Ирандағы ағылшын-орыс бәсекелестігі

Жоспар

1. Ағылшын концессиясы
2. Патшалық Ресей концессиясы
3. Ішкі сауда
4. Иранның саяси және экономикалық тәуелділікке түсуі
5. Феодалдық қарым.қатынас және халықтың жағдайы
6. Ирандағы бәсекелестік туралы өз ойым

1) XIX ғасырдың екінші жартысында шетел капиталы Иранға бейбітшілік жолмен кіре бастады және осы мемлекетті жартылай отар елге айналдыруды көздеген еді. Бұл процесс капитализмнің ең жоғарғы сатысы – имперализмге айналды. Ленин империялизмге мынадай сипаттама берді: « Бұл капитализмнің шарықтаған кезі, монополия мен капиталдың үстемдеген кезі. Дүние жүзін ұлы капиталистік державалар бөліп ала бастаған кез еді» деген тұжырым жасаған болатын. Капитализмнің империялизмге айналуы және капиталистік мемлекеттердің артта қалған Шығыс елдерін, атап айтқанда Қытай, Түркия, Иран елдерін біртіндеп жаулауына алып келді. Қаржы капиталының күресі, үлкен ірі капиталистік мемлекеттердің дүние жүзін бөліп алуы, жаңа нарық пен шикізат көзі үшін Англия мен Патшалық Ресей арасында үлкен қарама-қайшылықтарды туғызды. Капитализмнің империялизмге айналуы Иранда жаңадан шетелдік банктердің, концессияның пайда болуына әсерін тигізді. Басты рөлді экономикалық жағынан жартылай отар елге айналуына Англия мен Патшалық Ресей атқарды. Негізі Англия үшін Иранды отарлау телеграф орнатудан басталды. 1857-1859 жылдарда Индияда ағылшындарға қарсы көтеріліс басталғанда Англияның алдына қойған ең бірінші мақсаты – Иран жері арқылы Үндістанмен байланыстыратын оперативтік байланыс орнату болып табылды. Ағылшындар телеграфтық линияның орнатылуына көп көңіл бөлді. Себебі бағана айтып кеткендей Англия Иран жері арқылы Үндістанмен қарым-қатынасты нығайта отырып, бұл елде де отарлық жүйесін нығайту керек еді, сонымен қоса Иранды өзіне тәуелді қылуды көздеді. 1862 , 1865 , 1872 жылдары Ағылшындар Иранмен телеграф конвенция туралы шартқа отырды. Ағылшын депортаменті Үнді-еуропалық телеграф жүйесін Иран үкіметі ақшасына құрылыс салуға құқық алды және сол телеграф жүйесін Ханекин – Тегеран – Бушир қалаларына орнатты. Кейіннен Буширден Фао – Джаск – Маскат – Карачи қалаларына дейін жалғасты. 1868 жылы 2 сәуірде Иран үкіметі Индо-еуропалық телеграф компаниясы Джульфа – Тегеран, кейіннен Лондон – Торн – Варшава –Одесса – Тбилиси –Джульфа қалаларына телеграф линияларын орнатты. Бұл компания Герман және Патшалы Ресейдің де рұқсатымен салынды. 1901 жылы 15 тамызда Иран үкіметі ағылшындардың басқаруымен Тегеран – Бушир телеграф линиясын Белуджистан арқылы ағылшын территориясына дейін жеткізді. Тегеран мен Мешхад арасындағы телеграфтық линия Иранның мүлкі саналғанмен, іс жүзінде ағылшындардың басқаруында болды. Бұл линиялар Англияның ақшасына салынғандықтан , 1869 жылы Англияға 47 мың фунт стерлинг қарыз болып, жиырма жылда төлеуге міндеттелді. Ағылшын телеграфистері жергілікті тұрғындармен байланыс орнатып, Иранның ішкі істеріне белсенді түрде араласты. Бұл телеграфтық линия Англия үшін Иранды жаулап алуға өте жақсы жолдардың бірі болды, әсіресе Иранның байлығын көздеді. 1872 жылы шілдеде ағылшын адамы барон Ю. Рейтер Иран шахынан 70 жылға концессия алды және монопольдық құқық пен темір жолға құрылыс, трамвайлық линия, мұнайды эксплуатациялауға, сонымен қатар ормандарды өз қарамағына алды. 20 мың фунт стерлинг үшін Рейтер Иран кеденін жиырма бес жылға алды. Сонымен қоса Рейтерге банк, шосселік жолдар құрылысын салуға, телеграфтық линия, фабрика, заводтарды салуға концессия берілді. Рейтерге жер учаскелері және жұмыс күші мен табыс табуға кепілдік берілді. Концессионер ішкі және сыртқы кеден салықтары мен басқа да салықтардан босатылды. Осы жеңілдіктер үшін Рейтер Иран үкіметіне таза табыстың 15 – 20 % беруі керек еді. Насер ад-Дин шах Рейтерге және ағылшын капиталистеріне Иранның табиғи байлықтарын сатты. Бұл концессияның пайда болуы – ағылшындардың Иранды басқаруына, саясатқа араласуына жол ашты. Ағылшын капиталистері мен шах арасындағы келісім-шарт күдік туғызды. Ресейдің араласуымен және халықтың наразылығынан қорыққан Иран шахы Насер ад-Дин 1870