Адамгершілік-рухани білім беру және тәрбиелеу жөнінде халықаралық тәжірибе
2. Курстың нақты.әдіснамалық принциптері.
3. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың мәні.
4. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың мақсаты және міндеттері
5. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың кезеңдері
6. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тәрбиесінің көрсеткіштері, деңгейі, өлшемдері.
7. Жургізілетін пәндердің тәрбиелік потенциалын интериоризациялау және интерпретациялау мәселелері
8. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастыра оқытудың әдістері мен түрлері.
9. Педагогтың рухани.адамгершілік потенциалы
10. Болашақ маманның рухани.адамгершілік потенциалы
11. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудағы тәрбие жұмыстарының түрлері.
12. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығы түсінігі
13. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығының мотивациялық компоненті
14. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығының танымдық компоненті
15. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығының эмоционалдық.еріктік компоненті
3. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың мәні.
4. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың мақсаты және міндеттері
5. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың кезеңдері
6. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тәрбиесінің көрсеткіштері, деңгейі, өлшемдері.
7. Жургізілетін пәндердің тәрбиелік потенциалын интериоризациялау және интерпретациялау мәселелері
8. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастыра оқытудың әдістері мен түрлері.
9. Педагогтың рухани.адамгершілік потенциалы
10. Болашақ маманның рухани.адамгершілік потенциалы
11. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудағы тәрбие жұмыстарының түрлері.
12. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығы түсінігі
13. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығының мотивациялық компоненті
14. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығының танымдық компоненті
15. Болашақ маманның рухани.адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың қалыптастыруда педагогтың кәсіби дайындығының эмоционалдық.еріктік компоненті
Оқу бағдарламалар тәрбиенің адамгершілік, зерделілік, тәндік, еңбектік және өзге де аспектілерін ескереді. Осыған байланысты білім беру бағдарламасына енетін әдебиет, тарих, қоғамтану т.б. пәндер сияқты гуманитарлық пәндер бірінші орында тұрады. Оларды зерделеу және меңгеру - рухани, патриоттық, имандылық пен азаматтылықтың көзі ретінде, зұлымдық пен рақымсыздыққа қарсы әрекет ретінде қарастырылады.
Мәселен, Япониядағы жаңа мектеп бағдарламасының авторлары (1990-2000) тәрбиелік оқудың төрт негізі басымдылығын анықтады: 1) рухани тәрбиелеу; 2) әлеуметтік бейімделу; 3) өзінің және басқа халықтардың салт-дәстүрі мен мәдениетіне құрметтеу сезімін қалыптастыру; 4) азаматтық қасиетті қалыптастыру.
Ресейдің білім беру мектептерінің бағдарламалары тәрбиелеуде берік адамгершілік қағидаларды және жалпыға бірдей қабылданған рухани құндылықтар негізінде азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру, отандық және әлемдік мәдениеттің рухани байлығын, өзге ұлттардың өкілдерімен бірге тұру дағдыларын алу сияқты басты бағыттарын көздейді.
АҚШ мектептерінде оқытушы оқу тоқсанында 1 сыныптан бастап әр оқушыға адамгершілік тақырыбына жеке әңгіме-кеңеске 5-6 минут бөледі.
Мәселен, Япониядағы жаңа мектеп бағдарламасының авторлары (1990-2000) тәрбиелік оқудың төрт негізі басымдылығын анықтады: 1) рухани тәрбиелеу; 2) әлеуметтік бейімделу; 3) өзінің және басқа халықтардың салт-дәстүрі мен мәдениетіне құрметтеу сезімін қалыптастыру; 4) азаматтық қасиетті қалыптастыру.
Ресейдің білім беру мектептерінің бағдарламалары тәрбиелеуде берік адамгершілік қағидаларды және жалпыға бірдей қабылданған рухани құндылықтар негізінде азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру, отандық және әлемдік мәдениеттің рухани байлығын, өзге ұлттардың өкілдерімен бірге тұру дағдыларын алу сияқты басты бағыттарын көздейді.
АҚШ мектептерінде оқытушы оқу тоқсанында 1 сыныптан бастап әр оқушыға адамгершілік тақырыбына жеке әңгіме-кеңеске 5-6 минут бөледі.
1. Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж
2. «Өзіндік таным» № 2 2007 № 5-6 2006 ж
3. Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж
4. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші Орынбор, 1924.
5. Сатыбаев С Халық әдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992
6. Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы: Шартарап, — 2000 ж
7. Т.А.Ильина. Педагогика. - Алматы, 1977.
8. Қ.Б.Сейталиев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1976.
9. И.А.Қайров Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы, 1980.
10. К.А.Оразбекова. Иман және инабат. - Алматы, 1993.
11. Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі, ақылдық-көзі. - А., 1980.
12. «Адам және қоғам» Н. Күнқожаев.
13. «Өзін - өзі тану» Республикалық ғылыми- әдістемелік журналдар 2010 ж.
14. Сатыбаев С. «Халық әдебиетінің тарихы негіздері» Алматы ;1992
2. «Өзіндік таным» № 2 2007 № 5-6 2006 ж
3. Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж
4. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші Орынбор, 1924.
5. Сатыбаев С Халық әдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992
6. Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы: Шартарап, — 2000 ж
7. Т.А.Ильина. Педагогика. - Алматы, 1977.
8. Қ.Б.Сейталиев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1976.
9. И.А.Қайров Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы, 1980.
10. К.А.Оразбекова. Иман және инабат. - Алматы, 1993.
11. Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі, ақылдық-көзі. - А., 1980.
12. «Адам және қоғам» Н. Күнқожаев.
13. «Өзін - өзі тану» Республикалық ғылыми- әдістемелік журналдар 2010 ж.
14. Сатыбаев С. «Халық әдебиетінің тарихы негіздері» Алматы ;1992
Адамгершілік-рухани білім беру және тәрбиелеу жөнінде халықаралық тәжірибе
Оқу бағдарламалар тәрбиенің адамгершілік, зерделілік, тәндік, еңбектік
және өзге де аспектілерін ескереді. Осыған байланысты білім беру
бағдарламасына енетін әдебиет, тарих, қоғамтану т.б. пәндер сияқты
гуманитарлық пәндер бірінші орында тұрады. Оларды зерделеу және меңгеру -
рухани, патриоттық, имандылық пен азаматтылықтың көзі ретінде, зұлымдық пен
рақымсыздыққа қарсы әрекет ретінде қарастырылады.
Мәселен, Япониядағы жаңа мектеп бағдарламасының авторлары (1990-2000)
тәрбиелік оқудың төрт негізі басымдылығын анықтады:
1) рухани тәрбиелеу; 2) әлеуметтік бейімделу; 3) өзінің және басқа
халықтардың салт-дәстүрі мен мәдениетіне құрметтеу сезімін қалыптастыру; 4)
азаматтық қасиетті қалыптастыру.
Ресейдің білім беру мектептерінің бағдарламалары тәрбиелеуде берік
адамгершілік қағидаларды және жалпыға бірдей қабылданған рухани құндылықтар
негізінде азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру, отандық және әлемдік
мәдениеттің рухани байлығын, өзге ұлттардың өкілдерімен бірге тұру
дағдыларын алу сияқты басты бағыттарын көздейді.
АҚШ мектептерінде оқытушы оқу тоқсанында 1 сыныптан бастап әр оқушыға
адамгершілік тақырыбына жеке әңгіме-кеңеске 5-6 минут бөледі.
1958 жылдан бастап Японияда мектепте адамгершілік курсы енгізілген,
бағдарлама курсының мақсаты - әлемдік және халықтық қоғамдастық мүшесін
тәрбиелеу. Бастауыш мектептерінде ерекше адамгершілік сағаты тәжірибесі
қолданылады. Сабақ уақытында және өзге іс-шараларда түрлі дидактикалық
материалдар және әңгімелер оқыту, поэтикалық туындамалар, мазмұндамалар
жазу, видео және аудио басылымдарын көрсету, әңгіме-дүкен, балалар сауық
кешін өткізу сияқты өзге де жұмыстар қолданылады.
Дін - оқушының адамгершілік тәрбиесінде ерекше орын алады.
Діни тәрбие мәселелері жеке және жалпы қоғамдық білім беру
мекемелердің, зайырлы оқытудың пайда болуы және шіркеулерден мектептердің
бөлінуі сияқты проблемалармен тығыз байланысты. Егер Япония мен Россияда
жеке мектептерді зайырлы тұлғалар мен компаниялармен құрса, Батыста
көбінесе осындай мектептер түрлі шіркеулердің конгрегацияланған құрамына
жатады.
Мысалы, Францияда, мектептерде адамгершілік-рухани қалыптасу және
сезімдік тәрбиелік жағдай жасау, көркем-эстетикалық мәдениет қалыптастыру,
мәдени іс тәжірибесін жинау сияқты 3 басты мақсаттарды айқындайтын тәрбие
өнер арқылы тұжырымдама жүзеге асырылады.
Литваның оқу жоспарында негізгі пәндер құрмына адамгершілік білім
беру жөніндегі курстар енгізілген.
Мысалы, Финляндияда, оқу жоспарына адамгершілік қарым-қатынас және
рухани дамыту, мәдени өзгешелік, жалпы байланыс, азаматтық этика атты 3
бөлімнен тұратын Этика пәні енгізілген.
Австралияның халықтық курикуллума құрылымында Құндылықтар бөліміне
өзін-өзі мақұлдау, және өзіндік қадір-қасиетін сезіну (өзін-өзі сыйлау),
сыйлау, басқа қамқорлық көрсету және құқықтарын қорғау сияқты ойлар
егізілген.
Молдава Республикасында 1-4 сыныптарға арналған Табиғаттану пәнінің
негізгі мақсаттарының бірі табиғатты тану мен түсіну, баланың әлемдегі
орнын айқындау және сапалы деңгейдегі Мен сөзіне ортаның әсері болып
табылады. Куррикулум адамгершілік-рухани тәрбие бойынша жеке адамға
этикалық мінез-құлығына бағыт береді.
2. Курстың нақты-әдіснамалық принциптері.
Балаларға білім беру, адамгершіліктің ең құнды қасиеттерін
тәрбиешілерден, әрине ата-аналардан шығармашылық шеберлікті талап етеді.
Естімейтін және нашар еститін балаларды тәрбиелеп, оқудың мақсаты –
балалардың рухани-адамгершілік туралы түсініктерін қалыптастыру, өз іс-
әрекеттерін бағалау. Бала өсе келе жақсы мен жаманды айыра біледі.
Балаларды дұрыс тәрбиелеп оқытсақ та, өздерінің талап-тілектеріне қарамай,
олар үлкендердің бұрыс іс-әрекетеіне ескерту жасай алады. Ал, біздер,
үлкендер ол ескертулерге өз тәрбиеміз бен біліміздің деңгейінде жауап
беруіміз керек. Егер де білімді және жоғары мәдениетті баланы көргіміз
келсе, өзіміз соған лайық болуымыз керек.
Адамды жақсы көру, мейірімділік, білімділік, өзін-өзі тану баланы тек
жағымды қасиеттерге үйретеді. Рухани-адамгершілік тәрбиесін оқу
бағдарламасына енгізу, балалар, тәрбиешілер, ата-аналар үшін ерекше
маңызды.
Естімейтін және нашар еститін балаларды оқыту мен тәрбиелеуде олардың
қабылдауына қолайлы, қарапайым тәртіп ереже лері арқылы қалыпты әдептерді
меңгерту, іс-әрекетіне адамгершілік тұрғыда баға беруді үйретуді басшылыққа
алу қажет.
Арада қаншама ғасырлар өтсе де, ұлы бабаларымыз бен ақылды әжелеріміздің
даналығы, имандылықты, адамгершілікті ардақтау тағылымы көнерген жоқ.
Қазіргі кезде оқушыларда үлкенге құрметпен қарауы төмен. Егер
оқушыларды адамгершілікке үйреткіміз келсе, оларды қайырымдылық шараларына
жиі қатыстырып тұруымыз керек. Нашар еститін балалар арасында көңіл-күйдің
құбылмалығы, тез әсерленушілік, шапшаң қимыл-қозғалыс негізінде туындайтын
жағымсыз қылықтар, бір шешімге келе алмаушылық сияқты келеңсіз көріністер
жиі байқалады. Жолдастық қарым-қатынас әдептерін адамгершілік тәрбиесі
сабақтарында Достық туралы, Туыстық қарым-қатынас, Өзін-өзі тану
тақырыптары бойынша мейлінше оңды шеуге болады. Мысалы: Достық туралы
тақырып өткен соң, оқушыларға анкета рақылы әр түрлі сұрақтар қоюға болады.
Анкета арқылы оқушылардың бір-бірімен қандай қарым-қатынаста екенін білуге
болады. Коррекциялық әр түрлі жұмыстар жүргізіледі. Экран арқылы сөздер
беріледі, содан кейін есту арқылы, аппаратсыз беріледі. Мысалы: адал дос,
мейірімді, сенімді адам, Жақсы жаныңа – жолдас, жаман малына – жолдас.
Корррекциялық жұмыстарды ойын ретінде, тақырыпты өткеннен кейін өткізуге
болады. Ойында баланың ойлау ерекшеліктері, қиял-эмоциясы, белсенділігі,
қарым-қатынасы, есту, сөйлеу қабілеттері дамиды.
Тәрбие негізі мектеп қабырғасынан басталып, жүйелі түрде дамуы тиіс.
Ата-ана, мұғалімдер мен тәрбиешілер осы үрдісті дұрыс жолға қойып,
ұйымдастырса, нәтижесінде елімізге тірек болар азаматтар өсіп шығады.
Сондықтан, нашар еститін және естімейтін балалардың ой-өрісін, таным-
білімін қалыптастырып қана қоймай, табиғатынан берілген жақсы адамгершілік
қасиеттерді сақтап қалып, одан әрі дамытуға тырысайық.
3. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың мәні.
Қазақ халқының рухани-адамгершілік тәрбиесінің басқа халықтарға
ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Ұлағатты ата-
бабаларымыз ғасырлар бойы ұрпағын бар жақсы қасиеттерге баулып, оның
әдепті, ар-ұятты, мейірімді, адамгершілігі мол болуын тілеп отырған. Рухани
байлығымыз ұлтымыздың әдет-салты, мәдениеті, әдебиеті, өнері, тарихында
жатыр. Адамгершілік-рухани тәрбие мәселесі қазақ ағартушыларының
шығармашылығында терең орын алған. Қазақ ағартушылары - Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев өздерінің саяси-қоғамдық, ғылыми және
әдеби еңбектерінде қазақ халқының адамгерішілік-рухани тәрбиесіне аса қатты
көңіл бөлді. Халық шығармашылығын жинап зерттеу арқылы қазақтардың
адамгершілік қасиеттерін және талғам деңгейін, болмысқа деген көзқарасын
көрсете білді, рухани тәрбиеге байланысты көптеген құнды пікірлер айтты.
Бүгінгі тәрбие ісінің міндеті – сол ұлттық байлықты жаңаша озық
ұстанымдармен байланыстыра алып, рухани бай, жан-жақты дамыған жеке,
дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастырып, әр баланың өзіне-өзінің
сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына мүмкіншілік жасау.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Адам тіршілігінің саналылығының
белгісі – оның өзгелерге деген адамгершілік қарым-қатынасы. Рухани-
адамгершілік тәрбиесі ұрпақ бойында жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтардың көрініс тауып, рухани танымының, өзіне, ортаға деген қарым-
қатынасының, танымдық-эмоционалдық көзқарастарының қалыптасуын мақсат
етеді. Осы мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасындағы білім беру
мекемелерінің 2006-2011 жылдарға арналған тәрбие жұмысының кешенді
бағдарламасында балалар мен жастардың рухани-адамгершілік мәдениетін
қалыптастырудың негізгі өлшемін жасау ұсынылған.
Адамгершілік дегеніміз – адамдардың гуманизм принциптерін бейнелейтін
моральдық қасиет. Ол адалдық, шыншылдық, әдептілік, жанашырлық пен сенім
сияқты қасиеттерді қамтиды. Тұлға бойында адамгершілік қасиеттерді қалай
анықтауға болады?
Жеке тұлғаның адамгершілік деңгейіне мінездеме: адамгершілігі мол
тұлға дегеніміз-бойында жауапкершілігі бар, қоршаған ортаға, өзіне
сыйластықпен қарайтын, өз қызығушылығын басқаның қажетімен байланыстыра
алатын, яғни өз мүддесін әлеумет мүддесімен теңестіре білу қабілеті бар
адам, яғни адамгершілік қасиет дегеніміз – тұлғаның өз мүддесін әлеумет
мүддесімен теңестіре білуі. Бұл мінездеме салыстырмалы түрде және адами
құндылықтардың деңгейлік көрсеткіші түрінде көрінеді.
Тұлғаның адамгершілік деңгейін өлшеу көрсеткіштері: өзіндік түйсігі,
отбасылық түйсігі, ұлттық түйсігі, жалпыадамзаттық түйсігі, әлемдік
түйсігі, құзырлылығы.
Оқушының адамгершiлiк-рухани мәдениетi деңгейiнiң диагностикалық
белгiлерi:
- жоғары деңгей: рухани дүниесі терең, әсемдікті, көркемдікті бағалай
білетін, адамгершiлiк-рухани тағылымдарды толық меңгеріп, өз бойында
көрсете білген тұлға;
- ортаңғы деңгей: белгіленген көрсеткіштер орта деңгейде қалыптасқан,
адамгершiлiк құндылықтарды түсінгенімен, дұрыс шешімін таба алмай,
тәрбиелеушіден көмек күтетін тұлға;
- төменгі деңгей: адамгершілік-рухани мәдениеті төмен дәрежеде
қалыптасқан, рухани-ізігілікті қасиеттерді, өмір әсемдігін мойындағанымен
жоғары ұмтылысы жоқ тұлға.
Педагогика жеке тұлғаның құзырлылығының өзгерісіне қарай тоқтам
жасайды. Тәрбие үдерісі ұзақ уақытты қамтиды. Қазіргі кезде ата-ана көп
жағдайда бала тәрбиесін мектепке, мұғалімге артып қойған. Ендеше тұлғаның
адамгершілік қасиеттерін дамытуда мұғалім маңызды фактор болып табылады.
Мұғалімнің тәрбие үрдісіндегі алатын орны бүкіл тәрбие ісін өз қолына
алуында емес, тәрбиелеуде елеулі жетістіктерге жетуде оның
ұйымдастырушылық, бағыттаушылық күшінде және шығармашылығында. Егер ол
тәрбие үрдісінің түрлі жағдайларын ескерсе, тәрбиелік іс-әрекетінің
нәтижесін сараптап, одан дұрыс шешім шығарса, елеулі жетістіктерге жетеді.
Нағыз тәрбиелеуші – кең сезімді адам. Ол қуаныш пен қайғыны терең сезінеді.
Егер бала мұғалімнің бойындағы қасиеттерінен ашық мінез бен шындықты
сезінсе, ол нағыз адамгершілік пен ізгілік болып табылады. Қай баланың
болмасын бойынан жақсы қадір-қасиет іздеп табу, оған үлкен үміт арту –
мұғалімнің негізгі ұстанымы. Ұлы педагогтар атап өткендей, жеке тұлғаны
адамгершілікке тәрбиелеуде оған әсер етудің қағидалары мынадай:
- Балаға жүрегіңді сыйла;
- Өзіңнің бала болғаныңды ұмытпа;
- Баланың өз тәрбиесіне өз еркімен қатысуына жағдай жаса;
- Балаға қарым-қатынасың қуаныш сыйласын;
- Мұғалімнің сөзі мен ісі жасанды емес, шынайы болуы шарт;
- Баланың сенімін сақтау керек;
- Балаға сыйлы болам десең, баланы өзің сыйла;
- Баланың жан дүниесімен санас;
- Көптің көзінше баланың кемшілігін бетіне баспа. Сеніп айтқан сырын шашпа.
Кемшілігінің себептерін түсіндіріп, ар-намысына тимей, келеңсіздікті жой;
- Әр баланың артықшылығын біліп, жетілдіріп, шығармашылығын мадақта;
- Әр күні бала жетістігін жина. Ешқайсысының үлгермеуші болуына жол берме;
- Жетістікке жеткізетін нық қадам жасауға үйрет.
Бала тәрбиесі жолында мұғалім еш мойынсынбай, әдепкіде ойы жүзеге аспаса да
алдағы уақытта жағдайды түпкілікті өзгертетін күш болатынына сеніп,
талпынуы қажет.
Канаданың балалар демалыс лагері тәрбиешілері өз тәжірибесінде жеке
тұлғамен жұмыс жасағанда ескеретін негізгі шарттар мыналар:
- Егер баламен достық қарым-қатынас жасаса, олар адамгершілікке үйренеді;
- Егер баланы қолдаса, ол сыйлауды үйренеді және ұстазды бағалайды;
- Егер бала адалдықта өмір сүрсе, ол әділ, шыншыл болады;
- Егер бала қауіпсіздікте өмір сүрсе, ол адамдарға сенеді;
- Егер баланы мұғалім қолдап отырса, ол өзіне сенуді үйренеді;
- Егер баланы мақтаса, дұрысын дұрыс деп отырса, мұғалімді құрметтейді;
- Егер баланы келеке етсе, ол тұйық болады;
- Егер баланы үнемі сынап отырса, ол жек көруді үйренеді;
- Егер балаға көп қысым жасалса, ол қатыгездікке үйренеді. – десе,
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) Сенімен қарым-қатынасты үзгенге өзің бар,
сенен пана іздегенге қамқор бол, саған зұлымдық жасағанды кешір. - деп,
нағыз адамгершілік қасиеттерді уағыздайды.
Рухани кемелдену жалпы тәрбие үрдісінің қаншалықты мақсатты, жүйелі,
ұйымдасқан түрде жүргізілуіне байланысты, қоғамдағы өзгерістерге тәуелді.
Бүгінде мектептерде Өзін-өзі тану пәні жүргізіледі. Бөбек қорының
Президенті Сара Алпысқызы Назарбаева білім берудегі жаңа көзқарас –
адамгершілік-рухани ағартудың авторы болып табылады. Өзін-өзі тану пәні -
жас ұрпақтың қабілеті мен мүмкіндігін жан-жақты ашып, адамгершіліктің
биігіне көтеретін білім беру үлгісі. Сара Алпысқызы атап өткендей, “Әр
баланың қабілетін ашу, өзіне жол табуы, өзінің күш-жігеріне сенуі өзінің
өмірдегі орнын анықтау үшін өте маңызды. Әлемде Махаббат пен Мейірімділік
аурасын жасай отырып қайырымдылық пен махаббат жүректен жүрекке жетуі тиіс,
яғни әрбір баланың, оқушының, студенттің, ата-ананың жүрегіне жылылық нұрын
ұялатуда әрқайсымыздың орнымыз ерекше деген еді. Сондықтан баланы
адамгершілікке тәрбиелеу ісіне күш-жігерді жұмылдырудың мәні зор.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде. Болашақ ұрпақты тәрбиелеуде ең басты міндеттердің бірі - мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жекелік және тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта
тәрбиелеп, олардың шығармашылықпен дамуына жол ашу. Баланың бойында
қалыптасқан рухани-адамгершілік тағылымдары оның жеке басының, ар-ожданының
қорғаны бола алады. Сондықтан әр мұғалім бүкіл оқу-тәрбие үрдісінде жеке
тұлғаның ішкі сезімі – рухани дүниесіне әсер етіп, оның бойындағы асыл
қасиеттерін дамыта отырып, бар мүмкіндігін пайдалану, сезімі мен сенімінен
құралған рухани –адамгершілік құндылықтарын қатынасқа түсіру әдіс-
тәсілдерін қолдануы керек. Адам бойындағы табиғи сезімдердің баршасы осы
қарым-қатынас барысында туындайтын алуан ықпалдарға байланысты көрініп,
түрлі рең алатыны, әдебиет пен өнер шығармасында соған сәйкес өзіндік
көрінісін табатыны мәлім.
Қазіргі уақытта бүкіл тарихи, мәдени, адамгершілік, рухани
құндылықтарымыз жаңа заман тұрғысынан бағаланып жатыр. Сонымен қатар, мол
мәдениетіміз, салтымыз, дәстүріміз, тіліміз, ұлттық намысымыз, тарихи
жадымыз, табиғи ортамыз, ұлттық мемлекеттілігіміз бекіп, жаңғырып, дамып
келе жатырған кезеңде халықтың мұрасын мектептің оқу-тәрбие жұмысында
пайдалану міндеті тұр.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1) Игенбаева В. Қ Адамгершілік сабақтары
2) Сухомлинский В. А Педагогика Алматы 2000
3) Балаға жүрек жылуы Алматы 1976
4) Ушинский К. Д Человек как предмет воспитания Москва 2000
4. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың
мақсаты және міндеттері
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта Ағаш түзу өсу үшін
оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете
алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан
ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді
сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші
роль атқарады. Рухани -адамгершілік тәрбие- екі жақты процесс. Бір жағынан
ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын,
екінші жағынан- тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,
сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір
мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі әдістерін пайдалана
отырып, педагог істелген жұмыстардың нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің
жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам
игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тән
адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық
пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде
қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке
тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру
процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тәрбиешінің ең
бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс
әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға
арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске
асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз
қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер
еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда
ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану,
ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда
болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның
өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау-
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың
жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы
жүзеге асыруда басты ролді атқарады. Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және
үлкендермен қарым-қатынасы балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы
әсерлі енеді, баланың жеке басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым
белсендірек болса, баланың сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың
ерік күшін жұмылдырып, санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы
мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай
жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін,
өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара
қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек
сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік,
парыздың сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т.
б. қалыптасады. Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке
тәрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік
бастамасымен тәрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-
қатынас тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау кеңпейілдік, қайырымдылық,
жақын адамдарға қамқорлықпен қарау және т. б. Ұжымға тәрбиелеу, балалардың
өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеу, әр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту және сыйлау. Осылайша
мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына,
құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі
жасалмайды.
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі
шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды
мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский; Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден
алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат
бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар
рухани азық, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау және
адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай
білген.
Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-
қаларсың ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген мақалдардан
көруге болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық
құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар,
ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне
бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-
қатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты
белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-
қатынасы, көзқарасымен сипатталады.
Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік,
қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б.
Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,
адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр
адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен бақыт бере
білсек, ол бала солай бола алады, — дейді. Демек, шәкіртке жан-жақты терең
білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің
ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам
иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық
етіп тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Мектепке дейінгі адамгершілік тәрбие — балалардың адамгершілік сана-
сезімін, мінез- құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық
пен шыншылдық, адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы және өмірдегі
қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік
тәрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мәселелері. Адамгершілік тәрбиесінің
әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын
ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет- ғұрыпты жан-жақты терең
білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық
кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың болашақ тәрбиесі үшін
жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда
соны іледідегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген жұмысы- балаға
үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны айтатынын, не істесе соны
істегісі келетінін бәріміз де білеміз. Баланың үйден көргені, етене
жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік тәрбиесінің ең үлкені, демек
жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға
көрсетер мен берер тәлімі мол болмақ..
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден,
тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында
ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың
қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік
бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-тәрбие берілуі керек.
Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі.
Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Әсіресе еңбекке деген
тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады. Өз халқының мәдениетін,
тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-
дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ
халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған.
Отбасында, балабақшада , қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау дәстүрін бұзбау
және оны қастерлеу әрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың тәлім-
тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайрымдылықты, мейірбандықты
дәріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған.
Үлкенді сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе деген секілді ұлағатты
сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі
иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық Иман
жүзді кісі деп құрметтеп сыйлаған.
Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын
оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету,
адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді
сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу
адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Балаларды адамгершіліке тәрбиелеуде ұлттық
педагогика қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік
тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы
қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің
берік ірге тасын қалағанымыз. Адамгершілік- адамның рухани арқауы. Өйткені
адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен,
қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына тәрбие мен тәлім
арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті,
қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады. Қазіргі кезде өсіп
келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы,
үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда Бөбек қорының
президенті Сара Алпысқызының Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім
жобасы біздің балабақшада эқсперименттік пән ретінде жүргізіліп келеді.
Өзін-өзі тану пәні — баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке,
достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын
сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді.
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйрету де Өзін-өзі тану пәнінің үйлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Олай болса, адамгершілік тәрбие беру кілті — халық педагогикасында
деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете
білуде Өзін-өзі тану курсының ерекше.
Балабақша тәрбиешісіне арналған әдістемелік құрал, көркем шығармалар
хрестоматиясы және балалардың дәптерінен тұратын бұл оқу — әдістемелік
кешен Өзін-өзі тану курсының негізгі мақсатына қол жеткізуге бағытталған.
Сабақтардың негізгі құрылымдары Амандасу рәсімі, Шаттық шеңбері, Көңіл
күйді көтеру сабақтың негізгі мазмұны Сергіту сәті, Тыныштық
сәті,Ойын, Дәйексөз, Шығармашылық тапсырма ұжымдық жұмыс, дәптермен
жұмыс, жүректен-жүрекке шеңберінен тұрады.
Ата-аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып сөйлеуге,
сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде баласымен
сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін ұсынамыз. Сөзді
кішірейтіп айт, Кәне сөз іздейік, моншақтан жасалған әріптерден сөздер
құрастыру.
Еліміздің күші- патшада, сәбидің күші- жылауында демекші, біздің
күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін
Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж
2. Өзіндік таным № 2 2007 № 5-6 2006 ж
3. Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж
4. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші Орынбор, 1924.
5. Сатыбаев С Халық әдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992
6. Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы:
Шартарап, — 2000 ж
5. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың
кезеңдері
Жалпы адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұндары көне заманнан
бүгінгі күнге дейін философтар, психологтар, педагогтар мен
әлеуметтанушылар, мәдениеттанушылардың зерделерінен орын алып, қоғам
ерекшеліктері мен сұраныстарына орай талданып, жүйеленіп келеді. Өйткені,
жалпы адамзаттық құндылықтар әрбір адамның ақыл-ой байлығының тікелей
көрсеткіші. Сол себептен де, құндылықтың мәні мен табиғаты, оның адам мен
қоғам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі ықпалы т.б.
мәселелер ғалымдарды толғандырып келеді.
Еліміздегі нарықтық экономика жағдайында жасөспірімдердің мінез-
құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастыру жаhандану заманында
сұранысы артып отыр. Әсіресе, заманауи технологиялық үдерістер әлеуметтік-
экономикалық өмір тіршілігіне етене енуіне байланысты интернет, ақпаратты –
коммуникативтік, жаңашылдық (инновация) үстемдік құрғанда адамгершілік
құндылықтары жүйесінің орны ауқымдылығымен сипатталынуда. Мәселен,
құндылықтарға бейімделу, мойындау, әрбір адамзатқа көңілінен орын алатын
мәдениетті қарым-қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ой-
санасы, бет-бейнесі болып табылады.
Сонымен құндылық дегеніміз не ? Құндылық – ол адамның жүріс-тұрысы, іс-
әрекеті, сөйлеу мәдениеті, қызығушылығы, еңбек сүйгіштігі, қоршаған
қоғамдық ортада алатын орны екені тарихи-педагогикалық әдебиеттерде
айқындалған.
ХХІ ғасырдағы қазіргі философияда құндылықтарға қандай түсініктеме
береді?
Монографиялық зерттеулерде, философиялық, психологиялық, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде құндылық, адамгершілік құндылық, жалпы
адамзаттық құндылық ұғымдарының мәні жайлы оларға әртүрлі анықтамалар
берілген. Бірақ, құндылық ұғымының мәні, мағынасы әртүрлі болуынан ойлар,
пікірлер де әртүрлі болған.
Бұл сұраққа құндылықтар теориясы, басқаша айтқанда аксиология жауап
беруге ұмтылыс жасайды, грек тілінен ахіс - құндылық және logos -
ілім деген мағынаны береді. Аксиология ғылымы құндылықтардың табиғатынан,
орны мен мәнін, олардың байланыстар жайлы мәселелерге жауап береді.
Аксиология философиялық зерттеу мен және оны талдауы бойынша болмыс
ұғымының екі элементке ыдырауынан туындап: құндылық және нақтылық, талап
пен ұмтылыс нысаны ретінде қарастырылады. Аксиология ғылымының мақсаты –
болмыстың, жалпы құрылымындағы құндылық мүмкіндігін және оның нақтылық
ойының айғақтарына деген түсінігін, қатынасын, байланыстарын көрсетіп
ұғымдарын қалыптастырады.
И.Кант және Г.Гегель – немістің ұлы философтардың танымдары бойынша
құндылықтар ұғымына зейін қойып, талдаулар жүргізген. Мысалы, И.Кант
аксиологиялық түсініктерді қалыптастыру үшін қоршаған әлемді ойша нақты
және идеалды деп екіге бөлген. Адам алдына қойған мақсатына жету үшін ол
факторлардың ықпалына, мәнділігіне қатысты деген ойларда болған.
Олай болса, құндылықтар теориясы алуан түрлі түсінік, ой, көріністер
арқылы құрылым туындап, философиялық келбет, көрініс қалыптасады. Олардың
зерттеулерімен танысу барысында құндылықтар теориясын өмірге алып
келгендігі және оларды типтерге бөлуге арналған философиялық әлеуметтік
тұжырымдары айқындалады.
Мәдениетті деген ұғым әдепті, білімді, сауатты, түсінігі жеткілікті, өз
заманның алдыңғы буыны екендігі туралы ойға келеді. Оның маңызды құрамдас
бөлігі – адамның қиындықты шешуі, рухани-тәжірибені игеру негізі және
реттеушісі сипатындағы құндылықтары теориялық тұрғыдан талдануы,
философиялық, педагогикалық ой-пікірлер жиынтығы мен қалыптасу тарихындағы
түрлі бағыттармен түсіндіріледі. Сол бағыттардың ішіндегі түрлеріне:
натуралисті психологизм, трансцендализм, мәдени тарихи-релетивизм және
социологизм жатады.
Шынайы дүниедегі кез-келген құбылыстың, заттың өзіндік қайталанбас
құндылығы болуымен қатар, құндылықты феномен есебінде қарастыратын алғашқы
типті – натуралистік психологизм дейміз. Натуралистік психологизм өкілдері
құндылықтарды адамдардың биологиялық және жантану тұрғысынан байланыстырып,
қайнар көзі есебінде түсінеді.
Ақиқат, еркіндік, сұлулық, игілік тәрізді рухани әлемнің құндылықтарын
табиғи әлеммен байланыстыра қалыптасуымен бірге нақты әсерлермен
түсіндіруге ұмтылғандар, екінші тип – аксилогиялық трансцендентализм,
тәжірибеден тыс, ақыл-ой санасын түсініп білуге болмайды деген идеалистік
философия еді. Трансцендентализмнің өкілдері В.Виндельбант, Г.Риккерт
сананың қатпарларындағы туындаған қалыптардың әртүрлі формасы болатындығын
айтқан.
Келесі, үшінші тип - әрбір құбылыстың көпжақтылы құндылығы болуы, оның
салдары, жалғасы сияқты бағдары болатындығын мойындауда. Оны тарихи
релятивизм әрбір тарихи кезеңде мәні артуы мүмкін деген бағыттың өкілдері
А.Тойнби, П.А.Соркиндер болатын.
Әлеуметтік тип құндылықтардың әлеуметтік қажеттілігі бар, маңыздылығы
айқындалған қалып деп еспетейді. Бұл бағытқа М.Вебер еңбек сіңірген, ол
төртінші тип деп айтылуда. Сонымен аксиологияның ілім есебінде қалыптасуына
үлес қосқан Ф.Ницще өзінің мораль генеологиясы атты шығармасы адамдарды
жақсы және жаман, игілік пен зұлымдық тәрізді түсініктерді, қарама-
қайшылық, қарсы пікірге бөліп, болмыс пен құндылықты бірімен-бірін қатар
қарастырып салыстыру философтардың үлесі деген ойды білдіреді. Философ
Ф.Ницще құндылықты мәндік категория емес, тек бағалау немесе субъектінің
әлемді таңдауындағы ішкі тәжірибесі деп пайымдайды.
Синергетикалық, герменетиканың жаңа жүйе, тарихи оқиғалар, құбылыстар,
мәтіндер мағынасын өткен және қазіргі біртұтас дүние деп есептеу арқылы
жалғасын тауып отырады. Мәселен, Х.Гадамер герменевтиканы қазіргі кезеңнің
әмбебап философиясы деп ойласа, Х.Гадамердің пайымы бойынша құндылықтарды
түсіну үшін жеке адамды, халықты, мемлекетті түсіну жеткіліксіз, олардың
даму, қалыптасу, өзгерулер себептері, жалпы тарихына терең зер салу
қажеттілігін айтып, ақиқат деп сонда айта аламыз, сырын түсініп жолын,
әдісін табамыз.
Қоғамда дәстүрлі құндылықтармен қатар әрбір тарихи кезеңде пайда
болған, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызды құндылықтар өмір сүрді.
Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы
адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды біріктіреді. Қоғамда даму,
жылдардың өтуі, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға
маңыздылығы жағынан өзгеріп, орын ауыстыруы тарихтан белгілі. Қоғамдағы
үрдістердің даму қисынына байланысты тіршілікте, әрине, құндылық мәнін
жоғалтуы мүмкін емес, тек мән берілмеуі ықтимал. Құндылық өте сирек
кездесетін құбылыс, ол парасаттылықтан байқалады, рухани дамудың биік
белестеріне деткен адамдардың қасиеті.
Сайып келгенде, адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы мәселе - өмір.
Өмір – адамның күнделікті және өмір бойында жалғасатын тіршілік. Тіршілік
иесі ертеңін ойлап еңбек етеді, білім алады, тәжірибе жинақтауды, өмірдің
мәні де сонда, жалғасы, ізбасары, көмекшісі болуында, қуаныш пен қайғы,
бақыт пен бақытсыздық, тыныштық пен мазасыздық, бар мен жоқ сияқты
құбылыстар алмасуын есепке алып, болжам жасап, шыдамдылық көрсетеді.
В.Франкл айтқандай өмір мәнін адам жаны ұмтылатын рухани деп
түсіндіреді. Өмір мәнін түсіну әр түрлі жас кезеңінде және әртүрлі жағдайда
пайда болуы мүмкін, сондықтан адам өз тіршілігіне өзі мән беруі тиіс,
әйтпесе оған сырттан келер көмек жоқ. Өмірдің мәні жазылып, құрастырыла
салмайды, ол өмір бойы жинақталады. Өмір мәнін іздестіру адам үшін табиғи
құбылыс болып саналады.
Сонымен адам өмірінің мәні жоғары құндылық жүйесін түзеді:
1.Тәжірибеден (трансдентальдық) ақыл-санадан тыс құндылық. Оған
жаратушы ием туралы әлем дүниесіндегі абсолютті ұстанымдар, моральді
абсолют жүйесі енеді. Бұл құндылықтар адамды өлім туралы ойлауға, оған мән
беруге әкеледі. Олар идеологиялық жүйені біріктіреді, құрайды, қоғамды
біріктіреді, адамның тіршілігіне әсері бар.
2.Әлеуметтік – мәдени құндылықтар: саяси мұраттар, мемлекет
мәдениеті, мемлекет тарихы, мемлекеттік шекара; дәстүрлер, аймақ, т.б.
қасиеттері бар адамды тапқандай боады.
Сонымен, құндылық дегеніміз – идеал және мәнділік, олардың
ерекшеліктері субъектілер арасындағы қатынастарда жүзеге асырылып, көрініс
табады. Құндылық болса субъектілер арасындағы жеке тұлға немесе тұтас қоғам
деңгейіндегі қатынастардың жалпы кезеңдерін білдіреді. Зерттеу барысында
төмендегідей жоғары құндылықтар иерархиясы анықтала түсті, яғни олар: Адам,
Өмір, Денсаулық, Отбасы, Отан, Еңбек, Білім, Мәдениет, Бейбітшілік, Жер,
Адамзат, Даму, Ар-ұят, Еркіндік, Бақыт, Еңбек, Өмір, Ақиқат, Жақсылық,
Әділеттілік, Табиғат, Қоғам, Таным, Теңдік, Бауырластық, Сұлулық, Қарым-
қатынас, Ойын.
Еліміздің қазіргі кезеңдегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-
әдіснамалық негізін зерттеу барысында, өзіндік жаңа ұстанымға негіздей
келе, жалпы адамзаттық құндылықтар ішінен Адам, Еңбек, Білім, Отбасы, Ұлт,
Бейбітшілік, Жер, Отан, Мәдениет деген құндылықтарға, ерекше назарымызды
аудардық.
Айтылған пікірлерге, өмірлік тәжірибеде құндылықтар тізіміне, қазіргі
кезеңдегі басты тұлға, басты капитал жасампаздықтың иесі, гуманистік
бағыттағы жан, ең маңызды құндылық иесі – Адам екендігі даусыз. Жер
бетіндегі барлық заттар, бүкіл адамзаттық мәдени мұралардың ең ізгілері –
құндылықтар адам қолдарымен, ақыл-ойларының нәтижесінде жасалған.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан зерттеуші профессор
Р.К.Төлеубекова жеке адамның адамгершілік құндылықтарын жоғары сынып
оқушыларына тәрбиелеу тұжырымдамасын жасағандықтан, оны ғылыми-зерттеу
жұмысымызда, біздер негізге алдық және оны дамытуға ұмтылдық.
Айтылған жүйелер (А.Н.Леонтьев, Б.Г.Кузнецов, В.Супредин, А.Тоинби,
Н.Д.Хмель, Р.К.Төлеубекова, Л.А.Байсерке, А.А.Калюжный, В.А.Ким,
Э.А.Орынбасарова т.б.) бір-біріне ұқсастығы болғанымен жалпы, адамзаттық
құндылықтарға авторлардың ортақ көзқарастарын көреміз, оларды біріктіріп
тұрған ізгілігті бағыт: үш жүйеде де Адам ең негізгі құндылық.
Әлеуметтанушылар құндылықтар жүйесін зерттеу нысандарына алып, мысалы,
көпшілікке белгілі Әлеуметтанушының жұмысшы кітабы деген шығармада: Кез-
келген нысан (материалдық немесе идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның
мақсат-ниеті, тілек-ықыласының негізін құрап, өмір сүруінің маңызды шарты
болып табылса, онда ол әлеуметтік құндылық бола алады делінген.
Жоғарыда айтылған пікірлерді тұжырымдай келіп, қорытындыласақ: құндылық
зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттері де емес, ол адам
ойының қандай да бір жоғары түрі екендігі анықталады. Құндылықтар дегеніміз
– ұнатқан игіліктер мен оларға қол жеткізу тәсілдері туралы қорытындылаған,
белгілі көзқарастар, орнықты ойлар, үлгі аларлық объектінің озық
тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы өзінің мінез-құлқын анықтайды.
Келесі бір авторлар, мінез-құлық құндылықтар мәдениетінің түрлері мен
байланыстарына ерекше назар аударып зерделеуде.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын тәрбиелеу мәселесінде адамның ішкі жан
дүниесін, рухани әлемін танып, дамытып, жетілдіру бағытында сыныптан тыс
жұмыстар арқылы ізденістер жасап жатыр. Мәселен, қазақстандық ғалымдар
білім мен тәрбие беруді дамытуда жалпы адамзаттық ұлттық құндылық
тенденцияларына ғылыми-теориялық, әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеу
(Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, Қ.Б.Жарықбаев, А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева,
Т.Сапабекова және т.б.) жүргізіп келеді. Аталған ғалымдардың ортақ ойлары
біркелкі ой-пікірге келіп тоғысады, адамның кісілік келбеті соған лайықты.:
- оқушылардың іскерлік жағдайы жан-жақты кіріктірілген, әртүрлі
қабілетер мен қажеттіліктерді бойға жинақталған және ізгілік бағытымен
реттелетін гуманитарлық пәндерде, әлеуметтік тәжірибелерде нақты
жүзеге асырылатын үдеріс;
- олардың адамгершілік жолындағы ізденістер білімнің, біліктің және
дағдының жай жиынтығы емес;
- оқушылар ұжымның болашақ мүшелері, бір-бірінен денсаулығы, сыртқы
пішіні, мінез-құлық ерекшелігі, ұжымшылдығы, білім және басқа да
көптеген қасиеттерімен ерекшеленеді.
Алайда, оқушыны ұжымдық қатынастар жүйесіне ендіру – аса күрделі, бір
мәнді емес, көп жағдайда қарама-қарсы мәнді болып келетін үдеріс.
Сондықтан, олар қарым-қатынастар жүйесіне әртүрлі бағытта енеді. Ұжымдық
қатынастар жүйесіне жеке бастың жағдайы шын мәнінде дербес, әлеуметтік
тәжірибеге байланысты болғандықтан, достарының тарапынан болатын қарым-
қатнас түрліше жағдайда әрқалай болады, ал ол ұжымға керісінше әсер етеді.
Ұжымдағы қарым-қатынастардың әлеуметтік-психологиялық негізін оқушының
қабылдаған құндылықтары құрайды, яғни оқушының өмірі мен қызметіне оның
жеке басы мен мінез-құлқына аса маңызды және мәнді болып саналатын
қасиеттер енеді. Сондықтан бұл ұжымдағы адамдардың көпшілігі оқушының жеке
бас сапасы мен қылықтарын жоғары бағалайтындығын, маман-педагогтардың
тұжырымдамаларында айтылған.
Сыныпта қайырымдылық, адалдық, ізгілік, батылдық қасиеттер ерекше
бағаланады, тіпті жеке тұлғалық сапалар басқалардың еліктеуіне тұратын үлгі
ретінде қарастырылуы мүмкін. Оларды төмендегідей үш топқа бөлуге болады:
1. Ұжымшылдық – жұмыла бірлескен іс-әрекет, ынтымақтастық және ұйымшыл
орта (ауызбіршілік, татулық, сыйластық);
2. Ұжымшылдық – топтың, ұжымның мүдделеріне адалдық (өтірік айтпау,
ұрлық жасамау, уәдеде тұру);
3. Ұжымшылдық – ынтымақтастық, өзара түсіністік, басқаларға қамқорлық
(көмектесу, ақыл-кеңес беру және т.б.). Демек, адамгершілік күрделі
құбылыс болып табылатынын ескерген жөн.
Ал, бүгінгі күндегі оқушы бойындағы адамгершілік құндылықтарының мәні
мен мазмұнына келсек:
- оқушы жалпы адамзатқа тән құндылықтар мен жеке қазақ халқына тән
құндылықтарды анықтап тануға, одан қажеттісін ала білуге бағдарланған,
ғалымның қол жеткен ғылыми жетістіктерді өздігінен білім алу
дербісінде қолдануға, жаңашыл, қайырымды, туған елін, жерін отбасын,
Отанын, мектебін сүйетін және олардың алдында парызын түсініп, бар
құндылықтарды толықтыра түсетін, табиғатты, өсімдіктер мен жан-
жануарларға қамқор болуы керек;
- бүгінгі күнгі жеткіншек еңбек етуге қабілетті, жинақты, ұқыпты, іскер,
өз қажеттілігіне орай болашақ мамандығын таңдаған, жауапкершілігін
түсінетін, өзін-өзі қызмет етуге дағдыланған, уақытты тиімді
пайдаланатын, қоғам – адам өміріндегі еңбектің орнын түсінген,
жауапсыздықты, еріншектікті, табиғат байлықтарын рәсуә етушілерді жаны
сүймейтін, оқу-тәрбие үрдісінде білім мен ғылым негіздерін сапалы
игеріп, болашақ кәсіпкерлікті шығармашылық деңгейде көрсете білуі
керек,
- оқушы – дені сау, төзімді, шымыр, ширақ, қайратты, сымбатты,
талғампаз, батыл, өжет, салауатты, жүйкесі мықты, Отанын қорғауға
даяр, жеке бас гигиенасын сақтайтын, жұмыс орнын жинақты ұстайтын,
зиянды әдеттерден аулақ, салауатты өмір салтын қалыптастыруға
ұмтылатын, адамға тән қасиеттерді бойына сіңірген әлеуметтік белсенді
жеткіншек болып өсуіне қол жеткізу.
Жоғарыдағы осы айтылған жеткіншектердегі адамгершілік құндылықтарының
мәні мен мазмұны жүйелі түзілген педагогикалық шарттар және оның моделі
арқылы жүзеге асатындықтан бұл мәселеге де көңіл бөлінді.
Жүйенің қалыптасуына ең алдымен мақсаттың болуы шарт, адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру мақсатқа сай жасалынған мазмұнда өткізілсе,
мүмкін болғанынша ең тиімді, өміршеңді болуы, ұйымдастыру жұмыстарына да
байланысты жетілдіріліп отырылады.
Әр түрлі әлеуметтік жағдайлар балаға түрліше әсер етіп, бір-бірімен
байланысып, жалғасын табуында да қиындықтар болуы мүмкін. Сондықтан, жеке
дара ерекшеліктері мен әрбір тұлғаның эмоциясын, жігер-қайратын, көңіл-
күйін ескеріп, білім беретін мектептердің оқу тәрбие жұмыстарында қазіргі
экономика, әлеуметтік, нарық замандарына сай жаңаша, өмір талаптарына сай
өзгерістердің болып, қарым-қатынастарында бейім-қабілеттерін дамытуға үлгі
аларлықтай бағыттар болатындығына күмән жоқ.
Қазіргі нарық заманында ХХІ ғасырдағы қала мектептерінің көпшілігінде
тәрбие үдерісі негізінен 8 бағытта, атап айтқанда: адамгершілік, ақыл-ой,
еңбек, дене, экономикалық, құқықтық, экологиялық, саяси, тәрбие бағыттары
бойынша жүргізіледі. Әсіресе, бүгінгі таңда халықтық педагогика "Атаның
сөзі, ақылдың көзі" дегендей этнопедагогикалық тәрбиелеу элементтері
өмірімізге еркін орынды түрде енуде. Зерттеу нәтижелерін жүйелесек
“Атамекен”, “Кәусар бұлақ”, “Мың бала” сияқты бағдарламалар баршылық.
Педагогикалық практика кезіндегі мәліметтерге талдау жүргізетін болсақ,
аталған бағдарламалар және тәрбие бағыттары мемлекеттік тіл, қазақтың
ұлттық салт-дәстүрін тәрбие жүйесіне жеткілікті дәрежеде енгізе алмау
мысалдары кездеседі. Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін
мектептерде оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіруге көңіл бөлу, адамгершілік
тәрбиесі жұмыстарына жеткілікті дәрежеге ұйымдастыру басты шарт болып
саналады.
Оқу-тәрбие жұмыстарында адамгершілік бағытындағы тәрбие жұмыстарына
назар аударсақ мәнді адамгершілік құндылықтары қалыптастырылады. Ол
дегеніміз оқушыларда әдепті, мәдениетті, білімді, мейірманды, қайырымды
болып өсуі арқылы адамгершілік құндылықтары жетілдіріледі. Бұл бағытта
алдымен жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру нобайын
жасау қажеттігі туды.
Оқушы жастардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру нобайы
келтірілген (Сурет 1).
Шәкірттердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру басты
педагогикалық еңбектің нәтижесі, оның нобайы ынтымақтаса еңбек етуді
міндеттейді. Көрсетілген нобайы білім беру, тәрбиелеу үдерісінің ұлттық
нобайының қазіргі таңда орынды екендігін байқауға болады.
Бұл арада шәкірттерге динамикалық тұлға, дамушы, болашақ азамат,
жеткіншек, ұрпақ өсіруші, жетілуші, ертеңгі маман, қоғамның тіректері
ретінде мәндік сипат беріледі.
Нобайдың мақсаты әрбір шәкіртті тәрбиелеу, адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруды тірек ететін тұлға ретінде “Мені” бар талапты жеткіншек,
еңбекшіл ұрпақ дәрежесіне жеткізу. Себебі, зерттеу нысанамыздағы 5-8 сынып
оқушыларын, яғни жеткіншектердің дара және жас ерекшеліктерін есепке ала
отырып, тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру керек.
Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығы
арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы кезінде оқушы игеретін
құндылықтардың мәнін аша келе, адамгершілік құндылық бағдарына ие болады.
Бұдан келіп, оқушы өз бойындағы өзін-өзі айқындаудың адамгершілік
құндылықтарын басқалардың адамгершілік құндылықтарын және адамгершілік
құндылық бағдарлары негізінде іс-әрекеттері мен қарым-қатынасы
ұйымдастыруын салыстырады, әрекеттер мен мінез-құлыққа талдау жасау
барысында ол адамгершілік құндылықтарды анықтап, оның өзін-өзі айқындап
жүзеге асады.
6. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тәрбиесінің көрсеткіштері,
деңгейі, өлшемдері.
1. Адамгершілік тәрбиесі жастардың қоғамға, отбасына, еңсе, білімге,
Отанға, жер бетіндегі бейбітшілікке қатынасын қалыптастырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оқу бағдарламалар тәрбиенің адамгершілік, зерделілік, тәндік, еңбектік
және өзге де аспектілерін ескереді. Осыған байланысты білім беру
бағдарламасына енетін әдебиет, тарих, қоғамтану т.б. пәндер сияқты
гуманитарлық пәндер бірінші орында тұрады. Оларды зерделеу және меңгеру -
рухани, патриоттық, имандылық пен азаматтылықтың көзі ретінде, зұлымдық пен
рақымсыздыққа қарсы әрекет ретінде қарастырылады.
Мәселен, Япониядағы жаңа мектеп бағдарламасының авторлары (1990-2000)
тәрбиелік оқудың төрт негізі басымдылығын анықтады:
1) рухани тәрбиелеу; 2) әлеуметтік бейімделу; 3) өзінің және басқа
халықтардың салт-дәстүрі мен мәдениетіне құрметтеу сезімін қалыптастыру; 4)
азаматтық қасиетті қалыптастыру.
Ресейдің білім беру мектептерінің бағдарламалары тәрбиелеуде берік
адамгершілік қағидаларды және жалпыға бірдей қабылданған рухани құндылықтар
негізінде азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру, отандық және әлемдік
мәдениеттің рухани байлығын, өзге ұлттардың өкілдерімен бірге тұру
дағдыларын алу сияқты басты бағыттарын көздейді.
АҚШ мектептерінде оқытушы оқу тоқсанында 1 сыныптан бастап әр оқушыға
адамгершілік тақырыбына жеке әңгіме-кеңеске 5-6 минут бөледі.
1958 жылдан бастап Японияда мектепте адамгершілік курсы енгізілген,
бағдарлама курсының мақсаты - әлемдік және халықтық қоғамдастық мүшесін
тәрбиелеу. Бастауыш мектептерінде ерекше адамгершілік сағаты тәжірибесі
қолданылады. Сабақ уақытында және өзге іс-шараларда түрлі дидактикалық
материалдар және әңгімелер оқыту, поэтикалық туындамалар, мазмұндамалар
жазу, видео және аудио басылымдарын көрсету, әңгіме-дүкен, балалар сауық
кешін өткізу сияқты өзге де жұмыстар қолданылады.
Дін - оқушының адамгершілік тәрбиесінде ерекше орын алады.
Діни тәрбие мәселелері жеке және жалпы қоғамдық білім беру
мекемелердің, зайырлы оқытудың пайда болуы және шіркеулерден мектептердің
бөлінуі сияқты проблемалармен тығыз байланысты. Егер Япония мен Россияда
жеке мектептерді зайырлы тұлғалар мен компаниялармен құрса, Батыста
көбінесе осындай мектептер түрлі шіркеулердің конгрегацияланған құрамына
жатады.
Мысалы, Францияда, мектептерде адамгершілік-рухани қалыптасу және
сезімдік тәрбиелік жағдай жасау, көркем-эстетикалық мәдениет қалыптастыру,
мәдени іс тәжірибесін жинау сияқты 3 басты мақсаттарды айқындайтын тәрбие
өнер арқылы тұжырымдама жүзеге асырылады.
Литваның оқу жоспарында негізгі пәндер құрмына адамгершілік білім
беру жөніндегі курстар енгізілген.
Мысалы, Финляндияда, оқу жоспарына адамгершілік қарым-қатынас және
рухани дамыту, мәдени өзгешелік, жалпы байланыс, азаматтық этика атты 3
бөлімнен тұратын Этика пәні енгізілген.
Австралияның халықтық курикуллума құрылымында Құндылықтар бөліміне
өзін-өзі мақұлдау, және өзіндік қадір-қасиетін сезіну (өзін-өзі сыйлау),
сыйлау, басқа қамқорлық көрсету және құқықтарын қорғау сияқты ойлар
егізілген.
Молдава Республикасында 1-4 сыныптарға арналған Табиғаттану пәнінің
негізгі мақсаттарының бірі табиғатты тану мен түсіну, баланың әлемдегі
орнын айқындау және сапалы деңгейдегі Мен сөзіне ортаның әсері болып
табылады. Куррикулум адамгершілік-рухани тәрбие бойынша жеке адамға
этикалық мінез-құлығына бағыт береді.
2. Курстың нақты-әдіснамалық принциптері.
Балаларға білім беру, адамгершіліктің ең құнды қасиеттерін
тәрбиешілерден, әрине ата-аналардан шығармашылық шеберлікті талап етеді.
Естімейтін және нашар еститін балаларды тәрбиелеп, оқудың мақсаты –
балалардың рухани-адамгершілік туралы түсініктерін қалыптастыру, өз іс-
әрекеттерін бағалау. Бала өсе келе жақсы мен жаманды айыра біледі.
Балаларды дұрыс тәрбиелеп оқытсақ та, өздерінің талап-тілектеріне қарамай,
олар үлкендердің бұрыс іс-әрекетеіне ескерту жасай алады. Ал, біздер,
үлкендер ол ескертулерге өз тәрбиеміз бен біліміздің деңгейінде жауап
беруіміз керек. Егер де білімді және жоғары мәдениетті баланы көргіміз
келсе, өзіміз соған лайық болуымыз керек.
Адамды жақсы көру, мейірімділік, білімділік, өзін-өзі тану баланы тек
жағымды қасиеттерге үйретеді. Рухани-адамгершілік тәрбиесін оқу
бағдарламасына енгізу, балалар, тәрбиешілер, ата-аналар үшін ерекше
маңызды.
Естімейтін және нашар еститін балаларды оқыту мен тәрбиелеуде олардың
қабылдауына қолайлы, қарапайым тәртіп ереже лері арқылы қалыпты әдептерді
меңгерту, іс-әрекетіне адамгершілік тұрғыда баға беруді үйретуді басшылыққа
алу қажет.
Арада қаншама ғасырлар өтсе де, ұлы бабаларымыз бен ақылды әжелеріміздің
даналығы, имандылықты, адамгершілікті ардақтау тағылымы көнерген жоқ.
Қазіргі кезде оқушыларда үлкенге құрметпен қарауы төмен. Егер
оқушыларды адамгершілікке үйреткіміз келсе, оларды қайырымдылық шараларына
жиі қатыстырып тұруымыз керек. Нашар еститін балалар арасында көңіл-күйдің
құбылмалығы, тез әсерленушілік, шапшаң қимыл-қозғалыс негізінде туындайтын
жағымсыз қылықтар, бір шешімге келе алмаушылық сияқты келеңсіз көріністер
жиі байқалады. Жолдастық қарым-қатынас әдептерін адамгершілік тәрбиесі
сабақтарында Достық туралы, Туыстық қарым-қатынас, Өзін-өзі тану
тақырыптары бойынша мейлінше оңды шеуге болады. Мысалы: Достық туралы
тақырып өткен соң, оқушыларға анкета рақылы әр түрлі сұрақтар қоюға болады.
Анкета арқылы оқушылардың бір-бірімен қандай қарым-қатынаста екенін білуге
болады. Коррекциялық әр түрлі жұмыстар жүргізіледі. Экран арқылы сөздер
беріледі, содан кейін есту арқылы, аппаратсыз беріледі. Мысалы: адал дос,
мейірімді, сенімді адам, Жақсы жаныңа – жолдас, жаман малына – жолдас.
Корррекциялық жұмыстарды ойын ретінде, тақырыпты өткеннен кейін өткізуге
болады. Ойында баланың ойлау ерекшеліктері, қиял-эмоциясы, белсенділігі,
қарым-қатынасы, есту, сөйлеу қабілеттері дамиды.
Тәрбие негізі мектеп қабырғасынан басталып, жүйелі түрде дамуы тиіс.
Ата-ана, мұғалімдер мен тәрбиешілер осы үрдісті дұрыс жолға қойып,
ұйымдастырса, нәтижесінде елімізге тірек болар азаматтар өсіп шығады.
Сондықтан, нашар еститін және естімейтін балалардың ой-өрісін, таным-
білімін қалыптастырып қана қоймай, табиғатынан берілген жақсы адамгершілік
қасиеттерді сақтап қалып, одан әрі дамытуға тырысайық.
3. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың мәні.
Қазақ халқының рухани-адамгершілік тәрбиесінің басқа халықтарға
ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Ұлағатты ата-
бабаларымыз ғасырлар бойы ұрпағын бар жақсы қасиеттерге баулып, оның
әдепті, ар-ұятты, мейірімді, адамгершілігі мол болуын тілеп отырған. Рухани
байлығымыз ұлтымыздың әдет-салты, мәдениеті, әдебиеті, өнері, тарихында
жатыр. Адамгершілік-рухани тәрбие мәселесі қазақ ағартушыларының
шығармашылығында терең орын алған. Қазақ ағартушылары - Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев өздерінің саяси-қоғамдық, ғылыми және
әдеби еңбектерінде қазақ халқының адамгерішілік-рухани тәрбиесіне аса қатты
көңіл бөлді. Халық шығармашылығын жинап зерттеу арқылы қазақтардың
адамгершілік қасиеттерін және талғам деңгейін, болмысқа деген көзқарасын
көрсете білді, рухани тәрбиеге байланысты көптеген құнды пікірлер айтты.
Бүгінгі тәрбие ісінің міндеті – сол ұлттық байлықты жаңаша озық
ұстанымдармен байланыстыра алып, рухани бай, жан-жақты дамыған жеке,
дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастырып, әр баланың өзіне-өзінің
сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына мүмкіншілік жасау.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Адам тіршілігінің саналылығының
белгісі – оның өзгелерге деген адамгершілік қарым-қатынасы. Рухани-
адамгершілік тәрбиесі ұрпақ бойында жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтардың көрініс тауып, рухани танымының, өзіне, ортаға деген қарым-
қатынасының, танымдық-эмоционалдық көзқарастарының қалыптасуын мақсат
етеді. Осы мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасындағы білім беру
мекемелерінің 2006-2011 жылдарға арналған тәрбие жұмысының кешенді
бағдарламасында балалар мен жастардың рухани-адамгершілік мәдениетін
қалыптастырудың негізгі өлшемін жасау ұсынылған.
Адамгершілік дегеніміз – адамдардың гуманизм принциптерін бейнелейтін
моральдық қасиет. Ол адалдық, шыншылдық, әдептілік, жанашырлық пен сенім
сияқты қасиеттерді қамтиды. Тұлға бойында адамгершілік қасиеттерді қалай
анықтауға болады?
Жеке тұлғаның адамгершілік деңгейіне мінездеме: адамгершілігі мол
тұлға дегеніміз-бойында жауапкершілігі бар, қоршаған ортаға, өзіне
сыйластықпен қарайтын, өз қызығушылығын басқаның қажетімен байланыстыра
алатын, яғни өз мүддесін әлеумет мүддесімен теңестіре білу қабілеті бар
адам, яғни адамгершілік қасиет дегеніміз – тұлғаның өз мүддесін әлеумет
мүддесімен теңестіре білуі. Бұл мінездеме салыстырмалы түрде және адами
құндылықтардың деңгейлік көрсеткіші түрінде көрінеді.
Тұлғаның адамгершілік деңгейін өлшеу көрсеткіштері: өзіндік түйсігі,
отбасылық түйсігі, ұлттық түйсігі, жалпыадамзаттық түйсігі, әлемдік
түйсігі, құзырлылығы.
Оқушының адамгершiлiк-рухани мәдениетi деңгейiнiң диагностикалық
белгiлерi:
- жоғары деңгей: рухани дүниесі терең, әсемдікті, көркемдікті бағалай
білетін, адамгершiлiк-рухани тағылымдарды толық меңгеріп, өз бойында
көрсете білген тұлға;
- ортаңғы деңгей: белгіленген көрсеткіштер орта деңгейде қалыптасқан,
адамгершiлiк құндылықтарды түсінгенімен, дұрыс шешімін таба алмай,
тәрбиелеушіден көмек күтетін тұлға;
- төменгі деңгей: адамгершілік-рухани мәдениеті төмен дәрежеде
қалыптасқан, рухани-ізігілікті қасиеттерді, өмір әсемдігін мойындағанымен
жоғары ұмтылысы жоқ тұлға.
Педагогика жеке тұлғаның құзырлылығының өзгерісіне қарай тоқтам
жасайды. Тәрбие үдерісі ұзақ уақытты қамтиды. Қазіргі кезде ата-ана көп
жағдайда бала тәрбиесін мектепке, мұғалімге артып қойған. Ендеше тұлғаның
адамгершілік қасиеттерін дамытуда мұғалім маңызды фактор болып табылады.
Мұғалімнің тәрбие үрдісіндегі алатын орны бүкіл тәрбие ісін өз қолына
алуында емес, тәрбиелеуде елеулі жетістіктерге жетуде оның
ұйымдастырушылық, бағыттаушылық күшінде және шығармашылығында. Егер ол
тәрбие үрдісінің түрлі жағдайларын ескерсе, тәрбиелік іс-әрекетінің
нәтижесін сараптап, одан дұрыс шешім шығарса, елеулі жетістіктерге жетеді.
Нағыз тәрбиелеуші – кең сезімді адам. Ол қуаныш пен қайғыны терең сезінеді.
Егер бала мұғалімнің бойындағы қасиеттерінен ашық мінез бен шындықты
сезінсе, ол нағыз адамгершілік пен ізгілік болып табылады. Қай баланың
болмасын бойынан жақсы қадір-қасиет іздеп табу, оған үлкен үміт арту –
мұғалімнің негізгі ұстанымы. Ұлы педагогтар атап өткендей, жеке тұлғаны
адамгершілікке тәрбиелеуде оған әсер етудің қағидалары мынадай:
- Балаға жүрегіңді сыйла;
- Өзіңнің бала болғаныңды ұмытпа;
- Баланың өз тәрбиесіне өз еркімен қатысуына жағдай жаса;
- Балаға қарым-қатынасың қуаныш сыйласын;
- Мұғалімнің сөзі мен ісі жасанды емес, шынайы болуы шарт;
- Баланың сенімін сақтау керек;
- Балаға сыйлы болам десең, баланы өзің сыйла;
- Баланың жан дүниесімен санас;
- Көптің көзінше баланың кемшілігін бетіне баспа. Сеніп айтқан сырын шашпа.
Кемшілігінің себептерін түсіндіріп, ар-намысына тимей, келеңсіздікті жой;
- Әр баланың артықшылығын біліп, жетілдіріп, шығармашылығын мадақта;
- Әр күні бала жетістігін жина. Ешқайсысының үлгермеуші болуына жол берме;
- Жетістікке жеткізетін нық қадам жасауға үйрет.
Бала тәрбиесі жолында мұғалім еш мойынсынбай, әдепкіде ойы жүзеге аспаса да
алдағы уақытта жағдайды түпкілікті өзгертетін күш болатынына сеніп,
талпынуы қажет.
Канаданың балалар демалыс лагері тәрбиешілері өз тәжірибесінде жеке
тұлғамен жұмыс жасағанда ескеретін негізгі шарттар мыналар:
- Егер баламен достық қарым-қатынас жасаса, олар адамгершілікке үйренеді;
- Егер баланы қолдаса, ол сыйлауды үйренеді және ұстазды бағалайды;
- Егер бала адалдықта өмір сүрсе, ол әділ, шыншыл болады;
- Егер бала қауіпсіздікте өмір сүрсе, ол адамдарға сенеді;
- Егер баланы мұғалім қолдап отырса, ол өзіне сенуді үйренеді;
- Егер баланы мақтаса, дұрысын дұрыс деп отырса, мұғалімді құрметтейді;
- Егер баланы келеке етсе, ол тұйық болады;
- Егер баланы үнемі сынап отырса, ол жек көруді үйренеді;
- Егер балаға көп қысым жасалса, ол қатыгездікке үйренеді. – десе,
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) Сенімен қарым-қатынасты үзгенге өзің бар,
сенен пана іздегенге қамқор бол, саған зұлымдық жасағанды кешір. - деп,
нағыз адамгершілік қасиеттерді уағыздайды.
Рухани кемелдену жалпы тәрбие үрдісінің қаншалықты мақсатты, жүйелі,
ұйымдасқан түрде жүргізілуіне байланысты, қоғамдағы өзгерістерге тәуелді.
Бүгінде мектептерде Өзін-өзі тану пәні жүргізіледі. Бөбек қорының
Президенті Сара Алпысқызы Назарбаева білім берудегі жаңа көзқарас –
адамгершілік-рухани ағартудың авторы болып табылады. Өзін-өзі тану пәні -
жас ұрпақтың қабілеті мен мүмкіндігін жан-жақты ашып, адамгершіліктің
биігіне көтеретін білім беру үлгісі. Сара Алпысқызы атап өткендей, “Әр
баланың қабілетін ашу, өзіне жол табуы, өзінің күш-жігеріне сенуі өзінің
өмірдегі орнын анықтау үшін өте маңызды. Әлемде Махаббат пен Мейірімділік
аурасын жасай отырып қайырымдылық пен махаббат жүректен жүрекке жетуі тиіс,
яғни әрбір баланың, оқушының, студенттің, ата-ананың жүрегіне жылылық нұрын
ұялатуда әрқайсымыздың орнымыз ерекше деген еді. Сондықтан баланы
адамгершілікке тәрбиелеу ісіне күш-жігерді жұмылдырудың мәні зор.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде. Болашақ ұрпақты тәрбиелеуде ең басты міндеттердің бірі - мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жекелік және тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта
тәрбиелеп, олардың шығармашылықпен дамуына жол ашу. Баланың бойында
қалыптасқан рухани-адамгершілік тағылымдары оның жеке басының, ар-ожданының
қорғаны бола алады. Сондықтан әр мұғалім бүкіл оқу-тәрбие үрдісінде жеке
тұлғаның ішкі сезімі – рухани дүниесіне әсер етіп, оның бойындағы асыл
қасиеттерін дамыта отырып, бар мүмкіндігін пайдалану, сезімі мен сенімінен
құралған рухани –адамгершілік құндылықтарын қатынасқа түсіру әдіс-
тәсілдерін қолдануы керек. Адам бойындағы табиғи сезімдердің баршасы осы
қарым-қатынас барысында туындайтын алуан ықпалдарға байланысты көрініп,
түрлі рең алатыны, әдебиет пен өнер шығармасында соған сәйкес өзіндік
көрінісін табатыны мәлім.
Қазіргі уақытта бүкіл тарихи, мәдени, адамгершілік, рухани
құндылықтарымыз жаңа заман тұрғысынан бағаланып жатыр. Сонымен қатар, мол
мәдениетіміз, салтымыз, дәстүріміз, тіліміз, ұлттық намысымыз, тарихи
жадымыз, табиғи ортамыз, ұлттық мемлекеттілігіміз бекіп, жаңғырып, дамып
келе жатырған кезеңде халықтың мұрасын мектептің оқу-тәрбие жұмысында
пайдалану міндеті тұр.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1) Игенбаева В. Қ Адамгершілік сабақтары
2) Сухомлинский В. А Педагогика Алматы 2000
3) Балаға жүрек жылуы Алматы 1976
4) Ушинский К. Д Человек как предмет воспитания Москва 2000
4. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың
мақсаты және міндеттері
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта Ағаш түзу өсу үшін
оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете
алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан
ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді
сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші
роль атқарады. Рухани -адамгершілік тәрбие- екі жақты процесс. Бір жағынан
ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын,
екінші жағынан- тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,
сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір
мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі әдістерін пайдалана
отырып, педагог істелген жұмыстардың нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің
жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам
игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тән
адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық
пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде
қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке
тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру
процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тәрбиешінің ең
бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс
әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға
арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске
асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз
қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер
еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда
ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану,
ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда
болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның
өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау-
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың
жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы
жүзеге асыруда басты ролді атқарады. Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және
үлкендермен қарым-қатынасы балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы
әсерлі енеді, баланың жеке басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым
белсендірек болса, баланың сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың
ерік күшін жұмылдырып, санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы
мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай
жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін,
өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара
қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек
сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік,
парыздың сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т.
б. қалыптасады. Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке
тәрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік
бастамасымен тәрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-
қатынас тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау кеңпейілдік, қайырымдылық,
жақын адамдарға қамқорлықпен қарау және т. б. Ұжымға тәрбиелеу, балалардың
өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеу, әр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту және сыйлау. Осылайша
мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына,
құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі
жасалмайды.
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі
шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды
мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский; Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден
алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат
бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар
рухани азық, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау және
адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай
білген.
Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-
қаларсың ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген мақалдардан
көруге болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық
құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар,
ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне
бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-
қатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты
белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-
қатынасы, көзқарасымен сипатталады.
Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік,
қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б.
Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,
адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр
адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен бақыт бере
білсек, ол бала солай бола алады, — дейді. Демек, шәкіртке жан-жақты терең
білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің
ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам
иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық
етіп тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Мектепке дейінгі адамгершілік тәрбие — балалардың адамгершілік сана-
сезімін, мінез- құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық
пен шыншылдық, адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы және өмірдегі
қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік
тәрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мәселелері. Адамгершілік тәрбиесінің
әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын
ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет- ғұрыпты жан-жақты терең
білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық
кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың болашақ тәрбиесі үшін
жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда
соны іледідегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген жұмысы- балаға
үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны айтатынын, не істесе соны
істегісі келетінін бәріміз де білеміз. Баланың үйден көргені, етене
жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік тәрбиесінің ең үлкені, демек
жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға
көрсетер мен берер тәлімі мол болмақ..
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден,
тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында
ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың
қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік
бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-тәрбие берілуі керек.
Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі.
Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Әсіресе еңбекке деген
тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады. Өз халқының мәдениетін,
тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-
дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ
халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған.
Отбасында, балабақшада , қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау дәстүрін бұзбау
және оны қастерлеу әрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың тәлім-
тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайрымдылықты, мейірбандықты
дәріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған.
Үлкенді сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе деген секілді ұлағатты
сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі
иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық Иман
жүзді кісі деп құрметтеп сыйлаған.
Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын
оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету,
адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді
сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу
адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Балаларды адамгершіліке тәрбиелеуде ұлттық
педагогика қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік
тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы
қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің
берік ірге тасын қалағанымыз. Адамгершілік- адамның рухани арқауы. Өйткені
адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен,
қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына тәрбие мен тәлім
арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті,
қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады. Қазіргі кезде өсіп
келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы,
үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда Бөбек қорының
президенті Сара Алпысқызының Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім
жобасы біздің балабақшада эқсперименттік пән ретінде жүргізіліп келеді.
Өзін-өзі тану пәні — баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке,
достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын
сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді.
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйрету де Өзін-өзі тану пәнінің үйлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Олай болса, адамгершілік тәрбие беру кілті — халық педагогикасында
деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете
білуде Өзін-өзі тану курсының ерекше.
Балабақша тәрбиешісіне арналған әдістемелік құрал, көркем шығармалар
хрестоматиясы және балалардың дәптерінен тұратын бұл оқу — әдістемелік
кешен Өзін-өзі тану курсының негізгі мақсатына қол жеткізуге бағытталған.
Сабақтардың негізгі құрылымдары Амандасу рәсімі, Шаттық шеңбері, Көңіл
күйді көтеру сабақтың негізгі мазмұны Сергіту сәті, Тыныштық
сәті,Ойын, Дәйексөз, Шығармашылық тапсырма ұжымдық жұмыс, дәптермен
жұмыс, жүректен-жүрекке шеңберінен тұрады.
Ата-аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып сөйлеуге,
сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде баласымен
сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін ұсынамыз. Сөзді
кішірейтіп айт, Кәне сөз іздейік, моншақтан жасалған әріптерден сөздер
құрастыру.
Еліміздің күші- патшада, сәбидің күші- жылауында демекші, біздің
күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін
Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж
2. Өзіндік таным № 2 2007 № 5-6 2006 ж
3. Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж
4. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші Орынбор, 1924.
5. Сатыбаев С Халық әдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992
6. Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы:
Шартарап, — 2000 ж
5. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастырудың
кезеңдері
Жалпы адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұндары көне заманнан
бүгінгі күнге дейін философтар, психологтар, педагогтар мен
әлеуметтанушылар, мәдениеттанушылардың зерделерінен орын алып, қоғам
ерекшеліктері мен сұраныстарына орай талданып, жүйеленіп келеді. Өйткені,
жалпы адамзаттық құндылықтар әрбір адамның ақыл-ой байлығының тікелей
көрсеткіші. Сол себептен де, құндылықтың мәні мен табиғаты, оның адам мен
қоғам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі ықпалы т.б.
мәселелер ғалымдарды толғандырып келеді.
Еліміздегі нарықтық экономика жағдайында жасөспірімдердің мінез-
құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастыру жаhандану заманында
сұранысы артып отыр. Әсіресе, заманауи технологиялық үдерістер әлеуметтік-
экономикалық өмір тіршілігіне етене енуіне байланысты интернет, ақпаратты –
коммуникативтік, жаңашылдық (инновация) үстемдік құрғанда адамгершілік
құндылықтары жүйесінің орны ауқымдылығымен сипатталынуда. Мәселен,
құндылықтарға бейімделу, мойындау, әрбір адамзатқа көңілінен орын алатын
мәдениетті қарым-қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ой-
санасы, бет-бейнесі болып табылады.
Сонымен құндылық дегеніміз не ? Құндылық – ол адамның жүріс-тұрысы, іс-
әрекеті, сөйлеу мәдениеті, қызығушылығы, еңбек сүйгіштігі, қоршаған
қоғамдық ортада алатын орны екені тарихи-педагогикалық әдебиеттерде
айқындалған.
ХХІ ғасырдағы қазіргі философияда құндылықтарға қандай түсініктеме
береді?
Монографиялық зерттеулерде, философиялық, психологиялық, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде құндылық, адамгершілік құндылық, жалпы
адамзаттық құндылық ұғымдарының мәні жайлы оларға әртүрлі анықтамалар
берілген. Бірақ, құндылық ұғымының мәні, мағынасы әртүрлі болуынан ойлар,
пікірлер де әртүрлі болған.
Бұл сұраққа құндылықтар теориясы, басқаша айтқанда аксиология жауап
беруге ұмтылыс жасайды, грек тілінен ахіс - құндылық және logos -
ілім деген мағынаны береді. Аксиология ғылымы құндылықтардың табиғатынан,
орны мен мәнін, олардың байланыстар жайлы мәселелерге жауап береді.
Аксиология философиялық зерттеу мен және оны талдауы бойынша болмыс
ұғымының екі элементке ыдырауынан туындап: құндылық және нақтылық, талап
пен ұмтылыс нысаны ретінде қарастырылады. Аксиология ғылымының мақсаты –
болмыстың, жалпы құрылымындағы құндылық мүмкіндігін және оның нақтылық
ойының айғақтарына деген түсінігін, қатынасын, байланыстарын көрсетіп
ұғымдарын қалыптастырады.
И.Кант және Г.Гегель – немістің ұлы философтардың танымдары бойынша
құндылықтар ұғымына зейін қойып, талдаулар жүргізген. Мысалы, И.Кант
аксиологиялық түсініктерді қалыптастыру үшін қоршаған әлемді ойша нақты
және идеалды деп екіге бөлген. Адам алдына қойған мақсатына жету үшін ол
факторлардың ықпалына, мәнділігіне қатысты деген ойларда болған.
Олай болса, құндылықтар теориясы алуан түрлі түсінік, ой, көріністер
арқылы құрылым туындап, философиялық келбет, көрініс қалыптасады. Олардың
зерттеулерімен танысу барысында құндылықтар теориясын өмірге алып
келгендігі және оларды типтерге бөлуге арналған философиялық әлеуметтік
тұжырымдары айқындалады.
Мәдениетті деген ұғым әдепті, білімді, сауатты, түсінігі жеткілікті, өз
заманның алдыңғы буыны екендігі туралы ойға келеді. Оның маңызды құрамдас
бөлігі – адамның қиындықты шешуі, рухани-тәжірибені игеру негізі және
реттеушісі сипатындағы құндылықтары теориялық тұрғыдан талдануы,
философиялық, педагогикалық ой-пікірлер жиынтығы мен қалыптасу тарихындағы
түрлі бағыттармен түсіндіріледі. Сол бағыттардың ішіндегі түрлеріне:
натуралисті психологизм, трансцендализм, мәдени тарихи-релетивизм және
социологизм жатады.
Шынайы дүниедегі кез-келген құбылыстың, заттың өзіндік қайталанбас
құндылығы болуымен қатар, құндылықты феномен есебінде қарастыратын алғашқы
типті – натуралистік психологизм дейміз. Натуралистік психологизм өкілдері
құндылықтарды адамдардың биологиялық және жантану тұрғысынан байланыстырып,
қайнар көзі есебінде түсінеді.
Ақиқат, еркіндік, сұлулық, игілік тәрізді рухани әлемнің құндылықтарын
табиғи әлеммен байланыстыра қалыптасуымен бірге нақты әсерлермен
түсіндіруге ұмтылғандар, екінші тип – аксилогиялық трансцендентализм,
тәжірибеден тыс, ақыл-ой санасын түсініп білуге болмайды деген идеалистік
философия еді. Трансцендентализмнің өкілдері В.Виндельбант, Г.Риккерт
сананың қатпарларындағы туындаған қалыптардың әртүрлі формасы болатындығын
айтқан.
Келесі, үшінші тип - әрбір құбылыстың көпжақтылы құндылығы болуы, оның
салдары, жалғасы сияқты бағдары болатындығын мойындауда. Оны тарихи
релятивизм әрбір тарихи кезеңде мәні артуы мүмкін деген бағыттың өкілдері
А.Тойнби, П.А.Соркиндер болатын.
Әлеуметтік тип құндылықтардың әлеуметтік қажеттілігі бар, маңыздылығы
айқындалған қалып деп еспетейді. Бұл бағытқа М.Вебер еңбек сіңірген, ол
төртінші тип деп айтылуда. Сонымен аксиологияның ілім есебінде қалыптасуына
үлес қосқан Ф.Ницще өзінің мораль генеологиясы атты шығармасы адамдарды
жақсы және жаман, игілік пен зұлымдық тәрізді түсініктерді, қарама-
қайшылық, қарсы пікірге бөліп, болмыс пен құндылықты бірімен-бірін қатар
қарастырып салыстыру философтардың үлесі деген ойды білдіреді. Философ
Ф.Ницще құндылықты мәндік категория емес, тек бағалау немесе субъектінің
әлемді таңдауындағы ішкі тәжірибесі деп пайымдайды.
Синергетикалық, герменетиканың жаңа жүйе, тарихи оқиғалар, құбылыстар,
мәтіндер мағынасын өткен және қазіргі біртұтас дүние деп есептеу арқылы
жалғасын тауып отырады. Мәселен, Х.Гадамер герменевтиканы қазіргі кезеңнің
әмбебап философиясы деп ойласа, Х.Гадамердің пайымы бойынша құндылықтарды
түсіну үшін жеке адамды, халықты, мемлекетті түсіну жеткіліксіз, олардың
даму, қалыптасу, өзгерулер себептері, жалпы тарихына терең зер салу
қажеттілігін айтып, ақиқат деп сонда айта аламыз, сырын түсініп жолын,
әдісін табамыз.
Қоғамда дәстүрлі құндылықтармен қатар әрбір тарихи кезеңде пайда
болған, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызды құндылықтар өмір сүрді.
Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы
адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды біріктіреді. Қоғамда даму,
жылдардың өтуі, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға
маңыздылығы жағынан өзгеріп, орын ауыстыруы тарихтан белгілі. Қоғамдағы
үрдістердің даму қисынына байланысты тіршілікте, әрине, құндылық мәнін
жоғалтуы мүмкін емес, тек мән берілмеуі ықтимал. Құндылық өте сирек
кездесетін құбылыс, ол парасаттылықтан байқалады, рухани дамудың биік
белестеріне деткен адамдардың қасиеті.
Сайып келгенде, адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы мәселе - өмір.
Өмір – адамның күнделікті және өмір бойында жалғасатын тіршілік. Тіршілік
иесі ертеңін ойлап еңбек етеді, білім алады, тәжірибе жинақтауды, өмірдің
мәні де сонда, жалғасы, ізбасары, көмекшісі болуында, қуаныш пен қайғы,
бақыт пен бақытсыздық, тыныштық пен мазасыздық, бар мен жоқ сияқты
құбылыстар алмасуын есепке алып, болжам жасап, шыдамдылық көрсетеді.
В.Франкл айтқандай өмір мәнін адам жаны ұмтылатын рухани деп
түсіндіреді. Өмір мәнін түсіну әр түрлі жас кезеңінде және әртүрлі жағдайда
пайда болуы мүмкін, сондықтан адам өз тіршілігіне өзі мән беруі тиіс,
әйтпесе оған сырттан келер көмек жоқ. Өмірдің мәні жазылып, құрастырыла
салмайды, ол өмір бойы жинақталады. Өмір мәнін іздестіру адам үшін табиғи
құбылыс болып саналады.
Сонымен адам өмірінің мәні жоғары құндылық жүйесін түзеді:
1.Тәжірибеден (трансдентальдық) ақыл-санадан тыс құндылық. Оған
жаратушы ием туралы әлем дүниесіндегі абсолютті ұстанымдар, моральді
абсолют жүйесі енеді. Бұл құндылықтар адамды өлім туралы ойлауға, оған мән
беруге әкеледі. Олар идеологиялық жүйені біріктіреді, құрайды, қоғамды
біріктіреді, адамның тіршілігіне әсері бар.
2.Әлеуметтік – мәдени құндылықтар: саяси мұраттар, мемлекет
мәдениеті, мемлекет тарихы, мемлекеттік шекара; дәстүрлер, аймақ, т.б.
қасиеттері бар адамды тапқандай боады.
Сонымен, құндылық дегеніміз – идеал және мәнділік, олардың
ерекшеліктері субъектілер арасындағы қатынастарда жүзеге асырылып, көрініс
табады. Құндылық болса субъектілер арасындағы жеке тұлға немесе тұтас қоғам
деңгейіндегі қатынастардың жалпы кезеңдерін білдіреді. Зерттеу барысында
төмендегідей жоғары құндылықтар иерархиясы анықтала түсті, яғни олар: Адам,
Өмір, Денсаулық, Отбасы, Отан, Еңбек, Білім, Мәдениет, Бейбітшілік, Жер,
Адамзат, Даму, Ар-ұят, Еркіндік, Бақыт, Еңбек, Өмір, Ақиқат, Жақсылық,
Әділеттілік, Табиғат, Қоғам, Таным, Теңдік, Бауырластық, Сұлулық, Қарым-
қатынас, Ойын.
Еліміздің қазіргі кезеңдегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-
әдіснамалық негізін зерттеу барысында, өзіндік жаңа ұстанымға негіздей
келе, жалпы адамзаттық құндылықтар ішінен Адам, Еңбек, Білім, Отбасы, Ұлт,
Бейбітшілік, Жер, Отан, Мәдениет деген құндылықтарға, ерекше назарымызды
аудардық.
Айтылған пікірлерге, өмірлік тәжірибеде құндылықтар тізіміне, қазіргі
кезеңдегі басты тұлға, басты капитал жасампаздықтың иесі, гуманистік
бағыттағы жан, ең маңызды құндылық иесі – Адам екендігі даусыз. Жер
бетіндегі барлық заттар, бүкіл адамзаттық мәдени мұралардың ең ізгілері –
құндылықтар адам қолдарымен, ақыл-ойларының нәтижесінде жасалған.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан зерттеуші профессор
Р.К.Төлеубекова жеке адамның адамгершілік құндылықтарын жоғары сынып
оқушыларына тәрбиелеу тұжырымдамасын жасағандықтан, оны ғылыми-зерттеу
жұмысымызда, біздер негізге алдық және оны дамытуға ұмтылдық.
Айтылған жүйелер (А.Н.Леонтьев, Б.Г.Кузнецов, В.Супредин, А.Тоинби,
Н.Д.Хмель, Р.К.Төлеубекова, Л.А.Байсерке, А.А.Калюжный, В.А.Ким,
Э.А.Орынбасарова т.б.) бір-біріне ұқсастығы болғанымен жалпы, адамзаттық
құндылықтарға авторлардың ортақ көзқарастарын көреміз, оларды біріктіріп
тұрған ізгілігті бағыт: үш жүйеде де Адам ең негізгі құндылық.
Әлеуметтанушылар құндылықтар жүйесін зерттеу нысандарына алып, мысалы,
көпшілікке белгілі Әлеуметтанушының жұмысшы кітабы деген шығармада: Кез-
келген нысан (материалдық немесе идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның
мақсат-ниеті, тілек-ықыласының негізін құрап, өмір сүруінің маңызды шарты
болып табылса, онда ол әлеуметтік құндылық бола алады делінген.
Жоғарыда айтылған пікірлерді тұжырымдай келіп, қорытындыласақ: құндылық
зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттері де емес, ол адам
ойының қандай да бір жоғары түрі екендігі анықталады. Құндылықтар дегеніміз
– ұнатқан игіліктер мен оларға қол жеткізу тәсілдері туралы қорытындылаған,
белгілі көзқарастар, орнықты ойлар, үлгі аларлық объектінің озық
тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы өзінің мінез-құлқын анықтайды.
Келесі бір авторлар, мінез-құлық құндылықтар мәдениетінің түрлері мен
байланыстарына ерекше назар аударып зерделеуде.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын тәрбиелеу мәселесінде адамның ішкі жан
дүниесін, рухани әлемін танып, дамытып, жетілдіру бағытында сыныптан тыс
жұмыстар арқылы ізденістер жасап жатыр. Мәселен, қазақстандық ғалымдар
білім мен тәрбие беруді дамытуда жалпы адамзаттық ұлттық құндылық
тенденцияларына ғылыми-теориялық, әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеу
(Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, Қ.Б.Жарықбаев, А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева,
Т.Сапабекова және т.б.) жүргізіп келеді. Аталған ғалымдардың ортақ ойлары
біркелкі ой-пікірге келіп тоғысады, адамның кісілік келбеті соған лайықты.:
- оқушылардың іскерлік жағдайы жан-жақты кіріктірілген, әртүрлі
қабілетер мен қажеттіліктерді бойға жинақталған және ізгілік бағытымен
реттелетін гуманитарлық пәндерде, әлеуметтік тәжірибелерде нақты
жүзеге асырылатын үдеріс;
- олардың адамгершілік жолындағы ізденістер білімнің, біліктің және
дағдының жай жиынтығы емес;
- оқушылар ұжымның болашақ мүшелері, бір-бірінен денсаулығы, сыртқы
пішіні, мінез-құлық ерекшелігі, ұжымшылдығы, білім және басқа да
көптеген қасиеттерімен ерекшеленеді.
Алайда, оқушыны ұжымдық қатынастар жүйесіне ендіру – аса күрделі, бір
мәнді емес, көп жағдайда қарама-қарсы мәнді болып келетін үдеріс.
Сондықтан, олар қарым-қатынастар жүйесіне әртүрлі бағытта енеді. Ұжымдық
қатынастар жүйесіне жеке бастың жағдайы шын мәнінде дербес, әлеуметтік
тәжірибеге байланысты болғандықтан, достарының тарапынан болатын қарым-
қатнас түрліше жағдайда әрқалай болады, ал ол ұжымға керісінше әсер етеді.
Ұжымдағы қарым-қатынастардың әлеуметтік-психологиялық негізін оқушының
қабылдаған құндылықтары құрайды, яғни оқушының өмірі мен қызметіне оның
жеке басы мен мінез-құлқына аса маңызды және мәнді болып саналатын
қасиеттер енеді. Сондықтан бұл ұжымдағы адамдардың көпшілігі оқушының жеке
бас сапасы мен қылықтарын жоғары бағалайтындығын, маман-педагогтардың
тұжырымдамаларында айтылған.
Сыныпта қайырымдылық, адалдық, ізгілік, батылдық қасиеттер ерекше
бағаланады, тіпті жеке тұлғалық сапалар басқалардың еліктеуіне тұратын үлгі
ретінде қарастырылуы мүмкін. Оларды төмендегідей үш топқа бөлуге болады:
1. Ұжымшылдық – жұмыла бірлескен іс-әрекет, ынтымақтастық және ұйымшыл
орта (ауызбіршілік, татулық, сыйластық);
2. Ұжымшылдық – топтың, ұжымның мүдделеріне адалдық (өтірік айтпау,
ұрлық жасамау, уәдеде тұру);
3. Ұжымшылдық – ынтымақтастық, өзара түсіністік, басқаларға қамқорлық
(көмектесу, ақыл-кеңес беру және т.б.). Демек, адамгершілік күрделі
құбылыс болып табылатынын ескерген жөн.
Ал, бүгінгі күндегі оқушы бойындағы адамгершілік құндылықтарының мәні
мен мазмұнына келсек:
- оқушы жалпы адамзатқа тән құндылықтар мен жеке қазақ халқына тән
құндылықтарды анықтап тануға, одан қажеттісін ала білуге бағдарланған,
ғалымның қол жеткен ғылыми жетістіктерді өздігінен білім алу
дербісінде қолдануға, жаңашыл, қайырымды, туған елін, жерін отбасын,
Отанын, мектебін сүйетін және олардың алдында парызын түсініп, бар
құндылықтарды толықтыра түсетін, табиғатты, өсімдіктер мен жан-
жануарларға қамқор болуы керек;
- бүгінгі күнгі жеткіншек еңбек етуге қабілетті, жинақты, ұқыпты, іскер,
өз қажеттілігіне орай болашақ мамандығын таңдаған, жауапкершілігін
түсінетін, өзін-өзі қызмет етуге дағдыланған, уақытты тиімді
пайдаланатын, қоғам – адам өміріндегі еңбектің орнын түсінген,
жауапсыздықты, еріншектікті, табиғат байлықтарын рәсуә етушілерді жаны
сүймейтін, оқу-тәрбие үрдісінде білім мен ғылым негіздерін сапалы
игеріп, болашақ кәсіпкерлікті шығармашылық деңгейде көрсете білуі
керек,
- оқушы – дені сау, төзімді, шымыр, ширақ, қайратты, сымбатты,
талғампаз, батыл, өжет, салауатты, жүйкесі мықты, Отанын қорғауға
даяр, жеке бас гигиенасын сақтайтын, жұмыс орнын жинақты ұстайтын,
зиянды әдеттерден аулақ, салауатты өмір салтын қалыптастыруға
ұмтылатын, адамға тән қасиеттерді бойына сіңірген әлеуметтік белсенді
жеткіншек болып өсуіне қол жеткізу.
Жоғарыдағы осы айтылған жеткіншектердегі адамгершілік құндылықтарының
мәні мен мазмұны жүйелі түзілген педагогикалық шарттар және оның моделі
арқылы жүзеге асатындықтан бұл мәселеге де көңіл бөлінді.
Жүйенің қалыптасуына ең алдымен мақсаттың болуы шарт, адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру мақсатқа сай жасалынған мазмұнда өткізілсе,
мүмкін болғанынша ең тиімді, өміршеңді болуы, ұйымдастыру жұмыстарына да
байланысты жетілдіріліп отырылады.
Әр түрлі әлеуметтік жағдайлар балаға түрліше әсер етіп, бір-бірімен
байланысып, жалғасын табуында да қиындықтар болуы мүмкін. Сондықтан, жеке
дара ерекшеліктері мен әрбір тұлғаның эмоциясын, жігер-қайратын, көңіл-
күйін ескеріп, білім беретін мектептердің оқу тәрбие жұмыстарында қазіргі
экономика, әлеуметтік, нарық замандарына сай жаңаша, өмір талаптарына сай
өзгерістердің болып, қарым-қатынастарында бейім-қабілеттерін дамытуға үлгі
аларлықтай бағыттар болатындығына күмән жоқ.
Қазіргі нарық заманында ХХІ ғасырдағы қала мектептерінің көпшілігінде
тәрбие үдерісі негізінен 8 бағытта, атап айтқанда: адамгершілік, ақыл-ой,
еңбек, дене, экономикалық, құқықтық, экологиялық, саяси, тәрбие бағыттары
бойынша жүргізіледі. Әсіресе, бүгінгі таңда халықтық педагогика "Атаның
сөзі, ақылдың көзі" дегендей этнопедагогикалық тәрбиелеу элементтері
өмірімізге еркін орынды түрде енуде. Зерттеу нәтижелерін жүйелесек
“Атамекен”, “Кәусар бұлақ”, “Мың бала” сияқты бағдарламалар баршылық.
Педагогикалық практика кезіндегі мәліметтерге талдау жүргізетін болсақ,
аталған бағдарламалар және тәрбие бағыттары мемлекеттік тіл, қазақтың
ұлттық салт-дәстүрін тәрбие жүйесіне жеткілікті дәрежеде енгізе алмау
мысалдары кездеседі. Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін
мектептерде оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіруге көңіл бөлу, адамгершілік
тәрбиесі жұмыстарына жеткілікті дәрежеге ұйымдастыру басты шарт болып
саналады.
Оқу-тәрбие жұмыстарында адамгершілік бағытындағы тәрбие жұмыстарына
назар аударсақ мәнді адамгершілік құндылықтары қалыптастырылады. Ол
дегеніміз оқушыларда әдепті, мәдениетті, білімді, мейірманды, қайырымды
болып өсуі арқылы адамгершілік құндылықтары жетілдіріледі. Бұл бағытта
алдымен жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру нобайын
жасау қажеттігі туды.
Оқушы жастардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру нобайы
келтірілген (Сурет 1).
Шәкірттердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру басты
педагогикалық еңбектің нәтижесі, оның нобайы ынтымақтаса еңбек етуді
міндеттейді. Көрсетілген нобайы білім беру, тәрбиелеу үдерісінің ұлттық
нобайының қазіргі таңда орынды екендігін байқауға болады.
Бұл арада шәкірттерге динамикалық тұлға, дамушы, болашақ азамат,
жеткіншек, ұрпақ өсіруші, жетілуші, ертеңгі маман, қоғамның тіректері
ретінде мәндік сипат беріледі.
Нобайдың мақсаты әрбір шәкіртті тәрбиелеу, адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруды тірек ететін тұлға ретінде “Мені” бар талапты жеткіншек,
еңбекшіл ұрпақ дәрежесіне жеткізу. Себебі, зерттеу нысанамыздағы 5-8 сынып
оқушыларын, яғни жеткіншектердің дара және жас ерекшеліктерін есепке ала
отырып, тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру керек.
Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығы
арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы кезінде оқушы игеретін
құндылықтардың мәнін аша келе, адамгершілік құндылық бағдарына ие болады.
Бұдан келіп, оқушы өз бойындағы өзін-өзі айқындаудың адамгершілік
құндылықтарын басқалардың адамгершілік құндылықтарын және адамгершілік
құндылық бағдарлары негізінде іс-әрекеттері мен қарым-қатынасы
ұйымдастыруын салыстырады, әрекеттер мен мінез-құлыққа талдау жасау
барысында ол адамгершілік құндылықтарды анықтап, оның өзін-өзі айқындап
жүзеге асады.
6. Болашақ маманның рухани-адамгершілік тәрбиесінің көрсеткіштері,
деңгейі, өлшемдері.
1. Адамгершілік тәрбиесі жастардың қоғамға, отбасына, еңсе, білімге,
Отанға, жер бетіндегі бейбітшілікке қатынасын қалыптастырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz