылы жабдықтаушылар
мен мердігерлермен қолма-қол есеп айырысу формасы қолданылады. Сондай-ақ
Бағдарлама Интернет-банкинг төлем төлеудің электронды құралдары
пайдаланылады.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп Қазақстандық бухгалтерлік есепке
бейімделген қажет етілетін барлық бланктер мен формалары бар 1C
фирмасының бағдарламасы жүйесімен жүргізіледі.
2006 және 2007 жылдары серіктестікте 1С:Предприятие 7,7 баламасы
қолданды. 2008 жылдан бастап 1С:Предприятие орыс және қазақ тілінде
бірдей 8,0 баламасына көшті.
Алынған тауарлы-материалдық қорлар және пайдаланылған көліктік,
коммуналдық және байланыс қызметтер үшін жабдықтаушылармен мен
мердігерлермен есеп айырысуды есепке алу үшін төлеу мерзімдеріне қарай бір
жылға дейінгі мерзім болса, 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа
мерзімді берешек шоты, ал бір жылдан асатын төлеу мерзімі болса, 4110
Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешек шоты арналған.
Алынған тауарлы-материалдық қорлар және пайдаланылған қызметтер үшін
есеп айырысулармен байланысты барлық операциялар аталған шоттарда ұсынылған
есеп айырысу құжаттарын төлеу бір уақытта немесе алдын-ала жүргізілгені
қарамастан көрсетіледі.
Тауарлы-материалдық қорлар түскенде тауарлық ілеспе құжаттарының (шот-
фактуралар, тауарлық-көліктік құжаттары және т.б.) негізінде қабылдап
алынған құндылықтардың түрлеріне байланысты бухгалтерлік есеп шоттарында
келесі жазулар жүргізіледі.
Дт 1310 Шикізат және материалдар
Дт 1320 Дайын өнім
Дт 1330 Тауарлар
Дт 1350 Өзге қорлар
Дт 1420 Қосылған құн салығы
Кт 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
Кт 4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешек.
Тауарлы-материалдық қорларды жеткізгені үшін көлік мекемесі есеп
айырысу шотын ұсынғанда келесі бухгалтерлік тізбе беріледі:
Дт 1320 Дайын өнім
Дт 1330 Тауарлар
Дт 1350 Өзге қорлар немесе
Дт 7110 Өнімдерді сату мен қызметтер көрсету бойынша шығыстар
Кт 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек
Кт 4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешек.
Кәсіпорынның қоймасына келіп түскен қорларды қабылдау кезінде олардың
ілеспе құжаттарындағы санына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz