Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық мәні...
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері..
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру жолдары
2.2 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар..
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық мәні...
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері..
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру жолдары
2.2 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымшалар..
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың дидактикалық ойын арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, балаларға дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта мектепке дейінгі білім беруде үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдау. 2012ж. 27-қаңтар
2. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
3. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
6. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
7. Таубаева Ш., //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
8. Тұрғынбаева Б. Шығармашылық қабілетін қалыптастыру. 2001. Алматы
9. Әл Фараби, Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
10. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
11. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
12. Леонтьев А. А. Психология общения. Тарту. Изд. ТУ, 1974.
13. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
14. Омарова.Р Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы.
15. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Білім, 1994.
16. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
17. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
18. Ә.Диваев «Игры киргизских детей» Алматы
19. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
20. Жумабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. 2006
21. Тәнекеев В. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1984. Алматы
22. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
23. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
24. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
25. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985.
26. Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы: Мектеп, 1982.
27. Чернов В.Д. Некоторые вопросы развития способностей учащихся в педагогическом процессе:Дис...к.п.н.1969.
28. Торайғыров С. М. «Балалықтың қанына ойын азық» 1934
29. Құнанбаев А. Қара сөздері. Алматы
30. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
31. Эльконин Б.Д. Психология развития. М.:
32. Макаренко А.С. О родительском авторитете. Сочинение в 4-х т. –М. 1951
33. Әуезов М. Әңгімелер жинағы. Алматы 1970
2. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
3. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
6. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
7. Таубаева Ш., //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
8. Тұрғынбаева Б. Шығармашылық қабілетін қалыптастыру. 2001. Алматы
9. Әл Фараби, Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
10. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
11. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
12. Леонтьев А. А. Психология общения. Тарту. Изд. ТУ, 1974.
13. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
14. Омарова.Р Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы.
15. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Білім, 1994.
16. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
17. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
18. Ә.Диваев «Игры киргизских детей» Алматы
19. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
20. Жумабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. 2006
21. Тәнекеев В. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1984. Алматы
22. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
23. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
24. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
25. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985.
26. Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы: Мектеп, 1982.
27. Чернов В.Д. Некоторые вопросы развития способностей учащихся в педагогическом процессе:Дис...к.п.н.1969.
28. Торайғыров С. М. «Балалықтың қанына ойын азық» 1934
29. Құнанбаев А. Қара сөздері. Алматы
30. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
31. Эльконин Б.Д. Психология развития. М.:
32. Макаренко А.С. О родительском авторитете. Сочинение в 4-х т. –М. 1951
33. Әуезов М. Әңгімелер жинағы. Алматы 1970
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні
Орындаған:
Әлменова Б.
СМД-111до
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих -педагогика факультеті
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,аға оқытушы.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы
танымдық белсенділігін қалыптастыру
Орындаған: Молдашева
А.
ПМД-811
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың
дидактикалық ойын арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру қажеттігін
негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-
ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен
білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу
арқылы танылады. Әсіресе, балаларға дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта мектепке дейінгі білім
беруде үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке
дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды
міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды
ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [2].
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Давыдов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың ақыл ойын ұйымдастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған [3,4,5].
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері ( Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова,
С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов, Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель
т.б,); оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі
(Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға
бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту
үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов,
Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова
Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда мектепке дейінгі білім беруде
балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда маңызды болып табылады
[6,7,8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда
халық ертегілерінің тәрбиелік мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Халық ертегілерінің дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше
формасы ретінде Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Халық ертегілерін қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең
маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Дей тұрғанмен, қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің қажеттігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті толық
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі білім беруде нақты
қалыптасқан жағдайында халық ертегілерінің тәрбиеліқ мәнін ескеру арқылы
бұл мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп
жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халыық
ертегілерінің тәрбиелік мәні ” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәнін ашу.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерінің теориялық тұрғыда психологиялық-
педагогикалық мәнін ашу;
- Халық ертегілері пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру жолдарын қарастыру ;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың әдіс тәсілдерін пайдалану;
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Н.Ә.Назарбаев., Әлеуметтік-экономкалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты
бағыты 2012, 27 қаңтар, , Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің,
тәрбиешілердің тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу;
білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған
әдебиеттерден; тұрады
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ
ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық мәні
Казақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі білім беруде жүзеге асыруда
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
білім беруде балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі
мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге
асырылады.
2. Мектепке дейінгі білім беруде отбасымен қатар бір жастан алты (жеті)
жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың,
олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында
ауытқуы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға
қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орындары мектепке
дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және конституциялық көмек
көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті және
ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру
ұйымдарында тегін жасалады,-деп тұжырымдалған. Жоғарыда айтылған негізгі,
көкейкесті мәселелерді отбасында, балабақшада жүзеге асыру үшін келешекте
кезек күттірмейтін іс-шаралар ұйымдастырылуы шарт. Атап айтқанда:
- отбасы мен мектепке дейінгі білім беру арасындағы ынтымақтастықты
сақтай отырып, ата-аналармен жұмысты жандандыру;
- мектепке дейінгі білім беруде тәлім-тәрбие жұмысын жақсарту,
- тәрбиенің сан-саналы келелі мәселелерін шешетін қарапайым дағдыларын
бала санасына орнықтыратын алғашқы білім негіздерін қалауға баса назар
аудару;
- баланың жеке басын дамыту, денсаулығын нығайту, өз ойын жинақтай біліп,
жаңа мәліметтерді тіл байлығы арқылы жеткізе білуге қызығушылықтарын
арттыру;
- баланың өздігінен дербес іс-әрекет жасау, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратын бағдарламалар мазмұнын айқындап, қалыптастыру;
- мектепалды даярлау топтарында 5-7 жастағы балаларды мектепке даярлау;
- білім беру жүйесінің басты мідеті - ұлттық сана және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыру;
- педагог-тәрбиешілерді кәсіби шыңдауга қажетті мүмкіндіктерді толық
пайдалану [9].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын .
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың дидактикалық белсенділігін
қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке
тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап
балалардың ақыл ойын қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім
кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін
жетілдіру міндетіміз [10]
Білім қорын меңгеруде баланың мақсатқа жетуге ұмтылуы, білімді ала білуі,
дидактикалық белсенділік мәдениеті үлкен рөл атқарады. Тәрбиеші ақыл - ойды
және оның жеке түрлерін дамытуға міндетті. Ақыл - ойдың түрлері:
диалектикалық, логикалық, абстрактылық, категориялық, теориялық,
индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалық, өнімдік және
репродуктивтік, жүйелілік..
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдерімен байланысты.
Талқылау, дәлелдеу, теріскешығару, қорытынды, болжам жасау тәсілдері
байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге
келтіреді. Абстрактылы ойлау - адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы және
мәндіні бөлуге, абстрактылы ұғым қалыптастыруға көмектеседі. Ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды міндеті - оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының
заңдарын меңгертетін ғылыми дүниетануды қалыптастыру. Мектепке дейінгі
білім беруде балалардың оқу-танымдық іс-әрекеті арнайы ұйымдастырылған
оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің оқыту
проблемаларына іс-әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының
мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз
ететін іс-әрекет түрлерін анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз.
Мұндайда білім оқу міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан
белгілі іс-қимылдарды бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде
мектепке дейінгі балалардың жалпы қабілеттері мен мінез-құлық
ерекшеліктерінің қалыптасуына себебін тигізеді.
Сонымен, білім педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала
оны өз іс-әрекетінің барысында алуы тиіс.
Танымдық белсенділіктің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде
түсіндіреді. Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті
ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда
психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген
әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды
саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-
әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты нәтижеге
бағыттаған) және түрткісі (іс-әрекетке, әрекетке оянуды сезінген) болады.
Іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен
айырмашылығы жалпылама дәрежеде.
С.Л.Рубинштейн операция ұғымын келесідей енгізеді: Нақты әрекеттің
мақсатын құрайтын нәтижеге жету, өз күрделілігіне байланысты бір-бірімен
анықталған түрде байланысқан актілерді қажет етеді. Бұл әрекет жүзеге
асырылатын актілер және буындар, әрекеттің бөлшегі немесе операция болып
табылады. Әрекеттің операциялық құрамы ол жүзеге асырылатын шарттардан
тәуелді [11].
Танымдық белсенділік элементтерін ерекшелеуге арналған ұқсас
көзқарастарды А.Н.Леонтьев анықтаған. Жеке адамдық іс-әрекеттердің негізгі
құраушылары олардың әрекетін жүзеге асырушылар болып табылады. Әрекет деп
жетуге қажетті нәтиже туралы түсінікке бағындырылған үдерісті атаймыз, яғни
басқаша айтқанда, саналы мақсатқа бағындырылған А.Н.Леонтьев іс-әрекет
құрылымын қарастыра келек, іс-әрекет құрамына енетін кез келген әрекет
оның түрткісінен туындайды, бірақ мақсатқа бағытталған болып табылады
А.Н.Леонтьев іс-әрекет – бұл әрекеттердің қарапайым қосындысы емес деген.
Адамның танымдық белсенділік әрекеті немесе әрекет мақсаты түрінен басқа
жүзеге асырылмайды. Басқаша айтқанда, іс-әрекет – жеке әрекеттердің
бүтіндей бірлігі. Бұдан, іс-әрекетті үйрену үшін жеке әрекеттерді орындауға
үйрену қажет[12].
С. Смаилов танымдық белсенділік белсендіру танымдық ынтаға тікелей
байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі
бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді
қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы
оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың негізі
шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар
жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ...
деп жазды. Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралдарының бірі – дидактикалық ойын ойнату. Т.С. Сабыров, А.Е.
Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С. Омарова т.б. еңбектері маңызды[13,14,15].
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, танымдық белсенділіктің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- танымдық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Балалардың танымдық белсенділігінен күтілетін нәтижесін алдын ала
болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Оқу-танымдық іс-әрекетіндегі
нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы түсінуі, нәтижеге
немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Баланың танымдық белсенділігінің
нәтижесі, оның практикалық қажеттілігін және мәніне көзі жетеді. Сонымен
балалардың танымдық белсенділігінінің құрылымы түрткі, қызығушылық,
қажеттілік, мақсат, міндеттері, әрекет амалдары, нәтижеден тұрады. Танымдық
іс-әрекет ұғымы танымдық қажеттілік және оның маңызды саласы танымдық
ынта түсінігі арқылы айқындала түседі.
Мектепке дейінгі білім беруде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі,
қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның
бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын
пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар),
биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық
танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің және
жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық
ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар
музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару
ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге,
әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық
ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу
қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек
суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін
байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар
санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың
ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты
бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық
көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар
тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген
ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы
қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік
тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан
да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше
орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек
психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар
және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да
шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін
және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын зерттеушілердің
біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы
деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң
береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі құбылыстары мен үлкендердің
түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі
мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттер бала үшін
қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық
тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын барысында балалар өзін
еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну,
қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік
пен сезім әлеміне сүңгиді.
Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені
ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне
өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын
немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол
арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын,
бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің
күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын
ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ
қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Оқу-танымдық іс-әрекет – бұл балалардың өзінің арнайы ұйымдастырылған
немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы
танымнан тыс іс-әрекеті. Балалардың танымдық іс - әрекет құрылымын:
танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және
шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Баланың оқу-танымдық іс-әрекеті
арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың танымдық іс-әрекетінің
дамуына көмегін тигізеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық іс-
әрекеті - балаланың оқу үдерісі барысында адамзаттың жинаған тәжірибесі мен
мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік ақпараттарды тануы және оны іс
жүзінде жүзеге асыру әрекеті. Сонымен іс-әрекеттің құрылымына байланысты
және баланың дамуына әсер ету арқылы сыртқы жоспар ішкі жоспардың
негізінде орындалады [16].
Ойын - балалардың негізгі іс әрекетінің бір түрі. Бала өмірі ойынмен
байланысты. Бала ойынсыз өсе алмайды. Бұл өмір заңдылығы. Еңбек үстінде
адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі
жолдармен жарыққа шығады. Мысалы: Үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін
еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын
үстінде көрсетеді.
Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала
алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақта ойын арқылы білімін
шыңдап, ой- өрісін кеңейтеді. Ал, ойынның мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні,
қажетті заттарға ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала көптеген
мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Баланың жас ерекшеліктеріне, зейініне сай ұйымдастырылған ойындар
баланың танымдық белсенділігін, дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, ерік-
жігерін қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Белгілі
психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек
үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын адамның өміртанымының алғашқы
қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі, еңбек қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында еркін
сезінеді, ойын түрінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастыруды
қажет етеді.
1. Ойын үстінде қуанып, еркін сезініп ойнайтын бала
2. Ренжіп, ынтасыз өзіне өзі сенімсіз ойнайтын бала
3. Шаттанып, ерекше түсініп тапқырлық көрсететін бала
Сондықтан ойын баланың талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай,
іскерлігін дамытатындай болуы керек. Балалардың беленділігін саналы ойлана
біліуін, ой өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды үйрету
тәрбиешінің міндеті. Ойын арқылы балалардың салт дәстүрі, әдет ғұрыпқа
деген сүйіспеншілігін арттырады.
Ойын - бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір- біріне деген сыйластық қажеттіліктермен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойының басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір -біріне деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық. рольдік
ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз
атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын,
қандай қабілеті бар екендігін байқап көреді. Ал, ақыл -ой ойындарында
белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын,
байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерінде
дамытады.
Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде мектепке дейінгі пайдаланатын ойын-
сабақ, ойын- жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар,
сөздік ойындар, логикалық ойын есептер, ұлттық ойындар, т.б. Бұндай ойындар
баланы жан- жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі.
Оқу- тәрбие үрдісінде кеңінен қолданылатын ойынның тағы бір түрі ол -
дамытушы ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы балалардың ынта -ықыласын
есепке ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру.
Дамытушы ойындарға қойылатын бірінші талап- баланың танымдық әрекетін,
қызығушылығын дамыту.
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:
а) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру.
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру.
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге қамтамасыз
ету.
в) ойын барысында балаға жаңа білім, білік, дағдылардың қайнар көзіне
жету.
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім, білік,
дағдылармен сәйкес келетіндігі.
Осы көрсетілген сұраныстардың ішінде балалардың танымдық әрекеттерін
дамытуда әсіресе кейінгі үш бөлімнің маңызы зор.
Дамытушы ойындардың ішінде балалардың өздері қолдан жасап, құрастырып
ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше. Өйткені, өздері ойын барысында жаңа
білім алып, олардың елестету, есте сақтау, ойлау, сөйлеу тілімен олардың
түрлі қабілеттері: конструкциялық, музыкалык, ұйымдастырушылық т. б.
қасиеттері дамиды.
Мектепке дейінгі білім беруде дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастыруда бірыңғай әдістермен ойын түрлерін жүргізе беру
балаларды жалықтырары сөзсіз. Егер білім беруде дидактикалық ойындарды
пайдаланып отырса, балалардың танымдық белсенділігі қалыптасады.
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын төрт түрлі қырымен сипатталады:
-еркін дамытушы іс әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың
қанағаттануына байланысты
-әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы
-ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның мектепке дейінгі білім
беруде тигізетін әсерін анықтау үшін біздер мына сұрақтарға жауап іздедік:
Мектепке дейінгі білім беруде ойынның құрылымы қандай болмақ? Балалардың
белсенділігін арттыру үщін ойынды қалай пайдалану керек? Ойынды мектепке
дейінгі балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қалай
қолдану қажет?
Ұлы Абайдың ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген
пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Мектепке
дейінгі балалардың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл
атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш.
Құдайбердіұлы, С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. өз еңбектерінде айтып кеткен.
Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы
балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы
мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту
барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және
Н.К.Крупская өз пікірлерін білдірген[17].
Балалар еліктегіш, жаңаны сүйгіш келеді.Сондықтан тәрбиеші сабақ
барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, сабаққа деген ынтасы артып,
алған білімдерін өмірде қолдана отырса, білімдерін өмірде қолдана білу
мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу тәрбиешінің меңгертіп
отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруге
көмектеседі. Өйткені баланың жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға
өте ынталы келеді. Ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам,
дәл орындауға тырысады.
Балабақшада ойын түрлерін қолдану, баланың танымдық белсенділікке
деген қызығушылығын арттырып, ойынға белсенді түрде қатысып, түсінбегенін
түсінуге мүмкіндік туғызады.
Ойын түрлерін тәрбиешінің топтан топқа өткен сайын дидактикалық
“деректіден дерексізге, жеңілден ауырға, жақыннан алысқа” деген принципті
негізге ала отырып,бірте бірте күрделендіре жүргізуіне болады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын түрлерін қолданып сабақ
жүргізу, тәрбиешінің шеберлігін шыңдап, тәрбиенің сапасын арттырары сөзсіз.
Ойынның негізгі мақсаты - баланы қызықтыра отырып білімді берік
меңгерту болса,мұғалімнің міндеті - сол ойын түрлерін пайдалана
отырып,балаларды өздігімен жұмыс істей білуге,ой белсенділігі мен тіл
байлығын арттыра түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Мектепке дейінгі білім беруде ойын түрлерін пайдалану - бағдарламада
анықталған білім, білік және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау, бекіту
немесе тексеру болып табылады. Сондай-ақ тәрбиеші ойын түрлерін балалардың
жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып,
пайдалануға болады.
Қоғамның ғылыми техникалық, әлеуметтік-экономикалық дамуы өскелең
ұрпақтың интеллектуалдық, білімдік, жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіре
түсуді талап етуде. Сондықтан қазіргі кезде мектепке дейінгі білім беру
мекемелерде әдістемелеріне түрлі жаңа технологиалар мен әдіс-тәсілдер
көптеп енгізіліп жатыр.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында балалар өздерін
еркін сезінеді, өз ойларын қысылып-қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі
балалардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің
толысып жетілуіне зор ықпал етеді.
Демек, тіл дамыту сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, балалардың рухани дүниесін ізгілендіруге, жеке тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруға жол ашамыз. Ал ойындар кезінде оқушылар өздерін еркін
сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен мектепке дейінгі балаларға білім
беру арқылы олардың өз халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді.
Бұл балалар бойына бір-бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен
қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және соның
нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті жетіледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті-ойын десек оқу-тәрбие процесінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу
әрекетін орындалуға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырады.
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады [18,19]
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады [20,21,22].
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге
деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Тәрбиешінің алдында балалардың оқу-танымдық іс-әрекеттің әрбір түрін
орындауға үйрету, оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру
білігін қалыптастыру міндеті тұр. Балалардың неғұрлым іс-әрекеттің әртүрлі
түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай қолдану қажеттігін
білуі, олардың танымдық белсенділігінің, сонымен қатар танымдық
қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан тәуелді.
Бірақ біз балабақшада баланың дамуына әсер ететін оқу-танымдық іс-
әрекеттің түрлерін меңгеруді бақылаймыз. Баланың белсенділігінің төмендеу
себебі неде? Біздің пікірімізше, ол келесідей себептерден тұрады:
1. Баланың меңгеруіне қиын күрделі оқу материалының берілуі.
2. Өз бетімен жұмыс жасауы, өз бетімен оқу материалын меңгеру деңгейі
төменгі деңгейде қалыптасуы.
3. Балалардың оқу-танымдық іс-әрекетін тиімді ұйымдастыра және басқара
алмауы, баланы осы іс-әрекетті орындауға үйрете алмауы.Сонымен, оқу-
танымдық іс-әрекеттің түрлері – бақылау, эксперимент, кітаппен жұмыс,
білімді жүйелеу, оқу материалдары мен тапсырмалар және т.б.
Баланың оқу-танымдық іс-әрекетті меңгеруі мектепке даярлық тобынан
басталады. Бұл мәтінді өз сөзімен айтып беруі, бақылауы, кейбір қарапайым
тұжырымдарды жасауы және т.б.Әрі қарай балаларда айналамен таныстыру
сабағынан қарапайым тәжірибелер жасау білігі қалыптаса бастайды.
Қазіргі таңда педагогикада оқу-танымдық іс-әрекет үдерісінде балаларда
жалпылама оқу-танымдық білік пен дағды қалыптасады деген пікір қалыптасуда.
Мұны алғаш рет А.В.Усова көрсеткен.
Жалпылама біліктің басты қасиеті, айырмашылық белгісі – бұл іс-әрекеттің
бір түрінен екіншісіне ауысу қасиеті.
Ойын – кез-келген затпен әрекет болып табылады. Мұндай ойындарға арнайы
талаптар қояды. Зат ойын объектісі бола алады, ойын затында таныс және
таныс емес қасиеттері арасындағы қатынасты жасайтын бейнелік мүмкіншілігі
болуы қажет. Сонымен алыс шетел ғалым зерттеулерінен ойының оқу танымдық
іс-әрекетіне негіз болатын ерекшелігі туралы мынандай тұжырым жасауға
болады:
Ойын әрекетін жүзеге асыру үшін балада артық энергиялық күш болуы қажет
(бұл жерде энергиялық күшті бір баланын ойнауға деген құлшынысы, талпынысы
тұрғысында түсінеміз).
Ойын - адамдар жөнінде қаланған инстинкті жеткізуші. Балалар ойнау арқылы
өмір тәжірбиесімен танысады, ересектердің қимылын қайталайды, сол арқылы
өмірге қажет қимылды, танымдық іс-әрекетті және ойлау дағдыларын меңгереді.
Ойын балалардың киялынан туындайтын шығармашылық іс-әрекеті Ойын қоршаған
ортаға, қоғамға қарай түрленеді.
Ойын - белгілі бір білімді, оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастырушы
құрал.
Ойын теориясының негізін салушы Г.В.Плеханов өзінің философиялық
еңбектерінде басында соғыс, сосын соғыстағы ойын деген. Оның
пайымдауынша, ойын қоғамның тарихи даму барысындаға еңбек үдерісіне,
ересектердің әрекетіне, қоршаған ортадағының барлығына еліктеуден туындайды
соның нәтижесінде қоғамдық қатынастарда баланың орны өзгереді. Ойынға
әлеуметтік тұғырмен келген Л.С.Выготскийдің болжамының ерекшелігі болды.
Оның негізгі түйіні ойын іс-әрекетінің орталығы және сипаты жалған
жағдаяттың тууы. Ойында бала заттың мәніне және шынайы әрекетіне сүйенеді.
Оның пайымдауынша, ойын баладан көп емес қарсылық тудыратын сызық бойымен
жағдаят тудырады.
К.Д.Ушинский ойынды баланы дамыту мен тәрбиелеудің құралы деп түсініп,
ойынды жоғары бағалаған. Ойында, - деп жазды ол, - сәби өмір сүреді және
бұл өмір іздері, нақты өмір іздерінен қарағанда онда тереңірек қалады.
Белгілі ғалым барлық оқу үдерісінің ойынға айналуына қарсы болды, бірақ
педагогтардың назарына оқу ойындарының баланың есте сақтауын, зейінін,
оқуға деген қызығушылығының дамуына ықпалын баса көрсетті. Ол ойын тек
тұлғаны бір жақты емес, толық тұтас қалыптастыратындығы мін берді. Ғалым
ұстаз ойында оқу үдерісіне қолдануға бірқатар құнды ұсыныстар айтты.
Мәселен, оқу оыны негізінде белсенді шығармашылық әрекеті қалыптасатындығын
ескертті. [23]
Ойын проблемасы соңғы жүз жылдықтың басындағы кеңес педагогтарының
жұмыстарында, соның ішінде А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Н.К.Крупская
және т.б. көрініс тапқан. Олар ойынды балаларды еңбекке дайындау кезінде
өтетін кезең сияқты қарастырады. [24]
50 жылдары дидактикалық ойынның оқу үдерісінде орны ерекше бағаланып,
мектепті өмірмен байланыстыру міндеттері қойылды. Оқу үдерісінде ойынды
қолдану оқушылардың ойлау әрекетін белсенді ету құралы, формализммен күресу
құралы ретінде қаралды. Осы тұста Е.И.Тихеева, Ф.Н.Блехердің ойын
теориясы мен әдістемесіне арналған зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Е.И.Тихеева сезімдік қабылдаудың баланың тілі мен ойлауын дамытудағы рөлін
көрсетті. Ол ойын сабақтардың әдістемесін, дидактикалық ойындар
құрастырды. Оқу тапсырмаларын , оқу жағдаяттарын жеңілдетіп, баланың
логикалық ойлауын, іс-әрекетке ақыл ой үдерісін шақырады.Ф.И.Блехер
дидатикалық ойынға сипаттама бере отырып, оқу-тәрбиелік үдерістің бір әдісі
деп тұжырымдайды. Осы кезеңдерде бірқатар пәндерден дидактикалық ойындар
құрастырылып, ойынға психологиялық талдау жасалынып, оқу мен тәрбиелеудегі
рөлі бақыланады. Сондай ғалымдардың бірі Ф.И.Фрадкин ойынның мәніне
эксперименталдық жұмыстар жүргізіп, оқу әрекетінде қолданып, оқу танымдық
және танымдық белсенділігін арттыру үшін қолданады. Оның пайымдауынша,
ойын оқуға тәуелді, фабулдық элемент немесе қияли жағдаяттың элементі,
жарыс элементі кіреді. Бірақ бұл элементтер сабақты өзгертеді, оқушыларды
шешімін табуға ынталандырады, ақыл-ой әрекеті икемді етеді.
Ойынның теориясын тереңнен талдаудан оқу-танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру құралы ретінде зерттеу жұмыстары жұргізілменеген. Сондықтан
біздің алдымызда ойындардың танымдық іс-әрекетті қалыптастырудағы
психологиялық, педагогикалық мүмкіндіктерін, дидатикалық ойын дағы оқу
тапсырмаларын орындаудағы балалардың әрекетінің сипатын, бірте бірте
күрделенетін дидактикалық ойындар жүйесін құру, оларға педагогикалық
басшылық жасау әдістемесін дайындау міндеттері қойылады. Бұл міндетерді
шешуде оқу-танымдық әрекетте дидактикалық ойындардың міндеттері, оқу
үдерісінің түрліше қызметін атқарады, оқытуда орын алады. Сондықтан
ойындардың жіктелуіне тоқтауды жөн көрдік. Педагогика ғылымында
дидактикалық ойындардың жіктелуі нақты емес, ғалымдар өздерінің зерттеу
нысанасына байланысты түрліше жүйелегендіктен өзіндік тарихы бар.
Солардың бірі Скаткин М.Н, А.В.Трускавец дидактикалық ойындарды оқу
үдерісіне енгізуді негіздей отырып, белгілі білік, дағдыларын меңгертуге
арналған ойын элменттерінің рөлін көрсетеді. Басқа ғалымдар
(Н.И.Гамбург) жіктеуге іс-әрекеттің түрткісі негіз болады деді. Үшіншілері
белгілі пәндерді оқытуда дидактикалық ойындардың қызметін негіздеді
(А.А.Баранов, Г.А.Ляпина, М.В.Стронин).
Ойындар балалардың, қажетті білік, дағдыны меңгерту мақсатында
ұйымдастырылады. Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігі іс-
әрекеті тәрбиешінің басшылығымен және бақылауымен іске асу болған жағдайда
дидактикалық ойын репродуктивті болып табылады.
Ойынның мазмұны балалардың бұрынғы біліміне сүйеніп, біліктілі мен
дағыдысының қалыптастыруға бағытталады, сонымен қатар іздену элементі
болып, логикалық операцияларды талап ететін ойындар ішнара ізденуге
бағытталған ойындар деп аталып, күрделі оқу міндеттерінен тұрады. Кейбір
ойындар зерттеу элеметінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәні
Орындаған:
Әлменова Б.
СМД-111до
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих -педагогика факультеті
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,аға оқытушы.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы
танымдық белсенділігін қалыптастыру
Орындаған: Молдашева
А.
ПМД-811
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың
дидактикалық ойын арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру қажеттігін
негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-
ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен
білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу
арқылы танылады. Әсіресе, балаларға дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта мектепке дейінгі білім
беруде үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке
дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды
міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды
ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [2].
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Давыдов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың ақыл ойын ұйымдастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған [3,4,5].
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері ( Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова,
С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов, Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель
т.б,); оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі
(Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға
бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту
үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов,
Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова
Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда мектепке дейінгі білім беруде
балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда маңызды болып табылады
[6,7,8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда
халық ертегілерінің тәрбиелік мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Халық ертегілерінің дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше
формасы ретінде Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Халық ертегілерін қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең
маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Дей тұрғанмен, қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің қажеттігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті толық
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі білім беруде нақты
қалыптасқан жағдайында халық ертегілерінің тәрбиеліқ мәнін ескеру арқылы
бұл мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп
жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда халыық
ертегілерінің тәрбиелік мәні ” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда халық ертегілерінің тәрбиелік мәнін ашу.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыруда халық ертегілерінің теориялық тұрғыда психологиялық-
педагогикалық мәнін ашу;
- Халық ертегілері пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастыру жолдарын қарастыру ;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың әдіс тәсілдерін пайдалану;
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Н.Ә.Назарбаев., Әлеуметтік-экономкалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты
бағыты 2012, 27 қаңтар, , Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің,
тәрбиешілердің тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу;
білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған
әдебиеттерден; тұрады
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ
ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі білім беруде балалардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық мәні
Казақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі білім беруде жүзеге асыруда
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
білім беруде балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі
мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге
асырылады.
2. Мектепке дейінгі білім беруде отбасымен қатар бір жастан алты (жеті)
жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың,
олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында
ауытқуы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға
қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орындары мектепке
дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және конституциялық көмек
көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті және
ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру
ұйымдарында тегін жасалады,-деп тұжырымдалған. Жоғарыда айтылған негізгі,
көкейкесті мәселелерді отбасында, балабақшада жүзеге асыру үшін келешекте
кезек күттірмейтін іс-шаралар ұйымдастырылуы шарт. Атап айтқанда:
- отбасы мен мектепке дейінгі білім беру арасындағы ынтымақтастықты
сақтай отырып, ата-аналармен жұмысты жандандыру;
- мектепке дейінгі білім беруде тәлім-тәрбие жұмысын жақсарту,
- тәрбиенің сан-саналы келелі мәселелерін шешетін қарапайым дағдыларын
бала санасына орнықтыратын алғашқы білім негіздерін қалауға баса назар
аудару;
- баланың жеке басын дамыту, денсаулығын нығайту, өз ойын жинақтай біліп,
жаңа мәліметтерді тіл байлығы арқылы жеткізе білуге қызығушылықтарын
арттыру;
- баланың өздігінен дербес іс-әрекет жасау, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратын бағдарламалар мазмұнын айқындап, қалыптастыру;
- мектепалды даярлау топтарында 5-7 жастағы балаларды мектепке даярлау;
- білім беру жүйесінің басты мідеті - ұлттық сана және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыру;
- педагог-тәрбиешілерді кәсіби шыңдауга қажетті мүмкіндіктерді толық
пайдалану [9].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын .
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың дидактикалық белсенділігін
қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке
тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап
балалардың ақыл ойын қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім
кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін
жетілдіру міндетіміз [10]
Білім қорын меңгеруде баланың мақсатқа жетуге ұмтылуы, білімді ала білуі,
дидактикалық белсенділік мәдениеті үлкен рөл атқарады. Тәрбиеші ақыл - ойды
және оның жеке түрлерін дамытуға міндетті. Ақыл - ойдың түрлері:
диалектикалық, логикалық, абстрактылық, категориялық, теориялық,
индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалық, өнімдік және
репродуктивтік, жүйелілік..
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдерімен байланысты.
Талқылау, дәлелдеу, теріскешығару, қорытынды, болжам жасау тәсілдері
байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге
келтіреді. Абстрактылы ойлау - адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы және
мәндіні бөлуге, абстрактылы ұғым қалыптастыруға көмектеседі. Ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды міндеті - оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының
заңдарын меңгертетін ғылыми дүниетануды қалыптастыру. Мектепке дейінгі
білім беруде балалардың оқу-танымдық іс-әрекеті арнайы ұйымдастырылған
оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің оқыту
проблемаларына іс-әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының
мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз
ететін іс-әрекет түрлерін анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз.
Мұндайда білім оқу міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан
белгілі іс-қимылдарды бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде
мектепке дейінгі балалардың жалпы қабілеттері мен мінез-құлық
ерекшеліктерінің қалыптасуына себебін тигізеді.
Сонымен, білім педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала
оны өз іс-әрекетінің барысында алуы тиіс.
Танымдық белсенділіктің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде
түсіндіреді. Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті
ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда
психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген
әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды
саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-
әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты нәтижеге
бағыттаған) және түрткісі (іс-әрекетке, әрекетке оянуды сезінген) болады.
Іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен
айырмашылығы жалпылама дәрежеде.
С.Л.Рубинштейн операция ұғымын келесідей енгізеді: Нақты әрекеттің
мақсатын құрайтын нәтижеге жету, өз күрделілігіне байланысты бір-бірімен
анықталған түрде байланысқан актілерді қажет етеді. Бұл әрекет жүзеге
асырылатын актілер және буындар, әрекеттің бөлшегі немесе операция болып
табылады. Әрекеттің операциялық құрамы ол жүзеге асырылатын шарттардан
тәуелді [11].
Танымдық белсенділік элементтерін ерекшелеуге арналған ұқсас
көзқарастарды А.Н.Леонтьев анықтаған. Жеке адамдық іс-әрекеттердің негізгі
құраушылары олардың әрекетін жүзеге асырушылар болып табылады. Әрекет деп
жетуге қажетті нәтиже туралы түсінікке бағындырылған үдерісті атаймыз, яғни
басқаша айтқанда, саналы мақсатқа бағындырылған А.Н.Леонтьев іс-әрекет
құрылымын қарастыра келек, іс-әрекет құрамына енетін кез келген әрекет
оның түрткісінен туындайды, бірақ мақсатқа бағытталған болып табылады
А.Н.Леонтьев іс-әрекет – бұл әрекеттердің қарапайым қосындысы емес деген.
Адамның танымдық белсенділік әрекеті немесе әрекет мақсаты түрінен басқа
жүзеге асырылмайды. Басқаша айтқанда, іс-әрекет – жеке әрекеттердің
бүтіндей бірлігі. Бұдан, іс-әрекетті үйрену үшін жеке әрекеттерді орындауға
үйрену қажет[12].
С. Смаилов танымдық белсенділік белсендіру танымдық ынтаға тікелей
байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі
бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді
қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы
оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың негізі
шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар
жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ...
деп жазды. Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралдарының бірі – дидактикалық ойын ойнату. Т.С. Сабыров, А.Е.
Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С. Омарова т.б. еңбектері маңызды[13,14,15].
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, танымдық белсенділіктің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- танымдық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Балалардың танымдық белсенділігінен күтілетін нәтижесін алдын ала
болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Оқу-танымдық іс-әрекетіндегі
нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы түсінуі, нәтижеге
немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Баланың танымдық белсенділігінің
нәтижесі, оның практикалық қажеттілігін және мәніне көзі жетеді. Сонымен
балалардың танымдық белсенділігінінің құрылымы түрткі, қызығушылық,
қажеттілік, мақсат, міндеттері, әрекет амалдары, нәтижеден тұрады. Танымдық
іс-әрекет ұғымы танымдық қажеттілік және оның маңызды саласы танымдық
ынта түсінігі арқылы айқындала түседі.
Мектепке дейінгі білім беруде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі,
қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның
бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын
пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар),
биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық
танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің және
жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық
ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар
музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару
ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге,
әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық
ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу
қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек
суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін
байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар
санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың
ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты
бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық
көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар
тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген
ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы
қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік
тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан
да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше
орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек
психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар
және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да
шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін
және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын зерттеушілердің
біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы
деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң
береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі құбылыстары мен үлкендердің
түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі
мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттер бала үшін
қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық
тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын барысында балалар өзін
еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну,
қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік
пен сезім әлеміне сүңгиді.
Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені
ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне
өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын
немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол
арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын,
бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің
күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын
ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ
қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Оқу-танымдық іс-әрекет – бұл балалардың өзінің арнайы ұйымдастырылған
немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы
танымнан тыс іс-әрекеті. Балалардың танымдық іс - әрекет құрылымын:
танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және
шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Баланың оқу-танымдық іс-әрекеті
арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың танымдық іс-әрекетінің
дамуына көмегін тигізеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық іс-
әрекеті - балаланың оқу үдерісі барысында адамзаттың жинаған тәжірибесі мен
мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік ақпараттарды тануы және оны іс
жүзінде жүзеге асыру әрекеті. Сонымен іс-әрекеттің құрылымына байланысты
және баланың дамуына әсер ету арқылы сыртқы жоспар ішкі жоспардың
негізінде орындалады [16].
Ойын - балалардың негізгі іс әрекетінің бір түрі. Бала өмірі ойынмен
байланысты. Бала ойынсыз өсе алмайды. Бұл өмір заңдылығы. Еңбек үстінде
адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі
жолдармен жарыққа шығады. Мысалы: Үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін
еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын
үстінде көрсетеді.
Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала
алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақта ойын арқылы білімін
шыңдап, ой- өрісін кеңейтеді. Ал, ойынның мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні,
қажетті заттарға ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала көптеген
мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Баланың жас ерекшеліктеріне, зейініне сай ұйымдастырылған ойындар
баланың танымдық белсенділігін, дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, ерік-
жігерін қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Белгілі
психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек
үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын адамның өміртанымының алғашқы
қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі, еңбек қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында еркін
сезінеді, ойын түрінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастыруды
қажет етеді.
1. Ойын үстінде қуанып, еркін сезініп ойнайтын бала
2. Ренжіп, ынтасыз өзіне өзі сенімсіз ойнайтын бала
3. Шаттанып, ерекше түсініп тапқырлық көрсететін бала
Сондықтан ойын баланың талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай,
іскерлігін дамытатындай болуы керек. Балалардың беленділігін саналы ойлана
біліуін, ой өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды үйрету
тәрбиешінің міндеті. Ойын арқылы балалардың салт дәстүрі, әдет ғұрыпқа
деген сүйіспеншілігін арттырады.
Ойын - бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір- біріне деген сыйластық қажеттіліктермен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойының басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір -біріне деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық. рольдік
ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз
атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын,
қандай қабілеті бар екендігін байқап көреді. Ал, ақыл -ой ойындарында
белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын,
байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерінде
дамытады.
Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде мектепке дейінгі пайдаланатын ойын-
сабақ, ойын- жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар,
сөздік ойындар, логикалық ойын есептер, ұлттық ойындар, т.б. Бұндай ойындар
баланы жан- жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі.
Оқу- тәрбие үрдісінде кеңінен қолданылатын ойынның тағы бір түрі ол -
дамытушы ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы балалардың ынта -ықыласын
есепке ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру.
Дамытушы ойындарға қойылатын бірінші талап- баланың танымдық әрекетін,
қызығушылығын дамыту.
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:
а) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру.
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру.
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге қамтамасыз
ету.
в) ойын барысында балаға жаңа білім, білік, дағдылардың қайнар көзіне
жету.
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім, білік,
дағдылармен сәйкес келетіндігі.
Осы көрсетілген сұраныстардың ішінде балалардың танымдық әрекеттерін
дамытуда әсіресе кейінгі үш бөлімнің маңызы зор.
Дамытушы ойындардың ішінде балалардың өздері қолдан жасап, құрастырып
ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше. Өйткені, өздері ойын барысында жаңа
білім алып, олардың елестету, есте сақтау, ойлау, сөйлеу тілімен олардың
түрлі қабілеттері: конструкциялық, музыкалык, ұйымдастырушылық т. б.
қасиеттері дамиды.
Мектепке дейінгі білім беруде дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастыруда бірыңғай әдістермен ойын түрлерін жүргізе беру
балаларды жалықтырары сөзсіз. Егер білім беруде дидактикалық ойындарды
пайдаланып отырса, балалардың танымдық белсенділігі қалыптасады.
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын төрт түрлі қырымен сипатталады:
-еркін дамытушы іс әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың
қанағаттануына байланысты
-әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы
-ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның мектепке дейінгі білім
беруде тигізетін әсерін анықтау үшін біздер мына сұрақтарға жауап іздедік:
Мектепке дейінгі білім беруде ойынның құрылымы қандай болмақ? Балалардың
белсенділігін арттыру үщін ойынды қалай пайдалану керек? Ойынды мектепке
дейінгі балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қалай
қолдану қажет?
Ұлы Абайдың ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген
пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Мектепке
дейінгі балалардың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл
атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш.
Құдайбердіұлы, С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. өз еңбектерінде айтып кеткен.
Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы
балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы
мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту
барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және
Н.К.Крупская өз пікірлерін білдірген[17].
Балалар еліктегіш, жаңаны сүйгіш келеді.Сондықтан тәрбиеші сабақ
барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, сабаққа деген ынтасы артып,
алған білімдерін өмірде қолдана отырса, білімдерін өмірде қолдана білу
мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу тәрбиешінің меңгертіп
отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруге
көмектеседі. Өйткені баланың жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға
өте ынталы келеді. Ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам,
дәл орындауға тырысады.
Балабақшада ойын түрлерін қолдану, баланың танымдық белсенділікке
деген қызығушылығын арттырып, ойынға белсенді түрде қатысып, түсінбегенін
түсінуге мүмкіндік туғызады.
Ойын түрлерін тәрбиешінің топтан топқа өткен сайын дидактикалық
“деректіден дерексізге, жеңілден ауырға, жақыннан алысқа” деген принципті
негізге ала отырып,бірте бірте күрделендіре жүргізуіне болады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын түрлерін қолданып сабақ
жүргізу, тәрбиешінің шеберлігін шыңдап, тәрбиенің сапасын арттырары сөзсіз.
Ойынның негізгі мақсаты - баланы қызықтыра отырып білімді берік
меңгерту болса,мұғалімнің міндеті - сол ойын түрлерін пайдалана
отырып,балаларды өздігімен жұмыс істей білуге,ой белсенділігі мен тіл
байлығын арттыра түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Мектепке дейінгі білім беруде ойын түрлерін пайдалану - бағдарламада
анықталған білім, білік және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау, бекіту
немесе тексеру болып табылады. Сондай-ақ тәрбиеші ойын түрлерін балалардың
жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып,
пайдалануға болады.
Қоғамның ғылыми техникалық, әлеуметтік-экономикалық дамуы өскелең
ұрпақтың интеллектуалдық, білімдік, жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіре
түсуді талап етуде. Сондықтан қазіргі кезде мектепке дейінгі білім беру
мекемелерде әдістемелеріне түрлі жаңа технологиалар мен әдіс-тәсілдер
көптеп енгізіліп жатыр.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында балалар өздерін
еркін сезінеді, өз ойларын қысылып-қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі
балалардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің
толысып жетілуіне зор ықпал етеді.
Демек, тіл дамыту сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, балалардың рухани дүниесін ізгілендіруге, жеке тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруға жол ашамыз. Ал ойындар кезінде оқушылар өздерін еркін
сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен мектепке дейінгі балаларға білім
беру арқылы олардың өз халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді.
Бұл балалар бойына бір-бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен
қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және соның
нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті жетіледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті-ойын десек оқу-тәрбие процесінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу
әрекетін орындалуға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырады.
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады [18,19]
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады [20,21,22].
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге
деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Тәрбиешінің алдында балалардың оқу-танымдық іс-әрекеттің әрбір түрін
орындауға үйрету, оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру
білігін қалыптастыру міндеті тұр. Балалардың неғұрлым іс-әрекеттің әртүрлі
түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай қолдану қажеттігін
білуі, олардың танымдық белсенділігінің, сонымен қатар танымдық
қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан тәуелді.
Бірақ біз балабақшада баланың дамуына әсер ететін оқу-танымдық іс-
әрекеттің түрлерін меңгеруді бақылаймыз. Баланың белсенділігінің төмендеу
себебі неде? Біздің пікірімізше, ол келесідей себептерден тұрады:
1. Баланың меңгеруіне қиын күрделі оқу материалының берілуі.
2. Өз бетімен жұмыс жасауы, өз бетімен оқу материалын меңгеру деңгейі
төменгі деңгейде қалыптасуы.
3. Балалардың оқу-танымдық іс-әрекетін тиімді ұйымдастыра және басқара
алмауы, баланы осы іс-әрекетті орындауға үйрете алмауы.Сонымен, оқу-
танымдық іс-әрекеттің түрлері – бақылау, эксперимент, кітаппен жұмыс,
білімді жүйелеу, оқу материалдары мен тапсырмалар және т.б.
Баланың оқу-танымдық іс-әрекетті меңгеруі мектепке даярлық тобынан
басталады. Бұл мәтінді өз сөзімен айтып беруі, бақылауы, кейбір қарапайым
тұжырымдарды жасауы және т.б.Әрі қарай балаларда айналамен таныстыру
сабағынан қарапайым тәжірибелер жасау білігі қалыптаса бастайды.
Қазіргі таңда педагогикада оқу-танымдық іс-әрекет үдерісінде балаларда
жалпылама оқу-танымдық білік пен дағды қалыптасады деген пікір қалыптасуда.
Мұны алғаш рет А.В.Усова көрсеткен.
Жалпылама біліктің басты қасиеті, айырмашылық белгісі – бұл іс-әрекеттің
бір түрінен екіншісіне ауысу қасиеті.
Ойын – кез-келген затпен әрекет болып табылады. Мұндай ойындарға арнайы
талаптар қояды. Зат ойын объектісі бола алады, ойын затында таныс және
таныс емес қасиеттері арасындағы қатынасты жасайтын бейнелік мүмкіншілігі
болуы қажет. Сонымен алыс шетел ғалым зерттеулерінен ойының оқу танымдық
іс-әрекетіне негіз болатын ерекшелігі туралы мынандай тұжырым жасауға
болады:
Ойын әрекетін жүзеге асыру үшін балада артық энергиялық күш болуы қажет
(бұл жерде энергиялық күшті бір баланын ойнауға деген құлшынысы, талпынысы
тұрғысында түсінеміз).
Ойын - адамдар жөнінде қаланған инстинкті жеткізуші. Балалар ойнау арқылы
өмір тәжірбиесімен танысады, ересектердің қимылын қайталайды, сол арқылы
өмірге қажет қимылды, танымдық іс-әрекетті және ойлау дағдыларын меңгереді.
Ойын балалардың киялынан туындайтын шығармашылық іс-әрекеті Ойын қоршаған
ортаға, қоғамға қарай түрленеді.
Ойын - белгілі бір білімді, оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастырушы
құрал.
Ойын теориясының негізін салушы Г.В.Плеханов өзінің философиялық
еңбектерінде басында соғыс, сосын соғыстағы ойын деген. Оның
пайымдауынша, ойын қоғамның тарихи даму барысындаға еңбек үдерісіне,
ересектердің әрекетіне, қоршаған ортадағының барлығына еліктеуден туындайды
соның нәтижесінде қоғамдық қатынастарда баланың орны өзгереді. Ойынға
әлеуметтік тұғырмен келген Л.С.Выготскийдің болжамының ерекшелігі болды.
Оның негізгі түйіні ойын іс-әрекетінің орталығы және сипаты жалған
жағдаяттың тууы. Ойында бала заттың мәніне және шынайы әрекетіне сүйенеді.
Оның пайымдауынша, ойын баладан көп емес қарсылық тудыратын сызық бойымен
жағдаят тудырады.
К.Д.Ушинский ойынды баланы дамыту мен тәрбиелеудің құралы деп түсініп,
ойынды жоғары бағалаған. Ойында, - деп жазды ол, - сәби өмір сүреді және
бұл өмір іздері, нақты өмір іздерінен қарағанда онда тереңірек қалады.
Белгілі ғалым барлық оқу үдерісінің ойынға айналуына қарсы болды, бірақ
педагогтардың назарына оқу ойындарының баланың есте сақтауын, зейінін,
оқуға деген қызығушылығының дамуына ықпалын баса көрсетті. Ол ойын тек
тұлғаны бір жақты емес, толық тұтас қалыптастыратындығы мін берді. Ғалым
ұстаз ойында оқу үдерісіне қолдануға бірқатар құнды ұсыныстар айтты.
Мәселен, оқу оыны негізінде белсенді шығармашылық әрекеті қалыптасатындығын
ескертті. [23]
Ойын проблемасы соңғы жүз жылдықтың басындағы кеңес педагогтарының
жұмыстарында, соның ішінде А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Н.К.Крупская
және т.б. көрініс тапқан. Олар ойынды балаларды еңбекке дайындау кезінде
өтетін кезең сияқты қарастырады. [24]
50 жылдары дидактикалық ойынның оқу үдерісінде орны ерекше бағаланып,
мектепті өмірмен байланыстыру міндеттері қойылды. Оқу үдерісінде ойынды
қолдану оқушылардың ойлау әрекетін белсенді ету құралы, формализммен күресу
құралы ретінде қаралды. Осы тұста Е.И.Тихеева, Ф.Н.Блехердің ойын
теориясы мен әдістемесіне арналған зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Е.И.Тихеева сезімдік қабылдаудың баланың тілі мен ойлауын дамытудағы рөлін
көрсетті. Ол ойын сабақтардың әдістемесін, дидактикалық ойындар
құрастырды. Оқу тапсырмаларын , оқу жағдаяттарын жеңілдетіп, баланың
логикалық ойлауын, іс-әрекетке ақыл ой үдерісін шақырады.Ф.И.Блехер
дидатикалық ойынға сипаттама бере отырып, оқу-тәрбиелік үдерістің бір әдісі
деп тұжырымдайды. Осы кезеңдерде бірқатар пәндерден дидактикалық ойындар
құрастырылып, ойынға психологиялық талдау жасалынып, оқу мен тәрбиелеудегі
рөлі бақыланады. Сондай ғалымдардың бірі Ф.И.Фрадкин ойынның мәніне
эксперименталдық жұмыстар жүргізіп, оқу әрекетінде қолданып, оқу танымдық
және танымдық белсенділігін арттыру үшін қолданады. Оның пайымдауынша,
ойын оқуға тәуелді, фабулдық элемент немесе қияли жағдаяттың элементі,
жарыс элементі кіреді. Бірақ бұл элементтер сабақты өзгертеді, оқушыларды
шешімін табуға ынталандырады, ақыл-ой әрекеті икемді етеді.
Ойынның теориясын тереңнен талдаудан оқу-танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру құралы ретінде зерттеу жұмыстары жұргізілменеген. Сондықтан
біздің алдымызда ойындардың танымдық іс-әрекетті қалыптастырудағы
психологиялық, педагогикалық мүмкіндіктерін, дидатикалық ойын дағы оқу
тапсырмаларын орындаудағы балалардың әрекетінің сипатын, бірте бірте
күрделенетін дидактикалық ойындар жүйесін құру, оларға педагогикалық
басшылық жасау әдістемесін дайындау міндеттері қойылады. Бұл міндетерді
шешуде оқу-танымдық әрекетте дидактикалық ойындардың міндеттері, оқу
үдерісінің түрліше қызметін атқарады, оқытуда орын алады. Сондықтан
ойындардың жіктелуіне тоқтауды жөн көрдік. Педагогика ғылымында
дидактикалық ойындардың жіктелуі нақты емес, ғалымдар өздерінің зерттеу
нысанасына байланысты түрліше жүйелегендіктен өзіндік тарихы бар.
Солардың бірі Скаткин М.Н, А.В.Трускавец дидактикалық ойындарды оқу
үдерісіне енгізуді негіздей отырып, белгілі білік, дағдыларын меңгертуге
арналған ойын элменттерінің рөлін көрсетеді. Басқа ғалымдар
(Н.И.Гамбург) жіктеуге іс-әрекеттің түрткісі негіз болады деді. Үшіншілері
белгілі пәндерді оқытуда дидактикалық ойындардың қызметін негіздеді
(А.А.Баранов, Г.А.Ляпина, М.В.Стронин).
Ойындар балалардың, қажетті білік, дағдыны меңгерту мақсатында
ұйымдастырылады. Мектепке дейінгі балалардың танымдық белсенділігі іс-
әрекеті тәрбиешінің басшылығымен және бақылауымен іске асу болған жағдайда
дидактикалық ойын репродуктивті болып табылады.
Ойынның мазмұны балалардың бұрынғы біліміне сүйеніп, біліктілі мен
дағыдысының қалыптастыруға бағытталады, сонымен қатар іздену элементі
болып, логикалық операцияларды талап ететін ойындар ішнара ізденуге
бағытталған ойындар деп аталып, күрделі оқу міндеттерінен тұрады. Кейбір
ойындар зерттеу элеметінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz