Педагогика пәнінен оқу құралы
Кіріспе ... ... ... ... ...3
І бөлім Педагогиканың жалпы негіздері
1. Педагогика пәні, зерттеу әдістері...5
2. Педагогиканың методологиялық негізі және ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері ... ... ... ..12
3.Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы ... ... 26
4. Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
5. Педагогиканыњ аксиологиялыќ негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІ.бөлім. Тәрбие теориясы
1. Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері, мәні ... ... ... ... ... .46
2. Тәрбиенің принциптері ... ..51
3. Тәрбие әдісі ... ... ... ... ... ... .58
4. Ақыл.ой тәрбиесі ... ... ... ..68
5. Адамгершілік тәрбиесі ... ... ..75
6. Экологиялық тәрбие ... ... ...82
7. Еңбек тәрбиесі ... ... ... ... ..87
8.Экономикалық тәрбие ... ... ..95
9. Эстетикалық тәрбие ... ... ... .99
10. Дене тәрбиесі ... ... ... ... .104
11. Құқықтық тәрбие ... ... ... .109
12. Мектеп тәртібінің ерекшеліктері ...114
13. Мектеп мұғалімінің негізгі міндеттері мен қызметінің ерекшеліктері...119
14. Мектеп . тәрбие жұмысының орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127
ІІІ.бөлім. Дидактика .оқыту теориясы
1. Дидактика жөнінде жалпы түсінік ... ... 132
2. Оқыту үдерісінің мәні. Оның міндеттері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ...155
3. Оқыту принциптері мен заңдылықтары ... ... ..162
4. Білім мазмұны және оны жетілдірудің педагогикалық негіздері ... ... ... ...173
5. Мектептегі оқыту әдістері ... ... 184
6. Оқытуды ұйымдастарудың әртүрлі формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..199
ІҮ. бөлім. Мектептанудың негіздері
1. Мектептану — педагогиканың маңызды саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..227
2. Мектептегі педагогикалық кеңес ... ... .235
3. Әдістемелік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ...241
4. Мектеп жұмысын жоспарлау ... ...
5. Мектептегі қоғамдық ұйымдар ... ... ... ...261
6.Мектептің оқу.тәрбие процесінің ұйымдастыру. шылық . әдістемелік басшылығы ... ... ... ... ... ... ...266
7. Мұғалім. бұл болашаққа ұмтылған адам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 271
Әдебиеттер
І бөлім Педагогиканың жалпы негіздері
1. Педагогика пәні, зерттеу әдістері...5
2. Педагогиканың методологиялық негізі және ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері ... ... ... ..12
3.Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы ... ... 26
4. Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
5. Педагогиканыњ аксиологиялыќ негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІ.бөлім. Тәрбие теориясы
1. Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттері, мәні ... ... ... ... ... .46
2. Тәрбиенің принциптері ... ..51
3. Тәрбие әдісі ... ... ... ... ... ... .58
4. Ақыл.ой тәрбиесі ... ... ... ..68
5. Адамгершілік тәрбиесі ... ... ..75
6. Экологиялық тәрбие ... ... ...82
7. Еңбек тәрбиесі ... ... ... ... ..87
8.Экономикалық тәрбие ... ... ..95
9. Эстетикалық тәрбие ... ... ... .99
10. Дене тәрбиесі ... ... ... ... .104
11. Құқықтық тәрбие ... ... ... .109
12. Мектеп тәртібінің ерекшеліктері ...114
13. Мектеп мұғалімінің негізгі міндеттері мен қызметінің ерекшеліктері...119
14. Мектеп . тәрбие жұмысының орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127
ІІІ.бөлім. Дидактика .оқыту теориясы
1. Дидактика жөнінде жалпы түсінік ... ... 132
2. Оқыту үдерісінің мәні. Оның міндеттері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ...155
3. Оқыту принциптері мен заңдылықтары ... ... ..162
4. Білім мазмұны және оны жетілдірудің педагогикалық негіздері ... ... ... ...173
5. Мектептегі оқыту әдістері ... ... 184
6. Оқытуды ұйымдастарудың әртүрлі формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..199
ІҮ. бөлім. Мектептанудың негіздері
1. Мектептану — педагогиканың маңызды саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..227
2. Мектептегі педагогикалық кеңес ... ... .235
3. Әдістемелік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ...241
4. Мектеп жұмысын жоспарлау ... ...
5. Мектептегі қоғамдық ұйымдар ... ... ... ...261
6.Мектептің оқу.тәрбие процесінің ұйымдастыру. шылық . әдістемелік басшылығы ... ... ... ... ... ... ...266
7. Мұғалім. бұл болашаққа ұмтылған адам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 271
Әдебиеттер
Елімізге егемендік алғаннан бергі уақыт ішінде білім беру жүйесін реформалау және оны дамыту мемлекеттік бағдарламалары жасалды. Елбасының өзі білім саласын дамытуды басты назарда ұстап келе жатқаны белгілі. Үстіміздегі жылдың 18 ақпанындағы халыққа Жолдауында Президент: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз.
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті: әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру» - деп қадап айтқан болатын.
Елбасының бұл тұжырымдамасынан бүкіл әлемдік ғылымның көкжиегін, оның қол жеткізген жетістіктерін көруге болады. Ғылымы дамыған елдердің көші қаншалықты жерге ұзап кеткенін байқаймыз. Әрбір мемлекеттің дамуы оның біліміне байланысты. Білімі дамыған елдер қазір дамудың шарықтау сатысына көтеріліп отыр.
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті: әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру» - деп қадап айтқан болатын.
Елбасының бұл тұжырымдамасынан бүкіл әлемдік ғылымның көкжиегін, оның қол жеткізген жетістіктерін көруге болады. Ғылымы дамыған елдердің көші қаншалықты жерге ұзап кеткенін байқаймыз. Әрбір мемлекеттің дамуы оның біліміне байланысты. Білімі дамыған елдер қазір дамудың шарықтау сатысына көтеріліп отыр.
1. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 2002.
2. Каменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1995.
3. Онищук В.А. Урок в современной школе. 2-е изд. М., 1985.
4. Скаткин М.Н. Проблемы соврменной дидактики. 2-е изд. М., 1984.
5. Махмутов М.И. Современный урок. 2-е изд. М., 1985.
6. Кириллова Г.И. Теория и практика урока в условиях развивающеге обучения. М., 1980.
7. Дидактика средней школы (под. ред. М.Н.Скаткина). 2-е изд. М., 1982.
8. Педагогикалық ізденіс. Алматы , “Рауан”. 1989.
9. Аманашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. М., “Педагогика”, 1984.
10. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. “Мектеп”, Алматы, 1978.
11. Буратовой И.Д., Зиязин Б.П. О критериях оценки результатов труда учителей и учащихся. Алма-Ата, “Мектеп”, 1985.
12. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992.
13. Харламов И.Ф. Педгогика. М., “Высшая школа”, 1990.
14. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. М., 1981.
15. Сорокин Н.А. Дидактика. М., 1975.
16. Хуторский А.В. Современная дидактика. Учебник для вузов. – Санкт-Петербург, 2001
17. Қ.Сейталиев Тәрбие тоериясы. –Алматы. 1986
18. Т.Сабыров Оқыту теориясының негіздері. – Алматы 1996
19. Р.Қоянбаев Тәрбие теориясы. – Алматы. 1991
20. Р.Қоянбаев білім беру мен оқыту теориясының негіздері. – Алматы. 1990
21. Б.Буртавой. оқушылардың оқу икемділігі мен дағдысын қалыптастыру. – Алматы 1989
22. С.И.Бекслер. Қазіргі сабаққа қойылатын талаптар. – М, 1985
23. Ю.К.Бабанский. Қазіргі мектептегі оқыту үдерістері. – М, 1985
24. Р.Г.лемберг. Дидактическое очерки. – Алматы. 1980
25. Ю.К.Бабанский. Орта мектептегі оқыту әдістерін талдау. – М, 1980
2. Каменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1995.
3. Онищук В.А. Урок в современной школе. 2-е изд. М., 1985.
4. Скаткин М.Н. Проблемы соврменной дидактики. 2-е изд. М., 1984.
5. Махмутов М.И. Современный урок. 2-е изд. М., 1985.
6. Кириллова Г.И. Теория и практика урока в условиях развивающеге обучения. М., 1980.
7. Дидактика средней школы (под. ред. М.Н.Скаткина). 2-е изд. М., 1982.
8. Педагогикалық ізденіс. Алматы , “Рауан”. 1989.
9. Аманашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. М., “Педагогика”, 1984.
10. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. “Мектеп”, Алматы, 1978.
11. Буратовой И.Д., Зиязин Б.П. О критериях оценки результатов труда учителей и учащихся. Алма-Ата, “Мектеп”, 1985.
12. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992.
13. Харламов И.Ф. Педгогика. М., “Высшая школа”, 1990.
14. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. М., 1981.
15. Сорокин Н.А. Дидактика. М., 1975.
16. Хуторский А.В. Современная дидактика. Учебник для вузов. – Санкт-Петербург, 2001
17. Қ.Сейталиев Тәрбие тоериясы. –Алматы. 1986
18. Т.Сабыров Оқыту теориясының негіздері. – Алматы 1996
19. Р.Қоянбаев Тәрбие теориясы. – Алматы. 1991
20. Р.Қоянбаев білім беру мен оқыту теориясының негіздері. – Алматы. 1990
21. Б.Буртавой. оқушылардың оқу икемділігі мен дағдысын қалыптастыру. – Алматы 1989
22. С.И.Бекслер. Қазіргі сабаққа қойылатын талаптар. – М, 1985
23. Ю.К.Бабанский. Қазіргі мектептегі оқыту үдерістері. – М, 1985
24. Р.Г.лемберг. Дидактическое очерки. – Алматы. 1980
25. Ю.К.Бабанский. Орта мектептегі оқыту әдістерін талдау. – М, 1980
Д.Ж.Кішібаева, М.Б.Жаздықбаева
П Е Д А Г О Г И К А
Д.Ж.Кішібаева, М.Б.Жаздықбаева
Жоғары оқу орны білімгерлеріне арналған оқу құралы
JSBN 978-1-01-243-305-0
УДК 37.0(075.8)
ББК 74.00я73
Б97
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ.
Баспаға Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң Ғылыми Кеңесінің № шешімімен ұсынылған
( ... ...)
Пікір жазғандар :
Т,.
Білім 2011
Түркістан. 2011. 300бет
JSBN 978-1-01-243-305-0
Кіріспе
Елімізге егемендік алғаннан бергі уақыт ішінде білім беру жүйесін
реформалау және оны дамыту мемлекеттік бағдарламалары жасалды. Елбасының
өзі білім саласын дамытуды басты назарда ұстап келе жатқаны белгілі.
Үстіміздегі жылдың 18 ақпанындағы халыққа Жолдауында Президент: ХХІ
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз
болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін
кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз.
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті: әлемдік стандарттар
деңгейінде білім беру - деп қадап айтқан болатын.
Елбасының бұл тұжырымдамасынан бүкіл әлемдік ғылымның көкжиегін, оның
қол жеткізген жетістіктерін көруге болады. Ғылымы дамыған елдердің көші
қаншалықты жерге ұзап кеткенін байқаймыз. Әрбір мемлекеттің дамуы оның
біліміне байланысты. Білімі дамыған елдер қазір дамудың шарықтау сатысына
көтеріліп отыр.
Әлемдік прогресс күн сайын алға озып бара жатыр. Бұдан он жыл бұрынғы
ғылыми жаңалықтар қазір жаңалық болудан қалып барады. Олай болса елімізде
білім берудің жаңа жүйесін жасау кезек күттірмейтін мәселе екені айдан
анық.
Цивилизацияның басты міндеті – адамдарды ойлай білуге үйрету деген
екен Эдисон. Бүгінде адамдардың қиялы жеткен жерге қолы жетіп отыр деп
айтуға болады. Небір қиял – ғажайып дүниелер қазір шындыққа айналып барады.
Қазір қоғамдағы өзгерістер өте тез алмасуда. Сондықтан адамдар теориялық
немесе өмірлік білім алып қана қоймай, өз бетімен ізденіп білімін шыңдауы
керек. Жаңа ақпараттық жүйе бізге таныс білім алу үлгісін өзгертіп жіберіп
отыр. Бұрындары білім алу адамның жас кезіне ғана тән кезең болып келсе,
енді оның не уақыт, не кеңістік тіпті, жасына қарамай өмір бойы уйрену,
білу үрдісіне айналып отыр. Өйткені, бүгінгі ғылым жетістіктерін дер
кезінде меңгермесеңіз өмір керуеніне ере алмайсыз деген сөз. ,,Білім беру
мектептің ғана ісі емес. Мектеп білім алудың кілтін ғана ұстатады. Ал
мектептен тыс білім алу дегеніміз-бүкіл бір ғұмыр! Адам өмір бойы білімін
көтеріп отыруға тиіс’’,-дейді Луначарский. Олай болса адам баласы ағаш
бесіктен жер бесікке түскенге дейін үйренуі қажет. Мен үйреніп, біліп
болдым деп аз ғана білімге тоқмейілсу астамшылық. Осыған дейін әр адам
белгілі бір мамандық шеңберінде ғана білім алып келсе, енді көптеген
мамандықтардың негізінде жатқан фундаментальдық ұстамдарды игеруі қажет.
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заманауи
талаптарына сай болашақ мамандардың кәсіби даярлығын арттыруға байланысты
қай салада болмасын белгілі бір деңгейде білімдермен қаруландыру бүгінгі
күннін талабы. Педагогика пәнінің мақсаты-болашақ мамандарды педагогика
ғылымдарының теориялық негіздерімен қаруландырып, тәрбие мен оқыту үрдісін
тиімді ұйымдастыруға қажетті педагогикалық білімдерді, біліктерді,
дағдыларды қалыптастыру. Педагогика ғылымының басты негізгі міндеті-адам
тәрбиесі туралы ғылымға білімдерді жинау, тәрбие заңдылықтарын ашу,
педагоктарды оқу-тәрбие үрдісінің теориялық білімдерімен қаруландыру. Бұл
педагогика пәні бойынша оқу құрал 4 бөлімнен құралған. Бұл бөлімдер оқу
стандартына сәйкес жасалған. Әр тақырыптың мазмұны ықшамдалып, түсінікті,
қажетті жерінде тірек-сызба түрінде түсіндірілген. Әрбір бөлімнің сонында
студенттердің білімін тексеру мақсатында қайталау мен бақылауға арналған
сұрақтар беріліп отыр. Сонымен қатар емтиханға арналған тест сұрақтары
арқылы алған білімдеріңізді меңгеру деңгейін бақылауға мүмкүндік береді.
Болашақ педагог мамандары болғандықтан алған теориялық білімдеріңізді
практикада ұштастыруға өз көмегін көрсете алатын 100 педагогикалық
жағдаяттар беріліп отыр. Ұсынылып отырған оқу құрал күндізгі және сыртқы
бөлім студенттеріне, жас педагогтарға арналған еңбек болып табылады.
І бөлім. Педагогиканың жалпы негіздері
1. Педагогика пәні, міндеттері.
Педагогика деген сөз, яғни термин көне грек тілінен шыққан, ол
балаларды ертіп жүруші, баланы жетектеп мектепке апарушы деген сөз.
Анығырақ айтатын болсақ. "Педагогика" термині гректің, екі сөзінен: "пайс"
- балалар және "эгейн" - баланы басқару, тәрбиелеу, жетектеу, бағу
ұғымдарынан шыққан. Педагогика бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ
тәрбиесі жайындағы ілім. Адам баласының ұрпағы жаңарып өзгеріп
отырғандықтан, педагогика ілімі де үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі кезде
тәрбиенің ықпал жасау кеңейе түсуде. Сондықтан "педагогика - бала тәрбиесі
жайындағы ғылым — деп шек қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным
саласы –тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін
анықтайды. Педагогика-жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие –
жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлап, олар қоғамдық тарихи
тәжірибені үйрету процесі. Педагогика пәнін (зерттейтін) толық түсіну үшін
ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тән зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар.
Мысалы, философиядағы ұғымдарға "болмыс", "материя", "қозғалыс", саяси
экономияда - "қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары", ал
педагогикада - "тәрбие", "білім беру" , "оқыту" жатады.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың байланысын
танимыз.
Педагогикалық ұғымдардың бірі - тәрбие. Тәрбие дегеніміз - адамдарды
қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа
қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі. Тәрбие ұғымы кең мағынада
әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын, атап айтсақ
отбасы, мектепке дейінгі мекеме, оқу-тәрбие орындары, еңбек ұжымы, ақпарат
құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің мемлекетте бұл салалар қоғамдық
мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің, адамды қоршап
тұрған, табиғи және әлеуметтік ортаның, тәрбиешілердің мақсатты іс-
әрекеттерінің ықпалымен адамды қалыптастыру.
"Тәрбие" терминін тар мағынада "Тәрбиеші тәрбиелейді", кең мағынада
"Өмір тәрбиелейді" деп қолданудың тәрбие жайлы ұғымды анықтауда зор мәні
бар.
Тәрбие - тap мағынада жеке тәрбиелік міндетті шешуге, жеке адамның
белгілі бір қасиетін қалыптастыруға, мәселен, эстетикалық тағамын
тәрбиелеуге бағытталған жұмыс.
Тәрбие жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға
қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс. Тәрбие – педагогикалық кең
мағынада қоғамның арнайы бөлінген адамдары –мұғалім, педагог,
тәрбиешілердің басқаруымен жүргізілетін мақсатты процесс. Олар арнайы
тәрбие жұмысын ұйымдастырып, жеке адамның қалыптасуына ықпал жасайтын
жиынтық факторларды пайдалана отырып ерекше әдіс-тәсілдерді қолданады.
Тәрбие жайлы әр түрлі теориялармен пікірлер айтылып келеді.Тәрбиені
ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсінушілер де бар. Бұл
жағдайда бала енжар обьект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық
процестің субъектісі бола алмайды, яғни, өздігімен ойланып, белсенді іс-
әрекет жасай алмайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Білім беру - табиғат пен қоғам жайында жинақталған білім жүйесін жеке
адамның меңгеруі және оны өмірге тиімді етіп қолдана білуі.
Білім беру ұғымын педагогикаға тұңғыш енгізген И. Песталоцци.
Білім беру –оқыту мен тәрбие жұмысын біріктіретін және жеке басты
дамуына ықпал жасайтын процесс.
Оқыту - білім берудің негізгі жолы. Оқыту екі жақты, бір текті
процесс:
1. Оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлік, дағдыға үйретеді.
2. Оқушы таным міндеттерін жете түсініп, жаңа білімді, іскерлікті,
дағдыны игереді және оларды өмірде қолданады.
Ал адамның білім алуы тек оқыту процесінің нәтижесі емес, оның білім
алуына көпшілік ақпарат құралдары кино, радио, телехабар т.б. ықпал
жасайды.
Сонымен бірге адамның "жетілуі", "даму", "өзін-өзі тәрбиелеу " ұғымдары да
педагогиканың зерттейтін мәселелері саласын толықтырады.
Жеке адамның дамуы - бұл ішкі сыртқы, басқарылатын және факторлардың
ықпалымен жеке адамның қалыптасып жетілу процесі. Жеке адамның дамуымен
жетілуінде мақсатты түрде жүргізілетін тәрбие және оқыту шешуші рөл
атқарады.
Жеке адамның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызы зор. Өзін-өзі
тәрбиелеу – адамның саналы түрде, белгілі бір мақсат көздеп өзінің бойына
қалыптастыратын қасиет, мінез-құлық дағдысына бағытталған жұмыс.
Негізгі педагогикалық ұғымдар-тәрбие, білім беру, оқыту біріне-бірі
тәуелді табиғи байланысты. Бұл ұғымдар жастарды өмірге, тәжірибеге
дайындаудың басты құралы.
Педагогиканың шығуы және дамуы. Қандайда болмасын ғылым салаларының
дамуы қоғамның өмірлік мұқтаждығынан, талабынан туады. Педагогиканың пайда
болуы қоғам жас ұрпақтың тәрбиеленудің тиімді жолын табу мақсатынан және де
өндірісті дамыту талабынан туған.Тәрбие ұрпақ пен ұрпақты байланыстыратын
дәнекер болып саналады. Педагогика ғылымы ұзақ тарихи даму жолынан өтті.
Алғашқы педагогикалық ой-пікірлер ертедегі шығыс елдерінің (Египет,
Вавилония, Үнді, Қытай) философиялық жүйесінде дамып, кейін біртіндеп өз
алдына жеке ғылым болып дами бастады.
Ежелгі дүние философиясы ертедегі шығыс елдерінің қорытып жиыстырған білім
мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит саясат, тәрбие,
мемлекет жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және ерекшелігі
сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады. Феодалдық қоғамда (орта
ғасырда) тәрбиеге деген көзқарас мүлдем өзгерді. Ерте дүние педагогтары
ұсынған адамның рухани және дене күштерінің қатар дамуы көзқарасының орнына
"о дүниелік өмірге-" дайындауды ұсынған пікірлер қалыптасты.
ХV-ХVІ ғасыр педагогикасы орта ғасыр педагогикасын сынады. Адамның
жеке басының тәрбиесі, оның дамуы ойшылдарды толғандырды, мәдениет пен
педагогикалық бағыт "гуманизм" деп аталды (Ф.Рабле, Т.Мор, Т.Кампанелла).
Гуманистер жаңа дәуір үшін жаңа адам қажеттігін дәлелдеді.
Феодализмнен капитализмге өту дәуірінде дін шырмауындағы ғылымдар дамып,
жеке бөлініп шыға бастайды.
Осы кезде педагогика да өз алдына ғылым ретінде бөлініп шықты. Сол
ғасырда педагогиканың жеке ғылым ретінде мәртебесі чех халқының ұлы
педагогы Ян Коменскийдің (1592-1670) "Ұлы дидактика" еңбегімен беки түсті.
Батыс Еуропада ағылшын философы Джон Локк (1632-1704). Тәрбие туралы
ойлар деген тәрбиенің психологиялық негіздеріне, адамгершілік тәрбиесіне
көбірек көңіл бөлді.Ол баланы таза тақтаға теңеді. Францияда Жан-Жак Руссо
(1712-1778) баланы табиғат арқылы, табиғаттай жетілдіре тәрбиелеуге көңіл
бөліп, баланы жазалауға қарсы болды, қатаң таяқ тәртібіне қарсы “еркін
тәрбие” идеясын ұсынды. И.Пестолоции Лингард еңбегінде білім беруге
демократиялық көзқарасты, тәрбиенің гуманитарлық сипатын балаға шын
пейілмен көңіл бөлуді жақтады.
Ресейде революциялық-демократияшыл ойдың негізін салушылар:
А.Н.Радищев, В.Г.Белинский, А.Н.Герцен; XIX ғасырдың 60-шы жылдарында Н.Г.
Чернышевский, Н.А.Добролюбов; XIX ғасырдың екінші жартысында демократияшыл
тәрбиенің идеяларын ұсынушылар: Н.И.Пирогов. К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
т.б. болды.
Н.К.Крупская (1869-1939) кеңестік педагогика ғылымын дамытуға зор
үлес қосып, еңбек және политехникалық білім беру, идеялық-саяси тәрбие
мәселелерін ғылыми-теориялық негізде талдады. Н.К. Крупскаяның айрықша
көңіл бөлген мәселеленің бірі - оқыту теориясы. Сонымен қатар кеңес
мектебінде оқушылардың өзін-өзі басқарудағы мақсаты мен міндеттерін
белгіледі. Оның еңбектерінде отбасы тәрбиесі, балалардың қоғамдық
ұйымдарының қоғамда алатын рөлі және міндеттері көрсетілді. Көрнекті кеңес
педагогі Антон Семенович Макаренко (1888-1939) жастарды қайта тәрбиелеудегі
өзінің, бай тәжірибесіне сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысын жүргізудің жүйелі
теориясы мен әдістемесін құрды.
Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның жеті томдық
педагогикалық шығармаларында жинақталған. Олар: "Ата-аналар кітабы",
"Балаларды тәрбиелеу жайлы дәрістер", "Тәрбие жұмысын ұйымдастыру
әдістемесі", "Кеңестік мектеп тәрбиесінің мәселелері", "Педагогикалық
поэма", "Мұнара үстіндегі тулар". Бұл еңбектері Макаренко тәрбиенің
мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен негізгі принциптерін, балалар
ұжымы мен оқушыға қойылатын бірыңғай педагогикалық талаптарды зерттеп,
жинақтады.
Көрнекті педагог Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970).
Өзінің педагогикалық жүйесінде әрбір оқушының жеке басының жан-жақты
дамуының, дара ерекшеліктерінің, бейімділігінің, қызығушылығындағы басқа
қабілеттерінің жетілуіне бағытталған оқу-тәрбие процесін ұйымдастырды.
"Павлыш орта мектебі", "Балаға жүрек жылуы", "Ұжымның құдіретті күші",
"Мектептің жас директорымен сырласу", "Ұлыма хат" тағы басқа құнды
еңбектері арқылы В.А.Сухомлинский жас ұрпаққа тәрбие мен білім берудің ұлы
ісінің жалғастырушысы болды.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі - Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов (1935-1865). Ағартушы-ғалым қазақ даласындағы оқу, мектеп, ісін
ғылыми негізде құрып, оқу білімінің табиғат сырларын ашуға бағытталуын,
туған халқының алдыңғы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады. Діни
бағыттағы медреселер мен елбилеуші әкімдер, тілмаштар дайындайтын
мектептердің мақсатын сынай келіп, жалпы білім беретін мектептердің ашылуын
көздеді. "Тек ақиқат білім ғана адамға күдік туғызбайды, ол өмірді
бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді", - деді Шоқан.
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсариннің (1841-
1889) демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық көзқарастарынан
айқын көрінеді. Бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға
тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге, оқу кұралдарын жазуға, тәлімгер-ұстаз
дайындауға, оларға ғылыми әлістемелік басшылық жасауға, өз кезеңіндегі
қазақ халқына қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты
қамтып, жазуға жұмсады.
Ы.Алтынсарин қазақ жастарының мамандық алуына жол ашты.
Торғайда – қолөнер, Қостанайда - ауыл шаруашылығы училищелері, Ырғызда -
қазақ қыздарына арнап мектеп-интернат ашылуына зор ықпал жасады.
Қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбаевтың (1845-1901)
поэтикалық шығармалары мен “ғақлия” сөздері педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Табиғаттың санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі өмір ақиқатының түйсікпен
қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылмен жан
құмарымен алынатындығы оның көрінісі. Ақынның педагогикалық көзқарасының
қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлер, жастарды халқының әдеп-ғұрпы,
салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие алуға шақыруы дүниежүзілік педагогика
классиктерінің ой-пікірлерімен үндеседі.
Aғapтушы-педагог Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) мол педагогикалық мұра
қалдырды. А.Байтұрсынов бүкіл саналы өмірін қазақ қоғамында білім ғылымының
дамуына, мектеп ағартушылық ісінің жанданып, кемелденуіне бағыштайды. Ол
ауыл мектебінде, семинарияда бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру
саласында көп ізденді.
А. Байтұрсынов "Қазақ" газетіндегі (1914ж) “Мектеп керектері”, -
деген мақаласында: "Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика,
методикадан хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек
құралдардың қолайлы әм сайлы болуы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген
бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып шығуы үшін оның үлгісі, мезгілді
өлшеуіші болуы керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем
шықпақшы" - деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда белгілеп
берді.
А.Байтұрсынов ұсынған жаңа әліппе (1913) жылдардан бастап мұсылман
медреселері мен орыс-қазақ мектептерінде қолданыла бастады. Қоғам алдына ол
қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл
мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде
жүргізілсін деген талаптарды бастаушы болды.
Міржақып Дулатов (1885-1935) Ы.Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі
қарай дамытып. А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдан
қараған, шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, мұғалімдердің
ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуіне ерекше мән берген
педагогтардың бірі.
М.Дулатовтың "Есеп құралын" (1921 ж.) қазіргі кездегі математикадан
оқу кітаптарын құрастырушылар үшін теңдесі жоқ үлгі деуге болады.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесіне қозғау салып, негізін қалауға қатысқан
педагог-Нәзипа Құлжанова (1887-1934). Оның мектепке дейінгі балаларды
тәрбиелеу атты педагогикалық жинақ-нұсқау кітабы 1924 жылы жарық көрді.
Райса Григорьевна Лемберг (1988-1975) педагог, ғалым. Қазақстан
ғылымына еңбек cіңірген қайраткер, профессор. Ленинград университетін
бітірген Политехникалық оқу мәселелері деген т.б еңбектер жазды. 1938
жылдан бастап Абай атындағы қазақ педагогикалық институтында жұмыс істеді.
Осы кезден бастап дидактикамен жете шұғылданды. Осыған байланысты Сабақ
құрылысының мәселелері 1941, Сабақта оқушылардың білімі мен іскерлігін
жетілдіру 1942 т.б ірі еңбектері жарияланды. Лемберг мектептегі тәрбие
мәселелеріне арналған бірнеше ғылыми еңбектер жазды.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) педагогика, психология саласында құнды
ғылыми-зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу құралдарының
авторы болған ірі тұлғалардың бірі. Тәрбиеге жетекші, атты еңбегінде 1924ж,
педагогиканың дидактика саласын ғылыми негіздеген.
Қазан төңкерісінен кейін тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілгендердің бірі -
Мағжан Жұмабаев (1893-1938). Оның “Педагогика” атты еңбегі сол кезеңдегі
ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды болды.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Шәрапи Әлжановтың (1901-
1938) тәлім-тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жазған
жиырмадан астам еңбегі жарық көрді. Ол "Ес және есте сақтау мәселелері",
"Ой мәселелері", "Дағдылану мәселелері" атты еңбегінде (1936 ж.) шәкірт
психологиясының, жас және дара ерекшеліктері жайлы сөз қозғайды, сол салада
жүргізілген сараптамалық зерттеулердің, нәтижесін оқырман назарына ұсынады.
Қазақтың белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаевтың (1905-1989) қаламынан
сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық еңбектер шықты. "Қазақстанда
Советтік мектептің даму тарихы (1962 ж.) атты монографиялық еңбегінде
мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдардың
жасалу жолдарын, мұғалім кадрларын даярлау ісіндегі қол жеткен табыстарды
нақтылы деректермен ғылыми тұрғыда дәлелдеді.
Сұлтанбек Қожанов 1910-1945 дидактика мәселелерімен жан-жақты
айналысқан педагогтардың бірі. Өзінің "Педагогика мәселелері" 1940ж.-деген
атпен шыққан кітабында шәкірт меңгеретін білімнің саналылығы мен
жинақтылығының өлшемдері, баланың өз бетімен оқу дағдысын қалыптастыру,
оқушының эстетикалық талғамдарын дамытып қалыптастыру, оның алған білімі
мен дағдысын, іскерлігін бағалай білудің ғылыми негіздерін қарастырады.
Қартбай Бержанов (1921-1976) – педагогика ғылымдарының докторы,
профессор. Педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-ұстаз.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда педагогика ғылымы XX ғасырдың екінші
жартысынан бері тез қарқынмен дамыды.
Педагогика дамып, тәрбие мен білім беру жайлы ғылыми тарауларға
бөліне бастады. Мысалы, педагогиканың жалпы негіздері, тәрбие теориясы,
дидактика және мектептану т.б.
Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педагогика
ғылымының түрлі салалары, атап айтсақ мектепке дейінгі педагогика, мектеп
педагогикасы, педагогика тарихы, дефектология, әлеуметтік педагогика,
салыстырмалы педагогика, этнопедагогика және пәндерді оқыту әдістемесі
педагогикасы т.б пайда болды.
Мектепке дейінгі педагогика отбасы, балалар бақшасындағы, демек, мектеп
жасына дейінгі балалар тәрбиесін зерттейді.
Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу мен
оқуытудың мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін,
формаларын, мазмұнын және нәтижесін айқындайды. Мектеп педагогикасы төрт
бөлімнен тұрады. Олар:
1. Педагогиканың жалпы негіздері.
2. Тәрбие теориясы.
3. Дидактика.
4. Mектептану (басқару теориясы).
Дидактика - педагогиканың негізгі тарауларының бірі.
Дидактика оқытудың заңдылықтарын қарастырады.Сондықтан ол нені оқыту керек?
Қалай оқыту керек? Не үшін оқыту керек? Деген сұрақтарға жауап береді.
Жалпы дидактиканың негізгі міндеттері:оқыту процесінің заңдылықтарын
ашу, білім берудің мазмұнын анықтау, оқытудың тиімді әдістері мен
ұйымдастыру формаларын іздестіру, жастардың таным ынтасы мен қабілетін
дамыту, дүниеге көзқарасты қалыптастыру, олардың өмірін тәжірибесіне
дайындалу мәселелерін зерттеп, шешу.
Педагогика тарихы - тәрбиенің шығуы мен дамуы мен тарихын зерттеу.
Дефектология - педагогика ғылымының арнаулы саласы. Дефектология
көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында табиғи кемістігі бар
балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселелерін зерттеп жетілдіреді. Дефектология 4
салаға бөлінеді сурдопедагогика - саңырау, мылқау және керең балаларға,
тифлопедагогика - көру қабілеті нашар балаларға, олигофренопедагогика -
ақыл-ойы кеміс балаларға, логопедия – тілінің кемісі бар балаларға білім
және тәрбие беру мәселелерін зерттейді.
Пәндерді оқытудың әдістемесі оқыту және білім беру теориясы жалпы
дидактикаға сүйенеді.
Педагогика ғылымы басқа ғылымдармен тығыз байланысты. Философия –
табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі мәселелерін
зерттейді, өмір шындығын “танып-білу” жөніндегі көзқарасын негізгі жүйесі
болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне білушілікке
тәрбиелейді.
Ғылыми философия тұрғысынан қарағанда, мысалы, теріске шығару заңының
мәнін былайша түсіндіруге болады: ескінің орнын жаңа басады, дамудың бір
кезеңі екінші кезеңімен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму барысында бір
формация екінші формациямен ауысады. Ғасырлар бойы табиғи дамудың бір
кезеңі екінші кезеңмен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму барысында бір
формациямен ауысады. Ғасырлары бойы табиғи дамудың негізінде жануарлар мен
өсімдіктердің ескі түрлерін жаңа түрлері теріске шығарады.
Ғылыми философия әр түрлі заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды терең
және жан-жақты зерттей білуді талап етеді. Сондықтан ол басқа ғылымдар
сияқты педагогиканы диалектикалық әдіспен қаруландыра отырып, тәрбие және
оқыту мәселелерін тұрғыдан көрсетіледі шешуге көмектеседі.
Кейбір жалпы мәселелер философия мен педагогика ғылымдарының бірігіп
зерттеуін қажет етеді. Оларға тәрбиедегі жұртшылықтың рөлі, адамды
қалыптастыруды тұқым қуалаушылықтың, ортаның және тәрбиенің рөлі, т.б.
жатады.
Педагогика психологиямен тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен
дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып зерттейді.
Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау т.б) және адамның дербес ерекшеліктерін, демек, адам психологиясының
даму заңдылықтарын зерттейтін болса, ал, педагогика осы мәселелерді терең
пайдалана отырып адамды қалыптастыру үшін тәрбие мен оқыту және білім
берудің тиімді әдістері мен құралдарын анықтап ашады.
Мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінің негізі жас ерекшелігі
физиологиясы ғылымына байланысты. Мұғалім бала ағзасындағы жоғары жүйке
қызметін тыныс алу және қан және жүрек-тамыр жүйесінің физиологиялық
ерекшеліктерін жете білуі қажет. Ол осы мәліметтерге сүйеніп, тәрбие мен
оқу процесін, әсіресе дене тәрбиесінің практикалық және теориялық
мәселелерін дұрыс шешу жолдарын іздестіреді. Жас организмнің дамуы
барысындағы анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерді, әсіресе жоғары жүйке
қызметін негізгі заңдылықтары (қозу, тежелу) жете түсіну педагогикалық
процесті ойдағыдай басқарудың негізі болады.
Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп
гигиенасы - жас ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайту және дамыту жайындағы
ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі факторларға байланысты. Мектеп
ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз болуы оқушыларды бас
ауруына, жалпы әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың
нашарлығы баланың көзіне әсер етеп, көру мүшесінің қызметін нашарлатады.
Осылардың нәтижесінде балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болып, зейіні
нашарлап, ойлау қабілеті төмендейді. Бұл жағдай үлгермеушілікті туғызады.
Педагогика ғылымы тәрбиеге байланысты этнографиялық және
археологиялык деректерді пайдаланады. Этнография ғылымы — белгілі бір
халықтың экономикасын, қоғамдық және рухани мәдинетін, тұрмысын зерттейді.
Археология - өткен ғасырдағы ескеркіштер арқылы халықтардың әдет-ғұрпын,
мәдениетін зерттейді.
Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана
бастады. Кибернетика - (грек сөзі) - басқару өнері. Кибернетика — жас
ғылым, ол XX ғасырдың 40-жылдарының аяғында қалыптаса бастады. Кибернетика
- күрделі машиналардағы, тірі ағзадағы және қоғамдағы процестердің жалпы
заңдылықтарын зерттеп басқаратын, олардағы ақпараттарды беретін ғылым.
Кибернетиканың негізгі салалары ақпарат теориясы, автоматтар теориясы,
бағдарламалау теориясы.
2. Педагогиканың әдіснамалық негізі және ғылыми педагогикалық зерттеу
әдістері
Педагогика - ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және
объективтік дүниені танудың, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден-
бір әдісі болып саналатын философия негізінде дамиды. Мысалы, диалектикалық
материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы дамуының заңдылықтарын
зерттейді. Диалектиканың қағидаларын басшылыққа ала отырып, педагогика
педагогикалық оқиғаларды жалпылама түрде ғана "көшіре" салмайды, ол
тәрбиенін заңдылықтарын ашады, тәрбиедегі себепті, нәтижелі байланыстарды
анықтайды, тәрбиенің болашағын көрсетеді.
Педагогика диалектикалық материализмнің оқиғалармен өзара жалпы
байланысы жөніндегі қағидасын қоғам өмірінің басқа да оқиғаларымен
органикалық байланыста қарастырады. Педагогика ғылымы - қоғамдық құрылысқа
жаңа жағдайға сай адамның даму заңдылығын зерттейді. Педагогика ізгілікті
демократиялық тәрбиенің, мәнін ашып, қоғам үшін қажетті білім жүйесін жан-
жақты жарасымды жетілген еңбекке негіздеуді зерттеуді міндеттейді. Біздің
елімізде тәрбиенің, білім берудің, оқытудың бір ізді жүйесі құрылған.
Сонымен, педагогика ғылымы жан-жақты тәрбие, білім беру, оқыту
процестерінің заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Педагогиканың әдіснамалық негізі диалектикалық және тарихи
материализм болғандықтан, диалектикалық әдіс педагогикалық құбылыстарды
кеңістік пен уақыттың нақты жағдайларында қоғамның өмірдің басқа
құбылыстарымен байланыста және өзара әрекеттестікте алып қарастыруды талап
етеді. Әдіснама - дүниені білу тәсілдері туралы ілім. Ғылымның
методологиясы - ғылыми зерттеу әдістерін, белгілі бір ғылымның пәнін
зерттеу кезінде басшылыққа алынатын ұстанымдарды анықтайды. Әрбір ғылымның
өзінің зерттейтін саласы, оған тән зерттеу әдістері бар. Оның сипаты
зерттеу алдында тұрган міндеттерге байланысты.
Педагогиканың методологиясы дегеніміз - кез келген педагогикалық
мәселені зерттеу негізіне жататын жалпыға ортақ ережелер, философия
сандары. Кез келген ғылым зерттелгелі отырған құбылыс туралы жалпы
ережелерді қолданып, өзіне тән әдістердін қолданады. Даму сөзі
–философиянікі. Сондықтан, педагогиткалық процестегі даму туралы айтқанда,
осы процестің стратегиялық бағыты, қозғаушы күші қарама –қайшылықтар
дейміз. Тәрбиедегі қарама-қайшылықтың негізгі мазмұны-жеке тұлғаның тілегі,
қажеттілігі мен оны жүзеге асыруға керекті мүмкіндіктері арасындағы
қайшылық.Осы қарама-қайшылықты шешу жеке тұлғадағы сапалық өзгерістерге
әкеледі. Қарама-қайшылық жанжал негізі. Не нәрсеге үйрену? Қалай болу
керек?-деген сұраққа жауап береді.
Оқу-тәрбие процесінің қозғаушы күші-талап (қоғам, мұғалім, әкімшілік)
пен оны тәрбиеленушінің орындау мүмкіндігі арасындағы қарама-қайшылық.Осы
қарама-қайшылықтарды шешу үшін алуан түрлі жағдайлар жасау педагогикалық
процестердің өзін жетілдіреді.
Дидактикада білімді меңгеру процесі танымның материалистік процесі
негізінде құрылады. Материалистік философия таным түйсіктен басталады
дейді.Таным заңы-нақты бақылаудан абстрактылық ойға, одан мәселеге өту.
Жалпыға ортақ методология оқыту процесінің негізгі кезеңдері – қабылдау –
ұғыну –бекітуді анықтауға мүмкіндік береді.
Педагогика ғылымының табысты түрде дамуы оның методологиясының
дамуына тікелей тәуелді.
Теория түрінде дамитын педагогика ғылымы тәжірибеге қызмет
етеді. Ғылыми ақпаратты жинақтап, талдап, қорытындап, нәтижелерін
педагогикалық тәжірибеде қолдану жолдарын қарастырады. Педагогикалық
идеяларды тәжірибеге енгізудегі басты міндет – мектептің ғылыми білімдерді
керек етуін, оған сұранысын қалыптастыру. Енгізу- ғылым жетістіктерін
тәжірибеге енгізу. Педагогикалық идеялардың тәжірибеге тиімді ықпал
ететінін көрсету: - Озат педагогикалық тәжірибені (Л.В.Занковтың бастауыш
мектептегі дамыта оқыту тәжірибесін): Оқыту әдістерін - шет тілін жеделдете
оқыту тәжірибесін, - Ш.Х.Құрманалинаның ақпараттық қатынас технологиясын,
т.б.
- Тәрбие жүйесін (А.Ысқақов, Қ.Нұрғалиев, Г.Кубраков тәрбие
жүйелерін:
- Оқыту және тәрбие технологияларын (И.П.Ивановтың ұжымдық шығармашылық
ісі, П.Эрдниевтің модульдік оқыту техналогиясы, Н.Щуркованың тәрбиенің жаңа
техналогиялары)
Ішінара енгізу – П.И.Пидкасистыйдың өзіндік жұмыс түрлері туралы
зерттеулері;
- Оқыту түрлері – бағдарламалық оқыту, компьютерлік оқыту, мәселелі оқыту,
ішара ізденіс, алгоритм, т.б.
Педагогика - үнемі дамып отыратын ғылым.. Тәрбие мен білім берудің
барлық салаларына ғылыми болжам жасау мақсатында және негізгі мәселелерді
ғылыми-теориялық, тәжірибелік жағынан терең талдау үшін педагогика
ғылымында мынадай зерттеу әдістерінің жүйесі қолданылады.
Ғылыми танымдық процесс бір-бірімен байланысты таным объектісі,
субъекті немесе педагог зерттеуші деген екі бөліктен тұрады.
Ғылым өз пәнін үнемі зерттеп отырмайынша дами алмайды. Педагогика
ғылымы да өзінің күш-жігерін тәрбие, білім беру, оқыту мәселелерін
зерттеуге бағыттайды. Педагогикалық зерттеу әдістері педагогикалық болмыс
туралы зерттеуші жинаған фактілерді жеке білімдерді талдаудың негізгі
тәсілдері. Педагогикалық зерттеулер теориялық және эмпирикалық деп
бөлінеді. Теориялық әдістер: ғылыми педагогикалық әдебиеттерді талдау;
индукция; жіктеу; аналогия; салыстыру. Эмпирикалық әдістер: мәліметтерді
жинау (бақылау,әңгімелесу, сауалнама, тест); тексеру және өлшеу (шкалалау);
мәліметтерді өңдеу; математикалық, статистикалық, графикалық, кесте; баға
беру әдістері (өзін-өзі бағалау, рейтингі,педагогикалық консилиум); зерттеу
нәтижелерін тәжірибеге енгізу (эксперимент). Зерттеулерде мына әдістер
пайдаланыды.
Педагогикалық бақылау.
Бақылау баланың мінез-құлқын әр түрлі жағдайларда көруге мүмкіндік
береді.
Бақылау арқылы мұғалім өте құнды материал алады. Байқағыштық –
педагогикалық біліктіліктің көрсеткіші Л.Н. Толстой "Мұғалім баланы үнемі
бақылап, ол туралы көзқарасын өзгерту үшін қайта бақылау керек ", - деген.
Бақылау нәтижелерінің дұрыс болуы оған сезім мүшелерінің бәрінің
қатысуына байланысты. Күрделі бақылау - зерттеу жұмысында қолданылатын
бақылау. Бақылау арқылы қандай да бір педагогикалық құбылыс мақсатты
түрде бақыланып, ол туралы фактілер жиналады.
Бақылау - еңбек операциясынын, іс-әрекеттің құрамдас бөлігі. Алынған
мәліметтер бірден өңделеді. Бақылаудың негізгі қызметі – зерттелетін
процесс туралы материалдарды талдау, оларға баға беру. Ол танымның бас
кезінде жүргізіледі. "Нақты пайымдау" ой елегінен өткізумен байланысты,
аталған әдіс арқылы күрделі педагогикалық құбылыс, процестердің байланысы
ашылып, ғылымда белгілі құбылыстарға түзетулер енгізеді.
Бақылау тиімді болу үшін басқа әдістермен байланыста қолдану керек.
Мысалы, эксперимент барысын және нәтижесін бақылаусыз анықтау мүмкін емес.
Зерттеушінің зерттеу объектісімен байланысына қарай тікелей, жанама, ашық,
жабық бақылаулар болады.
Бақылаудың бағдарламасы жасалып, болған фактілерді тіркеу әдістері
белгіленеді.
Тікелей бақылауды жанама бақылау толықтырады. Жанама бақылау
зерттеушінің тапсырмасымен жүргізіледі. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының
ойындарын, жоғары сынып оқушыларына бақылаттыруға болады. Ол үшін зерттеуші
нақты нұсқаулар береді, бақылаудың табыстылығы, зерттеушінің дайындығына
байланысты.
Ұжым болып бақылау кезінде біріншісі- зерттеуші мұғалімнің іс-
әрекетін, екіншісі-оқушылардың, үшіншісі-жекелеген оқушылардың іс-әрекетін
белгілейді.
Зерттелетін педагогикалық құбылыстардың жасырын жерлеріне енуге
мүмкіндік беретін өзін-өзі бақылау. Мысалы, бастауыш сынып оқушылары
зерттеушінің сұрауымен өздік жұмысты орындауға кеткен уақытты, үй
тапсырмасын қалай орындап жүргендерін жазады. Бақылау нәтижелерінің
дұрыстығы педагогикалық процесінің табиғилығына байланысты.
Адамның жеке өзі қалғандағы және біреу қарап тұрғандағы мінезі
түрліше болады. Сондықтан бұл тартпас дәлелдер алу үшін ашық бақылау
жеткіліксіз. Сондықтан жабық бақылау педагогикалық процестің нақты
көрінісін береді.
Ашық және жасырын бақылау көмегімен алынған мәліметтер оқиғаның толық
суретін береді.
Үздіксіз бақылау педагогикалық процесті басынан аяғына дейін толық
жүргізу. Мысалы, сабақ, тәрбиелік іс-шара, т.б. объектілер үзіліссіз
қаралады.
Монографиялық бақылау арқылы алуан түрлі педагогикалық құбылыстар
бақыланады. Мысалы биыл бірінші сыныпқа қабылданған оқушыларды зерттеу.
Объектілері - оқушының мәдениеттілігі, ой-өрісі, мінезі, т.б.
Педагогикалық құбылысты бөліп алып бақылау ғылыми жұмыстың міндетіне
байланысты. 1. Алдымен бақылау объектілері бөлініп, бақылау арқылы түскен
мәліметтерді хаттамаға жазуға болады. Күнделік, алдынала әзірленген
кестелер қолданылады, оларға оқушылардың іс-қимылдары, т.б. жазылады.
Бақылау материалдарын дәл жазылуы керек.
Ал педагогикалық процесс мүшелерінің іс-қимылдары туралы объективтік
деректер беретін оларды үнтаспаға жасырын түрде жазу, фотоға түсіру, киноға
түсіру. Арнайы дайындықты талап ететіні - киноға түсіру. Материалдарды
бірнеше рет еске түсіруге мүмкіндік беретін техникалық құралдар. Жасырын
жазба кезінде зерттеуші әдеп сақтау керек. Сондықтан алыстан басқарылатын
магнитофон қолданған жақсы. Бақылау қандай жағдайда да бақылау әдісі
шектеулі мәлімет береді, сондықтан оны басқа әдістермен ұштастырған жақсы.
Оқушыларды мектеп бітірген соң бақылау жұмысының сапасы ақпарат
береді.
Бақылауға болатындар:
- Оқушылардың жауаптары немесе өзіндік іс-әрекеттері;
- Өзара қарым-қатынасы;
- Педагогикалық процеске қатысушылар.
Бақылау көмегімен іс-әрекет мотивтерімен, мәнді байланыстырады, ал
ақыл-ой шамасын, сезім түрлерін білуге болмайды.
Көп уақытты, талдау жұмысын талап ететін ізденіс-бақылауы.
Сонымен, бақылау жұмысы зерттеу жұмысының тақырыбына сай жүргізіледі.
Оның бағдарламасына объект, мақсаты, жоспары жазылады. Нәтижелері
белгіленеді. Қорытынды пікірлердің дұрыстығына жету үшін басқа әдістерді де
қолдану керек.
Эмоциялық алғырлығы, қайырымдылығы, тапқырлығы белгілі бір іске
қабілеттілігі сияқты жеке қасиеттерімен көзге түскен оқушыларға бақылау
жасау да мұғалімнің тәрбиелік ісіне қызықты материалдар береді.
Әрбір балаға мұқият назар аударып, бақылап отыру керектігін мұғалім естен
шығармауы тиіс.
Бақылау фактілері кезінде белгіленіп отырылмаса, жақсы жүргізілген
бақылаудың өзі де құндылығын жоғалтады. Бақылауды күнделік дәптер түрінде
жүргізген ыңғайлы. Ең әуелі баланың денсаулығы, отбасының құрамы, ата-
аналарының, мамандығы жөнінде қысқаша мәлімет беру керек. Содан кейін
бақылау жөнінде жазулар болады. Жазулар хронологиялық тәртіппен жүргізеді.
Сабақ кезінде, үзіліс уақытында, сыныптан тыс сабақтың кезінде барлығын
түгел жазып отыруға мұғалімнің уақыты жоқ. Дегенмен, қысқаша жазып отыру
керек болады. Оқушылардың айтқан сөздерін, олардың сөздерінің өздеріне тән
ерекшеліктерін сақтай отырып, сөзбе-сөз жазған жөн. Жазуда байқалған
оқиғаның іс-жүзін жақтары көрсетілуі қажет. Әрбір жазуда мына жайлар болуы
тиіс: бала өзін көрсеткен кездегі жағдай тәрбиешінің және баланың іс-
әрекетін сипаттау; баланың жасаған ісіне басқалардың көзкарасы, айтқан
сөздері немесе қимылдары.
Бақылаудың осы айтылған жақтары ешбір алдан ала белгіленген ережесіз, сол
күйінде, оқиғаның болған кезіне қарай, жоғарыдағы екінші жазуда айтылғандай
жазылуы тиіс. Күнделік дәптерге әрбір оқушы туралы жүйелі түрде жазып отыру
керек.
Әңгіме әдісі. Бақылау мәліметтері әңгіме әдісі арқылы түскен
деректермен толықтырылады. Оның арнайы жоспары болады. Әңгімелесу кезінде
жеке адамдардың дербес ерекшеліктерін ескеруді керек етеді. Себебі, кейбір
оқушылар мұғалім сұрағына жауап бермей, өзінше сақтанып ар жағындағы ойын
айтпайды. Сондықтан әңгімелесуге мұғалім алдын ала дайындалу керек.
Жауаптар дәптерге жазылады. Кейде оқушыға білдірмей магнитафонға жазуға
болады. Әңгіме бақылау және экспериментпен ұштасса, нәтижелі болады.
Педагогикалық эксперимент - педагогика ғылымындағы негізгі әдіс.
Эксперимент - оқыту және тәрбиенің қандай да бір әдісін, тәсілін тәжірибе
арқылы сынақтан өткізу. Педагогикалық эксперименттің негізгі міндеті -
педагогикалық ықпал мен оның нәтижелері арасында байланыс орнату.
Эксперимент өткізер алдында белгілі бір педагогикалық әдіс-тәсілдің
тиімділігі туралы ғылыми гипотеза айтылады. Ғылымға сүйеніп жасалған, алдын-
ала айтылған ой — гипотеза деп аталады.
Көлемді экспериментке көп оқушылар қатысады. Жергілікті,
микроэксперименттерге аз оқушы қатысады. Кең көлемді, ірі эксперименттерді
мемлекеттік, ғылыми мекемелер және білім беруді басқару органдары өткізеді.
Мысалы, XX ғасырдың 60-жылдарында балаға алты жастан бастап жалпы білім
беру үлгісі тексеріліп оған көп оқушылар қатысқан эксперимент өтті.
Нәтижелері жақсы болған соң балалар алты жастан бастап білім алуға көшті.
Ойдағы эксперимент – іс-әрекетті санада жасау. Жасанды жағдай - бір
не бірнеше оқушыны ұжымнан бөлу. Эксперимент педагогикалық жұмыстың қандай
да бір әдісінің тиімділігі туралы қорытынды болғанда өткізіледі.
Тексеру эксперименті, ғылыми педагогикалық зерттеу институттары шығарған
оқулықтарының пайдалылығын арнайы мектептерде тексеру эксперименті арқылы
зерттейді. Мектептегі озат тәжірибелерді зерттеу процесінде пайда болған
болжамды анықтау үшін тексеру эксперименті қолданылады. Мысалы,
педагогикалық ғылыми - зерттеу институттар жаңадан шығарылған оқулықтардың,
бағдарламардың тиімділігін тексеру эксперименті арқылы зерттейді. Оқу мен
тәрбиенің мазмұнын ұйымдастыру түрлерін, принциптері мен әдістерін жаңадан
құру үшін арнаулы эксперимент жүргізіледі, оны жасампаз эксперимент дейді.
Мақсатына қарай эксперимент анықтаушы, тексеруші, нақтыландырушы деп
бөлінеді. Озат және көпшілік тәжірибені зерттеу процесінде жасалған
гипотеза тексеріледі. Жасампаз өзгертуші эксперимент арқылы жақсы жағдайлар
жасалады. Зертханалық экспернмент жүргізу үшін бір немесе бірнеше оқушыны
ұжымнан бөліп алу керек.
Табиғи эксперимент өткізу үшін зерттеуші жобаны оқу- тәрбие, басқару
жұмысының күнделікті жоспарына енгізеді. Зертханалық эксперимент арқылы
зерттеуші өзінің гипотезалық алдын ала тексеру үшін жасанды жағдайлар
жасайды. Ол рөлдік ойынға ұқсас, себебі тәжірибедегі керек модель
тексеріліп, табиғи экспериментке енгізу үшін әзірленеді. Нәтижесінде
эксперимент бағдарламасы жан-жақты түзетіліп, табиғи экспериментте
қолдануға әзірленеді. Табиғи педагогикалық процестің, нақты жағдайында жаңа
үлгі бойынша тәрбие, білім беріледі.
Педагогикалық эксперименттің ережелері: оқушылардың денсаулығы мен
дамуына оңтайлы ықпал етіп, олардың жан дүниесіне, өміріне зиянын тигізбеу.
Соңғы уақытта эксперимент ашық түрде өтіп, оқушылар, студенттер ізденіске
қатысуда. Олардың пікірлері, ақыл-ойлары, сезімі эксперимент арқылы
тексерілетін әдіс-тәсілдің сапасы тиімділігі туралы құнды мәліметтер
береді.
Экспериментті өткізу техникасы бойынша сыналушылар екі топқа бөлінеді.
Біріншісі - эксперимент тобы, екіншісі – бақылау тобы. Біріншісінде
сынаушылар инновациялық әдіс-тәсілдер арқылы тәрбиеленеді. Екіншісінде –
дәстүрлі педагогикалық әдіс-тәсілдер қолданылады. Ғалымдар екі нәтижені
қатар қойып, гипотезаны дәлелдеуге не жоққа шығаруға мүмкіндік алады.
Мысалы, оқушылардың математиканы бағдарлама бойынша және ірілендірілген
дидактикалық бірліктер арқылы меңгеруі салыстырылып, дәстүрліден
артықшылығы анықталады.
Эксперименттен ажыратылмайтын бөлік-алдын-ала жасалған бағдарлама
бойынша оқушыларды бақылау. Соңғы уаққытта бақылау үшін техникалық
құралдар, атап айтсақ: дыбысты жазатын құралдар, киноға, фотоға түсіретін
аппараттар, теледидардың жабық камералары, видеожазбалар жиі қолданылуда.
Зерттеу жұмысындағы өте маңызды, жауапты кезең жиналған мәліметтерді ғылыми
тұрғыдан талдау, қорытындылау, мәндіні мәнсізден, заңдылықты
кездейсоқтықтан ажырата білу, зерттеушінің ой-қорытындыларының
объективтілігі. Азғантай мәліметтермен қорытындыны көп жасауға болмайды. Ол
үшін эксперимент көптеген білім мекемелерінде жүру керек.
Эксперимент кезінде бақылау, әңгімелесу, сұхбат алу, сауалнама,
бақылау жұмыстары жүргізіліп, тәрбие беретін жағдайлар жасалады.
Эксперименттің тиімді өтуіне әсер ететін маңызды жағдайлар:
- құбылыстың теориясын және тарихын мұқият талдау, тәжірибені зерттеп, ол
өтетін жерді азайтып, міндеттерін белгілеу;
- гипотезаны нақтылау, ондағы жаңалықты айту, өзгешелігін эксперимент
арқылы дәлелдеу керек екенін айту;
- эксперимент міндеттерін анық қою, өлшемдерін белгілеу;
- эксперимент өтетін жерлерді белгілеу, дәлелсіз ұсыныстар тәжірибеге зиян.
Құбылыс жобаланып, оқыту мен тәрбиенің жаңа әдіс, тәсілдері, мазмұны
жасалады.
Мәселені шешуде тәжірибе үлкен маңызы бар. Ол экспериментке
қарағанда қатаң түрде жоспарланбайды және одан бұрын өткізіледі. Тәжірибе
жұмысы кезінде оқу-тәжірибесіндегі жаңа бағыттың әрбір қадамы тәжірибенің
жетістіктерімен тексеріліп, осы процесті өзгерту туралы қорытындылар
жасалады.
Эксперимент нәтижелерін көпшіліктің тәжірибесінде енгізу үшін оны басқа
зерттеу әдістері көмегімен түзету керек.
Педагогикалық эксперименттің жалпы логикасы:
1.Автор жаңа педагогикалық жоба (әдіс, құрал, жүйе, үлгі, жағдай т.б.)
жасайды.
2. Оны тексеріп,тиімділігін анықтау үшін бағдарлама жасайды.
3. Жаңа жобаның тиімділігін бағалайтын өлшемдер жасайды.
4. Тексерілетін уақытты белгілейді.
5. Экспериментке керек базалар әзірлейді.
6. Тәжірибе жасауға керекті жағдайларды анықтайды.
7. Белгіленген жоспарды жүзеге асырып, қорытындыларын дәлелдеу үшін түрлі
өлшемдер қолданылады.
Эксперимент арқылы дәлелденген іс-әрекет тәсілінің жақсы жақтары
туралы дұрыс қорытынды жасау үшін қайтадан эксперимент өтеді. Қате
ұсыныстары анықталады. Эксперимент бұл да бақылау, бірақ эксперимент
жүргізуші өзі ұйымдастырып өткізетін процесті бақылайды, оған араласады,
дұрыс өтуіне жағдай жасайды. Эксперименталдық зерттеулер тәжірибе жасауды
талап етеді. Тәжірибе арқылы педагогикалық процеске әсер ететін жағдайлар
жүйелі түрде өзгертіледі.
Педагогикалық эксперимент оқыту, білім, тәрбиенің тиімді әдіс-
тәсілдерін, құралдарын анықтауға көмектеседі.
Эксперимент педагогикалық жұмыстың қандай да бір әдісінің тиімділігі
туралы қорытынды болғанда өткізіледі. Осындай ғылымға сүйеніп жасалған,
алдын ала айтылғаны ой - гипотеза деп аталады.
Эксперименттің ажырамайтын бөлігі – алдын-ала жасалған бағдарлама
бойынша бақылау. Соңғы уақытта бақылау үшін техникалық құралдар, дыбысты
жазатын құралдар, киноға, фотоға түсіретін аппараттар, теледидардың жабық
камералары, видео-жазбалар жиі қолданылуда.
Зерттеу жұмысындағы өте маңызды, жауапты кезең - жиналған
мәліметтерді ғылыми тұрғыдан талдау, қорытындылау. Мәндіні – мәнсізден,
заңдылықты кездейсоқтықтан ажырата білу керек. Зерттеушінің ой-
қорытындылары объективтік болып жиналған мәліметтерге сәйкес келу керек.
Азғантай мәлметтерден көп қорытындыны жасауға болмайды. Ол үшін эксперимент
бірнеше білім мекемелерінде жүру керек.
Эксперимент кезінде бақылау, әңгімелесу, сұхбат алу, сауалнама
бақылау жұмыстары жүргізіліп, тәрбие берген жағдаяттар жасалады.
Эксперименттің кезеңдері:
I.кезеңде зерттеуші өз пәні бойынша бұрын жазылған әдебиеттерге шолу жасап,
қай тақырып бойынша озат тәжірибеден алынған оқу-тәрбие үлгілері бар екенін
анықтап, оларды қолданады, егер білім сапасы көтерілмесе, онда оқушының
қандай жеке тұлғалық сапаларын өзгерту керектігін анықтап, іс-шаралардың
жоспарын жасайды.
II.кезең Экспериментке дайындық. Бұл кезеңдегі зерттеушінің міндеттері:
1) Экспериментке қатысатын оқушылардың санын анықтау.
2) Эксперимент өтетін мектепті, сыныпты таңдап алу.
3) Эксперименттің кезеңдерін белгілеу.
4) Оқушылармен әңгімелесу.
5) Сынып туралы пән мұғалімдерінің пікірін білу.
6) Жаңа әдістеменің жарамдылығын білу үшін зертханалық эксперимент өткізу.
7) Оқушылардың үлгерімінде және тәртібінде болған оң өзгерістерді айтуға
негіз болатын өлшемдерді белгілеу.
III. кезең Экспериментті өткізу
Эксперимент өтетін сынып оқушыларының бастапқы деңгейін білу үшін пән
мұғалімінің сабағын бақылау, оқушылардың іс-әрекетін, реакцияларын
күнделікке жазу, кемшіліктерін анықтау, өз қорытындыларының шындыққа
сәйкестігін білу үшін мұғаліммен әңгімелесу, мұғалімнен балалар туралы
ақпарат алу, т.б. жұмыстар жүреді. Оқушылардың белгілі бір сапасын
зейінділігін, есте сақтау қабілетін: тәртібін т.б. қалыптастыру үшін
шаралар жүйесін жоспарлап, мұғалімдер семинарына қатысу, жаңа технологиялар
бойынша сабақ беру, не тәрбиелік іс шара өткізу, оқушылардың білім
деңгейлерін, тәртібін, сабаққа қатысын, т.б. бақылау өткізу.
IV кезең. Эксперименттің нәтижелері мен гипотезасын салыстыру.
Эксперимент оның нәтижелерін талдаумен аяқталады. Талдау кезінде
гипотезаның дұрыс және қате жерлері айтылады. Ол үшін зерттеуші өзінің
жетістігін эксперименттің басындағы оқушылардың деңгейімен салыстырмалы.
Егер нәтиже бұрынғыдан да төмендесе, онда эксперименттің пайдасының жоқ
болғаны. Ал оқушылардың 80-90 пайызының деңгейі жоғары болса, онда
эксперименттің пайдасы бар.
Оқушылардың кемшілігінің 10-20 пайызын жеке жұмыстар арқылы жоюға
болады.
Экспериментке кеткен уакыт рұқсат етілген нормаларға сәйкес болса,
онда экеперимент дұрыс. Нәтижелерді талдаудын маңызды элементі - ғылымға,
тәжірибеге кеңес беріп, қорытындыларды қай жерлерде қолдануға болатындығын
айту.
Әрбір экеперименттің мақсаты - зерттелетін тақырыптың сипаты мен
мазмұнына, ал мерзімі - мақсатына байланысты.
Эксперимент басқа ғылыми-зерттеу әдістеріне қарағанда жақсы нәтиже береді.
Бірақ, эксперимент барысында ғылыми материалдарды толықтырып жинақтау үшін
бақылау әңгіме, құжаттармен танысу сияқты зерттеу әдістері де қолданылады.
Сонымен бірге, зерттеу барысында техникалық құралдардың да кеңінен
пайдаланылғаны жөн.
Мектеп құжаттарын зерттеуде кейбір күдікті жайттарды құжаттарға
сүйеніп зерттеуге болады. Архив мәліметтері, сынып журналдары, оқушы
күнделіктері, сыныптық оқу-тәрбие жоспары, үйірме жұмыстарының жоспары мен
есеп, үйірме мүшелерінің баяндамалары, педагогикалық кенестің хаттамалары,
мектептің жылдық есебі, мұғалімдердің озат тәжірибесі негізіндегі
әдістемелік баяндамалар және тәрбие жұмыстарының тақырыптарына жазылған
баяндамалар мен ғылыми мақалалар жатады. Педагогика тарихының мәселелерін
мұрағат мәліметтеріне сүйеніп зерттейді. Оқу жұмысының жетістіктері мен
кемшіліктерін ашып, тиісті қорытынды шығаруға мүмкіншілік береді.
Оқушылардың жұмысын зерттеу. Оқушылардың жазба, бақылау және
графикалық жұмыстары, суреттері, пәндер бойынша дәптерлері, әртүрлі
тақырыптарға жазылған баяндамалары мен рефераттары және еңбек сабақтарында
жасаған заттары зерттеушіні кейбір қажетті мәліметтермен қаруландырады.
Оқушылардың дербес қабілетін, оқуға және еңбекке көзқарасын, тәжірибелік
даярлығын, мұғалімдердің де іс-әрекетін зерттеп анықтауға болады.
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуінің жаппай және дербес орындайтын,
жұмыстарын ұштастырып жүргізудің және осы сияқты дидактикалық мәселелерді
қолданудың, тиімді жолдарын іздестіреді.
Кибернетикалық және математикалық әдістерді педагогикалық
зерттеулерге енгізу. Бұл әдістер әр түрлі педагогикалық құбылыстардың өзара
сандық байланыстарын, олардың өлшемін, сапалық ерекшеліктерін айқындау үшін
қолданылады. Бұл үшін әр түрлі көрсеткіштерді, мысалы, оқушының сабаққа
қатысуын, алған бағаларын, мектепте таза, жинақты жүруін, т.б. белгілі
уақыт ішінде қалай өзгеруін тіркеу, тәртіпке келтіру немесе реттендіру,
яғни, бөліп отыру жүйелі жүргізіледі.
Педагогикалық зерттеулерде, математикалық әдістерді қолдану
эксиперименттік зерттеулердің сандық деректеріне статистикалық өңдеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
П Е Д А Г О Г И К А
Д.Ж.Кішібаева, М.Б.Жаздықбаева
Жоғары оқу орны білімгерлеріне арналған оқу құралы
JSBN 978-1-01-243-305-0
УДК 37.0(075.8)
ББК 74.00я73
Б97
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ.
Баспаға Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң Ғылыми Кеңесінің № шешімімен ұсынылған
( ... ...)
Пікір жазғандар :
Т,.
Білім 2011
Түркістан. 2011. 300бет
JSBN 978-1-01-243-305-0
Кіріспе
Елімізге егемендік алғаннан бергі уақыт ішінде білім беру жүйесін
реформалау және оны дамыту мемлекеттік бағдарламалары жасалды. Елбасының
өзі білім саласын дамытуды басты назарда ұстап келе жатқаны белгілі.
Үстіміздегі жылдың 18 ақпанындағы халыққа Жолдауында Президент: ХХІ
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз
болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін
кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз.
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті: әлемдік стандарттар
деңгейінде білім беру - деп қадап айтқан болатын.
Елбасының бұл тұжырымдамасынан бүкіл әлемдік ғылымның көкжиегін, оның
қол жеткізген жетістіктерін көруге болады. Ғылымы дамыған елдердің көші
қаншалықты жерге ұзап кеткенін байқаймыз. Әрбір мемлекеттің дамуы оның
біліміне байланысты. Білімі дамыған елдер қазір дамудың шарықтау сатысына
көтеріліп отыр.
Әлемдік прогресс күн сайын алға озып бара жатыр. Бұдан он жыл бұрынғы
ғылыми жаңалықтар қазір жаңалық болудан қалып барады. Олай болса елімізде
білім берудің жаңа жүйесін жасау кезек күттірмейтін мәселе екені айдан
анық.
Цивилизацияның басты міндеті – адамдарды ойлай білуге үйрету деген
екен Эдисон. Бүгінде адамдардың қиялы жеткен жерге қолы жетіп отыр деп
айтуға болады. Небір қиял – ғажайып дүниелер қазір шындыққа айналып барады.
Қазір қоғамдағы өзгерістер өте тез алмасуда. Сондықтан адамдар теориялық
немесе өмірлік білім алып қана қоймай, өз бетімен ізденіп білімін шыңдауы
керек. Жаңа ақпараттық жүйе бізге таныс білім алу үлгісін өзгертіп жіберіп
отыр. Бұрындары білім алу адамның жас кезіне ғана тән кезең болып келсе,
енді оның не уақыт, не кеңістік тіпті, жасына қарамай өмір бойы уйрену,
білу үрдісіне айналып отыр. Өйткені, бүгінгі ғылым жетістіктерін дер
кезінде меңгермесеңіз өмір керуеніне ере алмайсыз деген сөз. ,,Білім беру
мектептің ғана ісі емес. Мектеп білім алудың кілтін ғана ұстатады. Ал
мектептен тыс білім алу дегеніміз-бүкіл бір ғұмыр! Адам өмір бойы білімін
көтеріп отыруға тиіс’’,-дейді Луначарский. Олай болса адам баласы ағаш
бесіктен жер бесікке түскенге дейін үйренуі қажет. Мен үйреніп, біліп
болдым деп аз ғана білімге тоқмейілсу астамшылық. Осыған дейін әр адам
белгілі бір мамандық шеңберінде ғана білім алып келсе, енді көптеген
мамандықтардың негізінде жатқан фундаментальдық ұстамдарды игеруі қажет.
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заманауи
талаптарына сай болашақ мамандардың кәсіби даярлығын арттыруға байланысты
қай салада болмасын белгілі бір деңгейде білімдермен қаруландыру бүгінгі
күннін талабы. Педагогика пәнінің мақсаты-болашақ мамандарды педагогика
ғылымдарының теориялық негіздерімен қаруландырып, тәрбие мен оқыту үрдісін
тиімді ұйымдастыруға қажетті педагогикалық білімдерді, біліктерді,
дағдыларды қалыптастыру. Педагогика ғылымының басты негізгі міндеті-адам
тәрбиесі туралы ғылымға білімдерді жинау, тәрбие заңдылықтарын ашу,
педагоктарды оқу-тәрбие үрдісінің теориялық білімдерімен қаруландыру. Бұл
педагогика пәні бойынша оқу құрал 4 бөлімнен құралған. Бұл бөлімдер оқу
стандартына сәйкес жасалған. Әр тақырыптың мазмұны ықшамдалып, түсінікті,
қажетті жерінде тірек-сызба түрінде түсіндірілген. Әрбір бөлімнің сонында
студенттердің білімін тексеру мақсатында қайталау мен бақылауға арналған
сұрақтар беріліп отыр. Сонымен қатар емтиханға арналған тест сұрақтары
арқылы алған білімдеріңізді меңгеру деңгейін бақылауға мүмкүндік береді.
Болашақ педагог мамандары болғандықтан алған теориялық білімдеріңізді
практикада ұштастыруға өз көмегін көрсете алатын 100 педагогикалық
жағдаяттар беріліп отыр. Ұсынылып отырған оқу құрал күндізгі және сыртқы
бөлім студенттеріне, жас педагогтарға арналған еңбек болып табылады.
І бөлім. Педагогиканың жалпы негіздері
1. Педагогика пәні, міндеттері.
Педагогика деген сөз, яғни термин көне грек тілінен шыққан, ол
балаларды ертіп жүруші, баланы жетектеп мектепке апарушы деген сөз.
Анығырақ айтатын болсақ. "Педагогика" термині гректің, екі сөзінен: "пайс"
- балалар және "эгейн" - баланы басқару, тәрбиелеу, жетектеу, бағу
ұғымдарынан шыққан. Педагогика бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ
тәрбиесі жайындағы ілім. Адам баласының ұрпағы жаңарып өзгеріп
отырғандықтан, педагогика ілімі де үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі кезде
тәрбиенің ықпал жасау кеңейе түсуде. Сондықтан "педагогика - бала тәрбиесі
жайындағы ғылым — деп шек қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным
саласы –тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін
анықтайды. Педагогика-жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие –
жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлап, олар қоғамдық тарихи
тәжірибені үйрету процесі. Педагогика пәнін (зерттейтін) толық түсіну үшін
ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тән зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар.
Мысалы, философиядағы ұғымдарға "болмыс", "материя", "қозғалыс", саяси
экономияда - "қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары", ал
педагогикада - "тәрбие", "білім беру" , "оқыту" жатады.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың байланысын
танимыз.
Педагогикалық ұғымдардың бірі - тәрбие. Тәрбие дегеніміз - адамдарды
қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа
қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі. Тәрбие ұғымы кең мағынада
әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын, атап айтсақ
отбасы, мектепке дейінгі мекеме, оқу-тәрбие орындары, еңбек ұжымы, ақпарат
құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің мемлекетте бұл салалар қоғамдық
мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің, адамды қоршап
тұрған, табиғи және әлеуметтік ортаның, тәрбиешілердің мақсатты іс-
әрекеттерінің ықпалымен адамды қалыптастыру.
"Тәрбие" терминін тар мағынада "Тәрбиеші тәрбиелейді", кең мағынада
"Өмір тәрбиелейді" деп қолданудың тәрбие жайлы ұғымды анықтауда зор мәні
бар.
Тәрбие - тap мағынада жеке тәрбиелік міндетті шешуге, жеке адамның
белгілі бір қасиетін қалыптастыруға, мәселен, эстетикалық тағамын
тәрбиелеуге бағытталған жұмыс.
Тәрбие жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға
қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс. Тәрбие – педагогикалық кең
мағынада қоғамның арнайы бөлінген адамдары –мұғалім, педагог,
тәрбиешілердің басқаруымен жүргізілетін мақсатты процесс. Олар арнайы
тәрбие жұмысын ұйымдастырып, жеке адамның қалыптасуына ықпал жасайтын
жиынтық факторларды пайдалана отырып ерекше әдіс-тәсілдерді қолданады.
Тәрбие жайлы әр түрлі теориялармен пікірлер айтылып келеді.Тәрбиені
ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсінушілер де бар. Бұл
жағдайда бала енжар обьект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық
процестің субъектісі бола алмайды, яғни, өздігімен ойланып, белсенді іс-
әрекет жасай алмайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Білім беру - табиғат пен қоғам жайында жинақталған білім жүйесін жеке
адамның меңгеруі және оны өмірге тиімді етіп қолдана білуі.
Білім беру ұғымын педагогикаға тұңғыш енгізген И. Песталоцци.
Білім беру –оқыту мен тәрбие жұмысын біріктіретін және жеке басты
дамуына ықпал жасайтын процесс.
Оқыту - білім берудің негізгі жолы. Оқыту екі жақты, бір текті
процесс:
1. Оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлік, дағдыға үйретеді.
2. Оқушы таным міндеттерін жете түсініп, жаңа білімді, іскерлікті,
дағдыны игереді және оларды өмірде қолданады.
Ал адамның білім алуы тек оқыту процесінің нәтижесі емес, оның білім
алуына көпшілік ақпарат құралдары кино, радио, телехабар т.б. ықпал
жасайды.
Сонымен бірге адамның "жетілуі", "даму", "өзін-өзі тәрбиелеу " ұғымдары да
педагогиканың зерттейтін мәселелері саласын толықтырады.
Жеке адамның дамуы - бұл ішкі сыртқы, басқарылатын және факторлардың
ықпалымен жеке адамның қалыптасып жетілу процесі. Жеке адамның дамуымен
жетілуінде мақсатты түрде жүргізілетін тәрбие және оқыту шешуші рөл
атқарады.
Жеке адамның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызы зор. Өзін-өзі
тәрбиелеу – адамның саналы түрде, белгілі бір мақсат көздеп өзінің бойына
қалыптастыратын қасиет, мінез-құлық дағдысына бағытталған жұмыс.
Негізгі педагогикалық ұғымдар-тәрбие, білім беру, оқыту біріне-бірі
тәуелді табиғи байланысты. Бұл ұғымдар жастарды өмірге, тәжірибеге
дайындаудың басты құралы.
Педагогиканың шығуы және дамуы. Қандайда болмасын ғылым салаларының
дамуы қоғамның өмірлік мұқтаждығынан, талабынан туады. Педагогиканың пайда
болуы қоғам жас ұрпақтың тәрбиеленудің тиімді жолын табу мақсатынан және де
өндірісті дамыту талабынан туған.Тәрбие ұрпақ пен ұрпақты байланыстыратын
дәнекер болып саналады. Педагогика ғылымы ұзақ тарихи даму жолынан өтті.
Алғашқы педагогикалық ой-пікірлер ертедегі шығыс елдерінің (Египет,
Вавилония, Үнді, Қытай) философиялық жүйесінде дамып, кейін біртіндеп өз
алдына жеке ғылым болып дами бастады.
Ежелгі дүние философиясы ертедегі шығыс елдерінің қорытып жиыстырған білім
мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит саясат, тәрбие,
мемлекет жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және ерекшелігі
сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады. Феодалдық қоғамда (орта
ғасырда) тәрбиеге деген көзқарас мүлдем өзгерді. Ерте дүние педагогтары
ұсынған адамның рухани және дене күштерінің қатар дамуы көзқарасының орнына
"о дүниелік өмірге-" дайындауды ұсынған пікірлер қалыптасты.
ХV-ХVІ ғасыр педагогикасы орта ғасыр педагогикасын сынады. Адамның
жеке басының тәрбиесі, оның дамуы ойшылдарды толғандырды, мәдениет пен
педагогикалық бағыт "гуманизм" деп аталды (Ф.Рабле, Т.Мор, Т.Кампанелла).
Гуманистер жаңа дәуір үшін жаңа адам қажеттігін дәлелдеді.
Феодализмнен капитализмге өту дәуірінде дін шырмауындағы ғылымдар дамып,
жеке бөлініп шыға бастайды.
Осы кезде педагогика да өз алдына ғылым ретінде бөлініп шықты. Сол
ғасырда педагогиканың жеке ғылым ретінде мәртебесі чех халқының ұлы
педагогы Ян Коменскийдің (1592-1670) "Ұлы дидактика" еңбегімен беки түсті.
Батыс Еуропада ағылшын философы Джон Локк (1632-1704). Тәрбие туралы
ойлар деген тәрбиенің психологиялық негіздеріне, адамгершілік тәрбиесіне
көбірек көңіл бөлді.Ол баланы таза тақтаға теңеді. Францияда Жан-Жак Руссо
(1712-1778) баланы табиғат арқылы, табиғаттай жетілдіре тәрбиелеуге көңіл
бөліп, баланы жазалауға қарсы болды, қатаң таяқ тәртібіне қарсы “еркін
тәрбие” идеясын ұсынды. И.Пестолоции Лингард еңбегінде білім беруге
демократиялық көзқарасты, тәрбиенің гуманитарлық сипатын балаға шын
пейілмен көңіл бөлуді жақтады.
Ресейде революциялық-демократияшыл ойдың негізін салушылар:
А.Н.Радищев, В.Г.Белинский, А.Н.Герцен; XIX ғасырдың 60-шы жылдарында Н.Г.
Чернышевский, Н.А.Добролюбов; XIX ғасырдың екінші жартысында демократияшыл
тәрбиенің идеяларын ұсынушылар: Н.И.Пирогов. К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
т.б. болды.
Н.К.Крупская (1869-1939) кеңестік педагогика ғылымын дамытуға зор
үлес қосып, еңбек және политехникалық білім беру, идеялық-саяси тәрбие
мәселелерін ғылыми-теориялық негізде талдады. Н.К. Крупскаяның айрықша
көңіл бөлген мәселеленің бірі - оқыту теориясы. Сонымен қатар кеңес
мектебінде оқушылардың өзін-өзі басқарудағы мақсаты мен міндеттерін
белгіледі. Оның еңбектерінде отбасы тәрбиесі, балалардың қоғамдық
ұйымдарының қоғамда алатын рөлі және міндеттері көрсетілді. Көрнекті кеңес
педагогі Антон Семенович Макаренко (1888-1939) жастарды қайта тәрбиелеудегі
өзінің, бай тәжірибесіне сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысын жүргізудің жүйелі
теориясы мен әдістемесін құрды.
Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның жеті томдық
педагогикалық шығармаларында жинақталған. Олар: "Ата-аналар кітабы",
"Балаларды тәрбиелеу жайлы дәрістер", "Тәрбие жұмысын ұйымдастыру
әдістемесі", "Кеңестік мектеп тәрбиесінің мәселелері", "Педагогикалық
поэма", "Мұнара үстіндегі тулар". Бұл еңбектері Макаренко тәрбиенің
мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен негізгі принциптерін, балалар
ұжымы мен оқушыға қойылатын бірыңғай педагогикалық талаптарды зерттеп,
жинақтады.
Көрнекті педагог Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970).
Өзінің педагогикалық жүйесінде әрбір оқушының жеке басының жан-жақты
дамуының, дара ерекшеліктерінің, бейімділігінің, қызығушылығындағы басқа
қабілеттерінің жетілуіне бағытталған оқу-тәрбие процесін ұйымдастырды.
"Павлыш орта мектебі", "Балаға жүрек жылуы", "Ұжымның құдіретті күші",
"Мектептің жас директорымен сырласу", "Ұлыма хат" тағы басқа құнды
еңбектері арқылы В.А.Сухомлинский жас ұрпаққа тәрбие мен білім берудің ұлы
ісінің жалғастырушысы болды.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі - Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов (1935-1865). Ағартушы-ғалым қазақ даласындағы оқу, мектеп, ісін
ғылыми негізде құрып, оқу білімінің табиғат сырларын ашуға бағытталуын,
туған халқының алдыңғы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады. Діни
бағыттағы медреселер мен елбилеуші әкімдер, тілмаштар дайындайтын
мектептердің мақсатын сынай келіп, жалпы білім беретін мектептердің ашылуын
көздеді. "Тек ақиқат білім ғана адамға күдік туғызбайды, ол өмірді
бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді", - деді Шоқан.
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсариннің (1841-
1889) демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық көзқарастарынан
айқын көрінеді. Бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға
тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге, оқу кұралдарын жазуға, тәлімгер-ұстаз
дайындауға, оларға ғылыми әлістемелік басшылық жасауға, өз кезеңіндегі
қазақ халқына қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты
қамтып, жазуға жұмсады.
Ы.Алтынсарин қазақ жастарының мамандық алуына жол ашты.
Торғайда – қолөнер, Қостанайда - ауыл шаруашылығы училищелері, Ырғызда -
қазақ қыздарына арнап мектеп-интернат ашылуына зор ықпал жасады.
Қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбаевтың (1845-1901)
поэтикалық шығармалары мен “ғақлия” сөздері педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Табиғаттың санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі өмір ақиқатының түйсікпен
қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылмен жан
құмарымен алынатындығы оның көрінісі. Ақынның педагогикалық көзқарасының
қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлер, жастарды халқының әдеп-ғұрпы,
салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие алуға шақыруы дүниежүзілік педагогика
классиктерінің ой-пікірлерімен үндеседі.
Aғapтушы-педагог Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) мол педагогикалық мұра
қалдырды. А.Байтұрсынов бүкіл саналы өмірін қазақ қоғамында білім ғылымының
дамуына, мектеп ағартушылық ісінің жанданып, кемелденуіне бағыштайды. Ол
ауыл мектебінде, семинарияда бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру
саласында көп ізденді.
А. Байтұрсынов "Қазақ" газетіндегі (1914ж) “Мектеп керектері”, -
деген мақаласында: "Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика,
методикадан хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек
құралдардың қолайлы әм сайлы болуы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген
бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып шығуы үшін оның үлгісі, мезгілді
өлшеуіші болуы керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем
шықпақшы" - деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда белгілеп
берді.
А.Байтұрсынов ұсынған жаңа әліппе (1913) жылдардан бастап мұсылман
медреселері мен орыс-қазақ мектептерінде қолданыла бастады. Қоғам алдына ол
қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл
мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде
жүргізілсін деген талаптарды бастаушы болды.
Міржақып Дулатов (1885-1935) Ы.Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі
қарай дамытып. А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдан
қараған, шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, мұғалімдердің
ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуіне ерекше мән берген
педагогтардың бірі.
М.Дулатовтың "Есеп құралын" (1921 ж.) қазіргі кездегі математикадан
оқу кітаптарын құрастырушылар үшін теңдесі жоқ үлгі деуге болады.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесіне қозғау салып, негізін қалауға қатысқан
педагог-Нәзипа Құлжанова (1887-1934). Оның мектепке дейінгі балаларды
тәрбиелеу атты педагогикалық жинақ-нұсқау кітабы 1924 жылы жарық көрді.
Райса Григорьевна Лемберг (1988-1975) педагог, ғалым. Қазақстан
ғылымына еңбек cіңірген қайраткер, профессор. Ленинград университетін
бітірген Политехникалық оқу мәселелері деген т.б еңбектер жазды. 1938
жылдан бастап Абай атындағы қазақ педагогикалық институтында жұмыс істеді.
Осы кезден бастап дидактикамен жете шұғылданды. Осыған байланысты Сабақ
құрылысының мәселелері 1941, Сабақта оқушылардың білімі мен іскерлігін
жетілдіру 1942 т.б ірі еңбектері жарияланды. Лемберг мектептегі тәрбие
мәселелеріне арналған бірнеше ғылыми еңбектер жазды.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) педагогика, психология саласында құнды
ғылыми-зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу құралдарының
авторы болған ірі тұлғалардың бірі. Тәрбиеге жетекші, атты еңбегінде 1924ж,
педагогиканың дидактика саласын ғылыми негіздеген.
Қазан төңкерісінен кейін тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілгендердің бірі -
Мағжан Жұмабаев (1893-1938). Оның “Педагогика” атты еңбегі сол кезеңдегі
ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды болды.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Шәрапи Әлжановтың (1901-
1938) тәлім-тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жазған
жиырмадан астам еңбегі жарық көрді. Ол "Ес және есте сақтау мәселелері",
"Ой мәселелері", "Дағдылану мәселелері" атты еңбегінде (1936 ж.) шәкірт
психологиясының, жас және дара ерекшеліктері жайлы сөз қозғайды, сол салада
жүргізілген сараптамалық зерттеулердің, нәтижесін оқырман назарына ұсынады.
Қазақтың белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаевтың (1905-1989) қаламынан
сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық еңбектер шықты. "Қазақстанда
Советтік мектептің даму тарихы (1962 ж.) атты монографиялық еңбегінде
мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдардың
жасалу жолдарын, мұғалім кадрларын даярлау ісіндегі қол жеткен табыстарды
нақтылы деректермен ғылыми тұрғыда дәлелдеді.
Сұлтанбек Қожанов 1910-1945 дидактика мәселелерімен жан-жақты
айналысқан педагогтардың бірі. Өзінің "Педагогика мәселелері" 1940ж.-деген
атпен шыққан кітабында шәкірт меңгеретін білімнің саналылығы мен
жинақтылығының өлшемдері, баланың өз бетімен оқу дағдысын қалыптастыру,
оқушының эстетикалық талғамдарын дамытып қалыптастыру, оның алған білімі
мен дағдысын, іскерлігін бағалай білудің ғылыми негіздерін қарастырады.
Қартбай Бержанов (1921-1976) – педагогика ғылымдарының докторы,
профессор. Педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-ұстаз.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда педагогика ғылымы XX ғасырдың екінші
жартысынан бері тез қарқынмен дамыды.
Педагогика дамып, тәрбие мен білім беру жайлы ғылыми тарауларға
бөліне бастады. Мысалы, педагогиканың жалпы негіздері, тәрбие теориясы,
дидактика және мектептану т.б.
Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педагогика
ғылымының түрлі салалары, атап айтсақ мектепке дейінгі педагогика, мектеп
педагогикасы, педагогика тарихы, дефектология, әлеуметтік педагогика,
салыстырмалы педагогика, этнопедагогика және пәндерді оқыту әдістемесі
педагогикасы т.б пайда болды.
Мектепке дейінгі педагогика отбасы, балалар бақшасындағы, демек, мектеп
жасына дейінгі балалар тәрбиесін зерттейді.
Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу мен
оқуытудың мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін,
формаларын, мазмұнын және нәтижесін айқындайды. Мектеп педагогикасы төрт
бөлімнен тұрады. Олар:
1. Педагогиканың жалпы негіздері.
2. Тәрбие теориясы.
3. Дидактика.
4. Mектептану (басқару теориясы).
Дидактика - педагогиканың негізгі тарауларының бірі.
Дидактика оқытудың заңдылықтарын қарастырады.Сондықтан ол нені оқыту керек?
Қалай оқыту керек? Не үшін оқыту керек? Деген сұрақтарға жауап береді.
Жалпы дидактиканың негізгі міндеттері:оқыту процесінің заңдылықтарын
ашу, білім берудің мазмұнын анықтау, оқытудың тиімді әдістері мен
ұйымдастыру формаларын іздестіру, жастардың таным ынтасы мен қабілетін
дамыту, дүниеге көзқарасты қалыптастыру, олардың өмірін тәжірибесіне
дайындалу мәселелерін зерттеп, шешу.
Педагогика тарихы - тәрбиенің шығуы мен дамуы мен тарихын зерттеу.
Дефектология - педагогика ғылымының арнаулы саласы. Дефектология
көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында табиғи кемістігі бар
балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселелерін зерттеп жетілдіреді. Дефектология 4
салаға бөлінеді сурдопедагогика - саңырау, мылқау және керең балаларға,
тифлопедагогика - көру қабілеті нашар балаларға, олигофренопедагогика -
ақыл-ойы кеміс балаларға, логопедия – тілінің кемісі бар балаларға білім
және тәрбие беру мәселелерін зерттейді.
Пәндерді оқытудың әдістемесі оқыту және білім беру теориясы жалпы
дидактикаға сүйенеді.
Педагогика ғылымы басқа ғылымдармен тығыз байланысты. Философия –
табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі мәселелерін
зерттейді, өмір шындығын “танып-білу” жөніндегі көзқарасын негізгі жүйесі
болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне білушілікке
тәрбиелейді.
Ғылыми философия тұрғысынан қарағанда, мысалы, теріске шығару заңының
мәнін былайша түсіндіруге болады: ескінің орнын жаңа басады, дамудың бір
кезеңі екінші кезеңімен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму барысында бір
формация екінші формациямен ауысады. Ғасырлар бойы табиғи дамудың бір
кезеңі екінші кезеңмен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму барысында бір
формациямен ауысады. Ғасырлары бойы табиғи дамудың негізінде жануарлар мен
өсімдіктердің ескі түрлерін жаңа түрлері теріске шығарады.
Ғылыми философия әр түрлі заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды терең
және жан-жақты зерттей білуді талап етеді. Сондықтан ол басқа ғылымдар
сияқты педагогиканы диалектикалық әдіспен қаруландыра отырып, тәрбие және
оқыту мәселелерін тұрғыдан көрсетіледі шешуге көмектеседі.
Кейбір жалпы мәселелер философия мен педагогика ғылымдарының бірігіп
зерттеуін қажет етеді. Оларға тәрбиедегі жұртшылықтың рөлі, адамды
қалыптастыруды тұқым қуалаушылықтың, ортаның және тәрбиенің рөлі, т.б.
жатады.
Педагогика психологиямен тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен
дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып зерттейді.
Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау т.б) және адамның дербес ерекшеліктерін, демек, адам психологиясының
даму заңдылықтарын зерттейтін болса, ал, педагогика осы мәселелерді терең
пайдалана отырып адамды қалыптастыру үшін тәрбие мен оқыту және білім
берудің тиімді әдістері мен құралдарын анықтап ашады.
Мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінің негізі жас ерекшелігі
физиологиясы ғылымына байланысты. Мұғалім бала ағзасындағы жоғары жүйке
қызметін тыныс алу және қан және жүрек-тамыр жүйесінің физиологиялық
ерекшеліктерін жете білуі қажет. Ол осы мәліметтерге сүйеніп, тәрбие мен
оқу процесін, әсіресе дене тәрбиесінің практикалық және теориялық
мәселелерін дұрыс шешу жолдарын іздестіреді. Жас организмнің дамуы
барысындағы анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерді, әсіресе жоғары жүйке
қызметін негізгі заңдылықтары (қозу, тежелу) жете түсіну педагогикалық
процесті ойдағыдай басқарудың негізі болады.
Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп
гигиенасы - жас ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайту және дамыту жайындағы
ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі факторларға байланысты. Мектеп
ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз болуы оқушыларды бас
ауруына, жалпы әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың
нашарлығы баланың көзіне әсер етеп, көру мүшесінің қызметін нашарлатады.
Осылардың нәтижесінде балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болып, зейіні
нашарлап, ойлау қабілеті төмендейді. Бұл жағдай үлгермеушілікті туғызады.
Педагогика ғылымы тәрбиеге байланысты этнографиялық және
археологиялык деректерді пайдаланады. Этнография ғылымы — белгілі бір
халықтың экономикасын, қоғамдық және рухани мәдинетін, тұрмысын зерттейді.
Археология - өткен ғасырдағы ескеркіштер арқылы халықтардың әдет-ғұрпын,
мәдениетін зерттейді.
Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана
бастады. Кибернетика - (грек сөзі) - басқару өнері. Кибернетика — жас
ғылым, ол XX ғасырдың 40-жылдарының аяғында қалыптаса бастады. Кибернетика
- күрделі машиналардағы, тірі ағзадағы және қоғамдағы процестердің жалпы
заңдылықтарын зерттеп басқаратын, олардағы ақпараттарды беретін ғылым.
Кибернетиканың негізгі салалары ақпарат теориясы, автоматтар теориясы,
бағдарламалау теориясы.
2. Педагогиканың әдіснамалық негізі және ғылыми педагогикалық зерттеу
әдістері
Педагогика - ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және
объективтік дүниені танудың, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден-
бір әдісі болып саналатын философия негізінде дамиды. Мысалы, диалектикалық
материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы дамуының заңдылықтарын
зерттейді. Диалектиканың қағидаларын басшылыққа ала отырып, педагогика
педагогикалық оқиғаларды жалпылама түрде ғана "көшіре" салмайды, ол
тәрбиенін заңдылықтарын ашады, тәрбиедегі себепті, нәтижелі байланыстарды
анықтайды, тәрбиенің болашағын көрсетеді.
Педагогика диалектикалық материализмнің оқиғалармен өзара жалпы
байланысы жөніндегі қағидасын қоғам өмірінің басқа да оқиғаларымен
органикалық байланыста қарастырады. Педагогика ғылымы - қоғамдық құрылысқа
жаңа жағдайға сай адамның даму заңдылығын зерттейді. Педагогика ізгілікті
демократиялық тәрбиенің, мәнін ашып, қоғам үшін қажетті білім жүйесін жан-
жақты жарасымды жетілген еңбекке негіздеуді зерттеуді міндеттейді. Біздің
елімізде тәрбиенің, білім берудің, оқытудың бір ізді жүйесі құрылған.
Сонымен, педагогика ғылымы жан-жақты тәрбие, білім беру, оқыту
процестерінің заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Педагогиканың әдіснамалық негізі диалектикалық және тарихи
материализм болғандықтан, диалектикалық әдіс педагогикалық құбылыстарды
кеңістік пен уақыттың нақты жағдайларында қоғамның өмірдің басқа
құбылыстарымен байланыста және өзара әрекеттестікте алып қарастыруды талап
етеді. Әдіснама - дүниені білу тәсілдері туралы ілім. Ғылымның
методологиясы - ғылыми зерттеу әдістерін, белгілі бір ғылымның пәнін
зерттеу кезінде басшылыққа алынатын ұстанымдарды анықтайды. Әрбір ғылымның
өзінің зерттейтін саласы, оған тән зерттеу әдістері бар. Оның сипаты
зерттеу алдында тұрган міндеттерге байланысты.
Педагогиканың методологиясы дегеніміз - кез келген педагогикалық
мәселені зерттеу негізіне жататын жалпыға ортақ ережелер, философия
сандары. Кез келген ғылым зерттелгелі отырған құбылыс туралы жалпы
ережелерді қолданып, өзіне тән әдістердін қолданады. Даму сөзі
–философиянікі. Сондықтан, педагогиткалық процестегі даму туралы айтқанда,
осы процестің стратегиялық бағыты, қозғаушы күші қарама –қайшылықтар
дейміз. Тәрбиедегі қарама-қайшылықтың негізгі мазмұны-жеке тұлғаның тілегі,
қажеттілігі мен оны жүзеге асыруға керекті мүмкіндіктері арасындағы
қайшылық.Осы қарама-қайшылықты шешу жеке тұлғадағы сапалық өзгерістерге
әкеледі. Қарама-қайшылық жанжал негізі. Не нәрсеге үйрену? Қалай болу
керек?-деген сұраққа жауап береді.
Оқу-тәрбие процесінің қозғаушы күші-талап (қоғам, мұғалім, әкімшілік)
пен оны тәрбиеленушінің орындау мүмкіндігі арасындағы қарама-қайшылық.Осы
қарама-қайшылықтарды шешу үшін алуан түрлі жағдайлар жасау педагогикалық
процестердің өзін жетілдіреді.
Дидактикада білімді меңгеру процесі танымның материалистік процесі
негізінде құрылады. Материалистік философия таным түйсіктен басталады
дейді.Таным заңы-нақты бақылаудан абстрактылық ойға, одан мәселеге өту.
Жалпыға ортақ методология оқыту процесінің негізгі кезеңдері – қабылдау –
ұғыну –бекітуді анықтауға мүмкіндік береді.
Педагогика ғылымының табысты түрде дамуы оның методологиясының
дамуына тікелей тәуелді.
Теория түрінде дамитын педагогика ғылымы тәжірибеге қызмет
етеді. Ғылыми ақпаратты жинақтап, талдап, қорытындап, нәтижелерін
педагогикалық тәжірибеде қолдану жолдарын қарастырады. Педагогикалық
идеяларды тәжірибеге енгізудегі басты міндет – мектептің ғылыми білімдерді
керек етуін, оған сұранысын қалыптастыру. Енгізу- ғылым жетістіктерін
тәжірибеге енгізу. Педагогикалық идеялардың тәжірибеге тиімді ықпал
ететінін көрсету: - Озат педагогикалық тәжірибені (Л.В.Занковтың бастауыш
мектептегі дамыта оқыту тәжірибесін): Оқыту әдістерін - шет тілін жеделдете
оқыту тәжірибесін, - Ш.Х.Құрманалинаның ақпараттық қатынас технологиясын,
т.б.
- Тәрбие жүйесін (А.Ысқақов, Қ.Нұрғалиев, Г.Кубраков тәрбие
жүйелерін:
- Оқыту және тәрбие технологияларын (И.П.Ивановтың ұжымдық шығармашылық
ісі, П.Эрдниевтің модульдік оқыту техналогиясы, Н.Щуркованың тәрбиенің жаңа
техналогиялары)
Ішінара енгізу – П.И.Пидкасистыйдың өзіндік жұмыс түрлері туралы
зерттеулері;
- Оқыту түрлері – бағдарламалық оқыту, компьютерлік оқыту, мәселелі оқыту,
ішара ізденіс, алгоритм, т.б.
Педагогика - үнемі дамып отыратын ғылым.. Тәрбие мен білім берудің
барлық салаларына ғылыми болжам жасау мақсатында және негізгі мәселелерді
ғылыми-теориялық, тәжірибелік жағынан терең талдау үшін педагогика
ғылымында мынадай зерттеу әдістерінің жүйесі қолданылады.
Ғылыми танымдық процесс бір-бірімен байланысты таным объектісі,
субъекті немесе педагог зерттеуші деген екі бөліктен тұрады.
Ғылым өз пәнін үнемі зерттеп отырмайынша дами алмайды. Педагогика
ғылымы да өзінің күш-жігерін тәрбие, білім беру, оқыту мәселелерін
зерттеуге бағыттайды. Педагогикалық зерттеу әдістері педагогикалық болмыс
туралы зерттеуші жинаған фактілерді жеке білімдерді талдаудың негізгі
тәсілдері. Педагогикалық зерттеулер теориялық және эмпирикалық деп
бөлінеді. Теориялық әдістер: ғылыми педагогикалық әдебиеттерді талдау;
индукция; жіктеу; аналогия; салыстыру. Эмпирикалық әдістер: мәліметтерді
жинау (бақылау,әңгімелесу, сауалнама, тест); тексеру және өлшеу (шкалалау);
мәліметтерді өңдеу; математикалық, статистикалық, графикалық, кесте; баға
беру әдістері (өзін-өзі бағалау, рейтингі,педагогикалық консилиум); зерттеу
нәтижелерін тәжірибеге енгізу (эксперимент). Зерттеулерде мына әдістер
пайдаланыды.
Педагогикалық бақылау.
Бақылау баланың мінез-құлқын әр түрлі жағдайларда көруге мүмкіндік
береді.
Бақылау арқылы мұғалім өте құнды материал алады. Байқағыштық –
педагогикалық біліктіліктің көрсеткіші Л.Н. Толстой "Мұғалім баланы үнемі
бақылап, ол туралы көзқарасын өзгерту үшін қайта бақылау керек ", - деген.
Бақылау нәтижелерінің дұрыс болуы оған сезім мүшелерінің бәрінің
қатысуына байланысты. Күрделі бақылау - зерттеу жұмысында қолданылатын
бақылау. Бақылау арқылы қандай да бір педагогикалық құбылыс мақсатты
түрде бақыланып, ол туралы фактілер жиналады.
Бақылау - еңбек операциясынын, іс-әрекеттің құрамдас бөлігі. Алынған
мәліметтер бірден өңделеді. Бақылаудың негізгі қызметі – зерттелетін
процесс туралы материалдарды талдау, оларға баға беру. Ол танымның бас
кезінде жүргізіледі. "Нақты пайымдау" ой елегінен өткізумен байланысты,
аталған әдіс арқылы күрделі педагогикалық құбылыс, процестердің байланысы
ашылып, ғылымда белгілі құбылыстарға түзетулер енгізеді.
Бақылау тиімді болу үшін басқа әдістермен байланыста қолдану керек.
Мысалы, эксперимент барысын және нәтижесін бақылаусыз анықтау мүмкін емес.
Зерттеушінің зерттеу объектісімен байланысына қарай тікелей, жанама, ашық,
жабық бақылаулар болады.
Бақылаудың бағдарламасы жасалып, болған фактілерді тіркеу әдістері
белгіленеді.
Тікелей бақылауды жанама бақылау толықтырады. Жанама бақылау
зерттеушінің тапсырмасымен жүргізіледі. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының
ойындарын, жоғары сынып оқушыларына бақылаттыруға болады. Ол үшін зерттеуші
нақты нұсқаулар береді, бақылаудың табыстылығы, зерттеушінің дайындығына
байланысты.
Ұжым болып бақылау кезінде біріншісі- зерттеуші мұғалімнің іс-
әрекетін, екіншісі-оқушылардың, үшіншісі-жекелеген оқушылардың іс-әрекетін
белгілейді.
Зерттелетін педагогикалық құбылыстардың жасырын жерлеріне енуге
мүмкіндік беретін өзін-өзі бақылау. Мысалы, бастауыш сынып оқушылары
зерттеушінің сұрауымен өздік жұмысты орындауға кеткен уақытты, үй
тапсырмасын қалай орындап жүргендерін жазады. Бақылау нәтижелерінің
дұрыстығы педагогикалық процесінің табиғилығына байланысты.
Адамның жеке өзі қалғандағы және біреу қарап тұрғандағы мінезі
түрліше болады. Сондықтан бұл тартпас дәлелдер алу үшін ашық бақылау
жеткіліксіз. Сондықтан жабық бақылау педагогикалық процестің нақты
көрінісін береді.
Ашық және жасырын бақылау көмегімен алынған мәліметтер оқиғаның толық
суретін береді.
Үздіксіз бақылау педагогикалық процесті басынан аяғына дейін толық
жүргізу. Мысалы, сабақ, тәрбиелік іс-шара, т.б. объектілер үзіліссіз
қаралады.
Монографиялық бақылау арқылы алуан түрлі педагогикалық құбылыстар
бақыланады. Мысалы биыл бірінші сыныпқа қабылданған оқушыларды зерттеу.
Объектілері - оқушының мәдениеттілігі, ой-өрісі, мінезі, т.б.
Педагогикалық құбылысты бөліп алып бақылау ғылыми жұмыстың міндетіне
байланысты. 1. Алдымен бақылау объектілері бөлініп, бақылау арқылы түскен
мәліметтерді хаттамаға жазуға болады. Күнделік, алдынала әзірленген
кестелер қолданылады, оларға оқушылардың іс-қимылдары, т.б. жазылады.
Бақылау материалдарын дәл жазылуы керек.
Ал педагогикалық процесс мүшелерінің іс-қимылдары туралы объективтік
деректер беретін оларды үнтаспаға жасырын түрде жазу, фотоға түсіру, киноға
түсіру. Арнайы дайындықты талап ететіні - киноға түсіру. Материалдарды
бірнеше рет еске түсіруге мүмкіндік беретін техникалық құралдар. Жасырын
жазба кезінде зерттеуші әдеп сақтау керек. Сондықтан алыстан басқарылатын
магнитофон қолданған жақсы. Бақылау қандай жағдайда да бақылау әдісі
шектеулі мәлімет береді, сондықтан оны басқа әдістермен ұштастырған жақсы.
Оқушыларды мектеп бітірген соң бақылау жұмысының сапасы ақпарат
береді.
Бақылауға болатындар:
- Оқушылардың жауаптары немесе өзіндік іс-әрекеттері;
- Өзара қарым-қатынасы;
- Педагогикалық процеске қатысушылар.
Бақылау көмегімен іс-әрекет мотивтерімен, мәнді байланыстырады, ал
ақыл-ой шамасын, сезім түрлерін білуге болмайды.
Көп уақытты, талдау жұмысын талап ететін ізденіс-бақылауы.
Сонымен, бақылау жұмысы зерттеу жұмысының тақырыбына сай жүргізіледі.
Оның бағдарламасына объект, мақсаты, жоспары жазылады. Нәтижелері
белгіленеді. Қорытынды пікірлердің дұрыстығына жету үшін басқа әдістерді де
қолдану керек.
Эмоциялық алғырлығы, қайырымдылығы, тапқырлығы белгілі бір іске
қабілеттілігі сияқты жеке қасиеттерімен көзге түскен оқушыларға бақылау
жасау да мұғалімнің тәрбиелік ісіне қызықты материалдар береді.
Әрбір балаға мұқият назар аударып, бақылап отыру керектігін мұғалім естен
шығармауы тиіс.
Бақылау фактілері кезінде белгіленіп отырылмаса, жақсы жүргізілген
бақылаудың өзі де құндылығын жоғалтады. Бақылауды күнделік дәптер түрінде
жүргізген ыңғайлы. Ең әуелі баланың денсаулығы, отбасының құрамы, ата-
аналарының, мамандығы жөнінде қысқаша мәлімет беру керек. Содан кейін
бақылау жөнінде жазулар болады. Жазулар хронологиялық тәртіппен жүргізеді.
Сабақ кезінде, үзіліс уақытында, сыныптан тыс сабақтың кезінде барлығын
түгел жазып отыруға мұғалімнің уақыты жоқ. Дегенмен, қысқаша жазып отыру
керек болады. Оқушылардың айтқан сөздерін, олардың сөздерінің өздеріне тән
ерекшеліктерін сақтай отырып, сөзбе-сөз жазған жөн. Жазуда байқалған
оқиғаның іс-жүзін жақтары көрсетілуі қажет. Әрбір жазуда мына жайлар болуы
тиіс: бала өзін көрсеткен кездегі жағдай тәрбиешінің және баланың іс-
әрекетін сипаттау; баланың жасаған ісіне басқалардың көзкарасы, айтқан
сөздері немесе қимылдары.
Бақылаудың осы айтылған жақтары ешбір алдан ала белгіленген ережесіз, сол
күйінде, оқиғаның болған кезіне қарай, жоғарыдағы екінші жазуда айтылғандай
жазылуы тиіс. Күнделік дәптерге әрбір оқушы туралы жүйелі түрде жазып отыру
керек.
Әңгіме әдісі. Бақылау мәліметтері әңгіме әдісі арқылы түскен
деректермен толықтырылады. Оның арнайы жоспары болады. Әңгімелесу кезінде
жеке адамдардың дербес ерекшеліктерін ескеруді керек етеді. Себебі, кейбір
оқушылар мұғалім сұрағына жауап бермей, өзінше сақтанып ар жағындағы ойын
айтпайды. Сондықтан әңгімелесуге мұғалім алдын ала дайындалу керек.
Жауаптар дәптерге жазылады. Кейде оқушыға білдірмей магнитафонға жазуға
болады. Әңгіме бақылау және экспериментпен ұштасса, нәтижелі болады.
Педагогикалық эксперимент - педагогика ғылымындағы негізгі әдіс.
Эксперимент - оқыту және тәрбиенің қандай да бір әдісін, тәсілін тәжірибе
арқылы сынақтан өткізу. Педагогикалық эксперименттің негізгі міндеті -
педагогикалық ықпал мен оның нәтижелері арасында байланыс орнату.
Эксперимент өткізер алдында белгілі бір педагогикалық әдіс-тәсілдің
тиімділігі туралы ғылыми гипотеза айтылады. Ғылымға сүйеніп жасалған, алдын-
ала айтылған ой — гипотеза деп аталады.
Көлемді экспериментке көп оқушылар қатысады. Жергілікті,
микроэксперименттерге аз оқушы қатысады. Кең көлемді, ірі эксперименттерді
мемлекеттік, ғылыми мекемелер және білім беруді басқару органдары өткізеді.
Мысалы, XX ғасырдың 60-жылдарында балаға алты жастан бастап жалпы білім
беру үлгісі тексеріліп оған көп оқушылар қатысқан эксперимент өтті.
Нәтижелері жақсы болған соң балалар алты жастан бастап білім алуға көшті.
Ойдағы эксперимент – іс-әрекетті санада жасау. Жасанды жағдай - бір
не бірнеше оқушыны ұжымнан бөлу. Эксперимент педагогикалық жұмыстың қандай
да бір әдісінің тиімділігі туралы қорытынды болғанда өткізіледі.
Тексеру эксперименті, ғылыми педагогикалық зерттеу институттары шығарған
оқулықтарының пайдалылығын арнайы мектептерде тексеру эксперименті арқылы
зерттейді. Мектептегі озат тәжірибелерді зерттеу процесінде пайда болған
болжамды анықтау үшін тексеру эксперименті қолданылады. Мысалы,
педагогикалық ғылыми - зерттеу институттар жаңадан шығарылған оқулықтардың,
бағдарламардың тиімділігін тексеру эксперименті арқылы зерттейді. Оқу мен
тәрбиенің мазмұнын ұйымдастыру түрлерін, принциптері мен әдістерін жаңадан
құру үшін арнаулы эксперимент жүргізіледі, оны жасампаз эксперимент дейді.
Мақсатына қарай эксперимент анықтаушы, тексеруші, нақтыландырушы деп
бөлінеді. Озат және көпшілік тәжірибені зерттеу процесінде жасалған
гипотеза тексеріледі. Жасампаз өзгертуші эксперимент арқылы жақсы жағдайлар
жасалады. Зертханалық экспернмент жүргізу үшін бір немесе бірнеше оқушыны
ұжымнан бөліп алу керек.
Табиғи эксперимент өткізу үшін зерттеуші жобаны оқу- тәрбие, басқару
жұмысының күнделікті жоспарына енгізеді. Зертханалық эксперимент арқылы
зерттеуші өзінің гипотезалық алдын ала тексеру үшін жасанды жағдайлар
жасайды. Ол рөлдік ойынға ұқсас, себебі тәжірибедегі керек модель
тексеріліп, табиғи экспериментке енгізу үшін әзірленеді. Нәтижесінде
эксперимент бағдарламасы жан-жақты түзетіліп, табиғи экспериментте
қолдануға әзірленеді. Табиғи педагогикалық процестің, нақты жағдайында жаңа
үлгі бойынша тәрбие, білім беріледі.
Педагогикалық эксперименттің ережелері: оқушылардың денсаулығы мен
дамуына оңтайлы ықпал етіп, олардың жан дүниесіне, өміріне зиянын тигізбеу.
Соңғы уақытта эксперимент ашық түрде өтіп, оқушылар, студенттер ізденіске
қатысуда. Олардың пікірлері, ақыл-ойлары, сезімі эксперимент арқылы
тексерілетін әдіс-тәсілдің сапасы тиімділігі туралы құнды мәліметтер
береді.
Экспериментті өткізу техникасы бойынша сыналушылар екі топқа бөлінеді.
Біріншісі - эксперимент тобы, екіншісі – бақылау тобы. Біріншісінде
сынаушылар инновациялық әдіс-тәсілдер арқылы тәрбиеленеді. Екіншісінде –
дәстүрлі педагогикалық әдіс-тәсілдер қолданылады. Ғалымдар екі нәтижені
қатар қойып, гипотезаны дәлелдеуге не жоққа шығаруға мүмкіндік алады.
Мысалы, оқушылардың математиканы бағдарлама бойынша және ірілендірілген
дидактикалық бірліктер арқылы меңгеруі салыстырылып, дәстүрліден
артықшылығы анықталады.
Эксперименттен ажыратылмайтын бөлік-алдын-ала жасалған бағдарлама
бойынша оқушыларды бақылау. Соңғы уаққытта бақылау үшін техникалық
құралдар, атап айтсақ: дыбысты жазатын құралдар, киноға, фотоға түсіретін
аппараттар, теледидардың жабық камералары, видеожазбалар жиі қолданылуда.
Зерттеу жұмысындағы өте маңызды, жауапты кезең жиналған мәліметтерді ғылыми
тұрғыдан талдау, қорытындылау, мәндіні мәнсізден, заңдылықты
кездейсоқтықтан ажырата білу, зерттеушінің ой-қорытындыларының
объективтілігі. Азғантай мәліметтермен қорытындыны көп жасауға болмайды. Ол
үшін эксперимент көптеген білім мекемелерінде жүру керек.
Эксперимент кезінде бақылау, әңгімелесу, сұхбат алу, сауалнама,
бақылау жұмыстары жүргізіліп, тәрбие беретін жағдайлар жасалады.
Эксперименттің тиімді өтуіне әсер ететін маңызды жағдайлар:
- құбылыстың теориясын және тарихын мұқият талдау, тәжірибені зерттеп, ол
өтетін жерді азайтып, міндеттерін белгілеу;
- гипотезаны нақтылау, ондағы жаңалықты айту, өзгешелігін эксперимент
арқылы дәлелдеу керек екенін айту;
- эксперимент міндеттерін анық қою, өлшемдерін белгілеу;
- эксперимент өтетін жерлерді белгілеу, дәлелсіз ұсыныстар тәжірибеге зиян.
Құбылыс жобаланып, оқыту мен тәрбиенің жаңа әдіс, тәсілдері, мазмұны
жасалады.
Мәселені шешуде тәжірибе үлкен маңызы бар. Ол экспериментке
қарағанда қатаң түрде жоспарланбайды және одан бұрын өткізіледі. Тәжірибе
жұмысы кезінде оқу-тәжірибесіндегі жаңа бағыттың әрбір қадамы тәжірибенің
жетістіктерімен тексеріліп, осы процесті өзгерту туралы қорытындылар
жасалады.
Эксперимент нәтижелерін көпшіліктің тәжірибесінде енгізу үшін оны басқа
зерттеу әдістері көмегімен түзету керек.
Педагогикалық эксперименттің жалпы логикасы:
1.Автор жаңа педагогикалық жоба (әдіс, құрал, жүйе, үлгі, жағдай т.б.)
жасайды.
2. Оны тексеріп,тиімділігін анықтау үшін бағдарлама жасайды.
3. Жаңа жобаның тиімділігін бағалайтын өлшемдер жасайды.
4. Тексерілетін уақытты белгілейді.
5. Экспериментке керек базалар әзірлейді.
6. Тәжірибе жасауға керекті жағдайларды анықтайды.
7. Белгіленген жоспарды жүзеге асырып, қорытындыларын дәлелдеу үшін түрлі
өлшемдер қолданылады.
Эксперимент арқылы дәлелденген іс-әрекет тәсілінің жақсы жақтары
туралы дұрыс қорытынды жасау үшін қайтадан эксперимент өтеді. Қате
ұсыныстары анықталады. Эксперимент бұл да бақылау, бірақ эксперимент
жүргізуші өзі ұйымдастырып өткізетін процесті бақылайды, оған араласады,
дұрыс өтуіне жағдай жасайды. Эксперименталдық зерттеулер тәжірибе жасауды
талап етеді. Тәжірибе арқылы педагогикалық процеске әсер ететін жағдайлар
жүйелі түрде өзгертіледі.
Педагогикалық эксперимент оқыту, білім, тәрбиенің тиімді әдіс-
тәсілдерін, құралдарын анықтауға көмектеседі.
Эксперимент педагогикалық жұмыстың қандай да бір әдісінің тиімділігі
туралы қорытынды болғанда өткізіледі. Осындай ғылымға сүйеніп жасалған,
алдын ала айтылғаны ой - гипотеза деп аталады.
Эксперименттің ажырамайтын бөлігі – алдын-ала жасалған бағдарлама
бойынша бақылау. Соңғы уақытта бақылау үшін техникалық құралдар, дыбысты
жазатын құралдар, киноға, фотоға түсіретін аппараттар, теледидардың жабық
камералары, видео-жазбалар жиі қолданылуда.
Зерттеу жұмысындағы өте маңызды, жауапты кезең - жиналған
мәліметтерді ғылыми тұрғыдан талдау, қорытындылау. Мәндіні – мәнсізден,
заңдылықты кездейсоқтықтан ажырата білу керек. Зерттеушінің ой-
қорытындылары объективтік болып жиналған мәліметтерге сәйкес келу керек.
Азғантай мәлметтерден көп қорытындыны жасауға болмайды. Ол үшін эксперимент
бірнеше білім мекемелерінде жүру керек.
Эксперимент кезінде бақылау, әңгімелесу, сұхбат алу, сауалнама
бақылау жұмыстары жүргізіліп, тәрбие берген жағдаяттар жасалады.
Эксперименттің кезеңдері:
I.кезеңде зерттеуші өз пәні бойынша бұрын жазылған әдебиеттерге шолу жасап,
қай тақырып бойынша озат тәжірибеден алынған оқу-тәрбие үлгілері бар екенін
анықтап, оларды қолданады, егер білім сапасы көтерілмесе, онда оқушының
қандай жеке тұлғалық сапаларын өзгерту керектігін анықтап, іс-шаралардың
жоспарын жасайды.
II.кезең Экспериментке дайындық. Бұл кезеңдегі зерттеушінің міндеттері:
1) Экспериментке қатысатын оқушылардың санын анықтау.
2) Эксперимент өтетін мектепті, сыныпты таңдап алу.
3) Эксперименттің кезеңдерін белгілеу.
4) Оқушылармен әңгімелесу.
5) Сынып туралы пән мұғалімдерінің пікірін білу.
6) Жаңа әдістеменің жарамдылығын білу үшін зертханалық эксперимент өткізу.
7) Оқушылардың үлгерімінде және тәртібінде болған оң өзгерістерді айтуға
негіз болатын өлшемдерді белгілеу.
III. кезең Экспериментті өткізу
Эксперимент өтетін сынып оқушыларының бастапқы деңгейін білу үшін пән
мұғалімінің сабағын бақылау, оқушылардың іс-әрекетін, реакцияларын
күнделікке жазу, кемшіліктерін анықтау, өз қорытындыларының шындыққа
сәйкестігін білу үшін мұғаліммен әңгімелесу, мұғалімнен балалар туралы
ақпарат алу, т.б. жұмыстар жүреді. Оқушылардың белгілі бір сапасын
зейінділігін, есте сақтау қабілетін: тәртібін т.б. қалыптастыру үшін
шаралар жүйесін жоспарлап, мұғалімдер семинарына қатысу, жаңа технологиялар
бойынша сабақ беру, не тәрбиелік іс шара өткізу, оқушылардың білім
деңгейлерін, тәртібін, сабаққа қатысын, т.б. бақылау өткізу.
IV кезең. Эксперименттің нәтижелері мен гипотезасын салыстыру.
Эксперимент оның нәтижелерін талдаумен аяқталады. Талдау кезінде
гипотезаның дұрыс және қате жерлері айтылады. Ол үшін зерттеуші өзінің
жетістігін эксперименттің басындағы оқушылардың деңгейімен салыстырмалы.
Егер нәтиже бұрынғыдан да төмендесе, онда эксперименттің пайдасының жоқ
болғаны. Ал оқушылардың 80-90 пайызының деңгейі жоғары болса, онда
эксперименттің пайдасы бар.
Оқушылардың кемшілігінің 10-20 пайызын жеке жұмыстар арқылы жоюға
болады.
Экспериментке кеткен уакыт рұқсат етілген нормаларға сәйкес болса,
онда экеперимент дұрыс. Нәтижелерді талдаудын маңызды элементі - ғылымға,
тәжірибеге кеңес беріп, қорытындыларды қай жерлерде қолдануға болатындығын
айту.
Әрбір экеперименттің мақсаты - зерттелетін тақырыптың сипаты мен
мазмұнына, ал мерзімі - мақсатына байланысты.
Эксперимент басқа ғылыми-зерттеу әдістеріне қарағанда жақсы нәтиже береді.
Бірақ, эксперимент барысында ғылыми материалдарды толықтырып жинақтау үшін
бақылау әңгіме, құжаттармен танысу сияқты зерттеу әдістері де қолданылады.
Сонымен бірге, зерттеу барысында техникалық құралдардың да кеңінен
пайдаланылғаны жөн.
Мектеп құжаттарын зерттеуде кейбір күдікті жайттарды құжаттарға
сүйеніп зерттеуге болады. Архив мәліметтері, сынып журналдары, оқушы
күнделіктері, сыныптық оқу-тәрбие жоспары, үйірме жұмыстарының жоспары мен
есеп, үйірме мүшелерінің баяндамалары, педагогикалық кенестің хаттамалары,
мектептің жылдық есебі, мұғалімдердің озат тәжірибесі негізіндегі
әдістемелік баяндамалар және тәрбие жұмыстарының тақырыптарына жазылған
баяндамалар мен ғылыми мақалалар жатады. Педагогика тарихының мәселелерін
мұрағат мәліметтеріне сүйеніп зерттейді. Оқу жұмысының жетістіктері мен
кемшіліктерін ашып, тиісті қорытынды шығаруға мүмкіншілік береді.
Оқушылардың жұмысын зерттеу. Оқушылардың жазба, бақылау және
графикалық жұмыстары, суреттері, пәндер бойынша дәптерлері, әртүрлі
тақырыптарға жазылған баяндамалары мен рефераттары және еңбек сабақтарында
жасаған заттары зерттеушіні кейбір қажетті мәліметтермен қаруландырады.
Оқушылардың дербес қабілетін, оқуға және еңбекке көзқарасын, тәжірибелік
даярлығын, мұғалімдердің де іс-әрекетін зерттеп анықтауға болады.
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуінің жаппай және дербес орындайтын,
жұмыстарын ұштастырып жүргізудің және осы сияқты дидактикалық мәселелерді
қолданудың, тиімді жолдарын іздестіреді.
Кибернетикалық және математикалық әдістерді педагогикалық
зерттеулерге енгізу. Бұл әдістер әр түрлі педагогикалық құбылыстардың өзара
сандық байланыстарын, олардың өлшемін, сапалық ерекшеліктерін айқындау үшін
қолданылады. Бұл үшін әр түрлі көрсеткіштерді, мысалы, оқушының сабаққа
қатысуын, алған бағаларын, мектепте таза, жинақты жүруін, т.б. белгілі
уақыт ішінде қалай өзгеруін тіркеу, тәртіпке келтіру немесе реттендіру,
яғни, бөліп отыру жүйелі жүргізіледі.
Педагогикалық зерттеулерде, математикалық әдістерді қолдану
эксиперименттік зерттеулердің сандық деректеріне статистикалық өңдеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz