Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру және оның жетілдіру жолдарын анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дебиторлық борыштар түсінігі мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Дебиторлық борыштардың танылуы мен бағалануы ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Дебиторлық борыштар есебінің нормативтік.құқықтық реттелуі ... ... ...9
2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАПСЫРЫС БЕРУШІЛЕРДІҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРІНІҢ ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебі мен құжаттарда рәсімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Күмәнді дебиторлық борыштар туындауы және оның себептері ... ... .21
2.3 Дебиторлық борыштар есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дебиторлық борыштар түсінігі мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Дебиторлық борыштардың танылуы мен бағалануы ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Дебиторлық борыштар есебінің нормативтік.құқықтық реттелуі ... ... ...9
2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАПСЫРЫС БЕРУШІЛЕРДІҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРІНІҢ ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебі мен құжаттарда рәсімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Күмәнді дебиторлық борыштар туындауы және оның себептері ... ... .21
2.3 Дебиторлық борыштар есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде барлық шаруашылықпен айналысатындардың алдында тұрған өткір, өзекті мәселелердің бірі есеп айырысушылық–төлем операцияларымен тікелей байланысты сұрақ болып табылады, ал бұның нәтижесі ретінде – жалпы шаруашылық субъектінің жұмысын бақылау жүзеге асады. Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді. Сондықтан шаруашылық және қаржылық қызметінде, ұйымдастырылуында дебиторлық борышты өз уақытымен жабу және оның ұқыпты жүргізілген есебі маңызды орын алады. Өйткені есеп айырылысудың негізгі бөлігі қолма- қол ақшасыз жүргізіледі және қызметтер мен тауарлар есеп айырылысудан бұрын алынады, көрсетіледі. Дебиторлық борыштың туындауы, сәйкесінше олардың есеп және қаржылық есеп беруде пайда болуы, біріншіден, есеп жүргізілуінің қолданыстағы ережелері мен табысты мойындауда қолданылатын принциптеріне және екіншіден, жоспарда күтілетін және алынған табыстың толық есебін жүргізумен және оған байланысты қаражаттың түсуі мен қаржылық құралдың қозғалысына жүргізілген бақылауға байланысты, үшіншіден, қатаң бақылау жасаудың міндеттілігі салық органдарының салықтар мен салық салынатын табыс сомаларының деңгейіне тұрақты бақылау жүргізуінен туады.
Дебиторлық берешек –шаруашылық субъектілер активтерінің маңызды бөлігі, дамушы шаруашылық субъектілердің өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Қаржылық есеп жүйесінде дебиторлық борыш есебі бойынша шоттар табысты реттеудегі тиімді құралдар болып саналады. Дебиторлық борыш пайда мен шығындар есебі мен ақша қозғалысы бойынша есепті байланыстырып отыратын тетік болып саналады. Дебиторлық борыштың мөлшерінің өсуі мойындалған табыстың барлығы ақшалай көрсеткіште емес екенін айтады. Дебиторлық борыш есебінің мақсаты жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды дұрыс ұйымдастыру болып табылады.Ағымдағы міндеттемелер мен есептің жағдайы кәсіпорын немесе ұйымның өндірістік және саудалық қызметін, сонымен қатар ұйымның дебиторлық борыш қозғалысына бақылау механизмінің сапасына, жылдамдығына, бақылау тереңдігіне тікелей тәуелді шаруашылық субьектісінің бухгалтерлік есебінің деңгейін көрсетеді.
Қазіргі таңда, экономикалық тұрақсыздық және дағдарыс жағдайында, төлемдердің өтелмеуіне, кешіктірілуіне байланысты саудалық дебиторлық борыштарды басқару қиынға соғады. Ал кәсіпорындар мен ұйымдар контрагент алдындағы төлемдер бойынша қаржылық міндеттемелерінің орындалуына қарамастан, ең алдымен, кәсіпорынның жеке мәселелерін шешіп алады. Кәсіпорындардың мұндай тәртібі олардың шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін мүліктік жауапкершілігінің болмауына және оларға контрагенттерімен есептесуден жалтаруына мүмкіндік береді.Осындай жағдайларда саудалық дебиторлық борыштардың есебін басқару қажеттілігі арта түседі. Яғни, сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борыштар динамикасының өзгеруі, оның сапасы, өсу немесе кему жылдамдығының ағымдағы активтерге құйылған капитал айналымына үлкен әсер етеді.
Дебиторлық берешек –шаруашылық субъектілер активтерінің маңызды бөлігі, дамушы шаруашылық субъектілердің өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Қаржылық есеп жүйесінде дебиторлық борыш есебі бойынша шоттар табысты реттеудегі тиімді құралдар болып саналады. Дебиторлық борыш пайда мен шығындар есебі мен ақша қозғалысы бойынша есепті байланыстырып отыратын тетік болып саналады. Дебиторлық борыштың мөлшерінің өсуі мойындалған табыстың барлығы ақшалай көрсеткіште емес екенін айтады. Дебиторлық борыш есебінің мақсаты жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды дұрыс ұйымдастыру болып табылады.Ағымдағы міндеттемелер мен есептің жағдайы кәсіпорын немесе ұйымның өндірістік және саудалық қызметін, сонымен қатар ұйымның дебиторлық борыш қозғалысына бақылау механизмінің сапасына, жылдамдығына, бақылау тереңдігіне тікелей тәуелді шаруашылық субьектісінің бухгалтерлік есебінің деңгейін көрсетеді.
Қазіргі таңда, экономикалық тұрақсыздық және дағдарыс жағдайында, төлемдердің өтелмеуіне, кешіктірілуіне байланысты саудалық дебиторлық борыштарды басқару қиынға соғады. Ал кәсіпорындар мен ұйымдар контрагент алдындағы төлемдер бойынша қаржылық міндеттемелерінің орындалуына қарамастан, ең алдымен, кәсіпорынның жеке мәселелерін шешіп алады. Кәсіпорындардың мұндай тәртібі олардың шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін мүліктік жауапкершілігінің болмауына және оларға контрагенттерімен есептесуден жалтаруына мүмкіндік береді.Осындай жағдайларда саудалық дебиторлық борыштардың есебін басқару қажеттілігі арта түседі. Яғни, сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борыштар динамикасының өзгеруі, оның сапасы, өсу немесе кему жылдамдығының ағымдағы активтерге құйылған капитал айналымына үлкен әсер етеді.
1. Дебиторлық берешек есебін ұйымдастыру және оның қаржылық есепте көрсетілуі: [Бухгалтерлік есеп]/ Н.Н. Таштанова, Б.Ә. Жұматаева.
2. Бухгалтерский учет: учебное пособие / В.Т. Чая, О.В. Латыпова; под ред. д-ра экон. наук, проф. В.Т. Чая. – М. :КНОРУС, 2010. – 496 с.
3. Алибекова Б.А., «Бухгалтерлік есеп қағидалары: Оқулық» - Астана: «Сарыарқа» Баспасы, 2012. – 264 бет
4. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов А.Ә. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: Экономик’С, 2003. – 360 бет.
5. «Қаржылық құралдар: ақпаратты ұсыну» 32 Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
6. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандарты
7. Признание дебиторской задолженностив финансовой отчетности: [Бухгалтерский учет]/Иванова, И.// Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане. – 2014 - №3. – 3-5 стр
8. Баймұханова, С.Б. Қаржылық есеп: оқулық / С.Б. Баймұханова.- Алматы, 2007.- 296 б.
9. Қазақстан Республикасы 27.12. 1994 ж № 269-XIII Азаматтық Кодексі (өзгерістер және толықтыруларымен)
10. Возврат проданных товаров: [Бухгалтерский учет]/Иванова, И.// Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане. – 2014 - №3. –9-14 стр
11. Қазақстан Республикасы 12.06. 2001 ж № 209-II «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы /Салық кодексі/» Кодексі (өзгерістер және толықтыруларымен)
12. Әбдіманапов, Ә. Қаржылық есеп: оқулық / Әбдіғали Әбдіманапов.- Алматы, 2007.- 544б.
13. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығы.
14. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет : учебник, Караганда, 2012 – 981с.
15. Тасмағанбетов Т.А Қаржы есебі: Оқу құралы.. – Алматы: Дәуір, 1998,– 480 бет 217 – 236 беттер
16. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқулық /Жалпы редакциясын басқарған – Н.Ә. Байболтаева/, - Алматы: «Агроуниверситет» бапасы, 2006, - 365 бет
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И.: Бухгалтерский учет на предприятии: Изд.3,доп. и перераб.-Алматы:Центраудит-Казахстан,2002 246-278
18. Штиллер М.В. Принципы бухгалтерского учета – Алматы: Экономика, 2004. – 276 с.
19. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп: оқу құралы/Ф.С. Сейдахметова.- Алматы: LEM, 2008, 291 бет
20. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: учебник для студентов вузов, обучающихся по экон. спец.-6-е изд., испр.-М:Омега – Л, 2007.-570с.- (Высшее финасовое образование)
2. Бухгалтерский учет: учебное пособие / В.Т. Чая, О.В. Латыпова; под ред. д-ра экон. наук, проф. В.Т. Чая. – М. :КНОРУС, 2010. – 496 с.
3. Алибекова Б.А., «Бухгалтерлік есеп қағидалары: Оқулық» - Астана: «Сарыарқа» Баспасы, 2012. – 264 бет
4. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов А.Ә. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: Экономик’С, 2003. – 360 бет.
5. «Қаржылық құралдар: ақпаратты ұсыну» 32 Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
6. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандарты
7. Признание дебиторской задолженностив финансовой отчетности: [Бухгалтерский учет]/Иванова, И.// Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане. – 2014 - №3. – 3-5 стр
8. Баймұханова, С.Б. Қаржылық есеп: оқулық / С.Б. Баймұханова.- Алматы, 2007.- 296 б.
9. Қазақстан Республикасы 27.12. 1994 ж № 269-XIII Азаматтық Кодексі (өзгерістер және толықтыруларымен)
10. Возврат проданных товаров: [Бухгалтерский учет]/Иванова, И.// Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане. – 2014 - №3. –9-14 стр
11. Қазақстан Республикасы 12.06. 2001 ж № 209-II «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы /Салық кодексі/» Кодексі (өзгерістер және толықтыруларымен)
12. Әбдіманапов, Ә. Қаржылық есеп: оқулық / Әбдіғали Әбдіманапов.- Алматы, 2007.- 544б.
13. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығы.
14. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет : учебник, Караганда, 2012 – 981с.
15. Тасмағанбетов Т.А Қаржы есебі: Оқу құралы.. – Алматы: Дәуір, 1998,– 480 бет 217 – 236 беттер
16. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқулық /Жалпы редакциясын басқарған – Н.Ә. Байболтаева/, - Алматы: «Агроуниверситет» бапасы, 2006, - 365 бет
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И.: Бухгалтерский учет на предприятии: Изд.3,доп. и перераб.-Алматы:Центраудит-Казахстан,2002 246-278
18. Штиллер М.В. Принципы бухгалтерского учета – Алматы: Экономика, 2004. – 276 с.
19. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп: оқу құралы/Ф.С. Сейдахметова.- Алматы: LEM, 2008, 291 бет
20. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: учебник для студентов вузов, обучающихся по экон. спец.-6-е изд., испр.-М:Омега – Л, 2007.-570с.- (Высшее финасовое образование)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дебиторлық борыштар түсінігі мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Дебиторлық борыштардың танылуы мен бағалануы ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Дебиторлық борыштар есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі ... ... ...9
2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАПСЫРЫС БЕРУШІЛЕРДІҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРІНІҢ ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебі мен құжаттарда рәсімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Күмәнді дебиторлық борыштар туындауы және оның себептері ... ... .21
2.3 Дебиторлық борыштар есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде барлық шаруашылықпен айналысатындардың алдында тұрған өткір, өзекті мәселелердің бірі есеп айырысушылық - төлем операцияларымен тікелей байланысты сұрақ болып табылады, ал бұның нәтижесі ретінде - жалпы шаруашылық субъектінің жұмысын бақылау жүзеге асады. Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді. Сондықтан шаруашылық және қаржылық қызметінде, ұйымдастырылуында дебиторлық борышты өз уақытымен жабу және оның ұқыпты жүргізілген есебі маңызды орын алады. Өйткені есеп айырылысудың негізгі бөлігі қолма- қол ақшасыз жүргізіледі және қызметтер мен тауарлар есеп айырылысудан бұрын алынады, көрсетіледі. Дебиторлық борыштың туындауы, сәйкесінше олардың есеп және қаржылық есеп беруде пайда болуы, біріншіден, есеп жүргізілуінің қолданыстағы ережелері мен табысты мойындауда қолданылатын принциптеріне және екіншіден, жоспарда күтілетін және алынған табыстың толық есебін жүргізумен және оған байланысты қаражаттың түсуі мен қаржылық құралдың қозғалысына жүргізілген бақылауға байланысты, үшіншіден, қатаң бақылау жасаудың міндеттілігі салық органдарының салықтар мен салық салынатын табыс сомаларының деңгейіне тұрақты бақылау жүргізуінен туады.
Дебиторлық берешек - шаруашылық субъектілер активтерінің маңызды бөлігі, дамушы шаруашылық субъектілердің өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Қаржылық есеп жүйесінде дебиторлық борыш есебі бойынша шоттар табысты реттеудегі тиімді құралдар болып саналады. Дебиторлық борыш пайда мен шығындар есебі мен ақша қозғалысы бойынша есепті байланыстырып отыратын тетік болып саналады. Дебиторлық борыштың мөлшерінің өсуі мойындалған табыстың барлығы ақшалай көрсеткіште емес екенін айтады. Дебиторлық борыш есебінің мақсаты жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды дұрыс ұйымдастыру болып табылады.Ағымдағы міндеттемелер мен есептің жағдайы кәсіпорын немесе ұйымның өндірістік және саудалық қызметін, сонымен қатар ұйымның дебиторлық борыш қозғалысына бақылау механизмінің сапасына, жылдамдығына, бақылау тереңдігіне тікелей тәуелді шаруашылық субьектісінің бухгалтерлік есебінің деңгейін көрсетеді.
Қазіргі таңда, экономикалық тұрақсыздық және дағдарыс жағдайында, төлемдердің өтелмеуіне, кешіктірілуіне байланысты саудалық дебиторлық борыштарды басқару қиынға соғады. Ал кәсіпорындар мен ұйымдар контрагент алдындағы төлемдер бойынша қаржылық міндеттемелерінің орындалуына қарамастан, ең алдымен, кәсіпорынның жеке мәселелерін шешіп алады. Кәсіпорындардың мұндай тәртібі олардың шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін мүліктік жауапкершілігінің болмауына және оларға контрагенттерімен есептесуден жалтаруына мүмкіндік береді.Осындай жағдайларда саудалық дебиторлық борыштардың есебін басқару қажеттілігі арта түседі. Яғни, сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борыштар динамикасының өзгеруі, оның сапасы, өсу немесе кему жылдамдығының ағымдағы активтерге құйылған капитал айналымына үлкен әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру және оның жетілдіру жолдарын анықтау .
Курстық жұмыстың міндеттері:
Дебиторлық борыштар есебінің ұйымдастырылуын, нормативтік-құқықтық реттелуін қарастыру;
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық берешектерінің есебін ұйымдастырылуын зерттеу;
Дебиторлық борыштар есебін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың жаңашылдығы: отандық, шетелдердің және ресейлік ғалым-экономистердің қаржылық есептіліктегі дебиторлық берешектер есебі туралы еңбектерін талдай отырып, Қазақстан экономикасы жағдайында сатып алушылар мен тасырысшылардың есебін тиімді жүргізу бойынша альтернативті ұсыныстардың жасалуында.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған №234-III Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңы, Қаржылық есептіліктің халықаралық және ұлттық стандарттары, заңнамалық және нормативтік актілер, отандық және шетелдік авторларының ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелері, мерзімді экономикалық басылымдарда жарияланған ғалымдар мен мамандардың ғылыми зерттеулері негізге алынды.
Тақырыпты ашу мақсатында курстық жұмыста кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды қарастырылады.
ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Дебиторлық борыштар түсінігі мен түрлері
Дебиторлық борыш - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Яғни, кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары дебиторлық борыш болып табылады.
Дебиторлық борыш - айналым капиталының маңызды компоненті. Егер де бір кәсіпорын келесі кәсіпорынға тауар сатса, онда сатылған тауардың құны бірден төмендейді. Дебиторлық борыш иемденуге құқы бар заңды құқықтармен байланысты кәсіпорын активтерінің негізгі бөлігі. Оның маңызды үш қасиеті бар:
ақшалай қаражаттың өсуіне тікелей немесе жанама мүмкіндікті қамтамасыз ететін келешек пайданы кіргізеді;
шаруашылық жүргізетін субъект басқаратын ресурстарды активтер болып саналады. Көрсетілген қызмет заңды немесе заңмен дәлелденген болуы керек;
кәсіпорынның қазіргі кезде қарамағында жоқ бірақ келешекте пайда әкелетін табыс активке жатпайды.[1].
Дебиторлық борыш - басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға арналған қарыз сомасы. Нақты емес есеп беру жүйесінде дебиторлық борыштың пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін көрсетеді. Борышкер, дебитор (латын debitum сөзінен - борыш, міндеттеме дегенді білдіреді) екі немесе одан да көп тұлғалардың арасындағы мүліктік байланыстың азаматтық - құқықтық міндетемесінің бір жағы.
Дебиторлық борыш халықаралық және Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сома ретінде анықталады.
Халықаралық тәжірбиеде қаржылық есеп беру мақсатында дебиторлық борыш не ағымдық (қысқа мерзімдік) немесе ағымдық емес (ұзақ мерзімдік) болып бөлінеді. Ағымдық дебиторлық борыш бір жыл ішінде немесе операциалық цикл кезінде алынады деп болжанады. Барлық қалған борыштар ағымдық емес (ұзақ мерзімдік) болып танылады.[2, 138 б]
Ал бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық борышты бөліп көрсетеді. Саудалық дебиторлық борыш - негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық борыш - іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Дебиторлық борыштың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған болып бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы қарызы, не кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын орындау жолымен, сонымен қатар, есеп берудің әрекет етуші формаларымен негізделгендер жатады. Анықталмаған дебиторлық борышқа есеп беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы, есеп беруші қаржы тәртібін бұзылуы, материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың әлсіреуі, жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде пайда болғандар жатады.
Төлем мерзіміне байланысты дебиторлық борыштар:
Қалыпты- келісім-шарт бойынша төлем мерзімі әлі жетпеген;
Кешіктірілген- келісім-шарт бойынша төлем мерзімі жеткен, бірақ іздену мерзімі өтпеген;
Үмітсіз- іздену мерзімі өтіп кеткен болып жіктеледі.
Әдетте, төлем мерзімі ретінде 30 күннен 60күнге дейінгі уақыт аралығын есептеу қабылданған. Егер борыштың қайтарылуы осы мерзімнен асып кетсе, онда мұндай дебиторлық борыш төлеу мерзімінен кешіктірілген болып есептелінеді.[3, 147-148 б].
Дебиторлық борыштардың құрамына кәсіпорынның төмендегі қарыздары есепке алынады:
сатып алушылар мен тапысры берушілердің дебиторлық борышы;
алынған вексельдер;
кәсіпорынның есеп беруге тиісті тұлғаларының борышы;
еншілес, қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың, филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің дебиторлық борышы;
қызметкерлердің дебиторлық борыштары;
жалдау бойынша дебиторлық борыштар;
өзге де дебиторлық борыштар.[4, 143 бет].
Яғни, осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып табылады және ол жасалған саудалық, саудалық емес операциялар нәтижесінде пайда болады.
Дебиторлық борыштардың танылуы мен бағалануы
32 Қаржылық құралдар: ақпаратты ұсыну халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес: егер физикалық нысанындағы активтерді сату немесе сатып алу келісім шарты бойынша төлем активті табыстау мерзімінен кейінгі күнге қалдырылатын болса, онда активті жеткізу күніне қаржылық құрал құрылады. Яғни, коммерциялық несие негізіндегі тауарды өткізу немесе сатып алу тауарды табыстау кезінде қаржылық активтің (саудалық дебиторлық борыштың) немесе қаржылық міндеттеменің (саудалық кредиторлық борыштың) пайда болуына алып келеді.[5].
Дебиторлық борыш кәсіпорынның қаржылық активі болып табылады. Оның танылуы мен бағалануы шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандартының 2 Тұжырымдамалар мен негізгі қағидалар бөлімінде анықталған.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандартының 11 Негізгі қаржылық құралдар бөлімінің 2.47 тармағына сәйкес кәсіпорындар өзінің негізгі қаржылық активтерін және негізгі қаржылық міндеттемелерін құнсызданудан болатын шығындарды шегергендегі өзіндік құнымен бағалайды. Тек нарықта еркін айналымда, әлде кіріс немесе залал құрамындағы әділ құнында өзгерістері көрсетілетін басқа бір әдіспен әділ құнын сенімді бағалауға болатын, қайта сату құқығы болмайтын айырбасталмайтын артықшылықты және қарапайым акцияларға инвестицияларды қоспағанда.[6].
Қаржылық актив немесе қаржылық міндеттеме танылады, егер кәсіпорында қаржылық құралдың шарттық ережелері әрекет етсе. Сонымен қатар, сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борышын тану үшін келесілерді анықтауды қажет етеді:
дебиторлық борышты өтеу - болашақта экономикалық пайданы әкелу ықтималдығы;
дебиторлық борыш сомасының сенімді бағалануы.
Дебиторлық борыш кәсіпорынның табысы пайда болғаннан және сатып алушылар мен тапсырысшылардан алынуға тиісті ақша сомалары бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс тапқаннан кейін пайда болады. Бұл жағдайда дебиторлық борыштың тану критерийінің екеуі де орындалады:
қол қойылған орындалаған жұмыс туралы акт және келісім шарт орындалған жұмыстан болған пайданың танылуын куәландырады, яғни, болашақта экономикалық пайданы алу ықтималдығы бар;
атқарылған жұмыстың құны сенімді бағаланды, яғни, дебиторлық борыштың сомасы да бағаланды.[7, 5 бет].
Дебиторлық берешек бастапқы пайда болған борыштан күмәнді борыштарға жүргізілген түзетулерді, берілген жеңілдіктерді және қайтарылған тауарларды шегеріп тастағаннан кейін бағаланады. Осыған орай аталған операцияларға тоқталып өтелік.
Кәсіпорындар сатып алушыларды ертерек борышын өтеуге ынталандыру үшін көп жағдайда оларға бағадан жеңілдіктер ұсынады. Яғни, белгілі бір мерзім ішінде сатып алушы төлемін өтесе - шот - фактурада көрсетілген жалпы сома белгілі бір мөлшерге азайтылады. Мұндай шараларды жүзеге асыру нәтежесінде кәсіпорындар сату көлемін ұлғайту мүмкіндігіне де ие болады. [3, 148 б].
Көтерме сауда каталогтарында әдетте бір ғана шот-фактуралық баға көрсетіледі. Бірақ сатып алушыға сатып алуға берілген тапсырыс көлеміне қарай жеңілдіктер қарастырылуы мүмкін. Мұндай жеңілдіктер сату жеңілдіктері деп аталады. Олар сатылатын өнімнің әр данасының бағасын кемітеді. Яғни, тапсырыс берілетін тауар көлеміне байланысты баға деңгейі өзгергенмен, оның негізі өзгермейді.[3, 149 б].
Сату кезінде уақытылы төлегені үшін клиентке берілген жеңілдікті есепке алудың екі әдісін қолдануға болады:
Жалпы;
Таза.
Жалпы әдіске байланысты, жеңілдік сатып алушы оны алғанға дейін, яғни тауар үшін төлем жасағанға дейін танылмайды. Сатудан түскен түсім мен дебиторлық борыш алынуға тиісті шоттың толық (жалпы) сомасында көрсетіледі
Таза әдісті қолдану барысында жеңілдік бірден есепке алынады. Дебиторлық борыш сомасы мен өткізуден түскен пайда жеңілдік сомасына шегеріледі.
Бүгінгі күні кез келген сауда бірлестіктерінде тауарды қайтару жағдайлары болады. Тауарды қайтару деректері ұйымның қаржылық есептілікті ұйымдастыруда өте маңызда. Тауарды қайтару операцияларының есептілікте қате көрсетілуі заңнаманы бұзуына әкеледі.[8, 153 бет].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 406 бабының 1 тармағына сәйкес Сатып алу-сату шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi тараптың (сатып алушының) меншiгiне, шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды) қабылдауға және ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге мiндеттенедi.[9].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 406 бабының 5 тармағына сәйкес сатып алу-сату шарттарының жекелеген түрлерiне бөлшек саудамен сатып алу-сату, тауарлар жеткiзiлiмi, энергиямен жабдықтау, контрактация, кәсiпорынды сату жатады. [9].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 419-435 бабтары бойынша егер сатып алынған тауар орамадағы тауар көлеміне, сұрыпталымына, сапасына, жиынтығына сәйкес келмесе, онда сатып алушы берiлген тауардан және оған ақы төлеуден бас тартуға құқылы.[9].
Сонымен қатар егер сатып алушы сатып алу-сату келісімінің шарттарын орындамаса, онда тауардын қайтаруын сатушы да талап ете алады. Мысалы, тауар несиеге алынған. Тауар жеткізілді, бірақ тауарды алған сатып алушы оның ақысын төлеу мiндетiн шартта белгiленген мерзiмде орындамаған. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 441 бабына сәйкес сатушы берiлген тауарға ақы төлеудi немесе ақы төленбеген тауарларды қайтаруды талап етуге құқылы.[9].
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Халықаралық қаржылық есеп стандартының 23 Табыс бөліміне сәйкес егер сатып алушы тауардың ақауын немесе басқа себептермен сатып алынған тауарға қанағаттанбаса және кәсіпорын тауардың қайтаруын сенімді бағалай алса, кәсіпорын сатып алушыға ақшаны қайтаруды ұсыныс жасағаннан кейін табысты тани алады. Бұл жағдайда шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Халықаралық қаржылық есеп стандартының 21 Резервтер және шартты оқиғалар бөліміне сәйкес мүмкін қайтару үшін резервті таниды.[6].
Тауардың қайтарылуы жаңа міндеттеме болып табылады. Сатып алушы сатушы, ал сатушы сатып алушы ретінде қарастырылады. Бұл тауар сақтау және жеткізу шығындарын шегергендегі сатып алу құнымен қайтарылады.
Тауарды қайтару жағдайында сатып алушы ҚАЙТАРУ жазбасы бар 2 дана жүкқұжатты толтырады. Осымен қатар сатып алу-сату шартында көзделген тауарды қайтару себептері жазылған тауарды қайтару актісі толтырылады. Акт еркін түрде толтырылады, және оған сатып алушы мен сатушының өкілдері қолдарын қояды. Егер акт біржақты болса, онда сатып алушы тауардан бас тарту себептерін көрсетіп, сатушыға наразылығын білдіреді. Сонымен бірге тауарды сатып алу-сату шартын бұзу келісімін жасауға болады.[10, 10-11 б].
Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 265 бабына сәйкес тауарды қайтару (жартылай немесе толық) жағдайында жабдықтаушы түзету сомасына қосымша шот-фактураны жазады. Шот-фактурады көрсетілуі тиіс:
шот-фактураның араб цифрларымен жазылған реттік нөмірі және оны жазу күні;
қосымша шот-фактура толтырылатын шот-фактураның араб цифрларымен жазылған реттік нөмірі және оны жазу күні;
жабдықтаушы мен тауарды (жұмысты, қызметті) қабылдаушының аты, мекенжайы және жеке сәйкестендіру нөмірі;
қосылған құн салығынығ мөлшерлемесі;
қосылған құн салығын қоспағандағы түзету мөлшерлемесі
қосылған құн салығынығ түзетілген сомасы
Қосымша шот-фактураны тауар (жұмыс, қызмет) жабдықтаушысы жазады және оны тауарды (жұмысты, қызметті) қабылдаушы растайды.[11].
Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл -- иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік. Дебиторлық борыш есептеу принципіне сәйкес кәсіпорынның табысы пайда болған сәттен бастап танылады. Дебиторлық борыш, бастапқы пайда болған борыштан күмәнді борыштарға жүргізілген түзетулерді, берілген жеңілдіктерді және қайтарылған тауарларды шегеріп тастағаннан кейін бағаланады. Нәтижесінде қайтарылып алынуға тиісті борыштардың нақты құны анықталады. Сатып өткізу мен төлем жасау мерзімінің арасындағы әдетті мерзім қысқа болғандықтан проценттер есепке алынбайды.
Дебиторлық борыштар есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі
Дебиторлық қарыздар - ұйымның шаруашылық, өндірістік қызметі барысында сатып-өткізілген өнімдері (тауарлары, орындаған жұмыстары, көрсетілген қызметтері) үшін алушылар мен тапсырыс берушілердің және есеп беруге тиісті тұлғалардың өтелмеген борыштары болып табылады. Дебиторлық борыштарының есебін дұрыс ұйымдастырып жүргізу үшін нормативтік-құқықтық базаны толықтай білу қажет. Бүгінгі күні шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандарының өзгешеліктеріне қарамастан, оларда бухгалтерлік есепті дұрыс жолға қою тәртібінің үш тәсілі бар: орталықтандырылған, орталықтандырылмаған және аралас. Қазір Қазақстан Республикасынад бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін аралас тәсілі қолданылады. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырылуы мен жүргізілуі бойынша жалпы тәсілдердің шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздерінің ынтасымен үйлесуі қазіргі кезде республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесінің ерекше белгісі болып табылады. Бұл ерекшелік бухгалтерлік есеп жүйесіне төрт деңгейлі реттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші деңгей - Заң күші бар құжаттар, яғни Қазақстан Республикасының Президенті, Парламент және Үкімет даярлаған заңдар мен қаулыларды, жарғылар мен кодекстері жатқызамыс.
Екінші деңгей - нормативтік құжаттар.
Үшінші деңгей - бухгалтерлік есеп стандарттарының мазмұнын ашып көрсететін, кәсіпорынның қай салаға жататындығына, көлеміне, типіне және құқықтық-нормативтік құжаттарда көрсетілген басқадай факторларға байланысты оларға бухгалтерлік есепті тікелей өздері ұйымдастырудың нұсқаларын ұсынатын әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар.
Төртінші деңгей - кеңес беруші фирмалар, құрылтайшылар, т.б. осы ұйымның басшылары, ұйымдарда әр жылы жасалатын, толықтырылып отыратын есеп саясаты. Бұған ұйымдастырушы мен билік жүргізуші ішкі құжаттарды (бұйрықтар, шешімдер, т.б. ішкі ресми құжаттар) жатқызамыс.[12, 58 б].
Бірінші деңгейдің негізі 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған №234-III Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңы болып табылады. Онда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың және жүргізудің, қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың мақсаты, жалпы принциптері мен сапалық сипаттамалары; заңды және жеке тұлғалардың, басқару қызметкерлерінің бұл саладағы құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері; бухгалтерлік ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ететін шаралар; активтер мен міндеттемелерді бағалау тәртібі, бухгалтерлік ақпараттар есебінің әдістері мен т.б. сұрақтары айқындалған. Осы заң дара кәсiпкерлерге, заңды тұлғаларға, шетелдiк заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында тiркелген филиалдарына, өкілдіктеріне және тұрақты мекемелеріне (бұдан әрi - ұйымдар) қолданылады. Сондықтан әр бір ұйым өзнің дебиторлық борыштар есебін жүргізу барысында ең алғашқы кезекте осы заңға жүгінеді. Сонымен қатар нормативтік-құқықтық реттеудің бірінші деңгейіне 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған №269-ХІІІ Азаматтық кодекс (өзгерістер және толықтырулармен) және 2008 жылы 10 желтоқсанда қабылданған №99-ІV Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) жатады.
Екінші деңгей құжаттарына қаржылық есептілік стандарттар жүйесі, қаржы есептілігін әзірлеу және ұсыну тұжырымдамасы мен бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын жатқызамыс. Қаржылық есептілік стандарттары дегеніміз бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есептілік жасау принциптері мен әдістерін белгілейтін құжаттар. Қазіргі таңда елімізде қаржылық есептіліктің ұлттық және халықаралық стандарттары қолданылады. Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарты - қаржылық есептіліктің уәкілетті орган бекіткен стандарттары, ал халықаралық есеп стандарттары - Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары комитетінің Қоры бекіткен қаржылық есептілік стандарттары.
Дебиторлық борыштардың есебі туралы ақпараттар 1 Қаржылық есептілікті ұсыну , 9 Қаржы құралдары, 27 Шоғырландырылған қаржы есептілігі және еншілес кәсіпорындарға салынған инвестицияларды есепке алу, 28 Қауымдастырылған компанияларға салынған инвестициялардың есебі, 31 Бірлескен қызметке қатысу жөніндегі қаржылық есеп, 32 Қаржы құралдары: ақпараттарды ашу, 39 Қаржы құралдары: тану және бағалау, Шығын және орташа бизнес кәсіпорындарына арналған Халықаралық стандарттары және Ұлттық қаржылық есеп стандарттарында кездеседі. Онымен қоса, бухгалтерлік есепті жетілдіру, нақты жоспарлау мақсатында 2010 жылдың 15 маусымында Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығымен Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарын бекіту туралы заңнама енгізілді.
Қорытындылай келе, бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бұрын пайда болған күрделі ғылым. Ол қоғаммен бірге дамып келе жатыр, сондықтан оны ұйымдастырып дұрыс жүргізу үшін мамандар бухгалтерлік есептің нормативтік-құқықтық реттелуін білуі міндетті.
2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАПСЫРЫСШЫЛАРДЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борыштар есебі мен құжаттарда рәсімделуі
Дебиторлық берешектерінің есебі бухгалтерлік баланстың активінде қаралады. Берешектер қарызы белгілі бір уақытта алынып, ақша қаражаттарына немесе түскен ақшаға айналуы керек. Активті шот болғандықтан борыштарды көбейтетін шаруашылық операциялар мен оқиғалар сомалары дебитінде, ал оны азайтатын шаруашылық операциялар мен оқиғалар сомалары кредитінде жазылады. Дебиторлық борыштың синтетикалық есебіне келетін болсақ, ол келесі шоттарда жүргізіледі:
1200-Қысқа мерзімді дебиторлық борыш
1210-Сатып алушылыр мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
1220-Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1230-Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1240-Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1250-Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1260-Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық борыштар
1270-Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар
1280-Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық борыштар
1290-Күмәнді талаптар бойынша резервтер
Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштардың есебі төмендегі бөлімше шоттарында жүргізіледі:
2100-Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш
2110-Сатып алушылыр мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2120-Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2130- Қауымдастырылған және бірлескен ұйым дардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2140-Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2150-Жұмыскерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2160-Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2170-Алынуға тиісті ұзақ мерзімді сыйақы
2180-Басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар.[13].
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатып алушылар мен тапсырысшылар есебі 1210 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы және 2110 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы шоттарында жүргізіледу. Бір жылға дейін мерзімі бар сатылған өнімі, орындалған жұмыс және көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша операциялар 1210 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы шотында көрсетіледі. Ал, бір жылдан асатын мерзімде сатлыған активтер мен көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша операциялар 2110 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы шоттарында жүргізіледу. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық берешектері құрамына алынуға тиісті шоттар және алынған векселдер кіреді.
Алынуға тиісті шоттар - ұйымның сатып-өткізілген өнімдері (тауарлары, жұмыстары, қызметтері) үшін сатып алушылар мен тапсырысшылардан қайтарылып алынуға тиісті борыштары.[3, 148 б].
Мәулеттік сатып алу кепілдігімен берілетін несие сауда кәсіпорындарының дебиторлық берешектерінің үлкен бөлігін құрайды. Бөлшектеп сату және тұрмыстық техника дүкендері сатып алушыларға тауарды кесімді уақыт аралығында бірнеше төлем жасау арқылы сатып алуды мүмкіндігін ұсынады. Егер мәулеттік сатып алу кепілдігімен берілетін несиелер кәсіпорынның қалыпты сауда операцияларында қолданылатын болса, алынуға тиісті шоттардың бұл түру ликвидті болып саналады.
Сонымен қатар сатып алушылар сатушылармен төлем карточкалармен есеп айырыса алады. Төлем карточкаларымен есеп айырысулар - төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өндеу кұралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы. Олардың көп таралған түрлеріне келетін болсақ, олар: American Express, Carte Blanche,Diners Club, MasterCard және Visa. Сатып алушы кредиторлармен келісім шарт жасасып, кейін сатып алынған тауар үшін пластикалық карточкамен есеп айырыса алады. Егер сатушы ақшаның орнынан карточканы алса, онда сатушы сатылған тауар үшін кредитордың атына карточканың мөрі және сатып алушының қолы жазылған шотты жазады. Содан кейін сатушы шотты кредиторға жібереді және одан төлем алады. Кредиторлардың келісімде қатысуы сатушыға экономикалық пайданы әкеледі. Себебі сатушы тапсырысшыға кредит ашпайды, одан төлем күтпейді және дебиторлық берешектерге қаражаттарды аудармайды. Сондықтан кредит беруші өнеркәсіп берілген шоттың толық 100% пайызын төлемей, тек сол шот сомасынан 2-6% коммисиондық сыйақы ретінде алады.
Төлем карточка арқылы жасалған төлемдерді есептеу екі әдіс бойынша жүргізуге болады:
сатушы шот төлемін кредитор ұйымынан күтуге тиісті;
сатушы сату кезінде толтырылған қиыпты бірден ағымдағы шотқа енгізе алады.
Бірінші әдіс бойынша мысалды қарастырайық. Жұмыс күнінің аяғында мейрамханада American Express фирамасына жазылған барлығы 1 000 долларды құрайтын шоты бар. ( Кесте 1)
Дт
Кт
Сома, дол.
1210
6010
950
7310
50
Барлығы
1 000
Сатушы шоттарды фирманың атына жібереді, және содан кейін номинал құнынан 95% құрайтын төлем алады. (Кесте 2)
Дт
Кт
Сома, дол.
1010
1210
950
Екінші әдіс бойынша төлемді банктік жүйесіне тіркелген төлем карточкалар жасауға болады. Оларға мысал ретінде MasterCard және Visa карточкалары бола алады. Мысалы, мейрамхана барлығы 1 000 доллар сомасына тауар сатты. Сатып алушылар Visa карточкаларын қолданады. Visa фирмасы барлық сомадан 5% мөлшерінде комиссиялық сыйақы алады. Сату кезінде толтырылған қиыптар жабдықтаушы ұйымының атына Visa фирмасының арнайы банк шотына енгізіледі. (Кесте 3). [19, 146-147 бет].
Дт
Кт
Сома, дол.
1010
6010
950
7310
50
Барлығы
1 000
Жалпы алынуға тиісті шоттарды сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығын бақылау шараларын жүргізілулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.[4, 220 б].
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот-фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамның) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген кезде. Бұл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз - оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексельдердің қолданылу себебі:
шот-фактура немесе басқа коммерциялық құжаттардан гөрі негізделген дәлелділігінде;
оны процент алуға ресми негіз ретінде қолдану мүмкіндігі;
айналымға жіберу мүмкіндігі.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетіліген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде) жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды жатқызуға болады:
Дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
Шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық борыштарды нақты дәлелдеу;
Пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
Айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы дегенміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы төленуге тиісіт ақшалардың сомасы болып табылады.
Алынған вексельдер бойынша операцияларды есепке алу үшін олардың берілген мерзіміне байланысты 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек 2180 Өзге ұзақ мерзімді берешек шоттары қолданылады.[2]
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель - төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді. Жай вексель борышкердің жазбаша міндеттемесі болып саналады.[12].
Қарапайым вексельдер құжатының міндетті реквезиттеріне:
вексельмен есеп айырысу мерзімінің басталуы;
номиналдық құн
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дебиторлық борыштар түсінігі мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Дебиторлық борыштардың танылуы мен бағалануы ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Дебиторлық борыштар есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі ... ... ...9
2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАПСЫРЫС БЕРУШІЛЕРДІҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРІНІҢ ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебі мен құжаттарда рәсімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Күмәнді дебиторлық борыштар туындауы және оның себептері ... ... .21
2.3 Дебиторлық борыштар есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде барлық шаруашылықпен айналысатындардың алдында тұрған өткір, өзекті мәселелердің бірі есеп айырысушылық - төлем операцияларымен тікелей байланысты сұрақ болып табылады, ал бұның нәтижесі ретінде - жалпы шаруашылық субъектінің жұмысын бақылау жүзеге асады. Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді. Сондықтан шаруашылық және қаржылық қызметінде, ұйымдастырылуында дебиторлық борышты өз уақытымен жабу және оның ұқыпты жүргізілген есебі маңызды орын алады. Өйткені есеп айырылысудың негізгі бөлігі қолма- қол ақшасыз жүргізіледі және қызметтер мен тауарлар есеп айырылысудан бұрын алынады, көрсетіледі. Дебиторлық борыштың туындауы, сәйкесінше олардың есеп және қаржылық есеп беруде пайда болуы, біріншіден, есеп жүргізілуінің қолданыстағы ережелері мен табысты мойындауда қолданылатын принциптеріне және екіншіден, жоспарда күтілетін және алынған табыстың толық есебін жүргізумен және оған байланысты қаражаттың түсуі мен қаржылық құралдың қозғалысына жүргізілген бақылауға байланысты, үшіншіден, қатаң бақылау жасаудың міндеттілігі салық органдарының салықтар мен салық салынатын табыс сомаларының деңгейіне тұрақты бақылау жүргізуінен туады.
Дебиторлық берешек - шаруашылық субъектілер активтерінің маңызды бөлігі, дамушы шаруашылық субъектілердің өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Қаржылық есеп жүйесінде дебиторлық борыш есебі бойынша шоттар табысты реттеудегі тиімді құралдар болып саналады. Дебиторлық борыш пайда мен шығындар есебі мен ақша қозғалысы бойынша есепті байланыстырып отыратын тетік болып саналады. Дебиторлық борыштың мөлшерінің өсуі мойындалған табыстың барлығы ақшалай көрсеткіште емес екенін айтады. Дебиторлық борыш есебінің мақсаты жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды дұрыс ұйымдастыру болып табылады.Ағымдағы міндеттемелер мен есептің жағдайы кәсіпорын немесе ұйымның өндірістік және саудалық қызметін, сонымен қатар ұйымның дебиторлық борыш қозғалысына бақылау механизмінің сапасына, жылдамдығына, бақылау тереңдігіне тікелей тәуелді шаруашылық субьектісінің бухгалтерлік есебінің деңгейін көрсетеді.
Қазіргі таңда, экономикалық тұрақсыздық және дағдарыс жағдайында, төлемдердің өтелмеуіне, кешіктірілуіне байланысты саудалық дебиторлық борыштарды басқару қиынға соғады. Ал кәсіпорындар мен ұйымдар контрагент алдындағы төлемдер бойынша қаржылық міндеттемелерінің орындалуына қарамастан, ең алдымен, кәсіпорынның жеке мәселелерін шешіп алады. Кәсіпорындардың мұндай тәртібі олардың шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін мүліктік жауапкершілігінің болмауына және оларға контрагенттерімен есептесуден жалтаруына мүмкіндік береді.Осындай жағдайларда саудалық дебиторлық борыштардың есебін басқару қажеттілігі арта түседі. Яғни, сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борыштар динамикасының өзгеруі, оның сапасы, өсу немесе кему жылдамдығының ағымдағы активтерге құйылған капитал айналымына үлкен әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру және оның жетілдіру жолдарын анықтау .
Курстық жұмыстың міндеттері:
Дебиторлық борыштар есебінің ұйымдастырылуын, нормативтік-құқықтық реттелуін қарастыру;
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық берешектерінің есебін ұйымдастырылуын зерттеу;
Дебиторлық борыштар есебін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың жаңашылдығы: отандық, шетелдердің және ресейлік ғалым-экономистердің қаржылық есептіліктегі дебиторлық берешектер есебі туралы еңбектерін талдай отырып, Қазақстан экономикасы жағдайында сатып алушылар мен тасырысшылардың есебін тиімді жүргізу бойынша альтернативті ұсыныстардың жасалуында.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған №234-III Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңы, Қаржылық есептіліктің халықаралық және ұлттық стандарттары, заңнамалық және нормативтік актілер, отандық және шетелдік авторларының ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелері, мерзімді экономикалық басылымдарда жарияланған ғалымдар мен мамандардың ғылыми зерттеулері негізге алынды.
Тақырыпты ашу мақсатында курстық жұмыста кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды қарастырылады.
ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Дебиторлық борыштар түсінігі мен түрлері
Дебиторлық борыш - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Яғни, кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары дебиторлық борыш болып табылады.
Дебиторлық борыш - айналым капиталының маңызды компоненті. Егер де бір кәсіпорын келесі кәсіпорынға тауар сатса, онда сатылған тауардың құны бірден төмендейді. Дебиторлық борыш иемденуге құқы бар заңды құқықтармен байланысты кәсіпорын активтерінің негізгі бөлігі. Оның маңызды үш қасиеті бар:
ақшалай қаражаттың өсуіне тікелей немесе жанама мүмкіндікті қамтамасыз ететін келешек пайданы кіргізеді;
шаруашылық жүргізетін субъект басқаратын ресурстарды активтер болып саналады. Көрсетілген қызмет заңды немесе заңмен дәлелденген болуы керек;
кәсіпорынның қазіргі кезде қарамағында жоқ бірақ келешекте пайда әкелетін табыс активке жатпайды.[1].
Дебиторлық борыш - басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға арналған қарыз сомасы. Нақты емес есеп беру жүйесінде дебиторлық борыштың пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін көрсетеді. Борышкер, дебитор (латын debitum сөзінен - борыш, міндеттеме дегенді білдіреді) екі немесе одан да көп тұлғалардың арасындағы мүліктік байланыстың азаматтық - құқықтық міндетемесінің бір жағы.
Дебиторлық борыш халықаралық және Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сома ретінде анықталады.
Халықаралық тәжірбиеде қаржылық есеп беру мақсатында дебиторлық борыш не ағымдық (қысқа мерзімдік) немесе ағымдық емес (ұзақ мерзімдік) болып бөлінеді. Ағымдық дебиторлық борыш бір жыл ішінде немесе операциалық цикл кезінде алынады деп болжанады. Барлық қалған борыштар ағымдық емес (ұзақ мерзімдік) болып танылады.[2, 138 б]
Ал бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық борышты бөліп көрсетеді. Саудалық дебиторлық борыш - негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық борыш - іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Дебиторлық борыштың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған болып бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы қарызы, не кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын орындау жолымен, сонымен қатар, есеп берудің әрекет етуші формаларымен негізделгендер жатады. Анықталмаған дебиторлық борышқа есеп беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы, есеп беруші қаржы тәртібін бұзылуы, материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың әлсіреуі, жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде пайда болғандар жатады.
Төлем мерзіміне байланысты дебиторлық борыштар:
Қалыпты- келісім-шарт бойынша төлем мерзімі әлі жетпеген;
Кешіктірілген- келісім-шарт бойынша төлем мерзімі жеткен, бірақ іздену мерзімі өтпеген;
Үмітсіз- іздену мерзімі өтіп кеткен болып жіктеледі.
Әдетте, төлем мерзімі ретінде 30 күннен 60күнге дейінгі уақыт аралығын есептеу қабылданған. Егер борыштың қайтарылуы осы мерзімнен асып кетсе, онда мұндай дебиторлық борыш төлеу мерзімінен кешіктірілген болып есептелінеді.[3, 147-148 б].
Дебиторлық борыштардың құрамына кәсіпорынның төмендегі қарыздары есепке алынады:
сатып алушылар мен тапысры берушілердің дебиторлық борышы;
алынған вексельдер;
кәсіпорынның есеп беруге тиісті тұлғаларының борышы;
еншілес, қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың, филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің дебиторлық борышы;
қызметкерлердің дебиторлық борыштары;
жалдау бойынша дебиторлық борыштар;
өзге де дебиторлық борыштар.[4, 143 бет].
Яғни, осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып табылады және ол жасалған саудалық, саудалық емес операциялар нәтижесінде пайда болады.
Дебиторлық борыштардың танылуы мен бағалануы
32 Қаржылық құралдар: ақпаратты ұсыну халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес: егер физикалық нысанындағы активтерді сату немесе сатып алу келісім шарты бойынша төлем активті табыстау мерзімінен кейінгі күнге қалдырылатын болса, онда активті жеткізу күніне қаржылық құрал құрылады. Яғни, коммерциялық несие негізіндегі тауарды өткізу немесе сатып алу тауарды табыстау кезінде қаржылық активтің (саудалық дебиторлық борыштың) немесе қаржылық міндеттеменің (саудалық кредиторлық борыштың) пайда болуына алып келеді.[5].
Дебиторлық борыш кәсіпорынның қаржылық активі болып табылады. Оның танылуы мен бағалануы шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандартының 2 Тұжырымдамалар мен негізгі қағидалар бөлімінде анықталған.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандартының 11 Негізгі қаржылық құралдар бөлімінің 2.47 тармағына сәйкес кәсіпорындар өзінің негізгі қаржылық активтерін және негізгі қаржылық міндеттемелерін құнсызданудан болатын шығындарды шегергендегі өзіндік құнымен бағалайды. Тек нарықта еркін айналымда, әлде кіріс немесе залал құрамындағы әділ құнында өзгерістері көрсетілетін басқа бір әдіспен әділ құнын сенімді бағалауға болатын, қайта сату құқығы болмайтын айырбасталмайтын артықшылықты және қарапайым акцияларға инвестицияларды қоспағанда.[6].
Қаржылық актив немесе қаржылық міндеттеме танылады, егер кәсіпорында қаржылық құралдың шарттық ережелері әрекет етсе. Сонымен қатар, сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борышын тану үшін келесілерді анықтауды қажет етеді:
дебиторлық борышты өтеу - болашақта экономикалық пайданы әкелу ықтималдығы;
дебиторлық борыш сомасының сенімді бағалануы.
Дебиторлық борыш кәсіпорынның табысы пайда болғаннан және сатып алушылар мен тапсырысшылардан алынуға тиісті ақша сомалары бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс тапқаннан кейін пайда болады. Бұл жағдайда дебиторлық борыштың тану критерийінің екеуі де орындалады:
қол қойылған орындалаған жұмыс туралы акт және келісім шарт орындалған жұмыстан болған пайданың танылуын куәландырады, яғни, болашақта экономикалық пайданы алу ықтималдығы бар;
атқарылған жұмыстың құны сенімді бағаланды, яғни, дебиторлық борыштың сомасы да бағаланды.[7, 5 бет].
Дебиторлық берешек бастапқы пайда болған борыштан күмәнді борыштарға жүргізілген түзетулерді, берілген жеңілдіктерді және қайтарылған тауарларды шегеріп тастағаннан кейін бағаланады. Осыған орай аталған операцияларға тоқталып өтелік.
Кәсіпорындар сатып алушыларды ертерек борышын өтеуге ынталандыру үшін көп жағдайда оларға бағадан жеңілдіктер ұсынады. Яғни, белгілі бір мерзім ішінде сатып алушы төлемін өтесе - шот - фактурада көрсетілген жалпы сома белгілі бір мөлшерге азайтылады. Мұндай шараларды жүзеге асыру нәтежесінде кәсіпорындар сату көлемін ұлғайту мүмкіндігіне де ие болады. [3, 148 б].
Көтерме сауда каталогтарында әдетте бір ғана шот-фактуралық баға көрсетіледі. Бірақ сатып алушыға сатып алуға берілген тапсырыс көлеміне қарай жеңілдіктер қарастырылуы мүмкін. Мұндай жеңілдіктер сату жеңілдіктері деп аталады. Олар сатылатын өнімнің әр данасының бағасын кемітеді. Яғни, тапсырыс берілетін тауар көлеміне байланысты баға деңгейі өзгергенмен, оның негізі өзгермейді.[3, 149 б].
Сату кезінде уақытылы төлегені үшін клиентке берілген жеңілдікті есепке алудың екі әдісін қолдануға болады:
Жалпы;
Таза.
Жалпы әдіске байланысты, жеңілдік сатып алушы оны алғанға дейін, яғни тауар үшін төлем жасағанға дейін танылмайды. Сатудан түскен түсім мен дебиторлық борыш алынуға тиісті шоттың толық (жалпы) сомасында көрсетіледі
Таза әдісті қолдану барысында жеңілдік бірден есепке алынады. Дебиторлық борыш сомасы мен өткізуден түскен пайда жеңілдік сомасына шегеріледі.
Бүгінгі күні кез келген сауда бірлестіктерінде тауарды қайтару жағдайлары болады. Тауарды қайтару деректері ұйымның қаржылық есептілікті ұйымдастыруда өте маңызда. Тауарды қайтару операцияларының есептілікте қате көрсетілуі заңнаманы бұзуына әкеледі.[8, 153 бет].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 406 бабының 1 тармағына сәйкес Сатып алу-сату шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi тараптың (сатып алушының) меншiгiне, шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды) қабылдауға және ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге мiндеттенедi.[9].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 406 бабының 5 тармағына сәйкес сатып алу-сату шарттарының жекелеген түрлерiне бөлшек саудамен сатып алу-сату, тауарлар жеткiзiлiмi, энергиямен жабдықтау, контрактация, кәсiпорынды сату жатады. [9].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 419-435 бабтары бойынша егер сатып алынған тауар орамадағы тауар көлеміне, сұрыпталымына, сапасына, жиынтығына сәйкес келмесе, онда сатып алушы берiлген тауардан және оған ақы төлеуден бас тартуға құқылы.[9].
Сонымен қатар егер сатып алушы сатып алу-сату келісімінің шарттарын орындамаса, онда тауардын қайтаруын сатушы да талап ете алады. Мысалы, тауар несиеге алынған. Тауар жеткізілді, бірақ тауарды алған сатып алушы оның ақысын төлеу мiндетiн шартта белгiленген мерзiмде орындамаған. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 441 бабына сәйкес сатушы берiлген тауарға ақы төлеудi немесе ақы төленбеген тауарларды қайтаруды талап етуге құқылы.[9].
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Халықаралық қаржылық есеп стандартының 23 Табыс бөліміне сәйкес егер сатып алушы тауардың ақауын немесе басқа себептермен сатып алынған тауарға қанағаттанбаса және кәсіпорын тауардың қайтаруын сенімді бағалай алса, кәсіпорын сатып алушыға ақшаны қайтаруды ұсыныс жасағаннан кейін табысты тани алады. Бұл жағдайда шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Халықаралық қаржылық есеп стандартының 21 Резервтер және шартты оқиғалар бөліміне сәйкес мүмкін қайтару үшін резервті таниды.[6].
Тауардың қайтарылуы жаңа міндеттеме болып табылады. Сатып алушы сатушы, ал сатушы сатып алушы ретінде қарастырылады. Бұл тауар сақтау және жеткізу шығындарын шегергендегі сатып алу құнымен қайтарылады.
Тауарды қайтару жағдайында сатып алушы ҚАЙТАРУ жазбасы бар 2 дана жүкқұжатты толтырады. Осымен қатар сатып алу-сату шартында көзделген тауарды қайтару себептері жазылған тауарды қайтару актісі толтырылады. Акт еркін түрде толтырылады, және оған сатып алушы мен сатушының өкілдері қолдарын қояды. Егер акт біржақты болса, онда сатып алушы тауардан бас тарту себептерін көрсетіп, сатушыға наразылығын білдіреді. Сонымен бірге тауарды сатып алу-сату шартын бұзу келісімін жасауға болады.[10, 10-11 б].
Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 265 бабына сәйкес тауарды қайтару (жартылай немесе толық) жағдайында жабдықтаушы түзету сомасына қосымша шот-фактураны жазады. Шот-фактурады көрсетілуі тиіс:
шот-фактураның араб цифрларымен жазылған реттік нөмірі және оны жазу күні;
қосымша шот-фактура толтырылатын шот-фактураның араб цифрларымен жазылған реттік нөмірі және оны жазу күні;
жабдықтаушы мен тауарды (жұмысты, қызметті) қабылдаушының аты, мекенжайы және жеке сәйкестендіру нөмірі;
қосылған құн салығынығ мөлшерлемесі;
қосылған құн салығын қоспағандағы түзету мөлшерлемесі
қосылған құн салығынығ түзетілген сомасы
Қосымша шот-фактураны тауар (жұмыс, қызмет) жабдықтаушысы жазады және оны тауарды (жұмысты, қызметті) қабылдаушы растайды.[11].
Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл -- иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік. Дебиторлық борыш есептеу принципіне сәйкес кәсіпорынның табысы пайда болған сәттен бастап танылады. Дебиторлық борыш, бастапқы пайда болған борыштан күмәнді борыштарға жүргізілген түзетулерді, берілген жеңілдіктерді және қайтарылған тауарларды шегеріп тастағаннан кейін бағаланады. Нәтижесінде қайтарылып алынуға тиісті борыштардың нақты құны анықталады. Сатып өткізу мен төлем жасау мерзімінің арасындағы әдетті мерзім қысқа болғандықтан проценттер есепке алынбайды.
Дебиторлық борыштар есебінің нормативтік-құқықтық реттелуі
Дебиторлық қарыздар - ұйымның шаруашылық, өндірістік қызметі барысында сатып-өткізілген өнімдері (тауарлары, орындаған жұмыстары, көрсетілген қызметтері) үшін алушылар мен тапсырыс берушілердің және есеп беруге тиісті тұлғалардың өтелмеген борыштары болып табылады. Дебиторлық борыштарының есебін дұрыс ұйымдастырып жүргізу үшін нормативтік-құқықтық базаны толықтай білу қажет. Бүгінгі күні шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандарының өзгешеліктеріне қарамастан, оларда бухгалтерлік есепті дұрыс жолға қою тәртібінің үш тәсілі бар: орталықтандырылған, орталықтандырылмаған және аралас. Қазір Қазақстан Республикасынад бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін аралас тәсілі қолданылады. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырылуы мен жүргізілуі бойынша жалпы тәсілдердің шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздерінің ынтасымен үйлесуі қазіргі кезде республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесінің ерекше белгісі болып табылады. Бұл ерекшелік бухгалтерлік есеп жүйесіне төрт деңгейлі реттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші деңгей - Заң күші бар құжаттар, яғни Қазақстан Республикасының Президенті, Парламент және Үкімет даярлаған заңдар мен қаулыларды, жарғылар мен кодекстері жатқызамыс.
Екінші деңгей - нормативтік құжаттар.
Үшінші деңгей - бухгалтерлік есеп стандарттарының мазмұнын ашып көрсететін, кәсіпорынның қай салаға жататындығына, көлеміне, типіне және құқықтық-нормативтік құжаттарда көрсетілген басқадай факторларға байланысты оларға бухгалтерлік есепті тікелей өздері ұйымдастырудың нұсқаларын ұсынатын әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар.
Төртінші деңгей - кеңес беруші фирмалар, құрылтайшылар, т.б. осы ұйымның басшылары, ұйымдарда әр жылы жасалатын, толықтырылып отыратын есеп саясаты. Бұған ұйымдастырушы мен билік жүргізуші ішкі құжаттарды (бұйрықтар, шешімдер, т.б. ішкі ресми құжаттар) жатқызамыс.[12, 58 б].
Бірінші деңгейдің негізі 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған №234-III Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңы болып табылады. Онда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың және жүргізудің, қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың мақсаты, жалпы принциптері мен сапалық сипаттамалары; заңды және жеке тұлғалардың, басқару қызметкерлерінің бұл саладағы құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері; бухгалтерлік ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ететін шаралар; активтер мен міндеттемелерді бағалау тәртібі, бухгалтерлік ақпараттар есебінің әдістері мен т.б. сұрақтары айқындалған. Осы заң дара кәсiпкерлерге, заңды тұлғаларға, шетелдiк заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында тiркелген филиалдарына, өкілдіктеріне және тұрақты мекемелеріне (бұдан әрi - ұйымдар) қолданылады. Сондықтан әр бір ұйым өзнің дебиторлық борыштар есебін жүргізу барысында ең алғашқы кезекте осы заңға жүгінеді. Сонымен қатар нормативтік-құқықтық реттеудің бірінші деңгейіне 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған №269-ХІІІ Азаматтық кодекс (өзгерістер және толықтырулармен) және 2008 жылы 10 желтоқсанда қабылданған №99-ІV Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) жатады.
Екінші деңгей құжаттарына қаржылық есептілік стандарттар жүйесі, қаржы есептілігін әзірлеу және ұсыну тұжырымдамасы мен бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын жатқызамыс. Қаржылық есептілік стандарттары дегеніміз бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есептілік жасау принциптері мен әдістерін белгілейтін құжаттар. Қазіргі таңда елімізде қаржылық есептіліктің ұлттық және халықаралық стандарттары қолданылады. Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарты - қаржылық есептіліктің уәкілетті орган бекіткен стандарттары, ал халықаралық есеп стандарттары - Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары комитетінің Қоры бекіткен қаржылық есептілік стандарттары.
Дебиторлық борыштардың есебі туралы ақпараттар 1 Қаржылық есептілікті ұсыну , 9 Қаржы құралдары, 27 Шоғырландырылған қаржы есептілігі және еншілес кәсіпорындарға салынған инвестицияларды есепке алу, 28 Қауымдастырылған компанияларға салынған инвестициялардың есебі, 31 Бірлескен қызметке қатысу жөніндегі қаржылық есеп, 32 Қаржы құралдары: ақпараттарды ашу, 39 Қаржы құралдары: тану және бағалау, Шығын және орташа бизнес кәсіпорындарына арналған Халықаралық стандарттары және Ұлттық қаржылық есеп стандарттарында кездеседі. Онымен қоса, бухгалтерлік есепті жетілдіру, нақты жоспарлау мақсатында 2010 жылдың 15 маусымында Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығымен Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарын бекіту туралы заңнама енгізілді.
Қорытындылай келе, бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бұрын пайда болған күрделі ғылым. Ол қоғаммен бірге дамып келе жатыр, сондықтан оны ұйымдастырып дұрыс жүргізу үшін мамандар бухгалтерлік есептің нормативтік-құқықтық реттелуін білуі міндетті.
2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАПСЫРЫСШЫЛАРДЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық борыштар есебі мен құжаттарда рәсімделуі
Дебиторлық берешектерінің есебі бухгалтерлік баланстың активінде қаралады. Берешектер қарызы белгілі бір уақытта алынып, ақша қаражаттарына немесе түскен ақшаға айналуы керек. Активті шот болғандықтан борыштарды көбейтетін шаруашылық операциялар мен оқиғалар сомалары дебитінде, ал оны азайтатын шаруашылық операциялар мен оқиғалар сомалары кредитінде жазылады. Дебиторлық борыштың синтетикалық есебіне келетін болсақ, ол келесі шоттарда жүргізіледі:
1200-Қысқа мерзімді дебиторлық борыш
1210-Сатып алушылыр мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
1220-Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1230-Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1240-Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1250-Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1260-Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық борыштар
1270-Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар
1280-Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық борыштар
1290-Күмәнді талаптар бойынша резервтер
Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштардың есебі төмендегі бөлімше шоттарында жүргізіледі:
2100-Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш
2110-Сатып алушылыр мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2120-Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2130- Қауымдастырылған және бірлескен ұйым дардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2140-Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2150-Жұмыскерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2160-Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық борышы
2170-Алынуға тиісті ұзақ мерзімді сыйақы
2180-Басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар.[13].
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатып алушылар мен тапсырысшылар есебі 1210 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы және 2110 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы шоттарында жүргізіледу. Бір жылға дейін мерзімі бар сатылған өнімі, орындалған жұмыс және көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша операциялар 1210 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы шотында көрсетіледі. Ал, бір жылдан асатын мерзімде сатлыған активтер мен көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша операциялар 2110 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық борышы шоттарында жүргізіледу. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық берешектері құрамына алынуға тиісті шоттар және алынған векселдер кіреді.
Алынуға тиісті шоттар - ұйымның сатып-өткізілген өнімдері (тауарлары, жұмыстары, қызметтері) үшін сатып алушылар мен тапсырысшылардан қайтарылып алынуға тиісті борыштары.[3, 148 б].
Мәулеттік сатып алу кепілдігімен берілетін несие сауда кәсіпорындарының дебиторлық берешектерінің үлкен бөлігін құрайды. Бөлшектеп сату және тұрмыстық техника дүкендері сатып алушыларға тауарды кесімді уақыт аралығында бірнеше төлем жасау арқылы сатып алуды мүмкіндігін ұсынады. Егер мәулеттік сатып алу кепілдігімен берілетін несиелер кәсіпорынның қалыпты сауда операцияларында қолданылатын болса, алынуға тиісті шоттардың бұл түру ликвидті болып саналады.
Сонымен қатар сатып алушылар сатушылармен төлем карточкалармен есеп айырыса алады. Төлем карточкаларымен есеп айырысулар - төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өндеу кұралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы. Олардың көп таралған түрлеріне келетін болсақ, олар: American Express, Carte Blanche,Diners Club, MasterCard және Visa. Сатып алушы кредиторлармен келісім шарт жасасып, кейін сатып алынған тауар үшін пластикалық карточкамен есеп айырыса алады. Егер сатушы ақшаның орнынан карточканы алса, онда сатушы сатылған тауар үшін кредитордың атына карточканың мөрі және сатып алушының қолы жазылған шотты жазады. Содан кейін сатушы шотты кредиторға жібереді және одан төлем алады. Кредиторлардың келісімде қатысуы сатушыға экономикалық пайданы әкеледі. Себебі сатушы тапсырысшыға кредит ашпайды, одан төлем күтпейді және дебиторлық берешектерге қаражаттарды аудармайды. Сондықтан кредит беруші өнеркәсіп берілген шоттың толық 100% пайызын төлемей, тек сол шот сомасынан 2-6% коммисиондық сыйақы ретінде алады.
Төлем карточка арқылы жасалған төлемдерді есептеу екі әдіс бойынша жүргізуге болады:
сатушы шот төлемін кредитор ұйымынан күтуге тиісті;
сатушы сату кезінде толтырылған қиыпты бірден ағымдағы шотқа енгізе алады.
Бірінші әдіс бойынша мысалды қарастырайық. Жұмыс күнінің аяғында мейрамханада American Express фирамасына жазылған барлығы 1 000 долларды құрайтын шоты бар. ( Кесте 1)
Дт
Кт
Сома, дол.
1210
6010
950
7310
50
Барлығы
1 000
Сатушы шоттарды фирманың атына жібереді, және содан кейін номинал құнынан 95% құрайтын төлем алады. (Кесте 2)
Дт
Кт
Сома, дол.
1010
1210
950
Екінші әдіс бойынша төлемді банктік жүйесіне тіркелген төлем карточкалар жасауға болады. Оларға мысал ретінде MasterCard және Visa карточкалары бола алады. Мысалы, мейрамхана барлығы 1 000 доллар сомасына тауар сатты. Сатып алушылар Visa карточкаларын қолданады. Visa фирмасы барлық сомадан 5% мөлшерінде комиссиялық сыйақы алады. Сату кезінде толтырылған қиыптар жабдықтаушы ұйымының атына Visa фирмасының арнайы банк шотына енгізіледі. (Кесте 3). [19, 146-147 бет].
Дт
Кт
Сома, дол.
1010
6010
950
7310
50
Барлығы
1 000
Жалпы алынуға тиісті шоттарды сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығын бақылау шараларын жүргізілулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.[4, 220 б].
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот-фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамның) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген кезде. Бұл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз - оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексельдердің қолданылу себебі:
шот-фактура немесе басқа коммерциялық құжаттардан гөрі негізделген дәлелділігінде;
оны процент алуға ресми негіз ретінде қолдану мүмкіндігі;
айналымға жіберу мүмкіндігі.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетіліген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде) жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды жатқызуға болады:
Дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
Шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық борыштарды нақты дәлелдеу;
Пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
Айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы дегенміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы төленуге тиісіт ақшалардың сомасы болып табылады.
Алынған вексельдер бойынша операцияларды есепке алу үшін олардың берілген мерзіміне байланысты 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек 2180 Өзге ұзақ мерзімді берешек шоттары қолданылады.[2]
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель - төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді. Жай вексель борышкердің жазбаша міндеттемесі болып саналады.[12].
Қарапайым вексельдер құжатының міндетті реквезиттеріне:
вексельмен есеп айырысу мерзімінің басталуы;
номиналдық құн
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz