Абай Құнанбайұлы дүниетанымындағы рухани құндылықтар және оның ұлттық танымға әсері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I.Тарау. Абай философиясының қалыптасуы
1.1. Қазақ мұсылмандық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Сопылық мәдениет және өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.3. Шығыс пен Батыс Абай еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ...44
II.Тарау. Абайдағы ғашықтық мәселесі
2.1. Сопылықтағы махаббат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.2. Қазақ дүниетанымындағы махаббат ... ... ... ... ... ... ... .66
2.3. Абайдағы махаббат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
I.Тарау. Абай философиясының қалыптасуы
1.1. Қазақ мұсылмандық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Сопылық мәдениет және өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.3. Шығыс пен Батыс Абай еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ...44
II.Тарау. Абайдағы ғашықтық мәселесі
2.1. Сопылықтағы махаббат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.2. Қазақ дүниетанымындағы махаббат ... ... ... ... ... ... ... .66
2.3. Абайдағы махаббат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Абай адамды дүниенін ең манызды бөлігіне жатқызады, Абайдың баяндауынша: адамның хайуаннан айыратын екі үлкен касиет бар. Оның бірі: дүниені тану ақикатты білу, ғылымды үйрену,екіншісі көпке пайдалы еңбек істеу. Ол өзіне дейінгі мәдени мұраны бойына сіңдіре отырып, мәдениетке тың арна салды.
Ислам діні қазақ даласының кемеңгер ғалымдарының назарынан да тыс қалмаған. Әрі исламдық дүниетаным тарихи - әдеби шығармаларында да өзіндік орнын тапқан. Сол себепті «Тарихи рашиди» еңбегінен бастап Абай шығармаларына дейін қазақ жырауларының жырларында ислам сеніміне қатысты әр түрлі шығыстық жанрлар көрініс тауып келген.
Абай мұрасының өзі – ақ қазақ тілінің өрісін ислам әлемімен тұтастай байланыстыра алады. Абайдың «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі:
Ақыл мен Хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мүттәкеллимин, мантиқин
Бекер босқа безедүр,-
Біз бұл өлең жолдарында Абайға дейінгі әдебиетіміздің шағатай түркілік тілімізбен байланысымызды сеземіз. Әрі ақынның көзқарасы мен дүниетанымын байқаймыз. Ол – ақыл хауас, жүрек, мүтәкеллемин, мантиқин сынды ислам философиясының терминдерін қолдана отырып қазақ халқына исламдық дүниетанымының түрлі бағытына жол сілтегені айқын.
Абай философия деген терминді қолданбаған, себебі оны христиандық дүниетаным деп түсінген. Ол «философиялық бұлақтың» бастауынан нәр алған. Абай мойындаған философтар - Сократ, Платон, Аристотель - бұлардың заманында христиандық та, ислам да діни жүйе ретінде анықталмаған. Діни туралы түсінік басқаша болатын, дін ағартушылық және идеологиялық қызметтеріне әлі енбеген. Дін ол кездерде білімнің тек синонимі емес, оның өзі болатын. Дін танымның әмбебап формасы болып тұрған заманда өмір сүрген грек ойшылдары Абайды қызықтырған. Батыс философиясының, мәдениетінің христиандық іргетасы, әрине мұсылмандық көзқарастармен үйлесе бермейді.
Ислам діні қазақ даласының кемеңгер ғалымдарының назарынан да тыс қалмаған. Әрі исламдық дүниетаным тарихи - әдеби шығармаларында да өзіндік орнын тапқан. Сол себепті «Тарихи рашиди» еңбегінен бастап Абай шығармаларына дейін қазақ жырауларының жырларында ислам сеніміне қатысты әр түрлі шығыстық жанрлар көрініс тауып келген.
Абай мұрасының өзі – ақ қазақ тілінің өрісін ислам әлемімен тұтастай байланыстыра алады. Абайдың «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі:
Ақыл мен Хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мүттәкеллимин, мантиқин
Бекер босқа безедүр,-
Біз бұл өлең жолдарында Абайға дейінгі әдебиетіміздің шағатай түркілік тілімізбен байланысымызды сеземіз. Әрі ақынның көзқарасы мен дүниетанымын байқаймыз. Ол – ақыл хауас, жүрек, мүтәкеллемин, мантиқин сынды ислам философиясының терминдерін қолдана отырып қазақ халқына исламдық дүниетанымының түрлі бағытына жол сілтегені айқын.
Абай философия деген терминді қолданбаған, себебі оны христиандық дүниетаным деп түсінген. Ол «философиялық бұлақтың» бастауынан нәр алған. Абай мойындаған философтар - Сократ, Платон, Аристотель - бұлардың заманында христиандық та, ислам да діни жүйе ретінде анықталмаған. Діни туралы түсінік басқаша болатын, дін ағартушылық және идеологиялық қызметтеріне әлі енбеген. Дін ол кездерде білімнің тек синонимі емес, оның өзі болатын. Дін танымның әмбебап формасы болып тұрған заманда өмір сүрген грек ойшылдары Абайды қызықтырған. Батыс философиясының, мәдениетінің христиандық іргетасы, әрине мұсылмандық көзқарастармен үйлесе бермейді.
1. Р.Н. Нұрғалиев «Қазақ энциклопедиясы» Алматы 1995ж.
2. З. Ахметов, Б. Байғалиев «Абай шығармалары» Алматы 1995ж.
3. Қ. Кәметов «Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ» Алматы 1990ж.
4. М. Әуезов, «Абай Құнанбаев» Алматы 1961ж.
5. Б. Төлегнова «Абай Құнанбаев өлендер, поэмалар» Алматы 2003ж.
6. Б. Серікбайұлы Қашым –Ноғай «Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы» Алматы 2002ж
7. Райымбек Сейітметов «Жүрегімнің түбіне терең бойла» Түркістан 2004ж.
8. М. Сәрсекеев «Сәтбаев» Алматы 1998ж.
9. М. Әуезов «Әдебиет тарихы» Алматы 1991ж.
10. Капин Оразалин «Абай ауылына саяхат» Алматы 1994ж.
11. Ақжан Машанов «Әл-Фараби және Абай» Алматы 1994ж.
12. М. Әуезов «Ұлы тұлға ұлағаты» Алматы 2002ж.
13. Е. Жанпейісов «М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі» Алматы 1975ж.
14. Рамазан Тоқтаров «Абайдың жұмбағы» Алматы 1999ж.
15. Әбіш Байтанаев «Шын шеберлік» Алматы 1969ж.
16. Г. Белгер «Земный избраники, Гете Абай» Алматы 1995ж.
17. Н. Керімбаев «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» Алматы 2002ж.
18. Мұрат Сұлтанбеков «Величие таланта М. Әуезова» Семиполатинск 1992ж.
19. С. Оразалиев «Абай және Дауани» Түркістан 1997ж.
20. А. Көбесов «Абайтану Дәрістері» Алматы 2002ж.
21. М. Әуезов «Ұсынылатын әдебиеттер көрсеткіші» Алматы 1968ж.
22. М. Әлімбай «Көзін көрдік жақсы мекен жайсаңның» Алматы 2002ж.
23. Н. Кенжеғараев «Абайдың айтушы мен тыңдаушы хақындығы танымы» Түркістан 1998ж.
24. Р. Сыздықов «Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі» Алматы 2004ж.
25. Аль – Халел Қарпық «Абай наследники на перепутье» Алматы 1995ж
26. Р. Сыздықова «Абай шығармаларының тілі» Алматы 1968ж.
27. Кәмен Оразалин «Абайдан соңғы арыстар» Астана 2002ж.
28. М. Мырзахметов «Абай Құнанбаев» Алматы 1990ж.
29. М. Әуезов «Абай Құнанбаев» Алматы 1990ж.
30. Ақжан Әл- Машани «Әл-Фараби және Абай» Алматы 2005ж.
31. Сәбит Мұқанов «Жарық жұлдыз» Алматы 1995ж.
32. М.Әуезов «Абай жолы романның жиілік сөздігі» Алматы 1979ж.
33. Н. Мұратова «Абай тілі сөздігі» Алматы 1968ж.
34. М. Әуезов «Абай ақындығының айналасы» Алматы 1998ж.
35. С. Қирабаев «Абайтану ғылымының тарихынан» Алматы 1997ж.
36. З. Ахметов «Абайтану және ғылыми зерттеу әдәстәсілдері» Алматы 2000ж.
37. Ж. Ысмағұлов «Абайтанушы» Алматы 1995ж.
38. С. Қасқабасов «Абай және фольклор» Астана 2000ж.
39. А. Исмакова «Классический стиль Абайя и его роль» Алматы 1995ж.
40. А. Шәріп «Абай және ұлт» Алматы 1997ж.
41. Е. Жиенбай «Абай руханияты» Алматы 1999ж.
42. Б. Омарұлы «Зар-заман ақындары және Абайдың өлең өрнегі» Алматы 2003ж.
43. Қ. Салғарин «Біраз сөзіне түсініктеме» Астана 2000ж.
44. Т. Жортай «Күйесің жүрек сүйесің» Алматы 2001ж.
45. З. Ахметов «Абайың ақныдық әлемі» Алматы 1995ж.
47. М. Әуезов «Абай Құнанбаев» Алматы 1995ж.
48. М. Әуезов «Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері» Алматы 2002ж.
49. Т. Молдағалиев «Абай журналы» Алматы 2005ж.
51. Ж.Алтай, А.Қасабек «Философия тарихы» Алматы 1999ж
52. Т.Молдағфлиев “Абай журналы» Алматы 2004ж.
53. Абай газеті 2005ж.
2. З. Ахметов, Б. Байғалиев «Абай шығармалары» Алматы 1995ж.
3. Қ. Кәметов «Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ» Алматы 1990ж.
4. М. Әуезов, «Абай Құнанбаев» Алматы 1961ж.
5. Б. Төлегнова «Абай Құнанбаев өлендер, поэмалар» Алматы 2003ж.
6. Б. Серікбайұлы Қашым –Ноғай «Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы» Алматы 2002ж
7. Райымбек Сейітметов «Жүрегімнің түбіне терең бойла» Түркістан 2004ж.
8. М. Сәрсекеев «Сәтбаев» Алматы 1998ж.
9. М. Әуезов «Әдебиет тарихы» Алматы 1991ж.
10. Капин Оразалин «Абай ауылына саяхат» Алматы 1994ж.
11. Ақжан Машанов «Әл-Фараби және Абай» Алматы 1994ж.
12. М. Әуезов «Ұлы тұлға ұлағаты» Алматы 2002ж.
13. Е. Жанпейісов «М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі» Алматы 1975ж.
14. Рамазан Тоқтаров «Абайдың жұмбағы» Алматы 1999ж.
15. Әбіш Байтанаев «Шын шеберлік» Алматы 1969ж.
16. Г. Белгер «Земный избраники, Гете Абай» Алматы 1995ж.
17. Н. Керімбаев «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» Алматы 2002ж.
18. Мұрат Сұлтанбеков «Величие таланта М. Әуезова» Семиполатинск 1992ж.
19. С. Оразалиев «Абай және Дауани» Түркістан 1997ж.
20. А. Көбесов «Абайтану Дәрістері» Алматы 2002ж.
21. М. Әуезов «Ұсынылатын әдебиеттер көрсеткіші» Алматы 1968ж.
22. М. Әлімбай «Көзін көрдік жақсы мекен жайсаңның» Алматы 2002ж.
23. Н. Кенжеғараев «Абайдың айтушы мен тыңдаушы хақындығы танымы» Түркістан 1998ж.
24. Р. Сыздықов «Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі» Алматы 2004ж.
25. Аль – Халел Қарпық «Абай наследники на перепутье» Алматы 1995ж
26. Р. Сыздықова «Абай шығармаларының тілі» Алматы 1968ж.
27. Кәмен Оразалин «Абайдан соңғы арыстар» Астана 2002ж.
28. М. Мырзахметов «Абай Құнанбаев» Алматы 1990ж.
29. М. Әуезов «Абай Құнанбаев» Алматы 1990ж.
30. Ақжан Әл- Машани «Әл-Фараби және Абай» Алматы 2005ж.
31. Сәбит Мұқанов «Жарық жұлдыз» Алматы 1995ж.
32. М.Әуезов «Абай жолы романның жиілік сөздігі» Алматы 1979ж.
33. Н. Мұратова «Абай тілі сөздігі» Алматы 1968ж.
34. М. Әуезов «Абай ақындығының айналасы» Алматы 1998ж.
35. С. Қирабаев «Абайтану ғылымының тарихынан» Алматы 1997ж.
36. З. Ахметов «Абайтану және ғылыми зерттеу әдәстәсілдері» Алматы 2000ж.
37. Ж. Ысмағұлов «Абайтанушы» Алматы 1995ж.
38. С. Қасқабасов «Абай және фольклор» Астана 2000ж.
39. А. Исмакова «Классический стиль Абайя и его роль» Алматы 1995ж.
40. А. Шәріп «Абай және ұлт» Алматы 1997ж.
41. Е. Жиенбай «Абай руханияты» Алматы 1999ж.
42. Б. Омарұлы «Зар-заман ақындары және Абайдың өлең өрнегі» Алматы 2003ж.
43. Қ. Салғарин «Біраз сөзіне түсініктеме» Астана 2000ж.
44. Т. Жортай «Күйесің жүрек сүйесің» Алматы 2001ж.
45. З. Ахметов «Абайың ақныдық әлемі» Алматы 1995ж.
47. М. Әуезов «Абай Құнанбаев» Алматы 1995ж.
48. М. Әуезов «Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері» Алматы 2002ж.
49. Т. Молдағалиев «Абай журналы» Алматы 2005ж.
51. Ж.Алтай, А.Қасабек «Философия тарихы» Алматы 1999ж
52. Т.Молдағфлиев “Абай журналы» Алматы 2004ж.
53. Абай газеті 2005ж.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...2
I-Тарау. Абай философиясының қалыптасуы
1.1. Қазақ мұсылмандық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 6
1.2. Сопылық мәдениет және өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1.3. Шығыс пен Батыс Абай еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... 44
II-Тарау. Абайдағы ғашықтық мәселесі
2.1. Сопылықтағы
махаббат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.2. Қазақ дүниетанымындағы махаббат ... ... ... ... ... ... ... ..66
2.3. Абайдағы махаббат
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .76
Абай Құнанбайұлы дүниетанымындағы рухани құндылықтар және оның ұлттық
танымға әсері
Абай адамды дүниенін ең манызды бөлігіне жатқызады, Абайдың
баяндауынша: адамның хайуаннан айыратын екі үлкен касиет бар. Оның бірі:
дүниені тану ақикатты білу, ғылымды үйрену,екіншісі көпке пайдалы еңбек
істеу. Ол өзіне дейінгі мәдени мұраны бойына сіңдіре
отырып, мәдениетке тың арна салды.
Ислам діні қазақ даласының кемеңгер ғалымдарының
назарынан да тыс қалмаған. Әрі исламдық дүниетаным тарихи -
әдеби шығармаларында да өзіндік орнын тапқан. Сол себепті
Тарихи рашиди еңбегінен бастап Абай шығармаларына дейін
қазақ жырауларының жырларында ислам сеніміне қатысты әр түрлі
шығыстық жанрлар көрініс тауып келген.
Абай мұрасының өзі – ақ қазақ тілінің өрісін ислам
әлемімен тұтастай байланыстыра алады. Абайдың Алла деген сөз
жеңіл өлеңіндегі:
Ақыл мен Хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мүттәкеллимин, мантиқин
Бекер босқа безедүр,-
Біз бұл өлең жолдарында Абайға дейінгі әдебиетіміздің
шағатай түркілік тілімізбен байланысымызды сеземіз. Әрі
ақынның көзқарасы мен дүниетанымын байқаймыз. Ол – ақыл хауас,
жүрек, мүтәкеллемин, мантиқин сынды ислам философиясының
терминдерін қолдана отырып қазақ халқына исламдық дүниетанымының
түрлі бағытына жол сілтегені айқын.
Абай философия деген терминді қолданбаған, себебі оны
христиандық дүниетаным деп түсінген. Ол философиялық бұлақтың
бастауынан нәр алған. Абай мойындаған философтар - Сократ,
Платон, Аристотель - бұлардың заманында христиандық та, ислам
да діни жүйе ретінде анықталмаған. Діни туралы түсінік
басқаша болатын, дін ағартушылық және идеологиялық
қызметтеріне әлі енбеген. Дін ол кездерде білімнің тек
синонимі емес, оның өзі болатын. Дін танымның әмбебап формасы
болып тұрған заманда өмір сүрген грек ойшылдары Абайды
қызықтырған. Батыс философиясының, мәдениетінің христиандық
іргетасы, әрине мұсылмандық көзқарастармен үйлесе бермейді.
Абай өз заманындағы Аристотель сияқты дүниенің басталуының
бас себебін зерттеуші ойшыл. Дүниенің мүмкіндіктен шындыққа
айналуының бас себебін Абай махаббат ұғымы арқылы
түсіндірген. Махаббат жаратушының құдіреті, нұры, дүниені
мүмкіндіктен шындыққа айналдыруының басты себебі. Қазіргі
ғылымның қисынды тіліне салсақ, махаббат бар болмыстың
заңдылығы және де ол адамзатқа тәуелсіз онтология заңдылығы
немесе дүниенің бар болуының мүмкіндігі. Осы мәнде махаббат
адамзат тарихының басталуы.
Күдік – таным басы, күдік ойшылдықтың басты принципі.
Сөйтіп махаббатпен жаратылған адамзаттың табиғатына күдік енді.
Адамзат өз кемістігін жаратушының құдіретінен көре бастады.
Алайда мәселе өзгеше еді. Жаратушым адамзатқа өз құдіретін
құпия етіп берген болатын, бірақ ол айнадан көріне
бермейтін адамның өзінің болмысына үңілуді қажет ететін.
Жаратқанның құдіретінің көріну формасы адамның еркінде.
Ерікті адам жаратушының керемет шеберлігі, бірақ Иассауи
айтқандай Алланың пендесіне өзі берген еркі адамға қауіп
болатын. Адам өз Еркін меңгере алмаса, ол бүкіл адамзатты
жойып жіберетін жойқын күшке айналуы ықтимал, сол себепті
Абай өзін махаббатпен жаратқан жаратушысын сүю, оны мойындау,
соның құдіретіне сай қызмет етуді әрбір адамның парызы
деп санаған, адам кейпіндегі хайуандар келеді. Сонымен
жомарт адамның бойында үш қасиет болуы керек, олар
әділеттілік, шапағаттылық және даналық. Ондай адамдар кімдер
дегенге Абай нақтылы жауап берген. Бұл айтылмыш үш
хасләттің иелерінің алды - пайғамбарлар, онан соң - әулиелер,
онан соң - хакімдер, ең ақыры - кәміл мұсылмандар.
Абай айтуынша табиғат өледі, яғни өзгереді, адам
ешқашанда өлмек емес. Адамға әуел бастан өлмейтін тағдыр
берілген. Абай: Мен өлмекке тағдыр жоқ әуелбастан,-деген.
Сонда Абайдың айтып отырған Мен - дегенінің мәнісі неде? Абай
адамды екіге бөледі, бұл ойын ол былай білдірген:
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтіп келіп, ойнап –
күлмес.
Мені мен менікінің айрылғанын
Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес.
Абай діни қағидалар шеңберінде қалмаған ойшыл. Дінде,
Құранда бар сөзді ғана қайталап айтып отырса, ол хакім
бола ма? Абайдың хакімдігі сонда, ол әр істің басталуы мен
себебін іздеуші. Сондықтан ол ақыл сенбей сенбеңіз,- деп
өзі айтқандай, не істі болмасын сау ақылға салады. Ақын
Алланың өзіне де, сөзіне де күмән келтірмейді, мәселе Алланың
өзі кім, сөзі не соны тану керек. Алланы танудың
қиыншылығын, ол Алла деген сөз жеңіл деген өлеңінде ашық
айтқан. Алланы сөзбен, ақылмен емес, жүрекпен сезу қажет, оның
барлығын тану сезім арқылы болмақ. Және де Абай айтады,
Алланың сөзі бар, ол да рас, сонымен бірге адамның сөзі бар,
бірақ оның растығында үнемі күмән бар. Жауапты тағы да отыз
сегізінші сөзден табамыз. Абай айтады: Алланың сөзі – қаріпсіз,
дауыссыз.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Абай философиясындағы махабатының негізгі
мақсаты мен міндеті Аллаһ тағаланы өз халқына ашық, шынайы түрде ашып беру
болды. Өздерін имам санап, көсем санап жүрген білімсіз, халыққа дінді
үйретіп жүрген молдаларға сын айтты. Абай бұл ілімді тәңірінің көркем
есімдері мен сегіз тұрақты сипаты бойынша игереді. Әуелден бұл есімдердің
мағынасын біл һәм сифаттары не деген сөз, кәміл үйрен дейді ұстаз. Яғни
бұл ілімге жеңіл желпі қарамай, оны терең оймен кәміл үйренуге
жүрегімізбен санамызға сіңіруге шақырады.
Оның үшін Аллаһ тағаланың сипаттары хаят, ғылым , құдырет, басар,
самиғ, ирада , калам, такуин деп жазады кемеңгер. Бұл сегізінен Аллаһ
тағаладай кәмәлат ғазаматпенен болмаса да пендесінде бірінен өз халінше
бар қылып жаратыпты. Соңғы сөйлемнен көріп отырмыз, Абай адамның сипаты мен
Аллаһтың сипаты өзара ұқсас деген.(ғылымда антропология тәсілі делінетін)
қағиданы басшылыққа алған.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеудің әдеттегідей кіріспеден, бірінші
тарау үш бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен және қорытынды пайдаланған
әдебиеттер тізімінен құралаған.
I-Тарау. Абай философиясының қалыптасуы.
1.1. Қазақ мұсылмандық негіздері.
Абай Құнанбаев (1845-1904) - қазақтың ұлы ақыны, философы. Абайдың
философиялық ой-пікірі ХІХ-ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Абай
әйгілі шығыс классиктері Фердоуси, Сағди, Ширази, Низами, Науаилардың
шығармаларын және ислам философтарының көзқарастарын жетік білді. Сонымен
бірге ежелгі гректің атақты классигі Аристотельдің философиялық
шығармаларын және Сократтың еңбектерімен таныс болды. В.Г.Белинскийдің
еңбектерін көп окыды. Абай дүниетану жолында өткен замандардың кемеңгер
философтардың шығармаларын окып, өз дәүірінің алдыңғы катарлы ой-пікірлерін
қорытып, оларды қазақ өнеріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге
қолданды. Осы кездегі қазақ қауымын толғандырған басты мәселелер: Құдай мен
табиғат, адам мен құдірет, жан мен тән, өмір мен өлім туралы болса, Абай
алға. басарлык тұрғыдан жауап беруге тырысты.
Абай өзінің философиялық көзқарасында: дүниенің, әлемнің обьективтік
заңдылығын мойындайды, дүние мен адамзат қоғамы бірқалыпта тұрмай бейне бір
ағып жатқан судай әрекеттеніп, өзгеріп отырады деп таниды. Бұл жөнінде Абай
былай деп тұжырымдайды:
Дүние бір қалыпта тұдырмайды,
адамның қуаты, өмірі бір қалыпта тұрмайды,
Дүние - үлкен көл, заман - соққан жел,
Алдыңғы толқын -ағалар, артқы толқын
інілер- дейді.
Қазақ қоғамдық ой-пікірлерінің тарихында жаңа көзең деп ағартушылықтың
философиялык негіздерінің пайда болуы мен қалыптасуы санауға болады. Қазақ
тарихында философиялық ой-пікір саласында шыққан ойшыл кайраткерлері
философияның маңызды мәселелері жөнінде өз көзқарастарын ортаға қойды.
Оны білмеген соң ол жан, адам жаны болмайды, хайуан жаны болады. Абай
адам жанындағы асыл касиеттің бірі еңбек. Бұл тек өзінің кара басының
қамын ғана күнттейтін еңбек емес, пайдасы көпке тиетін еңбек деп есептейді.
Өзің үшін еңбек кылсаң, өзі үшін оттаған хайуан боласың, әрекет ет,
пайдасы көпке тисін дейді.
Абай адамның ақылды, білімді болуы оның тумысынан емес, айналадағы
дүниені сөзіп, біліп, үйренуінен, еңбек етуінен деп қарайды. Біз
жанымыздан ғылым шығара алмаймыз лейді Абай.
Жаралап, жасалып қойған нәрселерді көзбен көріп, акылмен біліп,
сөзбекпіз. Демек, Абай білудің сөзімдік және акылдық таным арқылы болатынын
құптайды. Бірак ол ақиқатты анықтаудың өлшемі акыл деп есептейді: Ақыл
сөзбен сенбеңіз, бір іске көз келсеңіз, ақсакал айтты, бай айтты, кім
болса, мейлі сол айтты, акылменен жеңсеніз. Акыл мидан, өлшеу кыл деп
танымдағы акыл ролін кетермелеп, материалистердің позициясына жақындайды.
Абай гуманистік көзқарасты насихаттады. Ол адам атаулы жаратылысында бірдей
деп карады. Өзін өзгеден артық санайтындарды сөгіп, Мені мен сен теңбе деп
мақтанасың, білімсіздік белгісі ол баяғы дейді. Адамзаттың бәрін сүй
бауырым деп Атаның баласы болма, адмның баласы бол дейді. Ол жалпы
адамзатты түгел сүюге және оларды тең көруге үндейді.
Абай өз кезінде қазақ қоғамының болмысына үңіле қарап, адам-гершілік
мінөз-кұлық формасын ұсынады: .Бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық
бол, адам болам десеңіз Өсек, өтірік,мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ -
бес дүшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой,
бес асыл іс көрсеңіз -деп әдептілік пен қайырымдылықты дәріптейді.
Абайдың ойынша елдің жақсы жаман болуының тетігі оның ынтымақ-
берекесіне байланысты. Ол Берекелі болса ел жағасы жайлау ол бір көл,
берекесіз болса ел-суы ашыған батпақ көл, дейді. Абайдың байқауынша, ел
еңбекпен көркейеді, елдің шырқын бұзатындар еңбек етпейтін арамтамақтар,
еңбексіз жатып ішу адам баласын аздырады: Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық,
аздырар адам баласын-дейді.
Абай адамдарды осы дүниеде еңбек етіп өнер білім тауып, өз тіршілігін
оңалтып, рахат көруге насихаттайды. Халықты өнер-ғылым жолына жұмылдырады.
Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба, Болмасаң да ұғып бақ, бір
ғалымды көрсеңіз. Ондай болмақ қайда деп айтпа ғылым сүйсеңіз дейді. Дүние
бір алып бір құрылыс, оған әрбір адам өз үлесін қосу керек деп
тұжырымдайды. Әсемпаз болма әрнеге, өнерпаз болсаң арқалан. Сен де бір
кірпіш дүниеге, кетігін тапта бар қалан дейді. Абай ақыл -парасатты
дәріптеп, ғылым мен ағарту идеяларын насихаттады. Абайдың философиялык ой-
пікірінің әлеуметтік маңызы мен алға басарлық мәні, міне осында.[51237-
238]
Абайдың философиялық көзқарасының мұрасында бір жүйеге түсірілген
көзқарасын тұжырымдайтын арнайы философиялық шығармасы жоқ. Дегенмен,
Абайдың көптеген өлеңдері мен прозалық шығармаларында адам мен
адамгершілік, ұждан, мораль философиясына төтелей қатынасы бар, толып
жатқан бөлек-бөлек бір көлемді, әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені
даусыз Абай шығармаларын зерттеуге арналған еңбектер жеткілікті
болғанымен, оның философияның негізгі мәселелеріне байланысты көзкарастары
жөнінде әлі күнге дейін тиянақты пікір тұжырымдалған жан жоқ. Ойшыл ақнның
терең ойы мен дүиетанымының ішкі мазмұны ақырына дейін ашылып,
түсіндірілмей келеді. Бұған қоғамдық болмыстың өзекті мәселелері
жөніндегі оның көзқарасының курделілігі, жүйесіздігі, тіпті, кейде қарама-
қайшылықтары белгілі дәрежеде қиындық туғызды. Абай шығармашылығын
зерттеудің алғашқы көзеңінде, 20-30 жылдарда ақынның идеялық мұрасы қызу
айтыстар тақырыбына айналды, Абай философиясын діншілдігі басым әдеттегі
идеалистік философияның жамап-жасқаған бір түрі деп дәлелдемек болушылар да
табылды.
Ақын шығармалары 19 ғ-да Қазақстанда демокр. қоғамдық ойдың
қалыптасып, дамуына негіз болған басты-басты идеялық үш қайнардан нәр алды:
1) қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен
сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр; 2) ежелгі және орта ғасырдағы
Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары; 3) орыстың материалистік
философиясы мен демокр. мәдениеті, сол арқылы дүние жүзілік ең алдымен
Батыс Европаның философиялық ойдың жетістіктері. Әуөзов бұл идеялық
бағыттарды бір-бірімен табиғи ұштасып, жалғасып кететіндігін айта келіп,
Абай дәуірі үшін осылардың ішіде үшінші қайнармен, орыс классиктерінің
шығармаларымен таныстықтың маңызы аса зор болғанын, Қазақстандағы қоғамдык
ойдың болашақта жандана түсуіне ықпал еткенін атап көрсетті. Ғалым Абайдың
орыс әдебиетімен және филос. озық ойымен байланысын оның аударған
шығармаларының санымен немесе оған рев. демократтар идеясы ықпал етті деген
қарапайым түсініктерді еске алумен ғана дәлелдемек болған жеңіл-желпі,
қара дүрсін пікірлерге қарсы шықты. Ол Абай шығармашылығының өткен заман
ойшылдарының теориялық мұраларымен байланысын анықтайтын мәселелердің тым
тапшы зерттелгеніне өкініш білдірді; Абайдың орыс әдебиетіне ғана емес,
сонымен катар адамзаттың бүкіл рухани мәдениетіне катынасын түтастай даму
үстінде: орыс және казақ халқының байланыстарын сол көзеңнің мазмұнын
анықтайтын саяси оқиғалармен тығыз органикалық байланыста қарастыратынының
методологиялық маңызы аса зор.
Өз заманының ғұламасы болған Абай көптеген орыс жазушылары мен
философтарының, әсіресе, А. С. Пушкиннің, М. Ю. Лермонтовтың, И. А.
Крыловтың, В. Г. Белинскийдің, А. И. Герценнің, Н. Г. Чернышевскийдің, Н.
А. Добролюбовтың шығармаларын оқып, зерттеді, орыс революциялық,
демократтарының озық ойы оның дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Ойшыл-ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель, соңдай-ақ,
Шығыстың үлы ойшылы әл-Фараби мұраларымен де жақсы таныс болды; Батыс
Европа философиясын,дәлірек айтқанда Р. Декарт, Б. Спиноза, Г. Спенсер, Л.
Фейербах еңбектерін оқыды:... өэінің рационалдық философиясын Абай
көздейсоқ жасай салған жоқ, алдымен осыңдай бай школалардың оқуынан өтіп
алыл, сөйтіп, бұларды озінің творчестволық өңдеуінен өткізген соң ғана
жасай алды.
Абай философиясының мазмұнын барынша толық ашу ушін оның
шығармаларының шығыс, орыс және дүниежүзілік философияның мәдениетімен
байланысын мейлінше терең зерттеу қажет, ал бұл әлі жеткілікті деңгейде
қолға алынбаған нәрсе деп мойыңдайды. Абай дүниетанымының бағыттарын
зерттеуге Әуезов елеулі үлес қосты. Ол Абайдың көптеген өлеңдері мен 19
ғ-дағы көрнекті орыс ойшылдарының шығармаларын салыстыра зерттеу
арқылы олардың терентамырластығын ашып берді. Абай философиясында
рационализм мен демократизм рухындағы өзініңең ең басты идеялык, үстазы
және тәрбиешісі болған Чернышевский көзкарастарының негізін терең түсіне
білді. Ойшыл-ақын оның әр түрлі филос. жүйелерге сын көзбен карап,
қорытынды жасайтын енбектері арқылы Демокриттен бастап Фейербахқа
дейінгі Батыс Европа философиясымен танысты.
Абай табиғаттың объективті шындығын, әлемнің адамдар еркінен,
қалауынан және санасынан тыс өмір сүретінін мойындайды. Ол әлемнің пайда
болуы мәселесін дүние әрбір бір турлі кереққе бола жаратылып және бір-
біріне себеппен байланыстырылып, пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын көркем
законға қаратылып жаратылды, - деп тусінген. Атомистиканың көне заманнан
бері материалистік дүниетанымының негізі саналғаны белгілі. Абай
тұжырымдарына қарағанда оның осы іліммен, сондай-ақ, атомизмнің дамуына зор
ұлес қосқан М. В. Ломоносов, А. М. Бутлеров, Д. И. Менделеев еңбектерімен
таныс болған анық. Ойшылдың пікірінше табиғатта бәрі де объективті түрде
емір суреді, барлығы да белгілі бір заңдылыққа сай және соған бағынады.
Сондықтан да ақын себептілік байланысты, әрбір істің себебін тани білу
қажет деп есептейді.
Абайдың дүниетанымындағы айналадағы коршаған әлемнің объективті
шындығы таным барысын құдайға сенүмен және жанның өлмейтіндігімен ұштастыра
карастыратын көзқарасы қарама-қайшылыкта және күрделі болып келеді.
Абай адамды табиғаттың бір бөлігі деп санап, имандылық қасиеттерін
өмір жағдайлары, дәуір калыптастырады деп есептейді. ал объективті дүиенің
кұбылыстары адам басында сәулеленеді де, оның психикалық қызметінен
көрініс табады. Адам мәселесін Абай әр түрлі: философиялық,биологиялық,
психологиялық, эстетикалық және әсіресе, этикалық, көзқарастан қарастырған.
Абайдың адам туралы негізгі тұжырымдары Чернышевскийдің Философиядағы
антропологиялық принцип деген еңбегінде айтылатын ойлармен
ұштасады.Чернышевскийдің түсіндірүінше болмыс бірыңғай болған жағдайда
адам басынан екі түрлі: материалдық (адам танақ ішеді, ұйықтайды, жүреді)
және адамгершілік тұрғыдағы (адам ойлайды, сөзеді, калайды) қубылыстарды
байқаймыз.Абай Жетінші сөзінде. Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен
туады. Біреуі - ішсем, жесем, үйықстасам деп түрады .. Біреуі білсем екен
демеклік... Дүниенің көрінен Һәм жерінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса
денелеп біпмесе, адамдықтың орны болмыйды , -дейді ойшыл ақын. Обьективті
шындықты тануға деген бұл құмарлықты ақын адамның ең жоғарғы талабы деп
біледі. Абай адамның касиеті туралы ойын ерістете келіпАдам баласы екі
нәрсеменен бірі-тән, бірі-жан. Ол екеүі орталарында болған нәрселердің
кайсысы жибили, кайсысы кәсиби-оны білмек керек.
Абай дуализмге жол берді деп есептеді (Қазақстандағы саяси-қоғамдық
және философиялық ой тарихының очерктері. Ақиқатында Абай да Чернышевский
сияқты адам бойындағы заттык және рухани бастауларының бірлігін, адамның
тұтастығын айкынырақ ашып көрсетуді мақсат етті.Ақын орыс ойшылдарының
еңбектері мен өз колына тұскен жаратылыстану ғылымының деректері негізінде
табиғатқа материалистік монизм тұрғысынан карап, адамның рухани қызметін
оның дене еңбегінен бөліп алу дұрыс емес деп есептеді. Ал, бұл бір-біріне
тәуелсіз материалистік және идеалистік, жеке дара екі бастауды мойындаудан
келіп шығатын дуализмге тубірімен қайшы нәрсе. Герцен жазғандай дуализмнің
ең басты принциптері ... шын мәнісіңде бөлуге болмайтын нәрсені - мысалға,
дене мен рухты - жасанды қарама-қарсылықтарға бөлу болып табылады, бұл
дерексізденулерді бір-біріне қастықпен карсы қою және мызғымастай болып
біріккен нәрселерді жасанды жолмен елшеу. Абай әлемді тануға болатындығын
мойындап, болмыс пен сананың шегін ажыратуға болмайтындығын теріске
шығарады, бір бутіннің бөлшектері ретіде адам мен табиғаттың тұтастығы
туралы айқын тұжырымдар жасап, саналы адамның біртутас табиғаттың үздіксіз
дамуының нәтижесі екенін дәлелдейді. Өлемнің тұтастығы туралы мәселе
философия тарихындағы ең күрделі такырыптардың бірі екені белгілі. Абай
мұны сана тудырған емес, өзінше объективті өмір сүретін әлемнің материалдық
тұтастьғы, бірлік деп түсінді. Бір демеклік... алла тағалаға лайықты
келмейді. Оның үшін - деп жазды. Абай, - мүмкинаттың (болуы мүмкін
нәрселер) ішінде не нәрсенің үждуі (бар болу, бар болушылық) бар болса, ол
бірліктен кутылмайды.
Әлемнің материалдық тұтастығы туралы тұжырымдарында Абай
Чернышевскийдің Философиядағы антропологиялық принцип деген еңбегінде
материалистік философияның аса маңызды ережелерін негіздеп берген бағытты
одан әрі жалғастырды. Абай әлемнің материалдық тутастығын атап көрсетіп,
құдай жалғыз деп дәлелдейтін діни қағиданы теріске шығара келіп, бұл
туралы: Біз алла тағалабірдейміз, бар дейміз, олбірдемеклік
ақылымызға уғымның бір тиянағы үшін айтылған сөз, -деп жазды. Ол
дуалистерге керісінше өзінің өзі жасаушысы және себепкері болып
табылатын табиғаттың ғана өмір сүретінін мойыңдады. Бұл ғылым қудірет...
көзге көрілген, көңілге сөзілген ғаламды кандай хикметпен жарастырып,
кандай қудіретпен орналастырған... адам пендесінде ақыл-хұкімші қайрат,
куат қызмет қылушы еді. Соған қарап ойлайсың: алла тағаланың сипатында
солай болмаққа тиіс, - деп, Абай адамды аллаға теңестіру арқылы
объективті шындыктын, яғни, табиғаттың өзіне-өзі себеп болатынын, оның
барлық заттардың мәні мен болмысының себепшісі болып
табылатынын, өз болмысы үшін ешқайсысына тәуелді еместігін атап көрсетті.
Табиғатты Аллаға теңеп, кұдайғ адам кейпін бергенде Абай, сөз жоқ,
Спиноза мен Фейербах философиясының материалистік тұжырымдарын негізге
алған. Ойшыл-ақын олардың негізгі пікірлерімен ең алдымен Чернышевский
шығармалары арқылы танысқан.Орыс ойшылы өз еңбектерінде Фейербах ілімінің
мәнін жан-жақты баяндап қана қоймай, сонымен қатар одан ілгері кетті, ал
бірқатар мәселелер бойынша оның дуниетанымындағы шектеулілік бағыттарынан
асып тусті. Фейербах құдай туралы түсініктердің психологиялық негіздерін
ашып, қудай идеяларының мазмуны клялдағы тіршілік иесіне жорамалданғам,
абсолюттеңдірілген адамның мәні екенін көрсетіп берді. Қудай дегеніңіз,
—деп жазды ол, - басқа ештеңе де емес, адамның о бастағы, арман еткен адам:
құдай қандай болса, адам да сондай болуы керек, сондай болғанын қалайды
немесе тым кұрымаса бір көзде сондай болғанын қалайды Фейербах табиғат
себебін сол табиғаттың өзінен іздеу керек екендігін дәлелдеді. Табиғат...
өзіне өзі себепші, - деп қайталады ол Спинозадан соң. Адамның құдай
туралы айтқаңдарының барлығы да ісжүзінде оның өзі жайлы айтқандары болып
табылады.. Адам құдай және сол арқылы тек өзін ғана іздейді... Сөйтіп,
адамның кұдай санап отърған объектісі тек өз қызметі ғана болып табылады.
Бұл ойлардың көрінісін Абайдан да табамыз. Ол табиғат нағыз
жасампаз, құдірет адам сиякты деп жазғанда Фейербахты оқып қана қоймай,
зер сала зерттегені, оның ойларының ықпалында болғаны байкалады.
Бірқатар зерттеушілер, нақтырақ айтканда Қ. Бейсембиев Абайды пантеист
деп есептейді. Егер ақынның өзінің нақты түр хақындағы ойларын ортаға
салатын Ғақлияларының мазмунына үңілетін болсак, онда оның
дүниетанымындағы анти-клерикалдық сәттер жайлы айтқанымыз анағұрлым дурыс
болар еді. Ойшыл-ақын адамдарды қүдайға сенуге ундемейді. Бірінші сөзінде:
Ал. енді калған өмірімізді кайтіп, не қылып өткіземіз?. - Софылық қылып,
дін бағу? -деп сурақ қойып аладыда, оған: Жоқ... не көңілде, не көрген
күніңде бір тыныштык; жоқ, осы елде, осы жерде не қылған софылық! -деп,
оның жөні келмейтінін айтады.
Абай адам сенімін арттыратын нәрсе - білім, кажырлы еңбек, табиғат
қүпиясын ашу деп білді. Ол адам бойындағы жасампаздық қасиеттерге керемет
сенім білдіріп, ол алла үшін емес, адамдар үшін ғылым мен білімді игеруге
міндетті деп есептеді. Сол жолдакубылыстық мәнін тусінуге, өзі мен
әлемді уғынуға, тіпті, алланың өзінің де табиғатын тануға умтылуы кажет.
Абайдың бұл үңдеүі ислам дінінің негізгі кағидаларына қарсы, өйткені,
Құранда жазылғандай алла шексіз, ал адам санасы шектеулі және сондықтан да
тәңіріні тани алмайды. Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дұниеден
ешнәрсені оларсыз біліп болмайды... Бұлардың емі, халқына махаббат, халық
ғаламға шапқат, кайратты, тұрлаулы, ғадалат ісінің алды-артын байқарлык
білімі, ғылымы болсын... - деп, Абай білімді, ғылыми шындықты діни
қағидалардан жоғары қояды. Егер теологтар дін негіздері мәңгілік,
мызғымайды, ал адамның тумысында діни сөзім болады деп дәлелдеуге умтылса,
Абай мүны теріске шығарып, діннің тарихи жолмен калыптасқанын атап
керсетті. Осыған байланысты Абайдың арабтар ислам дінін зорлықтың күшімен
енгізгеніне карамай қазақтар оған негізінен салғырт күйінде қалды деген
пікірі назар аудартады: ... Қазақ... Һәмманы жаратқан құдай бар, ахиретте
сұрау алады, жамандыққа жазғырады, жақсылыққа жарылқайды... деп – бәріне
сендік дейді... Олар сащім десе де, анык ақикдт көзі кетіп, ден койьп. ұйып
сенбейді... Оларды мұсылман деп, қалайша нманы бар ғой дейміз? Ақыннын
дұниетанымы шынайы заттарды тануға және адамдар бакытын о дуниеден емес,
жарық дүниеден іздеуі керектігіне бағытталды. Ойшыл-ақын,әсіресе ғылыми
ақиқатты жоғары бағалады. ... әрбір хакиқатқа тырысып ижтихатыңмен көзің
жетсе, соны тұт.өлсөң айрылма! Ол діни қағидалардьң мәнін аша келіп,
Алланың барлығының өзіне, оның кұдіретті күшіне деген сенімге күдік
келтіреді: Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылда, оны
ойлама дегенімізге пенде бола ма?Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден
болады? Әүелі иманды түзетпей жатып, қылған ғибадат не болады? Алла мен
бүкіл басқа дүниенің арақатынасын бұлайша түсіндіру, құдіреттің
ұйғарымынсыз ешнәрсе де жасалмайды деп пайымдайтын Құран қағидасынан
тікелей бастарту болып табылады. Абай дүниетанымы бұлжымайтын кағида мен
нанымға негізделген тапжылмайтын дін сиякты емес, санаға сүйенеді. Ол
өзінің бірқатар өлеңдерінде молдаларды, мусылмандық қағидаларды уағыздаушы
дін қайраткерлерін, ырымшылдық пен қараңғылықты қатал сынап, айыптайды.
Абай мұрасында таным мен логика мәселелері ерекше орын алады. 19 ғ-дың
2-жартысында Қазақстанның қоғамдық дамуына байланысты туған талаптар ойшыл-
ақынды заңды тұрде таным мәселелеріне көңіл бөлуге мәжбүр етіп, оған
өзіндік көзқарасын айқындап берді. Қоғамдық өмірдегі ғылым мен білімнің
маңызын жоғары бағалап, оларды әлеуметтік жаңалықтармен тығыз
байланыстырған ақын таным қызметін қоғамның үздіксіз дамуындағы басты күш
деп есептеді. Ол объективті әлемді тану мүмкіндігін және оның даму
заңдылықтары мәселелерін дурыс шешті. Оның ойынша кандай да болмасын
білімнің. ақикаттың қайнар көзі адам өзінің сөзім мүшелері арқылы танитын
объективті шындық. Біздің біліміміздің салыстырмалы шама екенін айта келіп,
Абай ... хабарлардың ұнамдысы ұнамды қалпыменен, ұнамсызы ұнамсыз
қалпыменен, әрнешік өз суретімен көзге түседі. Ол кеңілге түсіруші... бес
нәрседен өткен соң, оларды жайғастырып кеңілде суреттемекке , - деп атап
керсетті. Ол таным мәселесін шешкенде ерікті адамның жеке басы мен оның
белсенді күресіне деген сеніміне сүйенеді. Адамды дәрменсіз, әлсіз жан иесі
деп қарайтын діни ілімдерге қарама-қарсы ойшыл-ақын адамды белсенді,
саналы, жасампаздық қызмет атқара алатын қуатты күш деп санайды.
Абайдың танымның іс жүзіндегі маңызына баса көңіл бөлуі оның
гносеологиялық тұжырымының өзіндік ерекшелігі болып табылады. Ол дерексіз
шындық жоқ, өйткені, шыңдық қашанда нақты деген сенімде болды. Іс жұзінде
колдану - практика мәселесін саналы түрде алға қойып, оны танымды жүзеге
асырудың бірден-бір жолы деп есептеді. Танымның мақсаты — оның іс жузіндегі
пайдасында, өз талаптарын қанағаттандыратын адам қуатын арттыратындығыңда
деп тусіндіреді ойшыл ақын. Адамның әлемді тану жолындағы тәжірибенің
атқаратын қызметі, оның табиғатын, өзара катынасы туралы талдау жасағанда
Абай тәжірибені шындық пен білімнің айқындаушы белгісі деп қарайтын
гносеол. орыс философиясының қол жеткізген табыстарына сүйенеді Абай
сананы, өз рухын адам надаңдықка карсы күресте, қажырлы еңбек аркылы
үнемі нығайтып отыруы керек деп есептейді. Бір жағынан сана ерікпен
бірігуі кажет, екінші жағынан – сана мен еңбек әркашаңда бір жерден
көрінуі керек. Ары таза, енбекқор, білімді адамдар ұшін табиғат қупияларын
танудың шегі жоқ. Ақын білімді адам қубылыстар мен заттардың өзінен бурыңғы
беймәлім жаңа қырлары мен қасиеттерін тануға кең мүмкіндік алатынын атап
көрсетеді. Ол ғылымды: Адамның білімі хақиқатқа, растққла қумар болып, әр
нәрсенің түбін, хикметін білмеққе ынтықтықпен болады, — деп қарады.
Әлемді тануға кұштарлық адамның бойына біткен табиғи қасиеті деп
есептеді ойшыл. Бірақ оның бұл мүмкіниілігі үнемі жетілдіріп отыруды талап
етеді. Бала рухани қасиеттерін жетілдіру үшін оның өзін қоршаған ортамен,
оның қасиеттерімен, адамдардың кызметімен танысуы керек. Ааам табиғат
құбылыстарының қүпияларын уғу немесе соған байланысты белгілі бір дәрежеде
жорамал жасау арқылы өзінің қызметін иығайта туседі: Дуниенің көрінген һәм
сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны
білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болалы. Дегенмен ол
қоршаған ортаны тануға болатындығын мойындай отырып, сонымен қатар таным
қызметінің мумкіндіктері шектеулі екенін, барша танымның толық
аяқталмайтындығын да ескертеді. Ол мүның себебі материалдьқ әлемнің
шексіздігі мен таусылмайтындығында бітпейтіндігінде деп біледі: Бұл
ғаламды көрдің, елшеуіне акылың жетпейді, келісті керімдігіне және кандай
лайықты жарастықты законімен жаратылып, оның ешбірінің бузылмайтұғындығының
көресің. Бұлардьң бәріне ғажайып қаласың және ақылың жетпейді. Абай
әлемнің шексіздігін мойындау арқылы танымды үнемі өзгеріп отыратын түр
ретінде түсініп, танымның уздіксіз сипаты туралы жорамал жасайды. Егер
Абайдық гносеол. көзқарастары туралы тұтас айтатын болсақ, онда оның
мурасында сенсуализм мун рационализмнің жағымды тұстарының қоспасы барын
аңғарамыз. Абай танымының жолдары мен құралдарын түсінуде материалистік
сенсуализм негіздерін басшылықка алды; ол сөзімдік танымға, сөзімдік
акиқатқа баса көңіл бөлді. Оның пікірінше танымның қандай түрі болса да
сөзім мүшелері аркылы анықталады. Сонымен катар ол объектінің (заттық)
мәнін түсіну ушін бір ғана сөзімдік танымның жеткіліксіз екенін, саналы,
рационалды танымның қажет екенін жақсы түсінді. Абай осы турғыда адамның
өзін қоршаған әлемді алдымен сөзім мушелерінің көмегімен түйсіну аркылы
танып, содан соң сол мағлуматтар арқылы түсінігі калыптасатынын аныктады.
Рационалды танымды бір текті заттың тартылыс куші дел атап, оған: ...
бір нәрсені естіп, коріп білдің хош келді, казір соған уқсағандарды
тексересің. Тугел ұксаған ба? Яки бір ғана жерден ұқсағандығы бар ма?.деген
анықтама береді. Ол саналылықка шақырып, рациоиалды таным мен сөзімнің
біртұтастығы туралы тұжырымды қолдай отырып, адам танымың оның санасы мен
қуатын аяқтасты ететін ислам өктемдігінен азат етуге күш салды. Абай
рационализмінің мәні мынада: рациюналдық — сөзімге (тәжірибеге) қарсы
қойылатын ойлау— емес, өмірдегі иррационалдық бастауға карсы қойылатын
саналылық..
Дәексіз логикалық ойлау жолымен өнделген, корытыңцыланған, яғни,
... естіп білу, керіп білу секілді нәрселерді... сынап, орынды,
орынсызын... есеп қылып ... . тәжірибеге сұйену жолымен алынған түйсік
мағлұматтары объективті шыңдықтытанудың кажетті жағы болуы мумкін деп
түсіндіреді ойшыл ақын. Ақыл мен білім еңбек жемсі – деп жазды Абай,
еңбек таным сөзімін оятады, естігеніңді санаңда орнықтырады. Тек түйсік
мағлұматтарды біртұтас табиғи байланыста болған жағдайда ғана, сын көзбен
қорытып, тәжірибеде сынау арқылы ғана тануға болады. ... Жан қуатыменен
адам хасил қылған өнерлері де кунде тексерсең, күнде асады. Көп заман
тексермесең, тауып алған енеріңнің жоғалғандығын... білмей қаласың. Не
көрдің, есіттің, әрнешік білдің, соны төздікпенен уғып, уққаңдықпен тұрмай,
арты қайдан шығады, алды жібереді. Егер бұл болмаса, көп білуге көп оқу
оңды пайяа да бермейді.Абай да рационалистер сияқты әлемді тану жолында
ақылдың атқаратын қызметін жоғары бағалады. Дегенмен, ол шынайы білімнің
бірден-бір көзі сана деп білетін рационалистердің білімінің тупкі тегі -
тәжірибе екендігін теріске шығаратын тұжырымымен келіспейді. Абай сана тек
объективті шындықты ғана керсетеді: Ақыл, ғылым - бұлар -кәсіби (еңбекпен
табылған нәрсе), - деп санайды. Абай адам танымын надандықтан білімге
дейінгі, толық емес білімнен неғурлым толық білімділікке дейінгі үздіксіз
даму деп түсінді, білімнің қайнаркөзі объективті шындық болып табылады
және заттар туралы сол білім толық акиқат. Ол тәжірибе барысында білімнің
толыға түсетінін ерекше атап көрсетті: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды: естіп, көріп, устап, татып ескерсе, дұниедегі жақсы, жаманды
танидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.
Абайдың айтуынша адам ақылды немесе ақымақ, қайырымды немөсе жауыз
болып тумайды, ол жағдайға, тәрбие мен еңбек қызметіне қарай қалыптасады.
Ақынның бұл ойлары Чернышевскийдің адамның ақыл-ойы оның саяси және баска
да дамуы сияқты экономик. өмір жағдайлары мен материаддық өмір сүрү
құралдарына байланысты деген тұжырымымен ұйлесіп жатыр. Бірақ, Абай
танымның сөзімдік-накты және түсінікті дең-гейлерін тиісті ғылыми
атаулармен толык атап керсете алмады. Соған қарамастан оның негізгі ойлары
дұрыс бағытта өрістейді, сенсуализм мен рационализмнің шектерінен асып,
танымның сөзімдік және рационалдык жақтарын бөлінбейтін катынаста деп
карауға умтылысты танытады. Абай таным барысында игерген білім мазмұны
туралы айтқанда олардың шынайы болуына баса көңіл бөледі. Шындық пен
өтірікті анықтаужолы-таным жолы болып табылады. Ол адам таным арқылы
шындыққа жетеді дегенге сенді. Ақын хақиқат... барлығыны білетұғын ғылымға
ынтыктықтан туындайды деген тамаша тұжырым жасайды. Бұл тұжырым Абайдың
гносеол. пікірінің сырын ашып, оның топшылауынша шындық бейне мен объектіні
тусінуге көмектеседі, өз түпнұсқасына сай, яғни, шындыктың біздің санамызда
бейнелеуіне сәйкес қалыптасады, тек рационалды таным мен сөзімнің тұтастығы
ғана таным нәтижесі мен сәйкестігінің басты шарты бола алады.
Ғалым алған білімінің көлемімен, көп окығандығымен ғана ардақты емес,
ол өз білімін уздіксіз толықтырып, жаттығып, логик. ережелерді еркін
меңгеріп, шеберлігі мен өнерін шындай тусуге тиісті. Ойшыл-ақын әл-
Фарабидің, сол арқылы Аристотельдің логиканың мәні ғылым ретінде
баяндалатын филос. еңбектерімен жақсы таныс болды. Оның логик. түйіңдеу
шеберлігін еркінмеңгергендігін кара сөзбен жазылған Ғақлиялары, сондай-
ақ, өзінеқастандық жасалған оқиғадан соң 1898ж. Сенатқа жазылған хаты айқын
дәлелдейді. Абайдың бұл кужаттағы сөз жүйелеуі, тұжырымдарының дәлелділігі,
ойының айкындығы оның логика саласындағы алымының кеңдігін танытады. Ол
жауласқан екі жақтын куәларының сөздеріндегі фактілер мен мысалдарды тиімді
пайдаланып, олардан бірден-бір дұрыс қорытынды жасайдьқ.. Егер куәлар
өздері бір мөзгілде көргенбір окиға жайыңда уқсас пікір айтса, онда мұндай
жағдай әлгіндей оқиғаның бол-мағаңдығына дәлел бола алады....Абай неғурлым
негізделген логик. заңдылыкқа сүйене отырып, шыңдықтың жекелеген уздік-
уздік мысалдар арқылы ғана ашылмай, деректерді тұтас, өзара байланыстыра
отырып құдіксіз дәледенүңн, сөйтіп, оның дұрыс тұжырым жасап, танымның
шынайы нәтижелеріне жетуге қызмет көрсетуін талап етеді. Ол логик.
дәледілік әдістерін басшылыққа ала отырып: Мен былай деп ойлаймын: егер
бір оқиға жайлы бірді-екілі емес, көп адам түсінік берсе және ол жайында
мүлде ұксас пікір айтса, онда муның өзі оқиғаның ойдан шығарылмағандығын,
шын мәнінде болғандығын дәлелдейді. Әлбетте, сол адамның да әлдебір
мүдделер көздеп мулдем болмаған, яки болған оқиғалар жайлы нақ
болғандағыдай етіп айтпауы да мумкін жай, оңдай жағдайда мұны жоққа шығару
әңгімелер ұксас екен деген бірер тужырыммен түйіңделмей, әлгі әңгімелерді
істің басқаша жағдайларында және басақа адамдардың куә-ліктерімен
тексеруден өткізумен тұйінделуге тиіс ,-депжазды.[1581-586]
Абай қазақ тілін рухани жаңғыртып, тазалығы мен тұнықтығын паш
еткен. Фарабимен аралыктағы уақыт кеңістігіне және еңбектерін
аудармадан пайдалануымызға байланысты белгілі бір қиындықтар туары анық.
Себебі аудармалар жасалған уақыттың қоғамдық саяси - йдеологиялық ой-
пікірлері, аудармашылардың дүниетанымдық көзкарастары сияқты көптеген
сыртқы факторлардың аудармаға өз табын түсірері анық.
Ал, Абайдың мұсылман әлеміндегі өзінің өзгермейтін тұрақты негізімен
ерекшеленетін ғылым-білімді бізге тақау уақытта терең зерттеп игергендігін
білеміз. Және қазақ рухани байлығының осы тұракты жүйелі іліммен тығыз
байланысын түйсініп оны жаңғыртқан, бүгінгі әдеби-ғылыми тіліміздің бастау
көзінде тұрған адам екені белгілі. Екі ғұламаның ортасындағы орасан зор
уақыт кеңістігі болса да, олардың мәңгі бақи өзгермейтін ортақ негізге
сүйенгенін көреміз. Осы жағдайларды ескере отырып екі ғұламаның
көзқарастарын ұштастыра зерттеудің өзіндік маңызы зор.
Екі ғұлама да жалпы мұсылман ғұламалары сияқты имандыпық негізге
сүйеніп, сонымен қатар ақылға ерекше назар аударады. Ақылмен тапқан иманның
маңыздылығына ден қояды. Олардың әрқайсысы өз заманының ұрпақтары,
әрқайсысының өмір сүрген өз дәуіріндегі қоғамдық-әлеуметтік, саяси
қатынастарға араласып, тұлға ретінде кемелденген, ғылыми танымдық көзқарасы
калыптасқан ортасы, мектептері, үстаздары болған. Осы тұрғыдан алғанда
оларды қатар алып қарастырудың мәні болмас еді. Бірак бұл екі ғұлама да
бүкіл адамзат қоғамы үшін көкейкесті ғылыми танымдық мәселелерді өздерінше
шешуіне қарап, олардың ілімдерінің бірімен-бірі ұштасар тұсынан кейбір
мөселелердің акиқатын пайымдаймыз.
Әл-Фараби философияның мақсатын былай белгілейді. "Философияны
зерттеу мақсатына келетін болсақ, мұның өзі барлық нәрсенің қозғаушысы,
себебі болып табылатын, өзгермейтін және бірегей, бәрінен жоғары Жаратушыны
тану. Ал, мұның осылай болатын себебі, ол -Алла өзінің рахымымен,
даналығымен, ғылымымен, әділеттілігімен осы дүниені аса келісіммен
жаратушы. Ал, философтың әрекеті адамға тән күш жігермен мүмкіндігінше сол
Жаратушының әрекетіне үқсас болуға тиісті" - дейді.
Ал, Абайға жүгінсек, 38-ші қарасөзінде былай дейді: "Адамның ғылымы, білімі
хакиқатка, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке
ынтықтықпен табылады. О баста, ол - Алланың ғылымы емес, һәммені білетүғын
ғылымға ынтықтық (тың) өзі де адамға өзіндік ғылым береді. Оның үшін де ол
- Алланың өзіне ғашықтық. Ғылым - Алланың бір сипаты, ол (Алла) - хақиқат,
оған ғашықтык, өзі де хақтык һәм адамдық дүр".
Сөйтіп, әл-Фараби үшін де, Абай үшін де ғылымның мақсаты Жаратушыны
тану.
Абай "мұсылман болдың" дегенде бұл жерде шын мөнінде имандылықка
келдің деген мағынада қолданып отыр. "Инсанияттың кәмелеттігі"- толық адам
болуды талап қылуың ғылымға, мейірімділікке, әділдікке ұмтылумен, өз
пиғылдарыңды соған (Аллаға) өз халіңше үқсатумен іске асады. Сондықтан:
"Алла тағалаға үқсай алам ба деп надандықпен ол сөзден жиіркенбе, үқсамақ -
дәл бірдейлік дағуасы емес, соның соңында болмақ, оның үшін Алла тағаланың
сипаттары: Хаят, Ғылым, Қүдірет, Басар, Сәмиғ, Ирада, Кәлам, Төкин. Бұл
сегізінен Алла тағаладағыдай кәмәлат - ғазалат бірлән болмаса да,
пендесінде де әрбірінен өз халінше бар қылып жаратыпты. Біз өз бойымыздағы
сегіз зәрра аттас сипатымызды Алла тағаланың сегіз үлық сипатына бас
бүрғызып, пиғылымызды ертуіміз керек".
Абай "Ақылмен таппай иман жоқ" деген мәселені, яғни адамның ең қымбат
қазынасы иманын өсіру үшін, ең асыл қасиеті - ақылды ақиқат тану жолына
дұрыс бағыттай білуінің маңызы мен кыр-сырын ашады. Өлшеулінің өлшеусіздің
алдындағы кішіктігін білдіре тұра, адамның ақиқат мақсаты ақылды түп Иеге
бағыттау дейді. Иманның негізгі мәні - Алланы тану екенін осыған адастырмай
бағыт сілтейтін иманның шарттары екенін, ал тағат-ғибадат сол иманның
күзетшісі ғана екенін дәлелдейді. "Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген
нәрселермен", "Қашан бір бала ғылым-білімді махаббатпен көксерлік болса,
сонда ғана оның аты адам болады" деген сөздерінен аңғаратынымыз: адамның
адамшылық мақсатының өзі мейірімділік, әділеттілік, ғылымды сүю арқылы
Ақикатқа үмтылу дегенін көреміз.
Әл-Фараби де ақиқат мақсаты - түп Иені, Жаратушыны тану екенін накты
белгілеп, философияны хақтыққа жетудің бірден бір құралы деп біледі. Ол
ұстаздарынан мұра болып қалған ғылыми әдіснамалық жүйеге сүйенеді. Сол
ұстаздарының көзқарасын дәлелдеуде де, айшықтап түсіндіруде де, өзінің
ғылыми ой-түйіндері мен пайымдауларында да иманның шарттарын негіз қылады.
Иман -мұсылман әлеміндегі ғұламалардың барлығы үшін табан тірер ортақ
негіз.
Әл-Фараби "Философияны үйренуден бүрын нені білу керектігі туралы"
атты еңбегінде философияны зерттеудің алғы шарттарын сөз қылады. Ілгерідегі
ғұламалардың философияны зерттеуден бұрын шәкіртке логика, физика,
геометрия т.с.с. жекелеген ғылымдарды терең игеру, сондай-ақ жаны мен тәнді
тазарту сияқты талаптар қойғанын айтады. Осы көзқарастардың бірде-бірін
жокқа шығаруға болмайды деп түйеді, себебі, осының бәрі философияны оқып
үйрену алдындағы дайындық, сөзімтал жанның қасиетін негізгі талапқа сай
тәрбиелеу жолы дейді.
"Философияны зерттеуден бүрын сөзімтал жанның қасиеттерін, мысалы,
рахатқа бату мен мансапқорлық сияқты алдамшы шындыққа емес ізгілікті
ақиқатқа талпынатындай етіп тәрбиелеу керек. Бұл мінөз-қүлықты сөз жүзінде
емес, іс жүзінде тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. Қателіктер мен адасудан
сақтарлықтай таза жолды түсінетін парасатты жанды осылай ғана тәрбиелеуге
болады" дейді.
Абай өзінің отыз екінші қара сөзінде "ғылым-білімді үйренудің басы
білім-ғылымның өзіне ғана құмар ынтық болып бір ғана білмектің өзін дәулет
білу" деп үйретеді. Ғылымды ақиқат мақсатпен үйренуге үндейді. Бақастықпен
"мен білемініңді" дәлелдеу үшін ғана үйренген ғылым түпкі мақсаттан
адастырады.Бакасшыл адам хақты шығару үшін емес, қалайда жеңуді, өзін
өзгеден ерекшелеуді ғана мақсат етеді деп біледі.
Абай "білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек.
Ниет-пейілің басқада болып, білім-ғылымды белгілі бір дүниелік, пенделік
мақсатқа жетуге себеп қылып, өгей көңілмен үйренсең жақсылыққа әкелмейді"
дейді. "Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға
мейірленіп төзірек қолға түседі. Ғылым-білімге мейірленіп, ынталы жүрек,
шып көңілмен үмтылсаң соның нәтижесінде көңілге рахат табасың. Осы рахат
күйдің дәмін алып, білгеніңді берік үстан, білмегенді тағы да сондай білсем
деген үміттен ғашықтык, махаббат пайда болады".
Адамның ғылымы о баста хақиқатқа, шындыққа құмар болып, әр нәрсенің
түбін, хикметін білмеққе құмар болудан басталуы керек. Осы ынтығудың да
бастау көзі Аллаға ғашықтық. Адамның ғылымға, білімге, ақиқатқа, шындыққа,
әр нөрсенің сыры, хикметін білуге үмтылысы да Аллаға ғашықтық. Ғылым -
Алланың бір сипаты, хақиқат бір сипаты, осыларға ғашықтыктың өзі адамдық.
"Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат қүрмет таппақ" сияқты
нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды". Ғылым-
білімнің хақиқатын іздеуші -нағыз адам.
Әл-Фарабидің "Екі философтың қасиетті Платон мен Аристотельдің
көзқарастарының ортақтығы жайлы" атты шығармасында "Осы екі данышпан
философияның іргесін қалап, негізін салды және оның жеке тарауларын ақырына
жеткізіп, аяқтап шықты", - дейді. Осы екі философтың дүниенің жаралуы,
Жаратушы, жан мен интеллект, Жаратушыны тану, адамның өзін-өзі тануы арқылы
Хақты тануы т.б. көптеген мәселерге байланысты көзқарастары мен пікірін
салыстыра отырып, олардың осы көкейкесті мәселелерге әр түрғыдан келгенімен
ақиқат негіз жөніндегі түйінді ой-пікірлері бір жерден тоғысатынын
дәлелдейді.
Ақиқат біреу, сондықтан жаны жаркын, ақылы айқын адамдардың
негізгі мәселелер жөнінде осы екі философтың пікірлеріне сүйенетінін еске
ала отырып, егер осы екі данышпандардың ақиқат жайлы пікірлерінде
қайшылык, бар десек философияның мәнін жоққа шығарғанымыз дейді. Ал егер
екі философ бір ақиқатты дәлелдейтін болса, онда олардың арасынан қайшылық
іздеген зерттеушілердің осы философтардың ой-толғаныстарын түсіну
мақсаттарында, көзқарастары мен сенімдерінде жалғандык немесе санасындағы
хақиқат жайлы адасушылық бар деп түйеді. Әл-Фараби өз замандастарының
санасындағы хақиқат жайлы адасушылықты екі данышпанның іліміне сүйене
отырып анықтайды, осы ілімді жете түсінбеүден тұған бұрмалаудан, жалған
уағыздаудан қорғайды. Ғылымның түп мақсаты имандылык негізге сүйене отырып,
Ақиқатка жету екенін дәлелдейді. Мәселен дүниенің жаралуы және мәңгілігі
жайлы ой-пікірлерді саралауда әл-Фарабидін жаратушы және жаратылыс жайлы
пікірі айқын көрінеді, сонымен қатар екі ойшылдың көзқарастарындағы
акиқатты дүдәмал жорамалдарға жол берместей қылып айшықтап береді.
"Қайсыбіреулер Аристотель дүниені мәңгіден бар деп, ал Платон
дүние жаратылған деп есептеді деп санайды" дей келе бұндай пікір
Аристотельге тағылған жала, ұятты оңбаған жорамал деп табады.
Аристотель жайлы осындай жорамалдың туу себебі ретінде оның "әлемнің
(жаратылыстың) уақыт өлшемінде басы жоқ" деген пікірін ашықтап түсіндіреді.
Осыны бұрыс түсінген көпшілік "дүние мәңгі" деген пікір туғызып алды дей
келе, осы пікірдің жалғандығын былай түсіндіреді. "Уақыттың өзі әлем
козғалысының, яки ғарыш денелерінің айналымынан туған өлшем немесе сан.
Сондықтан әлемнің (жаратылыстың) басын, оның өзі қозғалысқа енуінен
туындайтын уақыт өлшемінің ішінен іздеу ақылға сыймас сөкеттік. Әлемді әлем
козғалысынан туатын уақыттан тыс үлы күдіретімен Жаратушының өзі жаратқан
деу ғана дүрыс пікір болып табылады". Яғни мәужут ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...2
I-Тарау. Абай философиясының қалыптасуы
1.1. Қазақ мұсылмандық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 6
1.2. Сопылық мәдениет және өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1.3. Шығыс пен Батыс Абай еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... 44
II-Тарау. Абайдағы ғашықтық мәселесі
2.1. Сопылықтағы
махаббат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.2. Қазақ дүниетанымындағы махаббат ... ... ... ... ... ... ... ..66
2.3. Абайдағы махаббат
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .76
Абай Құнанбайұлы дүниетанымындағы рухани құндылықтар және оның ұлттық
танымға әсері
Абай адамды дүниенін ең манызды бөлігіне жатқызады, Абайдың
баяндауынша: адамның хайуаннан айыратын екі үлкен касиет бар. Оның бірі:
дүниені тану ақикатты білу, ғылымды үйрену,екіншісі көпке пайдалы еңбек
істеу. Ол өзіне дейінгі мәдени мұраны бойына сіңдіре
отырып, мәдениетке тың арна салды.
Ислам діні қазақ даласының кемеңгер ғалымдарының
назарынан да тыс қалмаған. Әрі исламдық дүниетаным тарихи -
әдеби шығармаларында да өзіндік орнын тапқан. Сол себепті
Тарихи рашиди еңбегінен бастап Абай шығармаларына дейін
қазақ жырауларының жырларында ислам сеніміне қатысты әр түрлі
шығыстық жанрлар көрініс тауып келген.
Абай мұрасының өзі – ақ қазақ тілінің өрісін ислам
әлемімен тұтастай байланыстыра алады. Абайдың Алла деген сөз
жеңіл өлеңіндегі:
Ақыл мен Хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мүттәкеллимин, мантиқин
Бекер босқа безедүр,-
Біз бұл өлең жолдарында Абайға дейінгі әдебиетіміздің
шағатай түркілік тілімізбен байланысымызды сеземіз. Әрі
ақынның көзқарасы мен дүниетанымын байқаймыз. Ол – ақыл хауас,
жүрек, мүтәкеллемин, мантиқин сынды ислам философиясының
терминдерін қолдана отырып қазақ халқына исламдық дүниетанымының
түрлі бағытына жол сілтегені айқын.
Абай философия деген терминді қолданбаған, себебі оны
христиандық дүниетаным деп түсінген. Ол философиялық бұлақтың
бастауынан нәр алған. Абай мойындаған философтар - Сократ,
Платон, Аристотель - бұлардың заманында христиандық та, ислам
да діни жүйе ретінде анықталмаған. Діни туралы түсінік
басқаша болатын, дін ағартушылық және идеологиялық
қызметтеріне әлі енбеген. Дін ол кездерде білімнің тек
синонимі емес, оның өзі болатын. Дін танымның әмбебап формасы
болып тұрған заманда өмір сүрген грек ойшылдары Абайды
қызықтырған. Батыс философиясының, мәдениетінің христиандық
іргетасы, әрине мұсылмандық көзқарастармен үйлесе бермейді.
Абай өз заманындағы Аристотель сияқты дүниенің басталуының
бас себебін зерттеуші ойшыл. Дүниенің мүмкіндіктен шындыққа
айналуының бас себебін Абай махаббат ұғымы арқылы
түсіндірген. Махаббат жаратушының құдіреті, нұры, дүниені
мүмкіндіктен шындыққа айналдыруының басты себебі. Қазіргі
ғылымның қисынды тіліне салсақ, махаббат бар болмыстың
заңдылығы және де ол адамзатқа тәуелсіз онтология заңдылығы
немесе дүниенің бар болуының мүмкіндігі. Осы мәнде махаббат
адамзат тарихының басталуы.
Күдік – таным басы, күдік ойшылдықтың басты принципі.
Сөйтіп махаббатпен жаратылған адамзаттың табиғатына күдік енді.
Адамзат өз кемістігін жаратушының құдіретінен көре бастады.
Алайда мәселе өзгеше еді. Жаратушым адамзатқа өз құдіретін
құпия етіп берген болатын, бірақ ол айнадан көріне
бермейтін адамның өзінің болмысына үңілуді қажет ететін.
Жаратқанның құдіретінің көріну формасы адамның еркінде.
Ерікті адам жаратушының керемет шеберлігі, бірақ Иассауи
айтқандай Алланың пендесіне өзі берген еркі адамға қауіп
болатын. Адам өз Еркін меңгере алмаса, ол бүкіл адамзатты
жойып жіберетін жойқын күшке айналуы ықтимал, сол себепті
Абай өзін махаббатпен жаратқан жаратушысын сүю, оны мойындау,
соның құдіретіне сай қызмет етуді әрбір адамның парызы
деп санаған, адам кейпіндегі хайуандар келеді. Сонымен
жомарт адамның бойында үш қасиет болуы керек, олар
әділеттілік, шапағаттылық және даналық. Ондай адамдар кімдер
дегенге Абай нақтылы жауап берген. Бұл айтылмыш үш
хасләттің иелерінің алды - пайғамбарлар, онан соң - әулиелер,
онан соң - хакімдер, ең ақыры - кәміл мұсылмандар.
Абай айтуынша табиғат өледі, яғни өзгереді, адам
ешқашанда өлмек емес. Адамға әуел бастан өлмейтін тағдыр
берілген. Абай: Мен өлмекке тағдыр жоқ әуелбастан,-деген.
Сонда Абайдың айтып отырған Мен - дегенінің мәнісі неде? Абай
адамды екіге бөледі, бұл ойын ол былай білдірген:
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтіп келіп, ойнап –
күлмес.
Мені мен менікінің айрылғанын
Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес.
Абай діни қағидалар шеңберінде қалмаған ойшыл. Дінде,
Құранда бар сөзді ғана қайталап айтып отырса, ол хакім
бола ма? Абайдың хакімдігі сонда, ол әр істің басталуы мен
себебін іздеуші. Сондықтан ол ақыл сенбей сенбеңіз,- деп
өзі айтқандай, не істі болмасын сау ақылға салады. Ақын
Алланың өзіне де, сөзіне де күмән келтірмейді, мәселе Алланың
өзі кім, сөзі не соны тану керек. Алланы танудың
қиыншылығын, ол Алла деген сөз жеңіл деген өлеңінде ашық
айтқан. Алланы сөзбен, ақылмен емес, жүрекпен сезу қажет, оның
барлығын тану сезім арқылы болмақ. Және де Абай айтады,
Алланың сөзі бар, ол да рас, сонымен бірге адамның сөзі бар,
бірақ оның растығында үнемі күмән бар. Жауапты тағы да отыз
сегізінші сөзден табамыз. Абай айтады: Алланың сөзі – қаріпсіз,
дауыссыз.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Абай философиясындағы махабатының негізгі
мақсаты мен міндеті Аллаһ тағаланы өз халқына ашық, шынайы түрде ашып беру
болды. Өздерін имам санап, көсем санап жүрген білімсіз, халыққа дінді
үйретіп жүрген молдаларға сын айтты. Абай бұл ілімді тәңірінің көркем
есімдері мен сегіз тұрақты сипаты бойынша игереді. Әуелден бұл есімдердің
мағынасын біл һәм сифаттары не деген сөз, кәміл үйрен дейді ұстаз. Яғни
бұл ілімге жеңіл желпі қарамай, оны терең оймен кәміл үйренуге
жүрегімізбен санамызға сіңіруге шақырады.
Оның үшін Аллаһ тағаланың сипаттары хаят, ғылым , құдырет, басар,
самиғ, ирада , калам, такуин деп жазады кемеңгер. Бұл сегізінен Аллаһ
тағаладай кәмәлат ғазаматпенен болмаса да пендесінде бірінен өз халінше
бар қылып жаратыпты. Соңғы сөйлемнен көріп отырмыз, Абай адамның сипаты мен
Аллаһтың сипаты өзара ұқсас деген.(ғылымда антропология тәсілі делінетін)
қағиданы басшылыққа алған.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеудің әдеттегідей кіріспеден, бірінші
тарау үш бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен және қорытынды пайдаланған
әдебиеттер тізімінен құралаған.
I-Тарау. Абай философиясының қалыптасуы.
1.1. Қазақ мұсылмандық негіздері.
Абай Құнанбаев (1845-1904) - қазақтың ұлы ақыны, философы. Абайдың
философиялық ой-пікірі ХІХ-ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Абай
әйгілі шығыс классиктері Фердоуси, Сағди, Ширази, Низами, Науаилардың
шығармаларын және ислам философтарының көзқарастарын жетік білді. Сонымен
бірге ежелгі гректің атақты классигі Аристотельдің философиялық
шығармаларын және Сократтың еңбектерімен таныс болды. В.Г.Белинскийдің
еңбектерін көп окыды. Абай дүниетану жолында өткен замандардың кемеңгер
философтардың шығармаларын окып, өз дәүірінің алдыңғы катарлы ой-пікірлерін
қорытып, оларды қазақ өнеріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге
қолданды. Осы кездегі қазақ қауымын толғандырған басты мәселелер: Құдай мен
табиғат, адам мен құдірет, жан мен тән, өмір мен өлім туралы болса, Абай
алға. басарлык тұрғыдан жауап беруге тырысты.
Абай өзінің философиялық көзқарасында: дүниенің, әлемнің обьективтік
заңдылығын мойындайды, дүние мен адамзат қоғамы бірқалыпта тұрмай бейне бір
ағып жатқан судай әрекеттеніп, өзгеріп отырады деп таниды. Бұл жөнінде Абай
былай деп тұжырымдайды:
Дүние бір қалыпта тұдырмайды,
адамның қуаты, өмірі бір қалыпта тұрмайды,
Дүние - үлкен көл, заман - соққан жел,
Алдыңғы толқын -ағалар, артқы толқын
інілер- дейді.
Қазақ қоғамдық ой-пікірлерінің тарихында жаңа көзең деп ағартушылықтың
философиялык негіздерінің пайда болуы мен қалыптасуы санауға болады. Қазақ
тарихында философиялық ой-пікір саласында шыққан ойшыл кайраткерлері
философияның маңызды мәселелері жөнінде өз көзқарастарын ортаға қойды.
Оны білмеген соң ол жан, адам жаны болмайды, хайуан жаны болады. Абай
адам жанындағы асыл касиеттің бірі еңбек. Бұл тек өзінің кара басының
қамын ғана күнттейтін еңбек емес, пайдасы көпке тиетін еңбек деп есептейді.
Өзің үшін еңбек кылсаң, өзі үшін оттаған хайуан боласың, әрекет ет,
пайдасы көпке тисін дейді.
Абай адамның ақылды, білімді болуы оның тумысынан емес, айналадағы
дүниені сөзіп, біліп, үйренуінен, еңбек етуінен деп қарайды. Біз
жанымыздан ғылым шығара алмаймыз лейді Абай.
Жаралап, жасалып қойған нәрселерді көзбен көріп, акылмен біліп,
сөзбекпіз. Демек, Абай білудің сөзімдік және акылдық таным арқылы болатынын
құптайды. Бірак ол ақиқатты анықтаудың өлшемі акыл деп есептейді: Ақыл
сөзбен сенбеңіз, бір іске көз келсеңіз, ақсакал айтты, бай айтты, кім
болса, мейлі сол айтты, акылменен жеңсеніз. Акыл мидан, өлшеу кыл деп
танымдағы акыл ролін кетермелеп, материалистердің позициясына жақындайды.
Абай гуманистік көзқарасты насихаттады. Ол адам атаулы жаратылысында бірдей
деп карады. Өзін өзгеден артық санайтындарды сөгіп, Мені мен сен теңбе деп
мақтанасың, білімсіздік белгісі ол баяғы дейді. Адамзаттың бәрін сүй
бауырым деп Атаның баласы болма, адмның баласы бол дейді. Ол жалпы
адамзатты түгел сүюге және оларды тең көруге үндейді.
Абай өз кезінде қазақ қоғамының болмысына үңіле қарап, адам-гершілік
мінөз-кұлық формасын ұсынады: .Бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық
бол, адам болам десеңіз Өсек, өтірік,мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ -
бес дүшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой,
бес асыл іс көрсеңіз -деп әдептілік пен қайырымдылықты дәріптейді.
Абайдың ойынша елдің жақсы жаман болуының тетігі оның ынтымақ-
берекесіне байланысты. Ол Берекелі болса ел жағасы жайлау ол бір көл,
берекесіз болса ел-суы ашыған батпақ көл, дейді. Абайдың байқауынша, ел
еңбекпен көркейеді, елдің шырқын бұзатындар еңбек етпейтін арамтамақтар,
еңбексіз жатып ішу адам баласын аздырады: Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық,
аздырар адам баласын-дейді.
Абай адамдарды осы дүниеде еңбек етіп өнер білім тауып, өз тіршілігін
оңалтып, рахат көруге насихаттайды. Халықты өнер-ғылым жолына жұмылдырады.
Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба, Болмасаң да ұғып бақ, бір
ғалымды көрсеңіз. Ондай болмақ қайда деп айтпа ғылым сүйсеңіз дейді. Дүние
бір алып бір құрылыс, оған әрбір адам өз үлесін қосу керек деп
тұжырымдайды. Әсемпаз болма әрнеге, өнерпаз болсаң арқалан. Сен де бір
кірпіш дүниеге, кетігін тапта бар қалан дейді. Абай ақыл -парасатты
дәріптеп, ғылым мен ағарту идеяларын насихаттады. Абайдың философиялык ой-
пікірінің әлеуметтік маңызы мен алға басарлық мәні, міне осында.[51237-
238]
Абайдың философиялық көзқарасының мұрасында бір жүйеге түсірілген
көзқарасын тұжырымдайтын арнайы философиялық шығармасы жоқ. Дегенмен,
Абайдың көптеген өлеңдері мен прозалық шығармаларында адам мен
адамгершілік, ұждан, мораль философиясына төтелей қатынасы бар, толып
жатқан бөлек-бөлек бір көлемді, әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені
даусыз Абай шығармаларын зерттеуге арналған еңбектер жеткілікті
болғанымен, оның философияның негізгі мәселелеріне байланысты көзкарастары
жөнінде әлі күнге дейін тиянақты пікір тұжырымдалған жан жоқ. Ойшыл ақнның
терең ойы мен дүиетанымының ішкі мазмұны ақырына дейін ашылып,
түсіндірілмей келеді. Бұған қоғамдық болмыстың өзекті мәселелері
жөніндегі оның көзқарасының курделілігі, жүйесіздігі, тіпті, кейде қарама-
қайшылықтары белгілі дәрежеде қиындық туғызды. Абай шығармашылығын
зерттеудің алғашқы көзеңінде, 20-30 жылдарда ақынның идеялық мұрасы қызу
айтыстар тақырыбына айналды, Абай философиясын діншілдігі басым әдеттегі
идеалистік философияның жамап-жасқаған бір түрі деп дәлелдемек болушылар да
табылды.
Ақын шығармалары 19 ғ-да Қазақстанда демокр. қоғамдық ойдың
қалыптасып, дамуына негіз болған басты-басты идеялық үш қайнардан нәр алды:
1) қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен
сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр; 2) ежелгі және орта ғасырдағы
Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары; 3) орыстың материалистік
философиясы мен демокр. мәдениеті, сол арқылы дүние жүзілік ең алдымен
Батыс Европаның философиялық ойдың жетістіктері. Әуөзов бұл идеялық
бағыттарды бір-бірімен табиғи ұштасып, жалғасып кететіндігін айта келіп,
Абай дәуірі үшін осылардың ішіде үшінші қайнармен, орыс классиктерінің
шығармаларымен таныстықтың маңызы аса зор болғанын, Қазақстандағы қоғамдык
ойдың болашақта жандана түсуіне ықпал еткенін атап көрсетті. Ғалым Абайдың
орыс әдебиетімен және филос. озық ойымен байланысын оның аударған
шығармаларының санымен немесе оған рев. демократтар идеясы ықпал етті деген
қарапайым түсініктерді еске алумен ғана дәлелдемек болған жеңіл-желпі,
қара дүрсін пікірлерге қарсы шықты. Ол Абай шығармашылығының өткен заман
ойшылдарының теориялық мұраларымен байланысын анықтайтын мәселелердің тым
тапшы зерттелгеніне өкініш білдірді; Абайдың орыс әдебиетіне ғана емес,
сонымен катар адамзаттың бүкіл рухани мәдениетіне катынасын түтастай даму
үстінде: орыс және казақ халқының байланыстарын сол көзеңнің мазмұнын
анықтайтын саяси оқиғалармен тығыз органикалық байланыста қарастыратынының
методологиялық маңызы аса зор.
Өз заманының ғұламасы болған Абай көптеген орыс жазушылары мен
философтарының, әсіресе, А. С. Пушкиннің, М. Ю. Лермонтовтың, И. А.
Крыловтың, В. Г. Белинскийдің, А. И. Герценнің, Н. Г. Чернышевскийдің, Н.
А. Добролюбовтың шығармаларын оқып, зерттеді, орыс революциялық,
демократтарының озық ойы оның дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Ойшыл-ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель, соңдай-ақ,
Шығыстың үлы ойшылы әл-Фараби мұраларымен де жақсы таныс болды; Батыс
Европа философиясын,дәлірек айтқанда Р. Декарт, Б. Спиноза, Г. Спенсер, Л.
Фейербах еңбектерін оқыды:... өэінің рационалдық философиясын Абай
көздейсоқ жасай салған жоқ, алдымен осыңдай бай школалардың оқуынан өтіп
алыл, сөйтіп, бұларды озінің творчестволық өңдеуінен өткізген соң ғана
жасай алды.
Абай философиясының мазмұнын барынша толық ашу ушін оның
шығармаларының шығыс, орыс және дүниежүзілік философияның мәдениетімен
байланысын мейлінше терең зерттеу қажет, ал бұл әлі жеткілікті деңгейде
қолға алынбаған нәрсе деп мойыңдайды. Абай дүниетанымының бағыттарын
зерттеуге Әуезов елеулі үлес қосты. Ол Абайдың көптеген өлеңдері мен 19
ғ-дағы көрнекті орыс ойшылдарының шығармаларын салыстыра зерттеу
арқылы олардың терентамырластығын ашып берді. Абай философиясында
рационализм мен демократизм рухындағы өзініңең ең басты идеялык, үстазы
және тәрбиешісі болған Чернышевский көзкарастарының негізін терең түсіне
білді. Ойшыл-ақын оның әр түрлі филос. жүйелерге сын көзбен карап,
қорытынды жасайтын енбектері арқылы Демокриттен бастап Фейербахқа
дейінгі Батыс Европа философиясымен танысты.
Абай табиғаттың объективті шындығын, әлемнің адамдар еркінен,
қалауынан және санасынан тыс өмір сүретінін мойындайды. Ол әлемнің пайда
болуы мәселесін дүние әрбір бір турлі кереққе бола жаратылып және бір-
біріне себеппен байланыстырылып, пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын көркем
законға қаратылып жаратылды, - деп тусінген. Атомистиканың көне заманнан
бері материалистік дүниетанымының негізі саналғаны белгілі. Абай
тұжырымдарына қарағанда оның осы іліммен, сондай-ақ, атомизмнің дамуына зор
ұлес қосқан М. В. Ломоносов, А. М. Бутлеров, Д. И. Менделеев еңбектерімен
таныс болған анық. Ойшылдың пікірінше табиғатта бәрі де объективті түрде
емір суреді, барлығы да белгілі бір заңдылыққа сай және соған бағынады.
Сондықтан да ақын себептілік байланысты, әрбір істің себебін тани білу
қажет деп есептейді.
Абайдың дүниетанымындағы айналадағы коршаған әлемнің объективті
шындығы таным барысын құдайға сенүмен және жанның өлмейтіндігімен ұштастыра
карастыратын көзқарасы қарама-қайшылыкта және күрделі болып келеді.
Абай адамды табиғаттың бір бөлігі деп санап, имандылық қасиеттерін
өмір жағдайлары, дәуір калыптастырады деп есептейді. ал объективті дүиенің
кұбылыстары адам басында сәулеленеді де, оның психикалық қызметінен
көрініс табады. Адам мәселесін Абай әр түрлі: философиялық,биологиялық,
психологиялық, эстетикалық және әсіресе, этикалық, көзқарастан қарастырған.
Абайдың адам туралы негізгі тұжырымдары Чернышевскийдің Философиядағы
антропологиялық принцип деген еңбегінде айтылатын ойлармен
ұштасады.Чернышевскийдің түсіндірүінше болмыс бірыңғай болған жағдайда
адам басынан екі түрлі: материалдық (адам танақ ішеді, ұйықтайды, жүреді)
және адамгершілік тұрғыдағы (адам ойлайды, сөзеді, калайды) қубылыстарды
байқаймыз.Абай Жетінші сөзінде. Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен
туады. Біреуі - ішсем, жесем, үйықстасам деп түрады .. Біреуі білсем екен
демеклік... Дүниенің көрінен Һәм жерінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса
денелеп біпмесе, адамдықтың орны болмыйды , -дейді ойшыл ақын. Обьективті
шындықты тануға деген бұл құмарлықты ақын адамның ең жоғарғы талабы деп
біледі. Абай адамның касиеті туралы ойын ерістете келіпАдам баласы екі
нәрсеменен бірі-тән, бірі-жан. Ол екеүі орталарында болған нәрселердің
кайсысы жибили, кайсысы кәсиби-оны білмек керек.
Абай дуализмге жол берді деп есептеді (Қазақстандағы саяси-қоғамдық
және философиялық ой тарихының очерктері. Ақиқатында Абай да Чернышевский
сияқты адам бойындағы заттык және рухани бастауларының бірлігін, адамның
тұтастығын айкынырақ ашып көрсетуді мақсат етті.Ақын орыс ойшылдарының
еңбектері мен өз колына тұскен жаратылыстану ғылымының деректері негізінде
табиғатқа материалистік монизм тұрғысынан карап, адамның рухани қызметін
оның дене еңбегінен бөліп алу дұрыс емес деп есептеді. Ал, бұл бір-біріне
тәуелсіз материалистік және идеалистік, жеке дара екі бастауды мойындаудан
келіп шығатын дуализмге тубірімен қайшы нәрсе. Герцен жазғандай дуализмнің
ең басты принциптері ... шын мәнісіңде бөлуге болмайтын нәрсені - мысалға,
дене мен рухты - жасанды қарама-қарсылықтарға бөлу болып табылады, бұл
дерексізденулерді бір-біріне қастықпен карсы қою және мызғымастай болып
біріккен нәрселерді жасанды жолмен елшеу. Абай әлемді тануға болатындығын
мойындап, болмыс пен сананың шегін ажыратуға болмайтындығын теріске
шығарады, бір бутіннің бөлшектері ретіде адам мен табиғаттың тұтастығы
туралы айқын тұжырымдар жасап, саналы адамның біртутас табиғаттың үздіксіз
дамуының нәтижесі екенін дәлелдейді. Өлемнің тұтастығы туралы мәселе
философия тарихындағы ең күрделі такырыптардың бірі екені белгілі. Абай
мұны сана тудырған емес, өзінше объективті өмір сүретін әлемнің материалдық
тұтастьғы, бірлік деп түсінді. Бір демеклік... алла тағалаға лайықты
келмейді. Оның үшін - деп жазды. Абай, - мүмкинаттың (болуы мүмкін
нәрселер) ішінде не нәрсенің үждуі (бар болу, бар болушылық) бар болса, ол
бірліктен кутылмайды.
Әлемнің материалдық тұтастығы туралы тұжырымдарында Абай
Чернышевскийдің Философиядағы антропологиялық принцип деген еңбегінде
материалистік философияның аса маңызды ережелерін негіздеп берген бағытты
одан әрі жалғастырды. Абай әлемнің материалдық тутастығын атап көрсетіп,
құдай жалғыз деп дәлелдейтін діни қағиданы теріске шығара келіп, бұл
туралы: Біз алла тағалабірдейміз, бар дейміз, олбірдемеклік
ақылымызға уғымның бір тиянағы үшін айтылған сөз, -деп жазды. Ол
дуалистерге керісінше өзінің өзі жасаушысы және себепкері болып
табылатын табиғаттың ғана өмір сүретінін мойыңдады. Бұл ғылым қудірет...
көзге көрілген, көңілге сөзілген ғаламды кандай хикметпен жарастырып,
кандай қудіретпен орналастырған... адам пендесінде ақыл-хұкімші қайрат,
куат қызмет қылушы еді. Соған қарап ойлайсың: алла тағаланың сипатында
солай болмаққа тиіс, - деп, Абай адамды аллаға теңестіру арқылы
объективті шындыктын, яғни, табиғаттың өзіне-өзі себеп болатынын, оның
барлық заттардың мәні мен болмысының себепшісі болып
табылатынын, өз болмысы үшін ешқайсысына тәуелді еместігін атап көрсетті.
Табиғатты Аллаға теңеп, кұдайғ адам кейпін бергенде Абай, сөз жоқ,
Спиноза мен Фейербах философиясының материалистік тұжырымдарын негізге
алған. Ойшыл-ақын олардың негізгі пікірлерімен ең алдымен Чернышевский
шығармалары арқылы танысқан.Орыс ойшылы өз еңбектерінде Фейербах ілімінің
мәнін жан-жақты баяндап қана қоймай, сонымен қатар одан ілгері кетті, ал
бірқатар мәселелер бойынша оның дуниетанымындағы шектеулілік бағыттарынан
асып тусті. Фейербах құдай туралы түсініктердің психологиялық негіздерін
ашып, қудай идеяларының мазмуны клялдағы тіршілік иесіне жорамалданғам,
абсолюттеңдірілген адамның мәні екенін көрсетіп берді. Қудай дегеніңіз,
—деп жазды ол, - басқа ештеңе де емес, адамның о бастағы, арман еткен адам:
құдай қандай болса, адам да сондай болуы керек, сондай болғанын қалайды
немесе тым кұрымаса бір көзде сондай болғанын қалайды Фейербах табиғат
себебін сол табиғаттың өзінен іздеу керек екендігін дәлелдеді. Табиғат...
өзіне өзі себепші, - деп қайталады ол Спинозадан соң. Адамның құдай
туралы айтқаңдарының барлығы да ісжүзінде оның өзі жайлы айтқандары болып
табылады.. Адам құдай және сол арқылы тек өзін ғана іздейді... Сөйтіп,
адамның кұдай санап отърған объектісі тек өз қызметі ғана болып табылады.
Бұл ойлардың көрінісін Абайдан да табамыз. Ол табиғат нағыз
жасампаз, құдірет адам сиякты деп жазғанда Фейербахты оқып қана қоймай,
зер сала зерттегені, оның ойларының ықпалында болғаны байкалады.
Бірқатар зерттеушілер, нақтырақ айтканда Қ. Бейсембиев Абайды пантеист
деп есептейді. Егер ақынның өзінің нақты түр хақындағы ойларын ортаға
салатын Ғақлияларының мазмунына үңілетін болсак, онда оның
дүниетанымындағы анти-клерикалдық сәттер жайлы айтқанымыз анағұрлым дурыс
болар еді. Ойшыл-ақын адамдарды қүдайға сенуге ундемейді. Бірінші сөзінде:
Ал. енді калған өмірімізді кайтіп, не қылып өткіземіз?. - Софылық қылып,
дін бағу? -деп сурақ қойып аладыда, оған: Жоқ... не көңілде, не көрген
күніңде бір тыныштык; жоқ, осы елде, осы жерде не қылған софылық! -деп,
оның жөні келмейтінін айтады.
Абай адам сенімін арттыратын нәрсе - білім, кажырлы еңбек, табиғат
қүпиясын ашу деп білді. Ол адам бойындағы жасампаздық қасиеттерге керемет
сенім білдіріп, ол алла үшін емес, адамдар үшін ғылым мен білімді игеруге
міндетті деп есептеді. Сол жолдакубылыстық мәнін тусінуге, өзі мен
әлемді уғынуға, тіпті, алланың өзінің де табиғатын тануға умтылуы кажет.
Абайдың бұл үңдеүі ислам дінінің негізгі кағидаларына қарсы, өйткені,
Құранда жазылғандай алла шексіз, ал адам санасы шектеулі және сондықтан да
тәңіріні тани алмайды. Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дұниеден
ешнәрсені оларсыз біліп болмайды... Бұлардың емі, халқына махаббат, халық
ғаламға шапқат, кайратты, тұрлаулы, ғадалат ісінің алды-артын байқарлык
білімі, ғылымы болсын... - деп, Абай білімді, ғылыми шындықты діни
қағидалардан жоғары қояды. Егер теологтар дін негіздері мәңгілік,
мызғымайды, ал адамның тумысында діни сөзім болады деп дәлелдеуге умтылса,
Абай мүны теріске шығарып, діннің тарихи жолмен калыптасқанын атап
керсетті. Осыған байланысты Абайдың арабтар ислам дінін зорлықтың күшімен
енгізгеніне карамай қазақтар оған негізінен салғырт күйінде қалды деген
пікірі назар аудартады: ... Қазақ... Һәмманы жаратқан құдай бар, ахиретте
сұрау алады, жамандыққа жазғырады, жақсылыққа жарылқайды... деп – бәріне
сендік дейді... Олар сащім десе де, анык ақикдт көзі кетіп, ден койьп. ұйып
сенбейді... Оларды мұсылман деп, қалайша нманы бар ғой дейміз? Ақыннын
дұниетанымы шынайы заттарды тануға және адамдар бакытын о дуниеден емес,
жарық дүниеден іздеуі керектігіне бағытталды. Ойшыл-ақын,әсіресе ғылыми
ақиқатты жоғары бағалады. ... әрбір хакиқатқа тырысып ижтихатыңмен көзің
жетсе, соны тұт.өлсөң айрылма! Ол діни қағидалардьң мәнін аша келіп,
Алланың барлығының өзіне, оның кұдіретті күшіне деген сенімге күдік
келтіреді: Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылда, оны
ойлама дегенімізге пенде бола ма?Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден
болады? Әүелі иманды түзетпей жатып, қылған ғибадат не болады? Алла мен
бүкіл басқа дүниенің арақатынасын бұлайша түсіндіру, құдіреттің
ұйғарымынсыз ешнәрсе де жасалмайды деп пайымдайтын Құран қағидасынан
тікелей бастарту болып табылады. Абай дүниетанымы бұлжымайтын кағида мен
нанымға негізделген тапжылмайтын дін сиякты емес, санаға сүйенеді. Ол
өзінің бірқатар өлеңдерінде молдаларды, мусылмандық қағидаларды уағыздаушы
дін қайраткерлерін, ырымшылдық пен қараңғылықты қатал сынап, айыптайды.
Абай мұрасында таным мен логика мәселелері ерекше орын алады. 19 ғ-дың
2-жартысында Қазақстанның қоғамдық дамуына байланысты туған талаптар ойшыл-
ақынды заңды тұрде таным мәселелеріне көңіл бөлуге мәжбүр етіп, оған
өзіндік көзқарасын айқындап берді. Қоғамдық өмірдегі ғылым мен білімнің
маңызын жоғары бағалап, оларды әлеуметтік жаңалықтармен тығыз
байланыстырған ақын таным қызметін қоғамның үздіксіз дамуындағы басты күш
деп есептеді. Ол объективті әлемді тану мүмкіндігін және оның даму
заңдылықтары мәселелерін дурыс шешті. Оның ойынша кандай да болмасын
білімнің. ақикаттың қайнар көзі адам өзінің сөзім мүшелері арқылы танитын
объективті шындық. Біздің біліміміздің салыстырмалы шама екенін айта келіп,
Абай ... хабарлардың ұнамдысы ұнамды қалпыменен, ұнамсызы ұнамсыз
қалпыменен, әрнешік өз суретімен көзге түседі. Ол кеңілге түсіруші... бес
нәрседен өткен соң, оларды жайғастырып кеңілде суреттемекке , - деп атап
керсетті. Ол таным мәселесін шешкенде ерікті адамның жеке басы мен оның
белсенді күресіне деген сеніміне сүйенеді. Адамды дәрменсіз, әлсіз жан иесі
деп қарайтын діни ілімдерге қарама-қарсы ойшыл-ақын адамды белсенді,
саналы, жасампаздық қызмет атқара алатын қуатты күш деп санайды.
Абайдың танымның іс жүзіндегі маңызына баса көңіл бөлуі оның
гносеологиялық тұжырымының өзіндік ерекшелігі болып табылады. Ол дерексіз
шындық жоқ, өйткені, шыңдық қашанда нақты деген сенімде болды. Іс жұзінде
колдану - практика мәселесін саналы түрде алға қойып, оны танымды жүзеге
асырудың бірден-бір жолы деп есептеді. Танымның мақсаты — оның іс жузіндегі
пайдасында, өз талаптарын қанағаттандыратын адам қуатын арттыратындығыңда
деп тусіндіреді ойшыл ақын. Адамның әлемді тану жолындағы тәжірибенің
атқаратын қызметі, оның табиғатын, өзара катынасы туралы талдау жасағанда
Абай тәжірибені шындық пен білімнің айқындаушы белгісі деп қарайтын
гносеол. орыс философиясының қол жеткізген табыстарына сүйенеді Абай
сананы, өз рухын адам надаңдықка карсы күресте, қажырлы еңбек аркылы
үнемі нығайтып отыруы керек деп есептейді. Бір жағынан сана ерікпен
бірігуі кажет, екінші жағынан – сана мен еңбек әркашаңда бір жерден
көрінуі керек. Ары таза, енбекқор, білімді адамдар ұшін табиғат қупияларын
танудың шегі жоқ. Ақын білімді адам қубылыстар мен заттардың өзінен бурыңғы
беймәлім жаңа қырлары мен қасиеттерін тануға кең мүмкіндік алатынын атап
көрсетеді. Ол ғылымды: Адамның білімі хақиқатқа, растққла қумар болып, әр
нәрсенің түбін, хикметін білмеққе ынтықтықпен болады, — деп қарады.
Әлемді тануға кұштарлық адамның бойына біткен табиғи қасиеті деп
есептеді ойшыл. Бірақ оның бұл мүмкіниілігі үнемі жетілдіріп отыруды талап
етеді. Бала рухани қасиеттерін жетілдіру үшін оның өзін қоршаған ортамен,
оның қасиеттерімен, адамдардың кызметімен танысуы керек. Ааам табиғат
құбылыстарының қүпияларын уғу немесе соған байланысты белгілі бір дәрежеде
жорамал жасау арқылы өзінің қызметін иығайта туседі: Дуниенің көрінген һәм
сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны
білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болалы. Дегенмен ол
қоршаған ортаны тануға болатындығын мойындай отырып, сонымен қатар таным
қызметінің мумкіндіктері шектеулі екенін, барша танымның толық
аяқталмайтындығын да ескертеді. Ол мүның себебі материалдьқ әлемнің
шексіздігі мен таусылмайтындығында бітпейтіндігінде деп біледі: Бұл
ғаламды көрдің, елшеуіне акылың жетпейді, келісті керімдігіне және кандай
лайықты жарастықты законімен жаратылып, оның ешбірінің бузылмайтұғындығының
көресің. Бұлардьң бәріне ғажайып қаласың және ақылың жетпейді. Абай
әлемнің шексіздігін мойындау арқылы танымды үнемі өзгеріп отыратын түр
ретінде түсініп, танымның уздіксіз сипаты туралы жорамал жасайды. Егер
Абайдық гносеол. көзқарастары туралы тұтас айтатын болсақ, онда оның
мурасында сенсуализм мун рационализмнің жағымды тұстарының қоспасы барын
аңғарамыз. Абай танымының жолдары мен құралдарын түсінуде материалистік
сенсуализм негіздерін басшылықка алды; ол сөзімдік танымға, сөзімдік
акиқатқа баса көңіл бөлді. Оның пікірінше танымның қандай түрі болса да
сөзім мүшелері аркылы анықталады. Сонымен катар ол объектінің (заттық)
мәнін түсіну ушін бір ғана сөзімдік танымның жеткіліксіз екенін, саналы,
рационалды танымның қажет екенін жақсы түсінді. Абай осы турғыда адамның
өзін қоршаған әлемді алдымен сөзім мушелерінің көмегімен түйсіну аркылы
танып, содан соң сол мағлуматтар арқылы түсінігі калыптасатынын аныктады.
Рационалды танымды бір текті заттың тартылыс куші дел атап, оған: ...
бір нәрсені естіп, коріп білдің хош келді, казір соған уқсағандарды
тексересің. Тугел ұксаған ба? Яки бір ғана жерден ұқсағандығы бар ма?.деген
анықтама береді. Ол саналылықка шақырып, рациоиалды таным мен сөзімнің
біртұтастығы туралы тұжырымды қолдай отырып, адам танымың оның санасы мен
қуатын аяқтасты ететін ислам өктемдігінен азат етуге күш салды. Абай
рационализмінің мәні мынада: рациюналдық — сөзімге (тәжірибеге) қарсы
қойылатын ойлау— емес, өмірдегі иррационалдық бастауға карсы қойылатын
саналылық..
Дәексіз логикалық ойлау жолымен өнделген, корытыңцыланған, яғни,
... естіп білу, керіп білу секілді нәрселерді... сынап, орынды,
орынсызын... есеп қылып ... . тәжірибеге сұйену жолымен алынған түйсік
мағлұматтары объективті шыңдықтытанудың кажетті жағы болуы мумкін деп
түсіндіреді ойшыл ақын. Ақыл мен білім еңбек жемсі – деп жазды Абай,
еңбек таным сөзімін оятады, естігеніңді санаңда орнықтырады. Тек түйсік
мағлұматтарды біртұтас табиғи байланыста болған жағдайда ғана, сын көзбен
қорытып, тәжірибеде сынау арқылы ғана тануға болады. ... Жан қуатыменен
адам хасил қылған өнерлері де кунде тексерсең, күнде асады. Көп заман
тексермесең, тауып алған енеріңнің жоғалғандығын... білмей қаласың. Не
көрдің, есіттің, әрнешік білдің, соны төздікпенен уғып, уққаңдықпен тұрмай,
арты қайдан шығады, алды жібереді. Егер бұл болмаса, көп білуге көп оқу
оңды пайяа да бермейді.Абай да рационалистер сияқты әлемді тану жолында
ақылдың атқаратын қызметін жоғары бағалады. Дегенмен, ол шынайы білімнің
бірден-бір көзі сана деп білетін рационалистердің білімінің тупкі тегі -
тәжірибе екендігін теріске шығаратын тұжырымымен келіспейді. Абай сана тек
объективті шындықты ғана керсетеді: Ақыл, ғылым - бұлар -кәсіби (еңбекпен
табылған нәрсе), - деп санайды. Абай адам танымын надандықтан білімге
дейінгі, толық емес білімнен неғурлым толық білімділікке дейінгі үздіксіз
даму деп түсінді, білімнің қайнаркөзі объективті шындық болып табылады
және заттар туралы сол білім толық акиқат. Ол тәжірибе барысында білімнің
толыға түсетінін ерекше атап көрсетті: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды: естіп, көріп, устап, татып ескерсе, дұниедегі жақсы, жаманды
танидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.
Абайдың айтуынша адам ақылды немесе ақымақ, қайырымды немөсе жауыз
болып тумайды, ол жағдайға, тәрбие мен еңбек қызметіне қарай қалыптасады.
Ақынның бұл ойлары Чернышевскийдің адамның ақыл-ойы оның саяси және баска
да дамуы сияқты экономик. өмір жағдайлары мен материаддық өмір сүрү
құралдарына байланысты деген тұжырымымен ұйлесіп жатыр. Бірақ, Абай
танымның сөзімдік-накты және түсінікті дең-гейлерін тиісті ғылыми
атаулармен толык атап керсете алмады. Соған қарамастан оның негізгі ойлары
дұрыс бағытта өрістейді, сенсуализм мен рационализмнің шектерінен асып,
танымның сөзімдік және рационалдык жақтарын бөлінбейтін катынаста деп
карауға умтылысты танытады. Абай таным барысында игерген білім мазмұны
туралы айтқанда олардың шынайы болуына баса көңіл бөледі. Шындық пен
өтірікті анықтаужолы-таным жолы болып табылады. Ол адам таным арқылы
шындыққа жетеді дегенге сенді. Ақын хақиқат... барлығыны білетұғын ғылымға
ынтыктықтан туындайды деген тамаша тұжырым жасайды. Бұл тұжырым Абайдың
гносеол. пікірінің сырын ашып, оның топшылауынша шындық бейне мен объектіні
тусінуге көмектеседі, өз түпнұсқасына сай, яғни, шындыктың біздің санамызда
бейнелеуіне сәйкес қалыптасады, тек рационалды таным мен сөзімнің тұтастығы
ғана таным нәтижесі мен сәйкестігінің басты шарты бола алады.
Ғалым алған білімінің көлемімен, көп окығандығымен ғана ардақты емес,
ол өз білімін уздіксіз толықтырып, жаттығып, логик. ережелерді еркін
меңгеріп, шеберлігі мен өнерін шындай тусуге тиісті. Ойшыл-ақын әл-
Фарабидің, сол арқылы Аристотельдің логиканың мәні ғылым ретінде
баяндалатын филос. еңбектерімен жақсы таныс болды. Оның логик. түйіңдеу
шеберлігін еркінмеңгергендігін кара сөзбен жазылған Ғақлиялары, сондай-
ақ, өзінеқастандық жасалған оқиғадан соң 1898ж. Сенатқа жазылған хаты айқын
дәлелдейді. Абайдың бұл кужаттағы сөз жүйелеуі, тұжырымдарының дәлелділігі,
ойының айкындығы оның логика саласындағы алымының кеңдігін танытады. Ол
жауласқан екі жақтын куәларының сөздеріндегі фактілер мен мысалдарды тиімді
пайдаланып, олардан бірден-бір дұрыс қорытынды жасайдьқ.. Егер куәлар
өздері бір мөзгілде көргенбір окиға жайыңда уқсас пікір айтса, онда мұндай
жағдай әлгіндей оқиғаның бол-мағаңдығына дәлел бола алады....Абай неғурлым
негізделген логик. заңдылыкқа сүйене отырып, шыңдықтың жекелеген уздік-
уздік мысалдар арқылы ғана ашылмай, деректерді тұтас, өзара байланыстыра
отырып құдіксіз дәледенүңн, сөйтіп, оның дұрыс тұжырым жасап, танымның
шынайы нәтижелеріне жетуге қызмет көрсетуін талап етеді. Ол логик.
дәледілік әдістерін басшылыққа ала отырып: Мен былай деп ойлаймын: егер
бір оқиға жайлы бірді-екілі емес, көп адам түсінік берсе және ол жайында
мүлде ұксас пікір айтса, онда муның өзі оқиғаның ойдан шығарылмағандығын,
шын мәнінде болғандығын дәлелдейді. Әлбетте, сол адамның да әлдебір
мүдделер көздеп мулдем болмаған, яки болған оқиғалар жайлы нақ
болғандағыдай етіп айтпауы да мумкін жай, оңдай жағдайда мұны жоққа шығару
әңгімелер ұксас екен деген бірер тужырыммен түйіңделмей, әлгі әңгімелерді
істің басқаша жағдайларында және басақа адамдардың куә-ліктерімен
тексеруден өткізумен тұйінделуге тиіс ,-депжазды.[1581-586]
Абай қазақ тілін рухани жаңғыртып, тазалығы мен тұнықтығын паш
еткен. Фарабимен аралыктағы уақыт кеңістігіне және еңбектерін
аудармадан пайдалануымызға байланысты белгілі бір қиындықтар туары анық.
Себебі аудармалар жасалған уақыттың қоғамдық саяси - йдеологиялық ой-
пікірлері, аудармашылардың дүниетанымдық көзкарастары сияқты көптеген
сыртқы факторлардың аудармаға өз табын түсірері анық.
Ал, Абайдың мұсылман әлеміндегі өзінің өзгермейтін тұрақты негізімен
ерекшеленетін ғылым-білімді бізге тақау уақытта терең зерттеп игергендігін
білеміз. Және қазақ рухани байлығының осы тұракты жүйелі іліммен тығыз
байланысын түйсініп оны жаңғыртқан, бүгінгі әдеби-ғылыми тіліміздің бастау
көзінде тұрған адам екені белгілі. Екі ғұламаның ортасындағы орасан зор
уақыт кеңістігі болса да, олардың мәңгі бақи өзгермейтін ортақ негізге
сүйенгенін көреміз. Осы жағдайларды ескере отырып екі ғұламаның
көзқарастарын ұштастыра зерттеудің өзіндік маңызы зор.
Екі ғұлама да жалпы мұсылман ғұламалары сияқты имандыпық негізге
сүйеніп, сонымен қатар ақылға ерекше назар аударады. Ақылмен тапқан иманның
маңыздылығына ден қояды. Олардың әрқайсысы өз заманының ұрпақтары,
әрқайсысының өмір сүрген өз дәуіріндегі қоғамдық-әлеуметтік, саяси
қатынастарға араласып, тұлға ретінде кемелденген, ғылыми танымдық көзқарасы
калыптасқан ортасы, мектептері, үстаздары болған. Осы тұрғыдан алғанда
оларды қатар алып қарастырудың мәні болмас еді. Бірак бұл екі ғұлама да
бүкіл адамзат қоғамы үшін көкейкесті ғылыми танымдық мәселелерді өздерінше
шешуіне қарап, олардың ілімдерінің бірімен-бірі ұштасар тұсынан кейбір
мөселелердің акиқатын пайымдаймыз.
Әл-Фараби философияның мақсатын былай белгілейді. "Философияны
зерттеу мақсатына келетін болсақ, мұның өзі барлық нәрсенің қозғаушысы,
себебі болып табылатын, өзгермейтін және бірегей, бәрінен жоғары Жаратушыны
тану. Ал, мұның осылай болатын себебі, ол -Алла өзінің рахымымен,
даналығымен, ғылымымен, әділеттілігімен осы дүниені аса келісіммен
жаратушы. Ал, философтың әрекеті адамға тән күш жігермен мүмкіндігінше сол
Жаратушының әрекетіне үқсас болуға тиісті" - дейді.
Ал, Абайға жүгінсек, 38-ші қарасөзінде былай дейді: "Адамның ғылымы, білімі
хакиқатка, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке
ынтықтықпен табылады. О баста, ол - Алланың ғылымы емес, һәммені білетүғын
ғылымға ынтықтық (тың) өзі де адамға өзіндік ғылым береді. Оның үшін де ол
- Алланың өзіне ғашықтық. Ғылым - Алланың бір сипаты, ол (Алла) - хақиқат,
оған ғашықтык, өзі де хақтык һәм адамдық дүр".
Сөйтіп, әл-Фараби үшін де, Абай үшін де ғылымның мақсаты Жаратушыны
тану.
Абай "мұсылман болдың" дегенде бұл жерде шын мөнінде имандылықка
келдің деген мағынада қолданып отыр. "Инсанияттың кәмелеттігі"- толық адам
болуды талап қылуың ғылымға, мейірімділікке, әділдікке ұмтылумен, өз
пиғылдарыңды соған (Аллаға) өз халіңше үқсатумен іске асады. Сондықтан:
"Алла тағалаға үқсай алам ба деп надандықпен ол сөзден жиіркенбе, үқсамақ -
дәл бірдейлік дағуасы емес, соның соңында болмақ, оның үшін Алла тағаланың
сипаттары: Хаят, Ғылым, Қүдірет, Басар, Сәмиғ, Ирада, Кәлам, Төкин. Бұл
сегізінен Алла тағаладағыдай кәмәлат - ғазалат бірлән болмаса да,
пендесінде де әрбірінен өз халінше бар қылып жаратыпты. Біз өз бойымыздағы
сегіз зәрра аттас сипатымызды Алла тағаланың сегіз үлық сипатына бас
бүрғызып, пиғылымызды ертуіміз керек".
Абай "Ақылмен таппай иман жоқ" деген мәселені, яғни адамның ең қымбат
қазынасы иманын өсіру үшін, ең асыл қасиеті - ақылды ақиқат тану жолына
дұрыс бағыттай білуінің маңызы мен кыр-сырын ашады. Өлшеулінің өлшеусіздің
алдындағы кішіктігін білдіре тұра, адамның ақиқат мақсаты ақылды түп Иеге
бағыттау дейді. Иманның негізгі мәні - Алланы тану екенін осыған адастырмай
бағыт сілтейтін иманның шарттары екенін, ал тағат-ғибадат сол иманның
күзетшісі ғана екенін дәлелдейді. "Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген
нәрселермен", "Қашан бір бала ғылым-білімді махаббатпен көксерлік болса,
сонда ғана оның аты адам болады" деген сөздерінен аңғаратынымыз: адамның
адамшылық мақсатының өзі мейірімділік, әділеттілік, ғылымды сүю арқылы
Ақикатқа үмтылу дегенін көреміз.
Әл-Фараби де ақиқат мақсаты - түп Иені, Жаратушыны тану екенін накты
белгілеп, философияны хақтыққа жетудің бірден бір құралы деп біледі. Ол
ұстаздарынан мұра болып қалған ғылыми әдіснамалық жүйеге сүйенеді. Сол
ұстаздарының көзқарасын дәлелдеуде де, айшықтап түсіндіруде де, өзінің
ғылыми ой-түйіндері мен пайымдауларында да иманның шарттарын негіз қылады.
Иман -мұсылман әлеміндегі ғұламалардың барлығы үшін табан тірер ортақ
негіз.
Әл-Фараби "Философияны үйренуден бүрын нені білу керектігі туралы"
атты еңбегінде философияны зерттеудің алғы шарттарын сөз қылады. Ілгерідегі
ғұламалардың философияны зерттеуден бұрын шәкіртке логика, физика,
геометрия т.с.с. жекелеген ғылымдарды терең игеру, сондай-ақ жаны мен тәнді
тазарту сияқты талаптар қойғанын айтады. Осы көзқарастардың бірде-бірін
жокқа шығаруға болмайды деп түйеді, себебі, осының бәрі философияны оқып
үйрену алдындағы дайындық, сөзімтал жанның қасиетін негізгі талапқа сай
тәрбиелеу жолы дейді.
"Философияны зерттеуден бүрын сөзімтал жанның қасиеттерін, мысалы,
рахатқа бату мен мансапқорлық сияқты алдамшы шындыққа емес ізгілікті
ақиқатқа талпынатындай етіп тәрбиелеу керек. Бұл мінөз-қүлықты сөз жүзінде
емес, іс жүзінде тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. Қателіктер мен адасудан
сақтарлықтай таза жолды түсінетін парасатты жанды осылай ғана тәрбиелеуге
болады" дейді.
Абай өзінің отыз екінші қара сөзінде "ғылым-білімді үйренудің басы
білім-ғылымның өзіне ғана құмар ынтық болып бір ғана білмектің өзін дәулет
білу" деп үйретеді. Ғылымды ақиқат мақсатпен үйренуге үндейді. Бақастықпен
"мен білемініңді" дәлелдеу үшін ғана үйренген ғылым түпкі мақсаттан
адастырады.Бакасшыл адам хақты шығару үшін емес, қалайда жеңуді, өзін
өзгеден ерекшелеуді ғана мақсат етеді деп біледі.
Абай "білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек.
Ниет-пейілің басқада болып, білім-ғылымды белгілі бір дүниелік, пенделік
мақсатқа жетуге себеп қылып, өгей көңілмен үйренсең жақсылыққа әкелмейді"
дейді. "Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға
мейірленіп төзірек қолға түседі. Ғылым-білімге мейірленіп, ынталы жүрек,
шып көңілмен үмтылсаң соның нәтижесінде көңілге рахат табасың. Осы рахат
күйдің дәмін алып, білгеніңді берік үстан, білмегенді тағы да сондай білсем
деген үміттен ғашықтык, махаббат пайда болады".
Адамның ғылымы о баста хақиқатқа, шындыққа құмар болып, әр нәрсенің
түбін, хикметін білмеққе құмар болудан басталуы керек. Осы ынтығудың да
бастау көзі Аллаға ғашықтық. Адамның ғылымға, білімге, ақиқатқа, шындыққа,
әр нөрсенің сыры, хикметін білуге үмтылысы да Аллаға ғашықтық. Ғылым -
Алланың бір сипаты, хақиқат бір сипаты, осыларға ғашықтыктың өзі адамдық.
"Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат қүрмет таппақ" сияқты
нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды". Ғылым-
білімнің хақиқатын іздеуші -нағыз адам.
Әл-Фарабидің "Екі философтың қасиетті Платон мен Аристотельдің
көзқарастарының ортақтығы жайлы" атты шығармасында "Осы екі данышпан
философияның іргесін қалап, негізін салды және оның жеке тарауларын ақырына
жеткізіп, аяқтап шықты", - дейді. Осы екі философтың дүниенің жаралуы,
Жаратушы, жан мен интеллект, Жаратушыны тану, адамның өзін-өзі тануы арқылы
Хақты тануы т.б. көптеген мәселерге байланысты көзқарастары мен пікірін
салыстыра отырып, олардың осы көкейкесті мәселелерге әр түрғыдан келгенімен
ақиқат негіз жөніндегі түйінді ой-пікірлері бір жерден тоғысатынын
дәлелдейді.
Ақиқат біреу, сондықтан жаны жаркын, ақылы айқын адамдардың
негізгі мәселелер жөнінде осы екі философтың пікірлеріне сүйенетінін еске
ала отырып, егер осы екі данышпандардың ақиқат жайлы пікірлерінде
қайшылык, бар десек философияның мәнін жоққа шығарғанымыз дейді. Ал егер
екі философ бір ақиқатты дәлелдейтін болса, онда олардың арасынан қайшылық
іздеген зерттеушілердің осы философтардың ой-толғаныстарын түсіну
мақсаттарында, көзқарастары мен сенімдерінде жалғандык немесе санасындағы
хақиқат жайлы адасушылық бар деп түйеді. Әл-Фараби өз замандастарының
санасындағы хақиқат жайлы адасушылықты екі данышпанның іліміне сүйене
отырып анықтайды, осы ілімді жете түсінбеүден тұған бұрмалаудан, жалған
уағыздаудан қорғайды. Ғылымның түп мақсаты имандылык негізге сүйене отырып,
Ақиқатка жету екенін дәлелдейді. Мәселен дүниенің жаралуы және мәңгілігі
жайлы ой-пікірлерді саралауда әл-Фарабидін жаратушы және жаратылыс жайлы
пікірі айқын көрінеді, сонымен қатар екі ойшылдың көзқарастарындағы
акиқатты дүдәмал жорамалдарға жол берместей қылып айшықтап береді.
"Қайсыбіреулер Аристотель дүниені мәңгіден бар деп, ал Платон
дүние жаратылған деп есептеді деп санайды" дей келе бұндай пікір
Аристотельге тағылған жала, ұятты оңбаған жорамал деп табады.
Аристотель жайлы осындай жорамалдың туу себебі ретінде оның "әлемнің
(жаратылыстың) уақыт өлшемінде басы жоқ" деген пікірін ашықтап түсіндіреді.
Осыны бұрыс түсінген көпшілік "дүние мәңгі" деген пікір туғызып алды дей
келе, осы пікірдің жалғандығын былай түсіндіреді. "Уақыттың өзі әлем
козғалысының, яки ғарыш денелерінің айналымынан туған өлшем немесе сан.
Сондықтан әлемнің (жаратылыстың) басын, оның өзі қозғалысқа енуінен
туындайтын уақыт өлшемінің ішінен іздеу ақылға сыймас сөкеттік. Әлемді әлем
козғалысынан туатын уақыттан тыс үлы күдіретімен Жаратушының өзі жаратқан
деу ғана дүрыс пікір болып табылады". Яғни мәужут ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz