Абылай өмірінің елеулі кезеңдерін жан-жақты көрсету
КІРІСПЕ
1. АБЫЛАЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАМАНЫ
1.1 Абылай туралы өлең.толғаулар
2. АБЫЛАЙ ТҰЛҒАСЫ АҚЫН.ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДА
3. ТАРИХИ ЖЫР.ДАСТАНДАРДАҒЫ . АБЫЛАЙ ТҰЛҒАСЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
1. АБЫЛАЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАМАНЫ
1.1 Абылай туралы өлең.толғаулар
2. АБЫЛАЙ ТҰЛҒАСЫ АҚЫН.ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДА
3. ТАРИХИ ЖЫР.ДАСТАНДАРДАҒЫ . АБЫЛАЙ ТҰЛҒАСЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Абылай (Әбілмансұр) ХҮІІІ ғасырдағы "Ақтабан шұбырынды -Алқакөл сұлама" аталған қасіретгі кезеңдегі ұзақ жылдарға созылған жоңғар шапқыншылығынан байтақ жерімізді азат еткен, алып мемлекеттер - Қытай, Ресей патшалығымен мәмілеге келіп, ел тәуелсіздігін сақтаған, Орта Азия хандықтары және Еділ қалмақтарымен халық мүддесі үшін күрескен даңқты қолбасшы, қазақ ордасын бір тудың астына топтастырып, отырықшылыққа, өркениеттілікке жеткізуге ұмтылған айбынды да ардақты хан, кемеңгер көсем.
Абылай хан 1711 жылы туып, 1781 жылы қайтыс болған. Сүйегі Қожа Ахмет Иасауи кесенесіне қойылған.
Кезінде орыс тарихшылары, зертгеушілері Абылайдың хандық қызметіне, саясаттағы беделіне, қолбасшылық рөліне байланысты ойларын айтса да, кеңестік идеология көп уақытқа дейін тарих тасасында қалдырды. 1944 жылы Г.Александров, П.Поспелов, Ф,Федосеев т.б. кеңес ғалымдарының БКБ(п) Орталық Комитетінің хатшылары Г.М.Маленков, А.Щербаков атына жазған хатында М.Әбдіхалықов, А.Панкратова редакциясымен шықан Қазақ ССР тарихының тұжырымдамасы қатаң сынға алынды.
Абылай хан 1711 жылы туып, 1781 жылы қайтыс болған. Сүйегі Қожа Ахмет Иасауи кесенесіне қойылған.
Кезінде орыс тарихшылары, зертгеушілері Абылайдың хандық қызметіне, саясаттағы беделіне, қолбасшылық рөліне байланысты ойларын айтса да, кеңестік идеология көп уақытқа дейін тарих тасасында қалдырды. 1944 жылы Г.Александров, П.Поспелов, Ф,Федосеев т.б. кеңес ғалымдарының БКБ(п) Орталық Комитетінің хатшылары Г.М.Маленков, А.Щербаков атына жазған хатында М.Әбдіхалықов, А.Панкратова редакциясымен шықан Қазақ ССР тарихының тұжырымдамасы қатаң сынға алынды.
Абылай хан. – Алматы: Жазушы. 1993. 416 б.
2. Абылай хан. //Алматы. "Айқын" баспасы 1992. 31 б.
3. Абылай. // Алматы. Дария пресс. 1993.147 б.,
4. Абылай хан // Алматы. Тарихи жырлар. Бірінші том .Білім. 1995. 415 б.
5. Абылай хан. - Кенесары. (Ұлт-азаттық мәселелері). // Алматы. Ғылым. 1993, 118 б.
6.Абылай ханның сыны, Райымбектің жауабы. //Ана тілі, 11 ақпан, 1993.
7. Абылайдың айғағы // Арқа ажары. 11 сәуір, 1992.
8. Абылай хан және билік. // Жұлдыз. № 12, 1983.
9. Абылай мен Бұқар. Жыраудың ақырғы сөзі - Қазақ әдебиеті, 20 тамыз, 1993.
10. Абылайдың ақ үйі туралы //Өркен. 28 тамыз, 1993.
11. Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен) //Алматы.1985, 263с.
12. Артықбаев Ж. (Ж.Омари), Бұқар жырау (Он екі тарих) ХҮШ ғ. Алматы. 1994. 225 б.
13. Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана Роосий ХҮШ века начала XIX века.// А-А.Д948,460 с.
14. Әбуов Қ. Абылай және Қазақстан тарихының кейбір мәселелері. Көкшетау, 26 қараша, 1991.
15. Әбуов Қ Қазақтың үш ханы - Абылай хан.//Көкшетау, 20 маусым.1996.
16. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. - А, 1962, Алматы. Ғылым, 428 б.
17. Әуезов М Жиырма томдық шығармалар жинағы.// Алматы, Жазушы,
1985, 400 б.
18. Байтұрсынов А . Ақжол. Алматы. Жалын, 1991, 464 б.
19. Байболұлы. Қ. Төле би, Есім хан.//А, 1991,286 б.
20. Бекмаханов Е.П. Присоединение Казахстана к России. //М, 1957, 380. с.
21. Бекмаханов К Қазақ халқының Кенесары бастаған азаттық қозғалысы. (Тарихи монография). //Жұлдыз. №9,1993.
22. Бес ғасыр жырлайды Алматы. Жазушы, 1989. 1 т. 384 б.
23. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ //Алматы, Жазушы, 1989. 360 б.
24. Бердібаев Р. Абылай асуы. Абылай хан. //Алматы, Жазушы, 1993,416 б.
25. Бердібаев Р. Эпос - ел қазынасы. //Алматы, 1995. 352 б.
26. Бердібай Р. Даланың дара данасы. //Жас алаш. 17 тамыз, 1993.
27. Бұқар жырау. Ай, Абылай, Абылай. //Алматы, Жалын, 1993, 96 б.
28.Вопросы историй. Москва 1988, № 1. Письма Н.М.Панкратовой. 54-58 сс.
29. Дәдебаев Ж. Төле би //Жас алаш. 15 қазан, 1991.
30. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті, //Алматы. Санат, 1996, 368б.
30. Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық //Алматы, Ғылым, 1976,204 б.
31. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры (Қазақ әдебиеті тарихынан очерктері). //Алматы. Жазушы, 1970,192 б.
32. Қозыбаев М. Ежелден еркіндік аңсаған.// Егемен Қазақстан, 19 маусым,1993.
33. Қозыбаев М Сайын даланың санасы.// Егемен Қазақстан, 21 тамыз, 1993.
34.Қойшыбаев Е Қазақстанныңжер-су аттарының сөздігі //Алматы. Мектеп, 1985.
35. Қуағанов Ш.Т. Бұқар жырау және оның заманы. //Алматы. 1992.
36. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы ХУП-жыраулар поэзиясы //Алматы. Санат, 1994,312 б.
37. Құдайбердіұлы Ш. Қазақтың түп атасы// Абай, №1,1992
38. Қозыбаев М Жауды шатып ау байлан //Алматы. Қазақстан, 1994,130 б.
39. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері//Алматы. Жазушы, 198 б, 400 б.
40. Көкбай. Сабалақ-Абылай хан туралы дастан.// Абай, N 3,1992.
41. Тарихи жырлар . Алматы. Жазушы, 1995. 400 б.
42. Қазақ-совет энциклопедиясы.//А, 1975, т.1,360 б. т.6,312 б,
43. Қазақ әдебиетінің тарихы.// А, 1977, 2 т. 1 к., 582 б.
44.Қазақ әдебиетінің тарихы. //Алматы. Ғылым, 1993, 327 б.
45.Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы.//Алматы, 1974. 250 б.
46.Қазақстан тарихы,// Алматы, Ғылым, 1977, т.1,479 б.
47.Қазақ ССР тарихы. //Алматы, 1982, 3 т„ т-1. 560 б.
48.Жәнібек батыр.// Алматы ақшамы, 15 ақпан, 1992.
49.Жүнісав С. Абылай хан - кинохикаят. //Жұлдыз, № 9,1997.
50.Законы Россия к Средняя Азия. 1991 Москва, 300 с,
51.Қазақ СССР 4 томдық қысқаша энциклопедиясы. //Алматы, 984 б.
52.Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп Абылай хан //Егемен Қазақстан, 11 сәуір.
53.Смирнова Н.С. Абылай туралы жыр-аңыздар // Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1979. – 81-91 бб.
54. Бердібай Р. Абылай асуы // Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. – 3-34 бб.
55. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
56. Бартольд В.В. Сочинение. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. – М.: Наука, 1968. – Т 5. – С. 760.
57.Әріпбай Б., Рысдәулет М. Абылай ханның елшісі // Егемен Қазақстан. – 2001. – №130-133. – 27 маусым. – 9 б.
58. Уәлиханов Ш. Песня об Аблае. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, 1984. – 1 т. – 432 б.
59.Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы, 1985. 4 т. – 463 б.
60. Уәлихан Ш.Ы. Абылай хан туралы өлең-жырлар және тарих // Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Тарихи жырлар. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
61. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы (Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). Зерттеу. – Астана: Елорда, 2000. – 288 б.
2. Абылай хан. //Алматы. "Айқын" баспасы 1992. 31 б.
3. Абылай. // Алматы. Дария пресс. 1993.147 б.,
4. Абылай хан // Алматы. Тарихи жырлар. Бірінші том .Білім. 1995. 415 б.
5. Абылай хан. - Кенесары. (Ұлт-азаттық мәселелері). // Алматы. Ғылым. 1993, 118 б.
6.Абылай ханның сыны, Райымбектің жауабы. //Ана тілі, 11 ақпан, 1993.
7. Абылайдың айғағы // Арқа ажары. 11 сәуір, 1992.
8. Абылай хан және билік. // Жұлдыз. № 12, 1983.
9. Абылай мен Бұқар. Жыраудың ақырғы сөзі - Қазақ әдебиеті, 20 тамыз, 1993.
10. Абылайдың ақ үйі туралы //Өркен. 28 тамыз, 1993.
11. Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен) //Алматы.1985, 263с.
12. Артықбаев Ж. (Ж.Омари), Бұқар жырау (Он екі тарих) ХҮШ ғ. Алматы. 1994. 225 б.
13. Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана Роосий ХҮШ века начала XIX века.// А-А.Д948,460 с.
14. Әбуов Қ. Абылай және Қазақстан тарихының кейбір мәселелері. Көкшетау, 26 қараша, 1991.
15. Әбуов Қ Қазақтың үш ханы - Абылай хан.//Көкшетау, 20 маусым.1996.
16. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. - А, 1962, Алматы. Ғылым, 428 б.
17. Әуезов М Жиырма томдық шығармалар жинағы.// Алматы, Жазушы,
1985, 400 б.
18. Байтұрсынов А . Ақжол. Алматы. Жалын, 1991, 464 б.
19. Байболұлы. Қ. Төле би, Есім хан.//А, 1991,286 б.
20. Бекмаханов Е.П. Присоединение Казахстана к России. //М, 1957, 380. с.
21. Бекмаханов К Қазақ халқының Кенесары бастаған азаттық қозғалысы. (Тарихи монография). //Жұлдыз. №9,1993.
22. Бес ғасыр жырлайды Алматы. Жазушы, 1989. 1 т. 384 б.
23. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ //Алматы, Жазушы, 1989. 360 б.
24. Бердібаев Р. Абылай асуы. Абылай хан. //Алматы, Жазушы, 1993,416 б.
25. Бердібаев Р. Эпос - ел қазынасы. //Алматы, 1995. 352 б.
26. Бердібай Р. Даланың дара данасы. //Жас алаш. 17 тамыз, 1993.
27. Бұқар жырау. Ай, Абылай, Абылай. //Алматы, Жалын, 1993, 96 б.
28.Вопросы историй. Москва 1988, № 1. Письма Н.М.Панкратовой. 54-58 сс.
29. Дәдебаев Ж. Төле би //Жас алаш. 15 қазан, 1991.
30. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті, //Алматы. Санат, 1996, 368б.
30. Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық //Алматы, Ғылым, 1976,204 б.
31. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры (Қазақ әдебиеті тарихынан очерктері). //Алматы. Жазушы, 1970,192 б.
32. Қозыбаев М. Ежелден еркіндік аңсаған.// Егемен Қазақстан, 19 маусым,1993.
33. Қозыбаев М Сайын даланың санасы.// Егемен Қазақстан, 21 тамыз, 1993.
34.Қойшыбаев Е Қазақстанныңжер-су аттарының сөздігі //Алматы. Мектеп, 1985.
35. Қуағанов Ш.Т. Бұқар жырау және оның заманы. //Алматы. 1992.
36. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы ХУП-жыраулар поэзиясы //Алматы. Санат, 1994,312 б.
37. Құдайбердіұлы Ш. Қазақтың түп атасы// Абай, №1,1992
38. Қозыбаев М Жауды шатып ау байлан //Алматы. Қазақстан, 1994,130 б.
39. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері//Алматы. Жазушы, 198 б, 400 б.
40. Көкбай. Сабалақ-Абылай хан туралы дастан.// Абай, N 3,1992.
41. Тарихи жырлар . Алматы. Жазушы, 1995. 400 б.
42. Қазақ-совет энциклопедиясы.//А, 1975, т.1,360 б. т.6,312 б,
43. Қазақ әдебиетінің тарихы.// А, 1977, 2 т. 1 к., 582 б.
44.Қазақ әдебиетінің тарихы. //Алматы. Ғылым, 1993, 327 б.
45.Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы.//Алматы, 1974. 250 б.
46.Қазақстан тарихы,// Алматы, Ғылым, 1977, т.1,479 б.
47.Қазақ ССР тарихы. //Алматы, 1982, 3 т„ т-1. 560 б.
48.Жәнібек батыр.// Алматы ақшамы, 15 ақпан, 1992.
49.Жүнісав С. Абылай хан - кинохикаят. //Жұлдыз, № 9,1997.
50.Законы Россия к Средняя Азия. 1991 Москва, 300 с,
51.Қазақ СССР 4 томдық қысқаша энциклопедиясы. //Алматы, 984 б.
52.Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп Абылай хан //Егемен Қазақстан, 11 сәуір.
53.Смирнова Н.С. Абылай туралы жыр-аңыздар // Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1979. – 81-91 бб.
54. Бердібай Р. Абылай асуы // Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. – 3-34 бб.
55. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
56. Бартольд В.В. Сочинение. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. – М.: Наука, 1968. – Т 5. – С. 760.
57.Әріпбай Б., Рысдәулет М. Абылай ханның елшісі // Егемен Қазақстан. – 2001. – №130-133. – 27 маусым. – 9 б.
58. Уәлиханов Ш. Песня об Аблае. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, 1984. – 1 т. – 432 б.
59.Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы, 1985. 4 т. – 463 б.
60. Уәлихан Ш.Ы. Абылай хан туралы өлең-жырлар және тарих // Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Тарихи жырлар. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
61. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы (Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). Зерттеу. – Астана: Елорда, 2000. – 288 б.
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Абылай (Әбілмансұр) ХҮІІІ ғасырдағы
"Ақтабан шұбырынды -Алқакөл сұлама" аталған қасіретгі кезеңдегі ұзақ
жылдарға созылған жоңғар шапқыншылығынан байтақ жерімізді азат еткен, алып
мемлекеттер - Қытай, Ресей патшалығымен мәмілеге келіп, ел тәуелсіздігін
сақтаған, Орта Азия хандықтары және Еділ қалмақтарымен халық мүддесі үшін
күрескен даңқты қолбасшы, қазақ ордасын бір тудың астына топтастырып,
отырықшылыққа, өркениеттілікке жеткізуге ұмтылған айбынды да ардақты хан,
кемеңгер көсем.
Абылай хан 1711 жылы туып, 1781 жылы қайтыс болған. Сүйегі Қожа Ахмет
Иасауи кесенесіне қойылған.
Кезінде орыс тарихшылары, зертгеушілері Абылайдың хандық қызметіне,
саясаттағы беделіне, қолбасшылық рөліне байланысты ойларын айтса да,
кеңестік идеология көп уақытқа дейін тарих тасасында қалдырды. 1944 жылы
Г.Александров, П.Поспелов, Ф,Федосеев т.б. кеңес ғалымдарының БКБ(п)
Орталық Комитетінің хатшылары Г.М.Маленков, А.Щербаков атына жазған хатында
М.Әбдіхалықов, А.Панкратова редакциясымен шықан Қазақ ССР тарихының
тұжырымдамасы қатаң сынға алынды. Осы айтылған жайттар біздің дипломдық
жұмысымыздың өзектілігін айқындайды.
Диплом тақырыбының зерттелу деңгейі. 1940-1980 жылдарда А.Баймурзин,
Н.Г.Аполлова, В.Я.Басин, Б.П.Гуревич, Т.Ж.Шойынбаев, С.Е.Толыбеков сияқты
тарихшылар еңбегінде Абылай "халықты тонаушы", "екі жүзді" жауыз,
қанішер "қайшылықты, жалтақ саясат иесі","басқыншы", "зорлық-зомбылықшы",
"орыс мемлекетіне қарсы шығушы" болып айыпталды, 1950 жылғы "Правда"
газетіндегі мақалада Абылай мен Кенесары заманы қараланды. Тіпті 80-ші
жылдардан кейін де Қытайдан Я.Мырзахан мен мен ұйғыр тарихшысы К.Хафизова
Абылай құрған хандық мемлекетті жоққа шығаруға тырысты. 1952, 1962, 1977,
1983 жылдардағы Қазақ ССР тарихы Абылайдың билігі, саясаты жайлы теріс
түсінік қалыптастырды. М.Вяткиннің Абылай ханның оң баға берген еңбегі
ескерусіз қалды. Абылайдың хандық мемлекетіне қайраткерлік, қолбасшылық,
дипломатиялық қызметіне нақты бағалар берілген А.И.Левшиннің жазбалары
тарихи шындықты жан-жақгы ашатын, құнды еңбек. Кеңестік саясат Абылайды
жалаң, идеологияландырылған, қайшылықгы тұлға санаған кезде де ақын-
жыраулар поэзиясындағы Абылай бейнесіне, атап айтқанда, Қ.Мұхаметханов,
Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Дербісәлин, Х.Сүйіншәлиев, М.Мағауин,
Ә.Қоңыратбаев талдау жасады. Сонымен бірге С.Қасқабасов Ш.Уәлиханов жинаған
Абылай жайлы аңыздарға Р.Бердібай тарихи жырлар мен қисса-дастандардағы
Абылай бейнесіне сипаттама берді. Ж.Тілепов ХҮІІІ ғасыр ақын-жырауларының
өлең-толғауларындағы Абылай өмірінің тарихи шындыққа қатысын, Ш.Ы.Уәлихан
Абылайдың халық ауыз әдебиетінде сомдалуына, өміріне қатысты тарихи
деректердің мәнділігіне тоқталды. Абылай жайлы тарихи құжаттарды аударып,
Абылайтануға негіз боларлық материалдарды жинап бастыруда С.Ақтаев елеулі
еңбек сіңірді. Б.С.Рахымовтың ХҮІІІ ғасырдағы тарихи жырларға байланысты
1993 жылғы кандидаттық диесертациясында Абылай бейнесі басқа да қазақ
батырларымен жалпылама қарастырылды. Бұқар толғауларындағы Абылай бейнесіне
Ж.Артықбаев тарихи зерттеу жасады, Абылайнамалық шығармалардың баспасөзде
жарияланып, кітаптарда жарық көруіне С.Дәуітов белсене араласты.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері.
Абылай жайлы соңғы жылдарда жариялаған өлең-толғауларды, тарихи
жырларды, дастандарды жинақтап, жүйелеп Абылайдың тарихи тұлғасының жасалу
ерекшелігін айқындауды, Абылай өмірінің елеулі кезеңдерін жан-жақты
көрсетуді мақсат еттік:
- ХҮIІІ ғасырдағы өлең-толғау, тарихи жырлардағы және одан кейінгі
кезеңдегі дастандарда Абылай тұлғасының жасалу ерекшелігі;
- Абылай өмірінің тарихи оқиғалармен сабақтастығы;
- Абылай туралы халық ауыз әдебиеті шығармаларын жанрлық түрде
жүйелеу;
- эпикалық дәстүр жалғастығын айқындау;
- тарихи жырлар мен дастандардың вариант нұсқаларын талдауда олардың
тарихи шындыққа қатыстылығын анықтау;
- Абылай бейнесін сомдаудағы қолданылған поэтикалық тәсілдерді
салыстыра зерттеу,
- Абылай жайындағы текстологиялық мәселелерді қамтуды көздедік.
Диплом жұмысының әдіс-тісілдері.
Диплом жұмысын жазу барысында алға қойған мақсаттарға қол жеткізу
үшін салыстырмалы-зерттеу, тарихи хронологиялық, сипаттау, жинақтау әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы қазақ-
түрік университеті қазақ әдебиеті кафедрасының мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1. АБЫЛАЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАМАНЫ
Тарихымызға "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" болып енген ұзақ
жылғы қазақ-жоңғар шапқыншылығының шындығының терең ашатын Қожаберген
жыраудың әйгілі "Елім-ай" толғауындағы: Қор болды бірлігі жоқ біздің қазақ,
Басынып ата жауым етті мазақ. Көршілес екі жұрттан дәу мылтық ап, Көрсетті
шапқыншылар елге азап деп күйзеліп те, күйініп те жырлағанындай, Абылай
ел билігіне келерге дейінгі заманның қазақ үшін "сорлы, торлы
заман'\ "күн майдан", "маңдайынан бағы тайған", "қазақтан сасық қалмақ
озған", олардың көршілес екі елден мылтық яғни, зеңбірек алып (Ресей
мен Қытай) "есірген", "әулиедей болған" [1, 148 б. ] заман болған.
Халықтың үштен екісі қырылып, "Еділ, Жайық, Арқаға қазақ ауып Шу,
Талас, Сыр, Қаратау жауда қалды" деп жырау айтқандай, еліміздің тоз-тозы
шығып, берекесі кетіп, іргесі сөгілген, қысталаң, қиын, сұрапыл заман тарих
тілімен айтқанда, "шапқыншы қалмақ пен ұлт-азаттық қозғалысының шешуші
кезеңін тудырды" [2, 145 б. ].
Төле би толғауындағы "көкірек қазақ хандардың лауазымға таласып, елді
быт-шыт қылғаны, ағайынның алауыздығынан көлденең көк аттының елді жаулап
алғаны, аз дұшпаннан жеңіліп қабырғасын қайыстырған кезеңде "ыдырап жатқан
қазақгың басын қосып, береке-білім іздеген" ел билеушісін уақыт талап етті.
[3, 240 б. ].
Халық басына төнген қасірет ел тағдырын таразыға салды, шашырап,
сансырап тозған, бірлігі бүлініп, тағдыры қыл тұзақ ұшына ілініп тұрған
кезенде үш жүздің басын қосып, Қазақ ордасын нығайтып, Жоңғарларға қарсы
жойқын ұрыстарда қол бастап, байтақ жерді азат еткен, даңқты қолбасшы,
көреген саясатшы айбынды ханымыз Абылай еді. ...Сол аласапыран дәуірде
қалың елдің жаны аман қала ма деген үміті жалғыз ғана Абылай басында
қалған болатын. Ескі қазақ елдігін, ескі жұрттың тілегін ту көтеріп, бір
араға жиған Абылай болатын... Қазақтан жат елге басынбай өз елдігін сақтап
келіп іргесін бөлек салуы -Абылай заманынан бері қарай XIX ғасырдың
ортасынан ауғанға дейін жаңа саяси бет алды" деген [4, 5 б] М.Әуезов сөзі
сол заманның азап, сорынан, құрдымға кету қаупінен халқын құтқарып қалған
даланың дана көсемі, ел тірегі Абылай болғанын паш етеді. Ш.Уәлиханов
зерттеуінде: "Әсіресе, 1723 жыл сұмдық сипатымен қазақтардың есінде
өшпестей болып қалды. Қайда барса да қанқұйлы жоңғарлар қыр соңынан
қалмаған қазақтар үріккен киік үйіріндей дүркіреп, жол-жәнекей дүние-
мүлкін, бала-шағасын, кемпір-шалын, арық-тұрық малын, үй мүлкімен түстікке
барып қойып кетгі... Міне, осындай екіұдай, үрейлі кезеңде ел назары Абылай
сұлтанға ауады. Өйткені ол жорықтардың бәріне алғаш қатардан жауынгер боп
қатысты, соның өзінде қисапсыз ерлік көрсетіп, айрықша амал-айласымен көзге
түскен еді. Өнегелі ақыл-кеңесі, сұңғыла зердесі арқасында да ол бірден-ақ
көреген, кемеңгер деген атқа ие болды" [5, 112 б] деп, Абылайды заманы
мыңдаған, тағдырдың түрлі сынақтан өткен, басының ересен ерлігімен, қол
бастауға деген ерекше қабілеттілігімен, алғырлығымен, көрегендігімен,
парасаттылығымен ерте бастан ел назарына іліккенін аңғартады.
Ел аузынан жазып алынған "Абылай ханның сыны Райымбектің жауабы"
деген аңыз-жырда:
Айналайын, қазағым,
Қалмақ шауып, бақ ауып,
Судан аққан қан көрді,
Аққан қанды тыймаққа,
Алаштың басын жимаққа,
Абылайдай хан берді"
десе, М.Жұмабаев "Батыр Баян" дастанында:
Алыстан орыс, қытай - ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ-
Артында - ор, алдында - көр, жан-жағы жау,
Дағдарған алаш енді қайда бармақ?
Сол кезде елге қорған болған Абылай, Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап...
[6, 232 б.] деп қасіреті тарихи кезеңде Абылайдың ел бағына
келгендігін, халқының тірегі, жүрегі болғанын аңғартады.
Абылайдың билік басына келуі кездейсоқ жағдай емес, сол кездегі
күрделі де күрмеулі, қиын түйінді, шиеленісті тарихи жағдай оның хандық
тізгінді ұстауына ықпал етті. Елдің үміті, асыл арманы, тәңірден тілеген
тілегі - басқа түскен зұлмат соғыстан құтылу, бейбіт, баянды тірлікке қол
жеткізу болатын. "Тағдырдың тәлкегімен әлеуметтік таптың төменгі сатысына
іліккен Абылай хан болғанда тек Шыңғыс әулетінің өкілі болғандықтан ғана
емес, майдан алаңына дабыл салып шапқан қас батыр, ерен қолбасшы, ел бастар
көсем санатында хан болып сайланды"...
Үш жүздің келешегін ойлайтын соңынан ер азаматы түгел еретін,
дұшпанның бақытын байлайтын, көрші елмен татуласып, тіл табысатын, өзі
шешен, сардар, данышпан көсем" көптен сайлануы тиіс болатын. Абылайдың ел
билігіне келуі заман талабы, уақыт қажеттігі болғандығын аңғартады. Әрі
оның бала кезінен ел мұңын, тілегін жан-жүрегімен түсініп, қалайда жұртының
басын біріктіріп, жоңғар шапқыншылығынан жерін азат етуді армандағанын
сезінеміз. "Жаугершілік заманда халқының қорқынышты өмір сүргенін кәріп,оны
бұл халден құтқаруға бел байлауы..." [7, 45б.] Абылайға заманының қандай
міндет жүктегенін айғақтайды. Яғни, "Абылайға дейін болсын, Абылайдың
тұсында болсын қазақ халқының арман еткені: біріншіден, өз алдына ерікті ел
болып, өзін-өзі меңгеруі; екіншіден, атақонысына жайғасып, бейбіт еңбек
етіп, шаруашылығын шалқыту; үшіншіден, бірауыздан ынтымақты болып, Отанын,
елдігін қорғау еді, Абылай өзінің ақылдылығы арқасында халықтың осы
арманын, мұң-тілегін жақсы ұқты" [8, 596 б.] "аштықпен қазақ көп қырылған
"Ақтабан шұбырынды " азабынан елді құтқарған Абылай" екені де ақиқат.
Алайда Абылай халықтың арман-тілегіне бар қажыр-қайратын, қабілетін сарқа
жұмсағанымен, сол кездегі шиеленісті жағдай ұлы мақсатын іске асыруға көп
кедергі келтірді. Абылай заманында шырматылып, түйінделгсн елдік мәселелер
аз емес еді. Ел тағдырына тәнген қасірет - жоңғарлардың басқыншылық соғысын
тойтару ғана емес, көрші ірі мемлекеттер - Ресей мен Қытайдың отарлап,
бодандыққа мойын ұсындыру саясатына амалдап, айла-акылман құтылып, дербес
ел ретінде тарих сахнасында Қазақ ордасының күш-қуатын таныту еді.
Абылайдың 1730-31 жылдары алғаш ұрыстарга араласьш, қалмақтың азулы да
айбынды батыры Шарыш сияқты қолбасыларын жекпе-жекте жеңіп, жойқын ұрыстың
тізгінін қолына батыл алып, ел ішіндегі берекелі бірлік пен мықты әскери
дайындық, ақылды да айлалы саясатқа сүйенуі өз жемісін бергені мәлім.
1718 жылы Тәуке хан өлгеннен кейін билікке таласып, ыдырап, тұтастығы
бұзылған Қазақ ордасының куатын қайта қалпына келтіру міндетін қолына алған
Абылай әрбір жағдайды байыппен, сабырмен, ақылмен асықпай шешті.
"Кенесарының атасы Абылай хан ерекше данқы шыққан адам болды. Шиеленіскен
халықаралық жағдайда Абылай бытыраңқы қазақ жерлерін өз қоластына
біріктіруге тырысты. Қазақстанды басып алуға тырысқан көршілері
Роесия хандығымен қазақ халқы ғана қырғын соғысқа қарсы тұрғаны мәлім
[1,148 б.]. "Сол кезде, деп жазады жапонның тарихшы ғалымы Зокота,
-жоңғарлар Орта Азиядағы ірі сахара патшалығы болды. Оған үйғырлар
қарсылықсыз бағынды. Қырғыздар бір мезгіл қарсылық көрсетсе де, сұрапыл
тегеурінге шыдамады. Ал ұзақ жыл бойы жоңғарлармен тірескен тек қазақтар
ғана болды. [9, 105 б.].
Шын мәнінде жоңғарлардың жойқын күшін тоқтатып, оларды әбден
титықгатып, ақыр соңыңда тас-талқан етіп тізе бүктіруге дейін табанды күрес
жүргізген Абылай бастаған қазақ қолының жеңісі -оның шебер де шешімді дұрыс
тактикасы, ішкі-сыртқы саясаттағы ұстанған ұтымды стратегиясымен
байланысты. "Мемлекеттің тәуелсіздігін сақтайтын, басқыншылардың қол
сұғуынан қорғайтын куаты күшті - әскер... Абылайдың кемеңгер қолбасылық
қасиеті -жауынгерлік қабілеті бар әскери күш жинап, оларды басқаратын
тапқыр әскер басшыларын өз төңірегіне жинауы" [10, 39 б. ].
Заманында Абылайдың даңқының дүрілдеп шығуы да оның аса қабілетті,
қайтпас қайсар, ержүрек батырларды төңірегіне топтастыруынан. Ел сенімі де,
тірегі де қолбасылар, батырлар болды. Яғни, "Қарадан шыққан әскери элита,
елге билік айтқан шешендер мен көсемдер хан тірегіне айналды. Хандық билік
пен ақыл-күштің тетігі - батырлар мен билер билігіне ұласты" [11, 145 б. ].
Батыры ханға сай болды,
Елге лайық ер болды.
Өзге жұрт аңсар жай болды, деп мұны Үмбетей жырау айрықша атап
көрсеткен [12, 60-63 б. ].
...Ел билеу ісінде қазақ хандығының ежелгі заң жарғыларын қалпына
келтірген, Абылай әскери істе де өткенді қайта тірілтеді" [13, 199 б.]деп
М.Мағауин Абылайдың Шыңғыс хан заманынан бергі соғыс әдістерін жетік
меңгерген аса дарынды қолбасшы екендігін әйгілейді. Абылайдың "Шаңды
шабуыл", "Жайлау жорық", "Қап қағылған соғыс" әдістері болған.
Әрине, Абылайдың көрегендігі ұрыс стратегиясын алдын-ала жоспарлап
қоюында ғана емес, көрші мемлекеттермен арадағы шиеленісті жағдайларды өз
мүддесіне шебер пайдалануында. Абылай заманында ең ұзақ соғыс қалмақтармен
болғандығы белгілі. Тарихшы Құрбанғали Халидұлы "Абылай ханның соғыстары
қалмақпен болды да, Абылай қалмақ елін Қызылжар, Қарқаралы маңына Аякөз
өзеніне өткізе қуып, қазақгың жерін кеңейткен кісі... Шығыстан жүңгө әскері
келіп жоңғар хандығын аяқтатқан соң, қалмақ елінің күші азайып, көпшілігі
Жүңганың қорғауына өткен еді, шетте қалған азырағы қазақтармен
қарсыласуға әлсіз болды. Мұндай ол заманда ең ұзақ соғыс қалмақтармен
болғандығы белгілі. Тарихшы Құрбанғали Халидұлы "Абылай ханның соғыстары
қалмақпен болды да, Абылай қалмақ елін Қызылжар, Қарқаралы маңына Аякөз
өзеніне өткізе қуып, қазақтың жерін кеңейткен кісі,.. Шығыстан жүңгө әскері
келіп жоңғар хандығын аяқтатқан соң, қалмақ елінің күші азайып, көпшілігі
Жүңганың қорғауына өткен еді, шетте қалған азырақ қазақтармен қарсыласуға
әлсіз болды. Мұндай жағдайда Абылайдың бағы үстем және Ресейден бейғам
болып, Орта жүз бен қалған екі жүздің шет бөліктеріне үкімін жүргізіп,
бүкіл қазақтан қол жиып, Шыңғыстаудың батыс жағыңда, шығысында неше рет
қалмақты шапты" деп нақтылы дәлелдеп кетеді [14, 232 б].
1745 жылдары Қалдан Серен қаза тауып Ойрат ханының тағына бастаған
таласты Қалдан Сереннің ұлы Цеван Доржидан кейін хан тағына отырған Лама
Доржы мен жоңғар хандығының негізін қалаушылардың ұрпақ Батыр хунтайшы
Давацимен (орыс деректерінде Девачи, Ловачи, қазақтар Лабашы деп атап
кеткен) арадағы қиян-кескі шайқасты Абылай өз мақсатына ұтымды пайдаланды.
"1751 жылы күзде жеңіліске ұшыраған ол (Даваци -Ш.И.) өзін қолдаушы хан
мұрагерлерінің бірі - Әмірсанамен бірге Орта жүзге қашып барады.
Қашқындарды қазақтар ілтипатпен қарсы алады. Абылай болса, Жоңғариядағы
қалмақ шонжарларының таққа таласқан ұрыс-керісін сыртган бағып, бұл істен
бойын аулақ ұстап, араласпауға тырысқан" [15, 228 б.].
Үш жүздің ақсақалдарының бас қосқан жиынында Давацидің алдағы уақытта
тигізер пайдасын ойлап, "қалмақ жұртын билеп қаһарға мінер күн туса, ол
басқа жаудан гәрі біз үшін қатерлірек болар" деген Абылай сөзі көп ұзамай
шындыққа ұласады. 1753 жылдың 12 қаңтарында қалмақ ханы Лама Доржидің
ордасын күйретіп, өзін өлтірген Даваци мен Әмірсана арасында хандықтың
жартысын бөлісіп алу жөнінде талас басталып, Даваци қазақтармен одақ болу
мақсатымен көмек сұрағанда, Абылай әліптің артын бағады. Бұл кезде Әмірсана
Цин патшалығынан көмек сұрап, әлсіреткен соң, Жоңғария хандығына қол
жеткізбек болғанда айлалы Қытай патшалығы оны тұтқындауды ойлайды. 1755
жылы көтеріліс шығарып, қытай әскерлерін талқандап, көрші елдерден, ең
бастысы Абылайдан көмек сұраған кезде, Абылай одақтас ретінде қолдайды.
"Абылай, сірә, қазақ елімен шекарадағы маньчжур иелігінен гәрі тағында
Абылайдың өз өміріне билеуші отырған Ойрат сияқгы одақтас мемлекеттің
болуын көбірек қалаған болуы керек. Қалай болғанда да, Абылайдың дәл осы
бір шешімге тәуекел жасаған кезде, қазақ халқының ұлттық мүддесін қорғағаны
мәлім [16, 228 б.]. Шын мәнінде Лама Доржының 1752 жылы Төле биді кеңесуге
шақыруы [17, 86 б.] бірақ дана бидің оның ұрпақтарымен келіспей, бұл
жағдайды Абылайға баяндауы, яғни Абылайдың Жоңғар хандықтарының мақсат-
мүддесі неге бағытталғанын аңғарып, батыл әрекетке келуі де, осылайша соғыс
пен бітім, басқа халықтармен сауда және дипломатиялық қарым-қатынас
мәселелері көп талқысынан өтіп шешіліп жатқан, яғни дала демократиясы
"дүрілдеген" кезең болғандығын айқындайды. Жоңғарияны тарихта тендесі жоқ
жылдамдықпен оп-оңай жаулап алған император Цянь-Лунның жеңімпаз армиясының
жоңғар жеріне келуі Абылайдың саясатына үлкен ықпал еткен [18,113 б.].
"Абылай хан қалмақпен соғысып жатқан кезде Шығыстан Жүңгө әскерлері келіп,
жоңғар хандығын тындым қылып, Құлжа қаласын салып, жоңғарды түгел
бойсындырады. Осы қырғындауларды көрген қалмақ, торғауыт елі Жүңгөнің
қорғауына кірмей батысқа қарай қашты. Жол бойы қазақтан шабынды кәріп, жем
болумен бірге Абылайдың атағы көтерілуіне себеп болды", - дейді Қ.Халидұлы
үзақ жылдарға созылған жоңғар шапқыншылығының ақтық кезеңі жайлы [19, 232
б.].
Жоңғарлармен соғыстың өз пайдасына шешілуін көздеген Абылай оларды
бір-бірімен жауластырып, әлсіретіп, титықтатып барып, бірақ тас-талқанын
шығару мақсатында табанды да айлалы, астарлы саясат жүргізіп қоймады, небір
жойқын ұрыстарда соғыс ісін жетік меңгерген, бес қаруы бойына сай
батырларын бастап, шайқастың алдында жүрді, қолбасшылық қарым-қабілетін
таныта білді.
Абылай қалмақ нояндарының хан тағы үшін шиеленіскен қырқысын сырттай
бақылап, жайбарақат қарап отырмаған. Әскерінің біраз бөлігін алып барып,
жағдайдың басқа арнаға түсуіне ықпал жасаған. И.Я.Златкин де Абылай сұлтан
бастаған Орта жүз билеушілері 1754 жылы белсенді көмек бергенін ерекше атап
кеткен [20, 8 б.].
Қалай десек те, ұлан-байтақ жерімізді басып алған Жоңғар
басқыншыларының жойқын шабуылдарын тойтарып, үш жүздің басын қосып,
қасиетті атамекенді азат еткен ұлы жеңістердің көшбасында Абылай тұратыны
айдай ақиқат. Сондықтан да МЖ.Көпеевтің "Бұрынғы замандарда қалмақ қазаққа
таң атырьш, күн шығармаған. Абылай хан ат арқасына мінген соң қалмақтың
бетін құйтарған. Құба қалмақтың ханы Қалдан Серен тұсында қалмақтаң құтын
қашырып, Сарыарқадан аударған, басына қара қан жаудырған Абылай хан
болатұғын" деген бағасы Абылайдың қолбасшылық үлкен талантын паш етеді [21,
164 б.]. Және де осы азаттық соғысының көрші халықтардың жойылып кетуден
сақтаған үлкен тарихи мәні болғаны мәлім. "...Жәңгір, Тәуке және әсіресе
Абылай басқарған кезеңдегі Жоңғария басқыншылығына қарсы күрес қазақ
мемлекеттігінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Қазақ халқының жоңғар
басқыншыларына қарсы жанкешті күресі Орта Азия халықтарын ойрат салт
атыларының қирата қаптап кетуінен қорғап қалды. Осыншама қаһарлы қарсыласты
біржола талқандау Орталық және Орта Азияның саяси өмірінде Қазақ
хандығығның беделін және рөлін көтерді". Және де бұл кезең Абылай даңқының
дүрілдеген, көрші мемлекеттер беделін мойындаған, саясатымеы санаса
бастаған кезең еді.
Абылайдың Қытай мемлекетімен ұстанған саясаты, келісімдері мен
елшіліктер алмасуы жөнінде бірқатар тарихи құжаттар, тіпті өзінің хаттары
сақталған. Құжаттарда Цян-Лунь әскерімен болған кейбір соғыс деректері де
бар. Қытай жазбалары тіпті өз әскерлерінің ұрыс қимылдарының нәтижесін
беріп отырған. Қалай десек те, Қытай боғдыханымен Абылайдың ұстанған
саясатының дұрыстығына ешкім шек келтірмеген. "Жоңғария мен Кіші Бұқар
аймағын оп-оңай өзіне қиратуы және қытайлықтардың жауынгерлік рухын
көтеріп, басқыншылық құштарлышн арттыра түсті. Зайыры, император Цян-Лунь
хан және таңь әулеттерінің заманын қайта қайталағысы келгенге ұқсайды" [22,
111 б.] дейді. Цинь патшалығының Қазақ даласына ауыз сала бастағаны жайлы
Ш.Уәлиханов. Әрине, Абылай күшті қаруланған және жеткілікті дайындалған,
орасан зор әскері бар Қытай боғдыханының 1756 жылғы қазан жарлығында:
"Хадаха Абылаймен соғысқанда қуып жете алмады, қоянжүректік көрсетті..."
десе, 1757 жылы қыркүйегіндегі жарлығында: "Хадаха соғыста Абылаймен бетпе-
бет кездесті, ол туралы мәліметіміз бар. Бірақ жауды қуып жетіп жазалау
үшін әскерін шоғырландыра алмады. Абылайдың нығайып кетуіне мүмкіншілік
берді" [23, 86-91б.] дейді. Бұл жерде Абылайдың құтылып кетуі айлалы ұрыс
тактикасын қолданғанын көрсетеді. Бұл жөнінде ілгеріде Тәтіқара жырын
талдағанда толығырақ тоқталмақпыз.
1.1 Абылай туралы өлең-толғаулар
Ш.Уалиханов "Қазақ хандарының арасында Абылайдай шексіз билікке ие
болған бірде-бірі жоқ..." [24, 66 б.] дегеніндей қазақ ақын-жырауларының
шығармашылығында ешкім дәл Абылайдай шексіз жырланып, дәріптелген жоқ.
ХҮІІІ ғасырда Абылай туралы өлең, жыр, толғау тудырған Бұқар, Үмбетей,
Тәтіқара, Ақтамберді, Күдеріқожа, Үмбетей шығармаларында Жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күрес, ел бірлігі ғана көрінбейді, ең бастысы,
заман күрескері Абылай тұлғасы шынайы жырланады. "...тарихи өлең көне
заманнан бері халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан жанр. Халық басынан
өткен оқиғалардың барлығы да тарихи өлең туғызып отырған" [25, 266 б.]
Демек, ел басынан өткен ХҮІІІ ғасырдағы небір сұрапыл оқиғалар жырланған
өлең-толғауларда, сондай-ақ кезінде елінің тірегі, жүрегі болған қайраткер,
қаһармандарының өнегелі ерлік істері де айқын кәрініс тапқан. Сол кездегі
ақын-жыраулар поэзиясы Абылай заманы және өмір жолымен жете таныстырады,
дәуір тынысын жеткізеді. "Тарихи өлең - өмірде болған, нақты оқиғалар мен
адамдарға арнаған, бірақ біршама эпикалық сарыны бар шығармалар. Тарихи
өлең, әдетте, ізі онша суымай тұрғанда, фактілер ұмытылмай тұрғанда туады
да, онда шындық іздері басым жатады" [26, 286 б. ]. Абылай бейнесінің
тарихи өлең-толғауларда қалай сомдалғанына, бейнені ашудағы ақын-жыраулар
қолданған көркемдік әдіс-тәсілдерге, әсіресе, әдеби шындық пен тарихи
шындықтың сабақтастығына тоқталмақпыз. Яғни тарихи жағдай, тарихи
оқиғалардың ізін қайталамайтындығын" еске ұстай отырып [27, 266 б.] ондай
заман шындығы, оқиғалардың баяндалуы, ең бастысы, Абылайдай тарихи тұлғаның
қаншалықты бағалануын қарастырамыз. Тарихи өлең, жырларға өзек болған
жайлар ХҮІП ғасырдағы қазақ халқының басынан кешкен тағдыры, жоңғарларға
қарсы ұзаққа созылған күресі, ішкі-сыртқы саяси жағдайы. "Небір дәуірден
бері іргелес отырған соң ба, түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінде де
негізгі қарсыласымыз қалмақтар болып келеді" деген Ш. Айтматов сөзінің мәні
зор, [27, 286 б.]. Ақын-жыраулар жыр-толғауының дені - жоңғар шапқыншылығы.
Сондықтан да Абылай заманы ақын-жыраулар тарихи оқиғалардың сипатын
ашады. М.Әуезов сөзімен айтқанда: "Тарихи өлеңдер ең алдымен ел
тіршілігінде аңыз болып өткен тарихи оқиғадан туады. Тарихи өлеңдердің
ішіндегі адамдар -жалпақ елге аты белгілі, жалпақ елге қадірлі, сүйікті
адамдар" [28, 134 б.]. Өйткені сондай өлең-толғаулардың арасында ХҮІII
ғасырдағы ақын-жыраулар поэзиясында жарқырай кәріністің ерекше тұлға -
Абылай хан. Және өмірбаяндық деректерінен бастап, жекелеген ерліктері,
қолбасшылық, қайраткерлік, дипломатиялық іскерліктері қамтылған, жан-жақты
көрсетілген.
Әсіресе Бұқар жырау поэзиясы арқылы Абылайдың қолбасшылық,
қайраткерлік тұлғасы және оның сол замандағы болмыс-бітімі шынайылығымен
бізге жетіп отыр. Әрі ол тарихи деректермен сәйкестік табуымен де маңызды.
Абылай туралы молынан жырланған гәрі өзі қатысып, куә болған тарихи
шындықтарды шынайы көрсеткен, сол заманның "көзі мен құлағы" Бұқар жырау
екені белгілі.
Бұқар жырау поэзиясы арқылы бізге Абылай дәуірінің болмыс-бітімі,
Абылайдың іс-әрекеті нақтылы өмір шындығымен, тарихи ерекшелігімен жетті.
М.Мағауин: "Көне қазақ әдебиеті өкілдерінің ешқайсысының творчествосында
өзі өмір сүрген заман келбеті дәл Бұқардағыдай бар бедерімен суретке
түсірілмеген" [29,138 б. ] - деп дәлелді ой түйеді.
Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай болуында үлкен
мән бар. Өйткені қазақ халқының басынан қасырет бұлтын тәндірген "Ақтабан-
шұбырынды" кезінде тоз-тозы шығып тентіреп кеткен елдің басын қосып, жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күреске жұмылдыру - тек Абылайдай қайраткердің
қолына ғана келді. Мұны жоғарыда Қожаберген жыраудың "Елім-ай" атты жырында
айтылғандай: Үш жүздің келешегін ойлайтын сардар көсем, көрші елмен
татуласып тіл табысар шешен" адамның ел билігін қолға алуы баршаның арман-
аңсары болған. [30, 149 б.]."Абылай хан - Бұқар жырау заманы орыс
патшалығына қарамай, бөлек хандық құрып, жеке өмір сүргіземіз деген
талаптың мезгілі еді. Бұқар сонда үлкен қырағы саясаттың толғаушысы боп,
әрбір сөзін ірі оқиғалардың, ірі мәселенің тұсында ғана айтады" - дейді
М.Әуезов [31,142 б.]. Бұлай болуы заңды. "Жырауларға тән негізгі
ерекшеліктерге қарасақ, олардың: 1) Жеке румен емес, бүкіл тайпалар
одағымен, хандықпен байланыста болуы; 2) Мемлекет істеріне, сот жұргізу
істеріне қатысуы; 3) Болашақгы болжап хан мен халыққа ақыл айтып, жөн
нұсқауы: 4) Батырлар жырлары мен тарихи жырларды айтып жауынгерлердің рухын
көтеруі" қалыптасқан дәстүр болғандығы айқын. Олай дейтініміз, кезінде
Кетбұға, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Марғасқа сияқгы ақын-
жыраулар әрі қолбасшы, батыр, хан кеңесшілері болған [32, 241б.]. Міне,
Абылайдың хандық билігі тұсында Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш, Жанақ
сияқты ақын-жыраулардың кейбіреуі хан, сұлтандармен жорықтарда бірге
жүрген, мемлекеттік істерге араласқан, хан кеңесіне, билер алқасына
қатысқан. Сондықтан да олардың өлең-толғауларының маңыздылығы өз заманында
көзбен кәріп, куә болған оқиғаларды, немесе, нақгы ізі суымаған, ел
санасьшан өше қойшған, дәуір шындығын жырлауы. Әрине, солардың ішінде
өзгелерінен дараланатыны да, сараланатыны да - Бұқар жырау. Ш.Уәлиханов:
"Дүрбелеңге толы дүбірлі кезең Абылайдың тапқырлығы мен табандылығын,
ақылдылығы мен алғырлығын танытуына жағдай жасайды" [33, 241б.] десе, ел
тағдыры таразыға түскен кезеңде дана жырау оның жанынан табылды,
мемлекеттік маңызды істерді шешуге белсене атсалысты, ақыл қосты, халық
мүддесін тереңнен ойлады. Сондықган да "Бұқар жырау поэзиясының биіктігі,
халық, қоғам алдындағы ұлы парыздарды түп-тереңімен, зор дауыспен кемел де
келісті суреттей білетіндігінде..." [34,140 б.]. Абылайды шындық
болмысымен, көркемдік мәнерімен, ой тереңдігімен, бай тіл кестесімен
Бұқардан артық шебер бейнелеген ақын-жырау жоқ. Абылайға тікелей арнаған
Бұқар өлең-толғаулары мыналар: "Абылай ханның қасында, "Шүршіт келем дегсн
соң бар-ды" (Ай, Абылай, Абылай! (екеу),"Садыр (бұрын Керей)..., ("Ханға
жауап айтпасам", "Қалданменен ұрысып...", "Басыңа біткен күніңіз", "Құбылып
тұрған бәйшешек, "Әй, Абылай, сен он бір жасында", "Қайғысыз ұйқы
ұйықтатқан ханым-ай...", "Ай, айтамын, айтамын...".
Бұқар поэзиясын қарастырғанда біз Пекиннен табылған 36 толғауы мен
бұрын шыққан толғауларының мәтіндік (текстологиялық) салыстыруы негізінде
басқан кітапты бетке ұстандық. Өйткені, бұл толғауларды Бұқар жырау "хат
танығандықтан" өзі жазып қалдырған, екіншіден, біздің зерттеу нысанымыз
болып отырған ХҮІІІ ғасырдағы тарихи оқиғалардың сырын ашуымызға
ниеттене түскендігі. Нақтылай түссек, заман шындығын бойына сіңіріп, дәуір
тынысын дәлме-дәл жеткізетін аса бағалы дүние.
Абылайдың беделінің биіктеп, ықпалының пәрменді болуына, хандық
мемлекетінің қуаттанып нығаюына көрегендігімен, даналығымен, адалдығымен
өмірінің соңына шейін ақылшы-кеңесші болған Бұқар жырау толғауларында
маңызды тарихи оқиғалар жырланған. Заманының "көмекей әулиесінің" бізге
жеткен мұраларындағы Абылай жайлы өлең-толғауларында ел көсемінің болмыс-
бітімі, арман-мақсаты, қуаныш-күйініші, ерліктері мен қолбасшылық,
қайраткерлік, саясаткерлік істері шынайы көрініс тапқан. Әрі ханның жеке
басының кемшілігі де, қателіктері де батыл айтылады. Р.Бердібай: "Бір
ғажабы жыраудың ханға қарата айтылған сөздері белгілі бір сүрақтарға жауап
орайында туғандай. Көбінесе оның "сұхбаттасы" Абылайдың өзі тәрізденеді.
Екі ұлы адамның "диалогы" уақыт, замананың білгір сұрауларына жауап
бергендей" (1, 96 б.) деп Бұқар өлең-толғауларының мазмұн-мағынасының
ерекшелігін терең талдап көрсетеді. Мәселен, Бұқардың "Әй, Абылай, Абылай!"
атты толғауын алайық.
Ай, Абылай, Абылай!
Сен мені көргенде
Тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің,
Әбілмәмбет патшаға
Қызметші болып жүр едің,
Сен қай жерде жүріп жетілдің?! [1, 34 б.]
деп бір тоқталады. Тарихи деректерге сүйенсек, Абылайдың Әбілмәмбетте
қызметші болғаны шывдық. Абылайдың ата-тегін жақсы білген, кезінде хатшы
болған М.Мамедов; "Абылай султана дед и отец были города Ташкента ханами,
но напав Зенгорские калмыки, тот город завоевали, причем Абылай султан
будучи десяти лет, ушел в Туркестан под владения Абулмамбет хана" [36, 246
б. ]-деп жазған. Бірде жырау:
Үйсін Төле бидің Түйесін бакқан құл едің [36, 346.]- деп балалық шақта
бастан кешірген қиыншылықтарына тоқталып өтеді. Жалпы Бұқар жыр-толғауынан
бөлек, сол кездегі аңыз-әңгімелер Абылайдың есейіп, ер жетіп, ел билігіне
келуге дейінгі өмірінің елеулі кезеңін Төле бимен байланыстырады. Мұны
Шәкәрім де, М.Дулатов та, М.Тынышпаев та, М.Әуезов те, Қытай тарихшысы Су
Би-Хай да т.б.зерттеушілер де айғақтай түседі.
Сен жиырма беске келген соң,
Алтын тұғыр үстінде Ақ
сұңқар құстай ірі едің,
Дәулет құсы қонды басыңа, Қыдыр келді қасыңа,
Бақ үйіне түнедің,
Алыстан тоят тіледің,
Қылышыңды тасқа біледің,
Алмаған жауды қоймадың,
Алғанменен
тоймадың,
Несібені елден тіледің! –
деп жиырма бес жасынан басталған өмірінің жарқын сәттерін қадап-қадап
жеткізеді. Бұқардың:
Дәулетқұсы қонды басыңа,
Қыдыр келді қасыңа.
Бақ үйіне түнедің –
деуінің де мәні бар. Ш.Уәлиханов: "...Өнегелі ақыл-кеңесі, сұңғыла зердесі
арқасында ол бірден-ақ көреген, кемеңгер деген атқа ие болады" (38, 126 б.)
- десе бұдан біз Абылайдың зор абырой-беделге ие болып, ел билігіне қол
жеткізуі өзінің ақыл-парасатымен, алғырлығымсн, қайсарлығымен,
білімділігімен, ерлігімен, ерен ерлігімен, қайраткерлік келбетімен
сабақтасып жатқанын аңғарамыз.
Абылайдың халық құрметіне, даңққа бөленген шағын мадақтаған жырау:
Абылай, ау, Абылай,
Момынға келіп бек болдың,
Атасын білмес ұл едің,
Атаңның тегін сұрасаң,
Арқар ұраңды
жат едің,
Қай жерлерде төре едің?
Қарсы менен Құзарда,
Жалаңаяқ жар кешіп,
Бөз тоқыған сарт едің [39, 35б. ] –
деп жанына батыра айтады. Мұнда Абылайды кемсітіп, мұқатып тұрған жоқ.
Кайта әлдебір теріс ісін тезге салу көзделген. Тарихшы Қ. Халидұлы бұл
өлеңнің туу тарихын Абылайдың Құлба тауының етегіндегі жоңғарға қарсы
жорықпен байланыстырады, Онда екі бөлінген қалмақтардың қайсысын алу
жөнінде дау туғанда, Абылай бұл мәселені шешуді Бұқар жырауға калдырады.
Бұқар Қабанбай пікірін қоштайды. Бірақ Абылайдың бас қолбасшы ретінде үнсіз
қалғанын құп көрмеген жырау ашу-ызасын жырмен жеткізеді [40, 251-255 б.].
Шын мәнінде Бұқар Абылайдың батырлар алдында беделін түсіруді көздемеген,
қайта бұл істі өз ақылымен шешкенін жөн көрген.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қызуға салармын,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма –
деп кемшілігін бетіне басады [41, 36 б].. Жалпы хандардың қатыгездігін,
билік басындағы теріс қылықтарын батыл айтып көрсету жырауларға тән бір
қасиет, ерекшелік болса керек. Толғаудың өзі де "іш қазандай қайнаған
уақытта шығатын журектің лебі... жанның тартатын күйі" [42, 407 б.].
Мәселен, Жиенбет жырау Есім ханның бір жөнсіз әрекетіне ашуланғанда оның
Тілеуберді құлды өлтіргенін, қалмақтың Бәрі ханы келгенде дәрменсіздік
көрсеткенін, оның мұндай дәрежеге жетуі өзінің ақыл-қайратымен, ерлігімен
болған іс екенін тәптіштей келе:
Арқаға қарай көшермін...
Ат кұйрығын кесермін,
Ат
сауырын берермін,
Алыста дәурен сүрермін.
деп батыл жеткізсе, Бұқар да Абылайдың қателігін жанына батыра айтқанын
көреміз. Бұл арқылы жырау өткенін қазбалап мұқатуды, мінін тізіп, абырой-
беделін аласартуды көздемеген, ханға өз биігінен табылуды, халқының ақыл-
кеңесімен санасуға шақыру аңғарылады. Мәселен, "Абылай ханның қасында,
Бұқарекең жырлайды" деген толғауында әлдеқандай қауіп-қатер тәнсе, Сыр
өңіріне қоныс аударуға ақыл бере келе;
Менің жасым тоқсан үш,
Мұнан да былай сөйлеуім,
Маған болар ауыр күш – дейді [41, 35 б. ].
Алғашындағы "Ай, Абылай, Абылай" деген толғауында:
Басыңа мұнша көтерген,
Жұртыңа жаулық сағынба [41, 35 б. ].
десе, мұнда "Жаулық жолын сүймеңіз" - дейді жырау. Яғни Қ.Халидұлының
дерегіне қарасақ, мүдделес, мақсаттас адамдардың бір ұрыс тағдырына бола
бір-біріне жау болып кетпесі анық. Өйткені ел тағдыры қыл үстінде тұрған
кезеңде бәрі де Абылай төңірегіне топтасқан батырлар. Демек, бұл толғауда
Бұқардың Абылайды орыс патшалығымен соғысудың күні ертең қауіпті екенін
ескертуі байқалады. Абылайды орыспен соғысуға итермелеген не нәрсе деген
сауалға тарихи деректеме көздерінен жауап іздеп көрелікші. Пекин нұсқасында
"Орыспенен соғыспа" деген жол айтылмайды. Бұқар шығармашылығына байланысты
зерттеуінде Қ. Мұхаметқанов: "Бұл толғаудан Абылайды, Бөгенбайды шеней
сөйлейтін себебі де айқын аңғарылады және "орыспенен соғыспа" деген сөздер
де бұл жырда жоқ. Ол мәселеге арналған жыры 1925 жылы "Таң" журналында:
"Абылай орыспен соғысам дегенде Бұқар жыраудың айтқан бір толғауы" деп
аталып жарияланған" дейді.
"Таң" журналының 1925 жылғы 3 санында жарияланған Ғ.Жаманқұлов
түсініктемесінс сүйенсек, Абылай хан бір жорыққа жүрмек болғанда Қаракерей
Қабанбай жазықсыз жауласуды теріс кәріп, бас тартады. Ханды Қанжығалы
Бөгенбай ғана қостайды. Бірақ қызуқанды Абылай айтқанынан қайтпай тұрып
алса керек. Ханның жорығын әрі бұл қылығын құптамаған Бұқар жырау
"Абылайдың тасыған көңілін, астам сөзін басу үшін осылай жазыпты" деседі
[44, 38 б. ]. Бұқардың бұрын жарияланған шығармаларында бұл өлең:
Орыспенен соғыспа,
Басыңа мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба...
деп берілген.
"Осыншама сөзіңді тәрбиелеп басына көтерген жұртыңды текке біреумен
қырылыстырып, обалына қалма дегені ғой, - деп, Абылай хан бір қызарды, бір
қуарды—ақырында бұл кісінікі пайдалы сөз деп, орыспенен соғысайық дегенін
қойды" М.Ж. Көпейұлы [45, 38 б. ]. Осы жолдардың алдында Абылай былайша
дәріптеледі:
Жұлдызың туды-ау оңыңнан,
Жан біткен еріп соңыңнан.
Он сан алаш баласын
Аузыңа құдай қаратып,
Жусатып және өргізіп,
Жұмсап бір тұрсың қолыңнан [41, 35-36 б.].
Осы жырда Бұқар 93 жастамын деп айтады. Қ.Мұхаметханов дерегі
бойынша Бұқардың туған жылы - 1685 жыл. 1993 жылы 325 жылдығы тойланды,
Оның бұл жырды 93 жаста айтқанына сүйенсек, бұл 1778 жылмен сәйкес келеді.
Яғни, сол жылдардағы тарихи деректерге қарасақ, Абылайдың жұлдызы оңынан
туып, нағыз кемеліне келіп, билігінің дүрілдеп тұрған кезеңі.
"Жоңғар ханның құлауы, Цинь империясының тактикасының өзгеруі. Орта
Азиядағы өзара қырқысу, Абылай хандығындағы ішкі жағдай бұл уақыттағыдай
нығайып көрген емес еді. Оның беделі биік болды" - дейді тарихшылар
Р.Сүлейменов пен В.Моисеев ([45, 25 б.]. "Абылай тәжірибелі, ақыл-айласы
жағынан болсын, қол астындағы халқының саны жағынан баясын, сондай-ақ
өзінің Ресей патшалығымен, Қытай боғдыханымен жүргізген тапқыр, шебер
қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді" [46,
264-265 бб.] деген көрнекті тарихшы А.И.Левшин бағасы да жыраудың осы
жолдарымен үндес.
Жоғарыдағы толғауға қарасақ "Жұлдызың туды-ау оңыңнан" дегеннен
бастап мүлде басқа өлең екенін білу қиын емес. Олай дейтініміз, білгір
зерттеуші Қ.Мұхамедханов "Бұқардың бір жыры емес, бірнеше жыры араласып
кеткендігін өлеңнің мазмұнынан байқауға болады" деген тұжырымға келеді.
Бұқардың бұл толғауын М.Ж.Көпейұлы Абылайдың үш жүздің кемеңгер билерін
жинап альш, орыс отаршылдарының түптің түбінде Сарыарқаны жаулап алуынан
қауіптеніп, соғыспақ болып ақылдасқанда Бұқар жыраудың қарсы пікірі ретінде
шыққан деген ойға келеді.
Шындығына келсек, бұл толғау Абылайдың 1774 жылы басталған
Е.Пугачевтің көтерілісін қолдауына байланысты туындаған, Яғни, Бұқар жырау
бұған қарсы болған. Олай дейтініміз, Абылай жайлы аңыздарды, шежіре-
деректерді жинап жүрген жазушы Е.Мырзахметов оның алдымен азық-түлік, мініс
аттарын жібергенін, соңынан үш мың жігітімен орыс бекіністерін басып
алғанын айтады. [47, 179 б.]. Абылайдың ұлы Уәлимен ұзак толқудан кейін
Пугачев қозғалысын қолдайтындығын және Орта жүз сұлтандарымен келісімге
келгендігін, "оған бағынышты халықтың қуана қарсы алғандығын тарихи дерек
те растайды. Бұқар жырау мұрасын тарихи деректермен сабақтастыра зерттеген
тарихшы Ж.(Омари) Артықбаев Абылайдың 1774 жылы Пугачевтан келген
елшілермен әңгімеден кейін Кіші жүз бен Орта жүз оған қосылу мәселесі
жөнінде батырларын жинап мәслихат өткізгенін, ту көтеріп, шекарадағы
бекініс атаулының күлін көкке ұшырмақ болғанын, екіншісі Ресей қуатынан
сескенгенін, Абылайдың Бұқардың соңғы сөздерінде бір белгісіз астар барын
сезінгенін атап көрсетеді. Демек, жыраудың "Орыспенен соғыспа, жұртыңа
жаулық сағынба" деуі де керемет көрегенділік. Өйткені абыз-әулие Пугачев
көтерілісінің үзаққа созылмайтындығын басып-жаншитынын сезген, онсыз де
ішке кеулеп кіріп келе жатқан отаршылдардың өшпенділігін күшейтетінін
ескерткен. Абылай да бұл байламды теріске шығармаған.
"Садыр, қайда барасың?" деген толғауында найман батыры Садырдың
Ақмырза деген адамды сойылмен өлтіріп, құн төлеуден қашып бара жатқанында
Бұқар бітімге шақырып, Абылай алдында кешірімге келуін өтінеді. Жырау: Үш
жүздің ұйытқысы, халқы қадірлеген ханның қаһарынан қаймықтыру емес, дау-
жанжалмен береке келмейтінін айтып, ел ынтымағын бұзбауға шақырып, "Ханын
сыйламағанның қарашасы оңбас" деген ойды жеткізеді. Абылай алдында кешірім
сұрауды талап етіп отырған жырау хан тарапынан болатын қатігездікті
ескертіп, оның соңы жақсылыққа апармайтынын ойына бекерге салып отырған
жоқ. Әрине бұл толғауда Абылай бейнесі кәрінбегенімен, оның абырой-беделін
көрсету бар. Жыраудың Абылай алдында бітімге шақыруы арқылы ханның ел
бірлігі мен ынтымағының тірегі екенін жеткізеді.
Бұқар жыраудың "Ханға жауап айтпасам" дейтін толғауынан Асан Қайғының
"Қилы-қилы заман болар, Қарағай басын шортан шолар деген Абылайдың сұрауы
оның білмекке құмарлығын аңғартады [41, 496. ].
Қ.Халидұлы келтірген аңыз-әңгімеде: Ей, хан, бұл сөзді сен сұрамасаң
керек еді, мен айтпасам керек еді.,. Сөзін тәмамдағанда Абылай хан бір
күрсініп, сұрағанына өкінген екен – дейді [41,351б. ].
Ханға жауап айтпасам,
Ханның көңілі қайтады.
Қараға жауап айтпасам,
Халқым не деп айтады?
Хан Абылай, Абылай,
Қайғылы мұндай хабарды,
Сұрамасаң не етеді? –
деп жауабын ханға ғана бағыттайды. "Күнбатыста бір дұшпан, Ақырда шығар сол
тұстан" - деп орыс патшалығының бодандық бұғауының тәніп келе жатқанын
ескертеді.
Бұл айтқаным Абылай,
Болмай қоймас артыңнан –
деп отаршылдықтың қандай жолмен келетіндігін айтып, осыған амал жасауға
шақырады. [41, 48 б. ].
Бұқардың "Шүршіт келем деген сөз бар-ды" толғауы - Абылайға қатысты
шыққан дүние. Дана жырау Қытайдың қатерлі жау екенін ескертіп, түптің-
тубінде соғыс ашса Сырға көшуге кеңес береді [41, 34 б.].
Баяндай еркіндеп,
Сарыарқада қашсаңыз –
деп жырау сірә, жоңғармен болған Сарыарқадағы соғыстарды еске сала отырып,
қаптаған жаудың ішіне ену қауіпгтілігін ойға алып:
Он сан алаш билігі,
Хан Абылай төреде -
деп шешімді Абылайға бағыттайды [41, 348 б.].
Абылайдың қалмақтармен болған соңғы ұрыстардың біріндегі қолбасшылық
қабілетінің көрінуі, қаһармандық ерлігі Бұқардың "Қалданменен ұрысып" деген
толғауынан айқын көрініс тапқан. Абылаймен бірге Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Шапырашты Наурызбай қатысқан Қалдан
қолымен болған қиян-кескі ұрыс:
Өңкей батыр жиылып,
Абылай салды жарлықты.
Қалдан ханды қашырып,
Шеп салған жерін бұздырып,
Ұрысты қатты қыздырып,
...Жәбірлеген қалмаққа,
Тырнағын қатты батырды –
деп жырланады. [41, 50 6.]. Бұл ұрыс қысқа уақытта Абылай қолының жеңісімен
аяқталған. "Шеп салған жерін бұздырып, Ұрысты қатты қыздырып" дегені
Абылайдың түрлі тактикалық тәсілдер қолданып, жаудың қуатты қорғанысын
бұзып өткені, ұрыстың алдында жүріп батырларды рухтандырғаны, яғни
қолбасшылық қабілетін айқын танытқандығын айғақтайды. Жаудан түскен олжаны
бөліске салғанда да әділдігін байқаймыз. Абылайдың "Бөліске олжа түссін"
деп батырларына айтуы тарихи шындықтан алшақ кетпейді. А.И.Тевкелев пен
П.И.Рычковтың 19 майдағы 1788 жылғы Сыртқы істер коллегиясына жазған құпия
хабарында: "в воянских случаях ни себя, ниже иждивения своего не жалеет и
что в добычь достанет, то ничего не оставлял, в народ раздает и тем у них
весьма властительным утанился" - деп Абылайдың олжаға қызықпайтынын, оны
батырларының билігіне қалдырғанын айқындайды.
"Қалданменен ұрысып" толғауындағы "Жеті күздей сүрісіп" пен кейінгі
"Жеті күн кіріп ұрысқа, Өлімге басың байладың" деген жолдарға мән берсек,
1771 жылы Абылайдың Еділ қалмақтарымен болған табысты ұрыстары екендігі
күмәнсіз шындық. Өйткені жоңғар ханы Қалдан Серен 1745 жылы қайтыс болғанын
ескерсек, бұл 1741-1769 жылдары Еділ қалмақтарын билеген Галден Церен-Чжиг-
Жэмэн екені тарихи құжаттардан мәлім.
"Қалданменен ұрысып" деген тіркес те соғыстың Еділ қалмақтарымен
болғанын дәлелдей түседі. Бұқардың:
Жәбірленген қалмаққа,
Тізесін қатты батырды, -
деген жолдары.
С.Сейфуллин құрастырған Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында:
Жабы деген қалмаққа,
Тізесін қатты батырды, -
деп берілген. Демек Жабы деген Убашидің дыбысталып, ауызекі айтылуда жеткен
түрі болса керек. Қалмақтардың қазақтарды жәбірлегені о бастан-ақ белгілі
жай. Яғни, жырау мұнда Жабымен яғни Убашимен ұрыстың болғандығын айқындап
тұр. Тарихи деректер Убашидың он жыл билік басында тұрып, 1771 жылы
дүниеден өткенін дәлелдейді.
Абылайдың "Қоржын қақпай" күйінің шығуына байланысты Шоқан "Еділ
қалмақтарына қарсы жеті күн бойы ашығып, олжаға қолы әрең жетеді" деп осы
жорық оқиғасын айтқан [48,116 б.]Және де Абылайдың Еділ қалмақтарын
біржолата талқандаудағы батыл әрекетін де білдіреді. Еділ қалмақтарымен
қазақтар арасындағы қақтығыс 1743 жылдан басталып, Ресей өкіметінің ұлттар
арасындағы арандатуы болғаны, арадағы қатынастың 1771 жылы ғана шешілгенін,
онда да Убашидің патша өкіметінен қатты қысым көруіне және де басқа да
жайларға байланысты Жоңғарияға қоныс аударғанын тарихи дерек көздері
нақтылай түседі. Міне, бұдан байқайтынымыз, Жоңғарияны бетке алған қалмақ
әскерлерінің молдығы жәнс бар қазына-мүлкін ала шығуы.
Толғауда Абылай бейнесі ерекше сүйіспеншілікпен жырланған. Бұқар:
Хан Абылай атандың,
Дүниеге шықпай мініңіз,
Алтын тақтың үстінде
Үш жүздің басын құрадың, - деп елінің Түркістанда бір қуатын
нығайтқанын, қайраткерлік істерін баяндайды. Абылайдың Түркістанда хан
билігіне келуі 1771 жыл екені белгілі. Ендеше толғау Еділ қалмақтарымен
ұрыста жеңіске жеткеннен кейін дүниеге келген.
Жетім менен жесірге,
Ешбір жаман қылмадың.
Әділетпенен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз,
Арманың бар ма, хан ием! –
деп оның билік басындағы жақсылықтарын жарқырата жайып елдің елдігін
сақтап, әділетті іс жүргізгенін айтады. Жыраудың "Әдеттегі іске кірдіңіз"
дегені Абылайдың елді отырықшылыққа, өркениетке тартудағы ұмтылысын
ұғындырады. Жырау Абылайды арманына жеткен хан деп дәріптейді. "Алтын
тақтың үстінде, үш жүздің басын құрап, мәртебелі төбеге, жауын алып
жайлаған" ханның мейманасы тасып, даңқы дүрілдеп тұрған кез Бұқар
поэзиясында осылай асқақ шабытпен жырланады. Тарихшы М.Вяткин: "70-ые годы
были годами рассвета могущества Абылая" деп Абылайдың хан сайланғанға дейін
де Ташкент пен Ходженттегі неше түрлі ұрыстарынан соң Түркістан, Шымкент,
Созақ, Сайрамды қиратқанын, Ұлы жүздің біраз бөлігі оның билігін
танығандығын әрі Қытай мен Ресей арасында тәуелсіз қатынас ұстанғанын,
яғни, Абылайдың саяси әлемде айқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Абылай (Әбілмансұр) ХҮІІІ ғасырдағы
"Ақтабан шұбырынды -Алқакөл сұлама" аталған қасіретгі кезеңдегі ұзақ
жылдарға созылған жоңғар шапқыншылығынан байтақ жерімізді азат еткен, алып
мемлекеттер - Қытай, Ресей патшалығымен мәмілеге келіп, ел тәуелсіздігін
сақтаған, Орта Азия хандықтары және Еділ қалмақтарымен халық мүддесі үшін
күрескен даңқты қолбасшы, қазақ ордасын бір тудың астына топтастырып,
отырықшылыққа, өркениеттілікке жеткізуге ұмтылған айбынды да ардақты хан,
кемеңгер көсем.
Абылай хан 1711 жылы туып, 1781 жылы қайтыс болған. Сүйегі Қожа Ахмет
Иасауи кесенесіне қойылған.
Кезінде орыс тарихшылары, зертгеушілері Абылайдың хандық қызметіне,
саясаттағы беделіне, қолбасшылық рөліне байланысты ойларын айтса да,
кеңестік идеология көп уақытқа дейін тарих тасасында қалдырды. 1944 жылы
Г.Александров, П.Поспелов, Ф,Федосеев т.б. кеңес ғалымдарының БКБ(п)
Орталық Комитетінің хатшылары Г.М.Маленков, А.Щербаков атына жазған хатында
М.Әбдіхалықов, А.Панкратова редакциясымен шықан Қазақ ССР тарихының
тұжырымдамасы қатаң сынға алынды. Осы айтылған жайттар біздің дипломдық
жұмысымыздың өзектілігін айқындайды.
Диплом тақырыбының зерттелу деңгейі. 1940-1980 жылдарда А.Баймурзин,
Н.Г.Аполлова, В.Я.Басин, Б.П.Гуревич, Т.Ж.Шойынбаев, С.Е.Толыбеков сияқты
тарихшылар еңбегінде Абылай "халықты тонаушы", "екі жүзді" жауыз,
қанішер "қайшылықты, жалтақ саясат иесі","басқыншы", "зорлық-зомбылықшы",
"орыс мемлекетіне қарсы шығушы" болып айыпталды, 1950 жылғы "Правда"
газетіндегі мақалада Абылай мен Кенесары заманы қараланды. Тіпті 80-ші
жылдардан кейін де Қытайдан Я.Мырзахан мен мен ұйғыр тарихшысы К.Хафизова
Абылай құрған хандық мемлекетті жоққа шығаруға тырысты. 1952, 1962, 1977,
1983 жылдардағы Қазақ ССР тарихы Абылайдың билігі, саясаты жайлы теріс
түсінік қалыптастырды. М.Вяткиннің Абылай ханның оң баға берген еңбегі
ескерусіз қалды. Абылайдың хандық мемлекетіне қайраткерлік, қолбасшылық,
дипломатиялық қызметіне нақты бағалар берілген А.И.Левшиннің жазбалары
тарихи шындықты жан-жақгы ашатын, құнды еңбек. Кеңестік саясат Абылайды
жалаң, идеологияландырылған, қайшылықгы тұлға санаған кезде де ақын-
жыраулар поэзиясындағы Абылай бейнесіне, атап айтқанда, Қ.Мұхаметханов,
Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Дербісәлин, Х.Сүйіншәлиев, М.Мағауин,
Ә.Қоңыратбаев талдау жасады. Сонымен бірге С.Қасқабасов Ш.Уәлиханов жинаған
Абылай жайлы аңыздарға Р.Бердібай тарихи жырлар мен қисса-дастандардағы
Абылай бейнесіне сипаттама берді. Ж.Тілепов ХҮІІІ ғасыр ақын-жырауларының
өлең-толғауларындағы Абылай өмірінің тарихи шындыққа қатысын, Ш.Ы.Уәлихан
Абылайдың халық ауыз әдебиетінде сомдалуына, өміріне қатысты тарихи
деректердің мәнділігіне тоқталды. Абылай жайлы тарихи құжаттарды аударып,
Абылайтануға негіз боларлық материалдарды жинап бастыруда С.Ақтаев елеулі
еңбек сіңірді. Б.С.Рахымовтың ХҮІІІ ғасырдағы тарихи жырларға байланысты
1993 жылғы кандидаттық диесертациясында Абылай бейнесі басқа да қазақ
батырларымен жалпылама қарастырылды. Бұқар толғауларындағы Абылай бейнесіне
Ж.Артықбаев тарихи зерттеу жасады, Абылайнамалық шығармалардың баспасөзде
жарияланып, кітаптарда жарық көруіне С.Дәуітов белсене араласты.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері.
Абылай жайлы соңғы жылдарда жариялаған өлең-толғауларды, тарихи
жырларды, дастандарды жинақтап, жүйелеп Абылайдың тарихи тұлғасының жасалу
ерекшелігін айқындауды, Абылай өмірінің елеулі кезеңдерін жан-жақты
көрсетуді мақсат еттік:
- ХҮIІІ ғасырдағы өлең-толғау, тарихи жырлардағы және одан кейінгі
кезеңдегі дастандарда Абылай тұлғасының жасалу ерекшелігі;
- Абылай өмірінің тарихи оқиғалармен сабақтастығы;
- Абылай туралы халық ауыз әдебиеті шығармаларын жанрлық түрде
жүйелеу;
- эпикалық дәстүр жалғастығын айқындау;
- тарихи жырлар мен дастандардың вариант нұсқаларын талдауда олардың
тарихи шындыққа қатыстылығын анықтау;
- Абылай бейнесін сомдаудағы қолданылған поэтикалық тәсілдерді
салыстыра зерттеу,
- Абылай жайындағы текстологиялық мәселелерді қамтуды көздедік.
Диплом жұмысының әдіс-тісілдері.
Диплом жұмысын жазу барысында алға қойған мақсаттарға қол жеткізу
үшін салыстырмалы-зерттеу, тарихи хронологиялық, сипаттау, жинақтау әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы қазақ-
түрік университеті қазақ әдебиеті кафедрасының мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1. АБЫЛАЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАМАНЫ
Тарихымызға "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" болып енген ұзақ
жылғы қазақ-жоңғар шапқыншылығының шындығының терең ашатын Қожаберген
жыраудың әйгілі "Елім-ай" толғауындағы: Қор болды бірлігі жоқ біздің қазақ,
Басынып ата жауым етті мазақ. Көршілес екі жұрттан дәу мылтық ап, Көрсетті
шапқыншылар елге азап деп күйзеліп те, күйініп те жырлағанындай, Абылай
ел билігіне келерге дейінгі заманның қазақ үшін "сорлы, торлы
заман'\ "күн майдан", "маңдайынан бағы тайған", "қазақтан сасық қалмақ
озған", олардың көршілес екі елден мылтық яғни, зеңбірек алып (Ресей
мен Қытай) "есірген", "әулиедей болған" [1, 148 б. ] заман болған.
Халықтың үштен екісі қырылып, "Еділ, Жайық, Арқаға қазақ ауып Шу,
Талас, Сыр, Қаратау жауда қалды" деп жырау айтқандай, еліміздің тоз-тозы
шығып, берекесі кетіп, іргесі сөгілген, қысталаң, қиын, сұрапыл заман тарих
тілімен айтқанда, "шапқыншы қалмақ пен ұлт-азаттық қозғалысының шешуші
кезеңін тудырды" [2, 145 б. ].
Төле би толғауындағы "көкірек қазақ хандардың лауазымға таласып, елді
быт-шыт қылғаны, ағайынның алауыздығынан көлденең көк аттының елді жаулап
алғаны, аз дұшпаннан жеңіліп қабырғасын қайыстырған кезеңде "ыдырап жатқан
қазақгың басын қосып, береке-білім іздеген" ел билеушісін уақыт талап етті.
[3, 240 б. ].
Халық басына төнген қасірет ел тағдырын таразыға салды, шашырап,
сансырап тозған, бірлігі бүлініп, тағдыры қыл тұзақ ұшына ілініп тұрған
кезенде үш жүздің басын қосып, Қазақ ордасын нығайтып, Жоңғарларға қарсы
жойқын ұрыстарда қол бастап, байтақ жерді азат еткен, даңқты қолбасшы,
көреген саясатшы айбынды ханымыз Абылай еді. ...Сол аласапыран дәуірде
қалың елдің жаны аман қала ма деген үміті жалғыз ғана Абылай басында
қалған болатын. Ескі қазақ елдігін, ескі жұрттың тілегін ту көтеріп, бір
араға жиған Абылай болатын... Қазақтан жат елге басынбай өз елдігін сақтап
келіп іргесін бөлек салуы -Абылай заманынан бері қарай XIX ғасырдың
ортасынан ауғанға дейін жаңа саяси бет алды" деген [4, 5 б] М.Әуезов сөзі
сол заманның азап, сорынан, құрдымға кету қаупінен халқын құтқарып қалған
даланың дана көсемі, ел тірегі Абылай болғанын паш етеді. Ш.Уәлиханов
зерттеуінде: "Әсіресе, 1723 жыл сұмдық сипатымен қазақтардың есінде
өшпестей болып қалды. Қайда барса да қанқұйлы жоңғарлар қыр соңынан
қалмаған қазақтар үріккен киік үйіріндей дүркіреп, жол-жәнекей дүние-
мүлкін, бала-шағасын, кемпір-шалын, арық-тұрық малын, үй мүлкімен түстікке
барып қойып кетгі... Міне, осындай екіұдай, үрейлі кезеңде ел назары Абылай
сұлтанға ауады. Өйткені ол жорықтардың бәріне алғаш қатардан жауынгер боп
қатысты, соның өзінде қисапсыз ерлік көрсетіп, айрықша амал-айласымен көзге
түскен еді. Өнегелі ақыл-кеңесі, сұңғыла зердесі арқасында да ол бірден-ақ
көреген, кемеңгер деген атқа ие болды" [5, 112 б] деп, Абылайды заманы
мыңдаған, тағдырдың түрлі сынақтан өткен, басының ересен ерлігімен, қол
бастауға деген ерекше қабілеттілігімен, алғырлығымен, көрегендігімен,
парасаттылығымен ерте бастан ел назарына іліккенін аңғартады.
Ел аузынан жазып алынған "Абылай ханның сыны Райымбектің жауабы"
деген аңыз-жырда:
Айналайын, қазағым,
Қалмақ шауып, бақ ауып,
Судан аққан қан көрді,
Аққан қанды тыймаққа,
Алаштың басын жимаққа,
Абылайдай хан берді"
десе, М.Жұмабаев "Батыр Баян" дастанында:
Алыстан орыс, қытай - ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ-
Артында - ор, алдында - көр, жан-жағы жау,
Дағдарған алаш енді қайда бармақ?
Сол кезде елге қорған болған Абылай, Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап...
[6, 232 б.] деп қасіреті тарихи кезеңде Абылайдың ел бағына
келгендігін, халқының тірегі, жүрегі болғанын аңғартады.
Абылайдың билік басына келуі кездейсоқ жағдай емес, сол кездегі
күрделі де күрмеулі, қиын түйінді, шиеленісті тарихи жағдай оның хандық
тізгінді ұстауына ықпал етті. Елдің үміті, асыл арманы, тәңірден тілеген
тілегі - басқа түскен зұлмат соғыстан құтылу, бейбіт, баянды тірлікке қол
жеткізу болатын. "Тағдырдың тәлкегімен әлеуметтік таптың төменгі сатысына
іліккен Абылай хан болғанда тек Шыңғыс әулетінің өкілі болғандықтан ғана
емес, майдан алаңына дабыл салып шапқан қас батыр, ерен қолбасшы, ел бастар
көсем санатында хан болып сайланды"...
Үш жүздің келешегін ойлайтын соңынан ер азаматы түгел еретін,
дұшпанның бақытын байлайтын, көрші елмен татуласып, тіл табысатын, өзі
шешен, сардар, данышпан көсем" көптен сайлануы тиіс болатын. Абылайдың ел
билігіне келуі заман талабы, уақыт қажеттігі болғандығын аңғартады. Әрі
оның бала кезінен ел мұңын, тілегін жан-жүрегімен түсініп, қалайда жұртының
басын біріктіріп, жоңғар шапқыншылығынан жерін азат етуді армандағанын
сезінеміз. "Жаугершілік заманда халқының қорқынышты өмір сүргенін кәріп,оны
бұл халден құтқаруға бел байлауы..." [7, 45б.] Абылайға заманының қандай
міндет жүктегенін айғақтайды. Яғни, "Абылайға дейін болсын, Абылайдың
тұсында болсын қазақ халқының арман еткені: біріншіден, өз алдына ерікті ел
болып, өзін-өзі меңгеруі; екіншіден, атақонысына жайғасып, бейбіт еңбек
етіп, шаруашылығын шалқыту; үшіншіден, бірауыздан ынтымақты болып, Отанын,
елдігін қорғау еді, Абылай өзінің ақылдылығы арқасында халықтың осы
арманын, мұң-тілегін жақсы ұқты" [8, 596 б.] "аштықпен қазақ көп қырылған
"Ақтабан шұбырынды " азабынан елді құтқарған Абылай" екені де ақиқат.
Алайда Абылай халықтың арман-тілегіне бар қажыр-қайратын, қабілетін сарқа
жұмсағанымен, сол кездегі шиеленісті жағдай ұлы мақсатын іске асыруға көп
кедергі келтірді. Абылай заманында шырматылып, түйінделгсн елдік мәселелер
аз емес еді. Ел тағдырына тәнген қасірет - жоңғарлардың басқыншылық соғысын
тойтару ғана емес, көрші ірі мемлекеттер - Ресей мен Қытайдың отарлап,
бодандыққа мойын ұсындыру саясатына амалдап, айла-акылман құтылып, дербес
ел ретінде тарих сахнасында Қазақ ордасының күш-қуатын таныту еді.
Абылайдың 1730-31 жылдары алғаш ұрыстарга араласьш, қалмақтың азулы да
айбынды батыры Шарыш сияқты қолбасыларын жекпе-жекте жеңіп, жойқын ұрыстың
тізгінін қолына батыл алып, ел ішіндегі берекелі бірлік пен мықты әскери
дайындық, ақылды да айлалы саясатқа сүйенуі өз жемісін бергені мәлім.
1718 жылы Тәуке хан өлгеннен кейін билікке таласып, ыдырап, тұтастығы
бұзылған Қазақ ордасының куатын қайта қалпына келтіру міндетін қолына алған
Абылай әрбір жағдайды байыппен, сабырмен, ақылмен асықпай шешті.
"Кенесарының атасы Абылай хан ерекше данқы шыққан адам болды. Шиеленіскен
халықаралық жағдайда Абылай бытыраңқы қазақ жерлерін өз қоластына
біріктіруге тырысты. Қазақстанды басып алуға тырысқан көршілері
Роесия хандығымен қазақ халқы ғана қырғын соғысқа қарсы тұрғаны мәлім
[1,148 б.]. "Сол кезде, деп жазады жапонның тарихшы ғалымы Зокота,
-жоңғарлар Орта Азиядағы ірі сахара патшалығы болды. Оған үйғырлар
қарсылықсыз бағынды. Қырғыздар бір мезгіл қарсылық көрсетсе де, сұрапыл
тегеурінге шыдамады. Ал ұзақ жыл бойы жоңғарлармен тірескен тек қазақтар
ғана болды. [9, 105 б.].
Шын мәнінде жоңғарлардың жойқын күшін тоқтатып, оларды әбден
титықгатып, ақыр соңыңда тас-талқан етіп тізе бүктіруге дейін табанды күрес
жүргізген Абылай бастаған қазақ қолының жеңісі -оның шебер де шешімді дұрыс
тактикасы, ішкі-сыртқы саясаттағы ұстанған ұтымды стратегиясымен
байланысты. "Мемлекеттің тәуелсіздігін сақтайтын, басқыншылардың қол
сұғуынан қорғайтын куаты күшті - әскер... Абылайдың кемеңгер қолбасылық
қасиеті -жауынгерлік қабілеті бар әскери күш жинап, оларды басқаратын
тапқыр әскер басшыларын өз төңірегіне жинауы" [10, 39 б. ].
Заманында Абылайдың даңқының дүрілдеп шығуы да оның аса қабілетті,
қайтпас қайсар, ержүрек батырларды төңірегіне топтастыруынан. Ел сенімі де,
тірегі де қолбасылар, батырлар болды. Яғни, "Қарадан шыққан әскери элита,
елге билік айтқан шешендер мен көсемдер хан тірегіне айналды. Хандық билік
пен ақыл-күштің тетігі - батырлар мен билер билігіне ұласты" [11, 145 б. ].
Батыры ханға сай болды,
Елге лайық ер болды.
Өзге жұрт аңсар жай болды, деп мұны Үмбетей жырау айрықша атап
көрсеткен [12, 60-63 б. ].
...Ел билеу ісінде қазақ хандығының ежелгі заң жарғыларын қалпына
келтірген, Абылай әскери істе де өткенді қайта тірілтеді" [13, 199 б.]деп
М.Мағауин Абылайдың Шыңғыс хан заманынан бергі соғыс әдістерін жетік
меңгерген аса дарынды қолбасшы екендігін әйгілейді. Абылайдың "Шаңды
шабуыл", "Жайлау жорық", "Қап қағылған соғыс" әдістері болған.
Әрине, Абылайдың көрегендігі ұрыс стратегиясын алдын-ала жоспарлап
қоюында ғана емес, көрші мемлекеттермен арадағы шиеленісті жағдайларды өз
мүддесіне шебер пайдалануында. Абылай заманында ең ұзақ соғыс қалмақтармен
болғандығы белгілі. Тарихшы Құрбанғали Халидұлы "Абылай ханның соғыстары
қалмақпен болды да, Абылай қалмақ елін Қызылжар, Қарқаралы маңына Аякөз
өзеніне өткізе қуып, қазақгың жерін кеңейткен кісі... Шығыстан жүңгө әскері
келіп жоңғар хандығын аяқтатқан соң, қалмақ елінің күші азайып, көпшілігі
Жүңганың қорғауына өткен еді, шетте қалған азырағы қазақтармен
қарсыласуға әлсіз болды. Мұндай ол заманда ең ұзақ соғыс қалмақтармен
болғандығы белгілі. Тарихшы Құрбанғали Халидұлы "Абылай ханның соғыстары
қалмақпен болды да, Абылай қалмақ елін Қызылжар, Қарқаралы маңына Аякөз
өзеніне өткізе қуып, қазақтың жерін кеңейткен кісі,.. Шығыстан жүңгө әскері
келіп жоңғар хандығын аяқтатқан соң, қалмақ елінің күші азайып, көпшілігі
Жүңганың қорғауына өткен еді, шетте қалған азырақ қазақтармен қарсыласуға
әлсіз болды. Мұндай жағдайда Абылайдың бағы үстем және Ресейден бейғам
болып, Орта жүз бен қалған екі жүздің шет бөліктеріне үкімін жүргізіп,
бүкіл қазақтан қол жиып, Шыңғыстаудың батыс жағыңда, шығысында неше рет
қалмақты шапты" деп нақтылы дәлелдеп кетеді [14, 232 б].
1745 жылдары Қалдан Серен қаза тауып Ойрат ханының тағына бастаған
таласты Қалдан Сереннің ұлы Цеван Доржидан кейін хан тағына отырған Лама
Доржы мен жоңғар хандығының негізін қалаушылардың ұрпақ Батыр хунтайшы
Давацимен (орыс деректерінде Девачи, Ловачи, қазақтар Лабашы деп атап
кеткен) арадағы қиян-кескі шайқасты Абылай өз мақсатына ұтымды пайдаланды.
"1751 жылы күзде жеңіліске ұшыраған ол (Даваци -Ш.И.) өзін қолдаушы хан
мұрагерлерінің бірі - Әмірсанамен бірге Орта жүзге қашып барады.
Қашқындарды қазақтар ілтипатпен қарсы алады. Абылай болса, Жоңғариядағы
қалмақ шонжарларының таққа таласқан ұрыс-керісін сыртган бағып, бұл істен
бойын аулақ ұстап, араласпауға тырысқан" [15, 228 б.].
Үш жүздің ақсақалдарының бас қосқан жиынында Давацидің алдағы уақытта
тигізер пайдасын ойлап, "қалмақ жұртын билеп қаһарға мінер күн туса, ол
басқа жаудан гәрі біз үшін қатерлірек болар" деген Абылай сөзі көп ұзамай
шындыққа ұласады. 1753 жылдың 12 қаңтарында қалмақ ханы Лама Доржидің
ордасын күйретіп, өзін өлтірген Даваци мен Әмірсана арасында хандықтың
жартысын бөлісіп алу жөнінде талас басталып, Даваци қазақтармен одақ болу
мақсатымен көмек сұрағанда, Абылай әліптің артын бағады. Бұл кезде Әмірсана
Цин патшалығынан көмек сұрап, әлсіреткен соң, Жоңғария хандығына қол
жеткізбек болғанда айлалы Қытай патшалығы оны тұтқындауды ойлайды. 1755
жылы көтеріліс шығарып, қытай әскерлерін талқандап, көрші елдерден, ең
бастысы Абылайдан көмек сұраған кезде, Абылай одақтас ретінде қолдайды.
"Абылай, сірә, қазақ елімен шекарадағы маньчжур иелігінен гәрі тағында
Абылайдың өз өміріне билеуші отырған Ойрат сияқгы одақтас мемлекеттің
болуын көбірек қалаған болуы керек. Қалай болғанда да, Абылайдың дәл осы
бір шешімге тәуекел жасаған кезде, қазақ халқының ұлттық мүддесін қорғағаны
мәлім [16, 228 б.]. Шын мәнінде Лама Доржының 1752 жылы Төле биді кеңесуге
шақыруы [17, 86 б.] бірақ дана бидің оның ұрпақтарымен келіспей, бұл
жағдайды Абылайға баяндауы, яғни Абылайдың Жоңғар хандықтарының мақсат-
мүддесі неге бағытталғанын аңғарып, батыл әрекетке келуі де, осылайша соғыс
пен бітім, басқа халықтармен сауда және дипломатиялық қарым-қатынас
мәселелері көп талқысынан өтіп шешіліп жатқан, яғни дала демократиясы
"дүрілдеген" кезең болғандығын айқындайды. Жоңғарияны тарихта тендесі жоқ
жылдамдықпен оп-оңай жаулап алған император Цянь-Лунның жеңімпаз армиясының
жоңғар жеріне келуі Абылайдың саясатына үлкен ықпал еткен [18,113 б.].
"Абылай хан қалмақпен соғысып жатқан кезде Шығыстан Жүңгө әскерлері келіп,
жоңғар хандығын тындым қылып, Құлжа қаласын салып, жоңғарды түгел
бойсындырады. Осы қырғындауларды көрген қалмақ, торғауыт елі Жүңгөнің
қорғауына кірмей батысқа қарай қашты. Жол бойы қазақтан шабынды кәріп, жем
болумен бірге Абылайдың атағы көтерілуіне себеп болды", - дейді Қ.Халидұлы
үзақ жылдарға созылған жоңғар шапқыншылығының ақтық кезеңі жайлы [19, 232
б.].
Жоңғарлармен соғыстың өз пайдасына шешілуін көздеген Абылай оларды
бір-бірімен жауластырып, әлсіретіп, титықтатып барып, бірақ тас-талқанын
шығару мақсатында табанды да айлалы, астарлы саясат жүргізіп қоймады, небір
жойқын ұрыстарда соғыс ісін жетік меңгерген, бес қаруы бойына сай
батырларын бастап, шайқастың алдында жүрді, қолбасшылық қарым-қабілетін
таныта білді.
Абылай қалмақ нояндарының хан тағы үшін шиеленіскен қырқысын сырттай
бақылап, жайбарақат қарап отырмаған. Әскерінің біраз бөлігін алып барып,
жағдайдың басқа арнаға түсуіне ықпал жасаған. И.Я.Златкин де Абылай сұлтан
бастаған Орта жүз билеушілері 1754 жылы белсенді көмек бергенін ерекше атап
кеткен [20, 8 б.].
Қалай десек те, ұлан-байтақ жерімізді басып алған Жоңғар
басқыншыларының жойқын шабуылдарын тойтарып, үш жүздің басын қосып,
қасиетті атамекенді азат еткен ұлы жеңістердің көшбасында Абылай тұратыны
айдай ақиқат. Сондықтан да МЖ.Көпеевтің "Бұрынғы замандарда қалмақ қазаққа
таң атырьш, күн шығармаған. Абылай хан ат арқасына мінген соң қалмақтың
бетін құйтарған. Құба қалмақтың ханы Қалдан Серен тұсында қалмақтаң құтын
қашырып, Сарыарқадан аударған, басына қара қан жаудырған Абылай хан
болатұғын" деген бағасы Абылайдың қолбасшылық үлкен талантын паш етеді [21,
164 б.]. Және де осы азаттық соғысының көрші халықтардың жойылып кетуден
сақтаған үлкен тарихи мәні болғаны мәлім. "...Жәңгір, Тәуке және әсіресе
Абылай басқарған кезеңдегі Жоңғария басқыншылығына қарсы күрес қазақ
мемлекеттігінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Қазақ халқының жоңғар
басқыншыларына қарсы жанкешті күресі Орта Азия халықтарын ойрат салт
атыларының қирата қаптап кетуінен қорғап қалды. Осыншама қаһарлы қарсыласты
біржола талқандау Орталық және Орта Азияның саяси өмірінде Қазақ
хандығығның беделін және рөлін көтерді". Және де бұл кезең Абылай даңқының
дүрілдеген, көрші мемлекеттер беделін мойындаған, саясатымеы санаса
бастаған кезең еді.
Абылайдың Қытай мемлекетімен ұстанған саясаты, келісімдері мен
елшіліктер алмасуы жөнінде бірқатар тарихи құжаттар, тіпті өзінің хаттары
сақталған. Құжаттарда Цян-Лунь әскерімен болған кейбір соғыс деректері де
бар. Қытай жазбалары тіпті өз әскерлерінің ұрыс қимылдарының нәтижесін
беріп отырған. Қалай десек те, Қытай боғдыханымен Абылайдың ұстанған
саясатының дұрыстығына ешкім шек келтірмеген. "Жоңғария мен Кіші Бұқар
аймағын оп-оңай өзіне қиратуы және қытайлықтардың жауынгерлік рухын
көтеріп, басқыншылық құштарлышн арттыра түсті. Зайыры, император Цян-Лунь
хан және таңь әулеттерінің заманын қайта қайталағысы келгенге ұқсайды" [22,
111 б.] дейді. Цинь патшалығының Қазақ даласына ауыз сала бастағаны жайлы
Ш.Уәлиханов. Әрине, Абылай күшті қаруланған және жеткілікті дайындалған,
орасан зор әскері бар Қытай боғдыханының 1756 жылғы қазан жарлығында:
"Хадаха Абылаймен соғысқанда қуып жете алмады, қоянжүректік көрсетті..."
десе, 1757 жылы қыркүйегіндегі жарлығында: "Хадаха соғыста Абылаймен бетпе-
бет кездесті, ол туралы мәліметіміз бар. Бірақ жауды қуып жетіп жазалау
үшін әскерін шоғырландыра алмады. Абылайдың нығайып кетуіне мүмкіншілік
берді" [23, 86-91б.] дейді. Бұл жерде Абылайдың құтылып кетуі айлалы ұрыс
тактикасын қолданғанын көрсетеді. Бұл жөнінде ілгеріде Тәтіқара жырын
талдағанда толығырақ тоқталмақпыз.
1.1 Абылай туралы өлең-толғаулар
Ш.Уалиханов "Қазақ хандарының арасында Абылайдай шексіз билікке ие
болған бірде-бірі жоқ..." [24, 66 б.] дегеніндей қазақ ақын-жырауларының
шығармашылығында ешкім дәл Абылайдай шексіз жырланып, дәріптелген жоқ.
ХҮІІІ ғасырда Абылай туралы өлең, жыр, толғау тудырған Бұқар, Үмбетей,
Тәтіқара, Ақтамберді, Күдеріқожа, Үмбетей шығармаларында Жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күрес, ел бірлігі ғана көрінбейді, ең бастысы,
заман күрескері Абылай тұлғасы шынайы жырланады. "...тарихи өлең көне
заманнан бері халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан жанр. Халық басынан
өткен оқиғалардың барлығы да тарихи өлең туғызып отырған" [25, 266 б.]
Демек, ел басынан өткен ХҮІІІ ғасырдағы небір сұрапыл оқиғалар жырланған
өлең-толғауларда, сондай-ақ кезінде елінің тірегі, жүрегі болған қайраткер,
қаһармандарының өнегелі ерлік істері де айқын кәрініс тапқан. Сол кездегі
ақын-жыраулар поэзиясы Абылай заманы және өмір жолымен жете таныстырады,
дәуір тынысын жеткізеді. "Тарихи өлең - өмірде болған, нақты оқиғалар мен
адамдарға арнаған, бірақ біршама эпикалық сарыны бар шығармалар. Тарихи
өлең, әдетте, ізі онша суымай тұрғанда, фактілер ұмытылмай тұрғанда туады
да, онда шындық іздері басым жатады" [26, 286 б. ]. Абылай бейнесінің
тарихи өлең-толғауларда қалай сомдалғанына, бейнені ашудағы ақын-жыраулар
қолданған көркемдік әдіс-тәсілдерге, әсіресе, әдеби шындық пен тарихи
шындықтың сабақтастығына тоқталмақпыз. Яғни тарихи жағдай, тарихи
оқиғалардың ізін қайталамайтындығын" еске ұстай отырып [27, 266 б.] ондай
заман шындығы, оқиғалардың баяндалуы, ең бастысы, Абылайдай тарихи тұлғаның
қаншалықты бағалануын қарастырамыз. Тарихи өлең, жырларға өзек болған
жайлар ХҮІП ғасырдағы қазақ халқының басынан кешкен тағдыры, жоңғарларға
қарсы ұзаққа созылған күресі, ішкі-сыртқы саяси жағдайы. "Небір дәуірден
бері іргелес отырған соң ба, түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінде де
негізгі қарсыласымыз қалмақтар болып келеді" деген Ш. Айтматов сөзінің мәні
зор, [27, 286 б.]. Ақын-жыраулар жыр-толғауының дені - жоңғар шапқыншылығы.
Сондықтан да Абылай заманы ақын-жыраулар тарихи оқиғалардың сипатын
ашады. М.Әуезов сөзімен айтқанда: "Тарихи өлеңдер ең алдымен ел
тіршілігінде аңыз болып өткен тарихи оқиғадан туады. Тарихи өлеңдердің
ішіндегі адамдар -жалпақ елге аты белгілі, жалпақ елге қадірлі, сүйікті
адамдар" [28, 134 б.]. Өйткені сондай өлең-толғаулардың арасында ХҮІII
ғасырдағы ақын-жыраулар поэзиясында жарқырай кәріністің ерекше тұлға -
Абылай хан. Және өмірбаяндық деректерінен бастап, жекелеген ерліктері,
қолбасшылық, қайраткерлік, дипломатиялық іскерліктері қамтылған, жан-жақты
көрсетілген.
Әсіресе Бұқар жырау поэзиясы арқылы Абылайдың қолбасшылық,
қайраткерлік тұлғасы және оның сол замандағы болмыс-бітімі шынайылығымен
бізге жетіп отыр. Әрі ол тарихи деректермен сәйкестік табуымен де маңызды.
Абылай туралы молынан жырланған гәрі өзі қатысып, куә болған тарихи
шындықтарды шынайы көрсеткен, сол заманның "көзі мен құлағы" Бұқар жырау
екені белгілі.
Бұқар жырау поэзиясы арқылы бізге Абылай дәуірінің болмыс-бітімі,
Абылайдың іс-әрекеті нақтылы өмір шындығымен, тарихи ерекшелігімен жетті.
М.Мағауин: "Көне қазақ әдебиеті өкілдерінің ешқайсысының творчествосында
өзі өмір сүрген заман келбеті дәл Бұқардағыдай бар бедерімен суретке
түсірілмеген" [29,138 б. ] - деп дәлелді ой түйеді.
Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай болуында үлкен
мән бар. Өйткені қазақ халқының басынан қасырет бұлтын тәндірген "Ақтабан-
шұбырынды" кезінде тоз-тозы шығып тентіреп кеткен елдің басын қосып, жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күреске жұмылдыру - тек Абылайдай қайраткердің
қолына ғана келді. Мұны жоғарыда Қожаберген жыраудың "Елім-ай" атты жырында
айтылғандай: Үш жүздің келешегін ойлайтын сардар көсем, көрші елмен
татуласып тіл табысар шешен" адамның ел билігін қолға алуы баршаның арман-
аңсары болған. [30, 149 б.]."Абылай хан - Бұқар жырау заманы орыс
патшалығына қарамай, бөлек хандық құрып, жеке өмір сүргіземіз деген
талаптың мезгілі еді. Бұқар сонда үлкен қырағы саясаттың толғаушысы боп,
әрбір сөзін ірі оқиғалардың, ірі мәселенің тұсында ғана айтады" - дейді
М.Әуезов [31,142 б.]. Бұлай болуы заңды. "Жырауларға тән негізгі
ерекшеліктерге қарасақ, олардың: 1) Жеке румен емес, бүкіл тайпалар
одағымен, хандықпен байланыста болуы; 2) Мемлекет істеріне, сот жұргізу
істеріне қатысуы; 3) Болашақгы болжап хан мен халыққа ақыл айтып, жөн
нұсқауы: 4) Батырлар жырлары мен тарихи жырларды айтып жауынгерлердің рухын
көтеруі" қалыптасқан дәстүр болғандығы айқын. Олай дейтініміз, кезінде
Кетбұға, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Марғасқа сияқгы ақын-
жыраулар әрі қолбасшы, батыр, хан кеңесшілері болған [32, 241б.]. Міне,
Абылайдың хандық билігі тұсында Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш, Жанақ
сияқты ақын-жыраулардың кейбіреуі хан, сұлтандармен жорықтарда бірге
жүрген, мемлекеттік істерге араласқан, хан кеңесіне, билер алқасына
қатысқан. Сондықтан да олардың өлең-толғауларының маңыздылығы өз заманында
көзбен кәріп, куә болған оқиғаларды, немесе, нақгы ізі суымаған, ел
санасьшан өше қойшған, дәуір шындығын жырлауы. Әрине, солардың ішінде
өзгелерінен дараланатыны да, сараланатыны да - Бұқар жырау. Ш.Уәлиханов:
"Дүрбелеңге толы дүбірлі кезең Абылайдың тапқырлығы мен табандылығын,
ақылдылығы мен алғырлығын танытуына жағдай жасайды" [33, 241б.] десе, ел
тағдыры таразыға түскен кезеңде дана жырау оның жанынан табылды,
мемлекеттік маңызды істерді шешуге белсене атсалысты, ақыл қосты, халық
мүддесін тереңнен ойлады. Сондықган да "Бұқар жырау поэзиясының биіктігі,
халық, қоғам алдындағы ұлы парыздарды түп-тереңімен, зор дауыспен кемел де
келісті суреттей білетіндігінде..." [34,140 б.]. Абылайды шындық
болмысымен, көркемдік мәнерімен, ой тереңдігімен, бай тіл кестесімен
Бұқардан артық шебер бейнелеген ақын-жырау жоқ. Абылайға тікелей арнаған
Бұқар өлең-толғаулары мыналар: "Абылай ханның қасында, "Шүршіт келем дегсн
соң бар-ды" (Ай, Абылай, Абылай! (екеу),"Садыр (бұрын Керей)..., ("Ханға
жауап айтпасам", "Қалданменен ұрысып...", "Басыңа біткен күніңіз", "Құбылып
тұрған бәйшешек, "Әй, Абылай, сен он бір жасында", "Қайғысыз ұйқы
ұйықтатқан ханым-ай...", "Ай, айтамын, айтамын...".
Бұқар поэзиясын қарастырғанда біз Пекиннен табылған 36 толғауы мен
бұрын шыққан толғауларының мәтіндік (текстологиялық) салыстыруы негізінде
басқан кітапты бетке ұстандық. Өйткені, бұл толғауларды Бұқар жырау "хат
танығандықтан" өзі жазып қалдырған, екіншіден, біздің зерттеу нысанымыз
болып отырған ХҮІІІ ғасырдағы тарихи оқиғалардың сырын ашуымызға
ниеттене түскендігі. Нақтылай түссек, заман шындығын бойына сіңіріп, дәуір
тынысын дәлме-дәл жеткізетін аса бағалы дүние.
Абылайдың беделінің биіктеп, ықпалының пәрменді болуына, хандық
мемлекетінің қуаттанып нығаюына көрегендігімен, даналығымен, адалдығымен
өмірінің соңына шейін ақылшы-кеңесші болған Бұқар жырау толғауларында
маңызды тарихи оқиғалар жырланған. Заманының "көмекей әулиесінің" бізге
жеткен мұраларындағы Абылай жайлы өлең-толғауларында ел көсемінің болмыс-
бітімі, арман-мақсаты, қуаныш-күйініші, ерліктері мен қолбасшылық,
қайраткерлік, саясаткерлік істері шынайы көрініс тапқан. Әрі ханның жеке
басының кемшілігі де, қателіктері де батыл айтылады. Р.Бердібай: "Бір
ғажабы жыраудың ханға қарата айтылған сөздері белгілі бір сүрақтарға жауап
орайында туғандай. Көбінесе оның "сұхбаттасы" Абылайдың өзі тәрізденеді.
Екі ұлы адамның "диалогы" уақыт, замананың білгір сұрауларына жауап
бергендей" (1, 96 б.) деп Бұқар өлең-толғауларының мазмұн-мағынасының
ерекшелігін терең талдап көрсетеді. Мәселен, Бұқардың "Әй, Абылай, Абылай!"
атты толғауын алайық.
Ай, Абылай, Абылай!
Сен мені көргенде
Тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің,
Әбілмәмбет патшаға
Қызметші болып жүр едің,
Сен қай жерде жүріп жетілдің?! [1, 34 б.]
деп бір тоқталады. Тарихи деректерге сүйенсек, Абылайдың Әбілмәмбетте
қызметші болғаны шывдық. Абылайдың ата-тегін жақсы білген, кезінде хатшы
болған М.Мамедов; "Абылай султана дед и отец были города Ташкента ханами,
но напав Зенгорские калмыки, тот город завоевали, причем Абылай султан
будучи десяти лет, ушел в Туркестан под владения Абулмамбет хана" [36, 246
б. ]-деп жазған. Бірде жырау:
Үйсін Төле бидің Түйесін бакқан құл едің [36, 346.]- деп балалық шақта
бастан кешірген қиыншылықтарына тоқталып өтеді. Жалпы Бұқар жыр-толғауынан
бөлек, сол кездегі аңыз-әңгімелер Абылайдың есейіп, ер жетіп, ел билігіне
келуге дейінгі өмірінің елеулі кезеңін Төле бимен байланыстырады. Мұны
Шәкәрім де, М.Дулатов та, М.Тынышпаев та, М.Әуезов те, Қытай тарихшысы Су
Би-Хай да т.б.зерттеушілер де айғақтай түседі.
Сен жиырма беске келген соң,
Алтын тұғыр үстінде Ақ
сұңқар құстай ірі едің,
Дәулет құсы қонды басыңа, Қыдыр келді қасыңа,
Бақ үйіне түнедің,
Алыстан тоят тіледің,
Қылышыңды тасқа біледің,
Алмаған жауды қоймадың,
Алғанменен
тоймадың,
Несібені елден тіледің! –
деп жиырма бес жасынан басталған өмірінің жарқын сәттерін қадап-қадап
жеткізеді. Бұқардың:
Дәулетқұсы қонды басыңа,
Қыдыр келді қасыңа.
Бақ үйіне түнедің –
деуінің де мәні бар. Ш.Уәлиханов: "...Өнегелі ақыл-кеңесі, сұңғыла зердесі
арқасында ол бірден-ақ көреген, кемеңгер деген атқа ие болады" (38, 126 б.)
- десе бұдан біз Абылайдың зор абырой-беделге ие болып, ел билігіне қол
жеткізуі өзінің ақыл-парасатымен, алғырлығымсн, қайсарлығымен,
білімділігімен, ерлігімен, ерен ерлігімен, қайраткерлік келбетімен
сабақтасып жатқанын аңғарамыз.
Абылайдың халық құрметіне, даңққа бөленген шағын мадақтаған жырау:
Абылай, ау, Абылай,
Момынға келіп бек болдың,
Атасын білмес ұл едің,
Атаңның тегін сұрасаң,
Арқар ұраңды
жат едің,
Қай жерлерде төре едің?
Қарсы менен Құзарда,
Жалаңаяқ жар кешіп,
Бөз тоқыған сарт едің [39, 35б. ] –
деп жанына батыра айтады. Мұнда Абылайды кемсітіп, мұқатып тұрған жоқ.
Кайта әлдебір теріс ісін тезге салу көзделген. Тарихшы Қ. Халидұлы бұл
өлеңнің туу тарихын Абылайдың Құлба тауының етегіндегі жоңғарға қарсы
жорықпен байланыстырады, Онда екі бөлінген қалмақтардың қайсысын алу
жөнінде дау туғанда, Абылай бұл мәселені шешуді Бұқар жырауға калдырады.
Бұқар Қабанбай пікірін қоштайды. Бірақ Абылайдың бас қолбасшы ретінде үнсіз
қалғанын құп көрмеген жырау ашу-ызасын жырмен жеткізеді [40, 251-255 б.].
Шын мәнінде Бұқар Абылайдың батырлар алдында беделін түсіруді көздемеген,
қайта бұл істі өз ақылымен шешкенін жөн көрген.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қызуға салармын,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма –
деп кемшілігін бетіне басады [41, 36 б].. Жалпы хандардың қатыгездігін,
билік басындағы теріс қылықтарын батыл айтып көрсету жырауларға тән бір
қасиет, ерекшелік болса керек. Толғаудың өзі де "іш қазандай қайнаған
уақытта шығатын журектің лебі... жанның тартатын күйі" [42, 407 б.].
Мәселен, Жиенбет жырау Есім ханның бір жөнсіз әрекетіне ашуланғанда оның
Тілеуберді құлды өлтіргенін, қалмақтың Бәрі ханы келгенде дәрменсіздік
көрсеткенін, оның мұндай дәрежеге жетуі өзінің ақыл-қайратымен, ерлігімен
болған іс екенін тәптіштей келе:
Арқаға қарай көшермін...
Ат кұйрығын кесермін,
Ат
сауырын берермін,
Алыста дәурен сүрермін.
деп батыл жеткізсе, Бұқар да Абылайдың қателігін жанына батыра айтқанын
көреміз. Бұл арқылы жырау өткенін қазбалап мұқатуды, мінін тізіп, абырой-
беделін аласартуды көздемеген, ханға өз биігінен табылуды, халқының ақыл-
кеңесімен санасуға шақыру аңғарылады. Мәселен, "Абылай ханның қасында,
Бұқарекең жырлайды" деген толғауында әлдеқандай қауіп-қатер тәнсе, Сыр
өңіріне қоныс аударуға ақыл бере келе;
Менің жасым тоқсан үш,
Мұнан да былай сөйлеуім,
Маған болар ауыр күш – дейді [41, 35 б. ].
Алғашындағы "Ай, Абылай, Абылай" деген толғауында:
Басыңа мұнша көтерген,
Жұртыңа жаулық сағынба [41, 35 б. ].
десе, мұнда "Жаулық жолын сүймеңіз" - дейді жырау. Яғни Қ.Халидұлының
дерегіне қарасақ, мүдделес, мақсаттас адамдардың бір ұрыс тағдырына бола
бір-біріне жау болып кетпесі анық. Өйткені ел тағдыры қыл үстінде тұрған
кезеңде бәрі де Абылай төңірегіне топтасқан батырлар. Демек, бұл толғауда
Бұқардың Абылайды орыс патшалығымен соғысудың күні ертең қауіпті екенін
ескертуі байқалады. Абылайды орыспен соғысуға итермелеген не нәрсе деген
сауалға тарихи деректеме көздерінен жауап іздеп көрелікші. Пекин нұсқасында
"Орыспенен соғыспа" деген жол айтылмайды. Бұқар шығармашылығына байланысты
зерттеуінде Қ. Мұхаметқанов: "Бұл толғаудан Абылайды, Бөгенбайды шеней
сөйлейтін себебі де айқын аңғарылады және "орыспенен соғыспа" деген сөздер
де бұл жырда жоқ. Ол мәселеге арналған жыры 1925 жылы "Таң" журналында:
"Абылай орыспен соғысам дегенде Бұқар жыраудың айтқан бір толғауы" деп
аталып жарияланған" дейді.
"Таң" журналының 1925 жылғы 3 санында жарияланған Ғ.Жаманқұлов
түсініктемесінс сүйенсек, Абылай хан бір жорыққа жүрмек болғанда Қаракерей
Қабанбай жазықсыз жауласуды теріс кәріп, бас тартады. Ханды Қанжығалы
Бөгенбай ғана қостайды. Бірақ қызуқанды Абылай айтқанынан қайтпай тұрып
алса керек. Ханның жорығын әрі бұл қылығын құптамаған Бұқар жырау
"Абылайдың тасыған көңілін, астам сөзін басу үшін осылай жазыпты" деседі
[44, 38 б. ]. Бұқардың бұрын жарияланған шығармаларында бұл өлең:
Орыспенен соғыспа,
Басыңа мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба...
деп берілген.
"Осыншама сөзіңді тәрбиелеп басына көтерген жұртыңды текке біреумен
қырылыстырып, обалына қалма дегені ғой, - деп, Абылай хан бір қызарды, бір
қуарды—ақырында бұл кісінікі пайдалы сөз деп, орыспенен соғысайық дегенін
қойды" М.Ж. Көпейұлы [45, 38 б. ]. Осы жолдардың алдында Абылай былайша
дәріптеледі:
Жұлдызың туды-ау оңыңнан,
Жан біткен еріп соңыңнан.
Он сан алаш баласын
Аузыңа құдай қаратып,
Жусатып және өргізіп,
Жұмсап бір тұрсың қолыңнан [41, 35-36 б.].
Осы жырда Бұқар 93 жастамын деп айтады. Қ.Мұхаметханов дерегі
бойынша Бұқардың туған жылы - 1685 жыл. 1993 жылы 325 жылдығы тойланды,
Оның бұл жырды 93 жаста айтқанына сүйенсек, бұл 1778 жылмен сәйкес келеді.
Яғни, сол жылдардағы тарихи деректерге қарасақ, Абылайдың жұлдызы оңынан
туып, нағыз кемеліне келіп, билігінің дүрілдеп тұрған кезеңі.
"Жоңғар ханның құлауы, Цинь империясының тактикасының өзгеруі. Орта
Азиядағы өзара қырқысу, Абылай хандығындағы ішкі жағдай бұл уақыттағыдай
нығайып көрген емес еді. Оның беделі биік болды" - дейді тарихшылар
Р.Сүлейменов пен В.Моисеев ([45, 25 б.]. "Абылай тәжірибелі, ақыл-айласы
жағынан болсын, қол астындағы халқының саны жағынан баясын, сондай-ақ
өзінің Ресей патшалығымен, Қытай боғдыханымен жүргізген тапқыр, шебер
қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді" [46,
264-265 бб.] деген көрнекті тарихшы А.И.Левшин бағасы да жыраудың осы
жолдарымен үндес.
Жоғарыдағы толғауға қарасақ "Жұлдызың туды-ау оңыңнан" дегеннен
бастап мүлде басқа өлең екенін білу қиын емес. Олай дейтініміз, білгір
зерттеуші Қ.Мұхамедханов "Бұқардың бір жыры емес, бірнеше жыры араласып
кеткендігін өлеңнің мазмұнынан байқауға болады" деген тұжырымға келеді.
Бұқардың бұл толғауын М.Ж.Көпейұлы Абылайдың үш жүздің кемеңгер билерін
жинап альш, орыс отаршылдарының түптің түбінде Сарыарқаны жаулап алуынан
қауіптеніп, соғыспақ болып ақылдасқанда Бұқар жыраудың қарсы пікірі ретінде
шыққан деген ойға келеді.
Шындығына келсек, бұл толғау Абылайдың 1774 жылы басталған
Е.Пугачевтің көтерілісін қолдауына байланысты туындаған, Яғни, Бұқар жырау
бұған қарсы болған. Олай дейтініміз, Абылай жайлы аңыздарды, шежіре-
деректерді жинап жүрген жазушы Е.Мырзахметов оның алдымен азық-түлік, мініс
аттарын жібергенін, соңынан үш мың жігітімен орыс бекіністерін басып
алғанын айтады. [47, 179 б.]. Абылайдың ұлы Уәлимен ұзак толқудан кейін
Пугачев қозғалысын қолдайтындығын және Орта жүз сұлтандарымен келісімге
келгендігін, "оған бағынышты халықтың қуана қарсы алғандығын тарихи дерек
те растайды. Бұқар жырау мұрасын тарихи деректермен сабақтастыра зерттеген
тарихшы Ж.(Омари) Артықбаев Абылайдың 1774 жылы Пугачевтан келген
елшілермен әңгімеден кейін Кіші жүз бен Орта жүз оған қосылу мәселесі
жөнінде батырларын жинап мәслихат өткізгенін, ту көтеріп, шекарадағы
бекініс атаулының күлін көкке ұшырмақ болғанын, екіншісі Ресей қуатынан
сескенгенін, Абылайдың Бұқардың соңғы сөздерінде бір белгісіз астар барын
сезінгенін атап көрсетеді. Демек, жыраудың "Орыспенен соғыспа, жұртыңа
жаулық сағынба" деуі де керемет көрегенділік. Өйткені абыз-әулие Пугачев
көтерілісінің үзаққа созылмайтындығын басып-жаншитынын сезген, онсыз де
ішке кеулеп кіріп келе жатқан отаршылдардың өшпенділігін күшейтетінін
ескерткен. Абылай да бұл байламды теріске шығармаған.
"Садыр, қайда барасың?" деген толғауында найман батыры Садырдың
Ақмырза деген адамды сойылмен өлтіріп, құн төлеуден қашып бара жатқанында
Бұқар бітімге шақырып, Абылай алдында кешірімге келуін өтінеді. Жырау: Үш
жүздің ұйытқысы, халқы қадірлеген ханның қаһарынан қаймықтыру емес, дау-
жанжалмен береке келмейтінін айтып, ел ынтымағын бұзбауға шақырып, "Ханын
сыйламағанның қарашасы оңбас" деген ойды жеткізеді. Абылай алдында кешірім
сұрауды талап етіп отырған жырау хан тарапынан болатын қатігездікті
ескертіп, оның соңы жақсылыққа апармайтынын ойына бекерге салып отырған
жоқ. Әрине бұл толғауда Абылай бейнесі кәрінбегенімен, оның абырой-беделін
көрсету бар. Жыраудың Абылай алдында бітімге шақыруы арқылы ханның ел
бірлігі мен ынтымағының тірегі екенін жеткізеді.
Бұқар жыраудың "Ханға жауап айтпасам" дейтін толғауынан Асан Қайғының
"Қилы-қилы заман болар, Қарағай басын шортан шолар деген Абылайдың сұрауы
оның білмекке құмарлығын аңғартады [41, 496. ].
Қ.Халидұлы келтірген аңыз-әңгімеде: Ей, хан, бұл сөзді сен сұрамасаң
керек еді, мен айтпасам керек еді.,. Сөзін тәмамдағанда Абылай хан бір
күрсініп, сұрағанына өкінген екен – дейді [41,351б. ].
Ханға жауап айтпасам,
Ханның көңілі қайтады.
Қараға жауап айтпасам,
Халқым не деп айтады?
Хан Абылай, Абылай,
Қайғылы мұндай хабарды,
Сұрамасаң не етеді? –
деп жауабын ханға ғана бағыттайды. "Күнбатыста бір дұшпан, Ақырда шығар сол
тұстан" - деп орыс патшалығының бодандық бұғауының тәніп келе жатқанын
ескертеді.
Бұл айтқаным Абылай,
Болмай қоймас артыңнан –
деп отаршылдықтың қандай жолмен келетіндігін айтып, осыған амал жасауға
шақырады. [41, 48 б. ].
Бұқардың "Шүршіт келем деген сөз бар-ды" толғауы - Абылайға қатысты
шыққан дүние. Дана жырау Қытайдың қатерлі жау екенін ескертіп, түптің-
тубінде соғыс ашса Сырға көшуге кеңес береді [41, 34 б.].
Баяндай еркіндеп,
Сарыарқада қашсаңыз –
деп жырау сірә, жоңғармен болған Сарыарқадағы соғыстарды еске сала отырып,
қаптаған жаудың ішіне ену қауіпгтілігін ойға алып:
Он сан алаш билігі,
Хан Абылай төреде -
деп шешімді Абылайға бағыттайды [41, 348 б.].
Абылайдың қалмақтармен болған соңғы ұрыстардың біріндегі қолбасшылық
қабілетінің көрінуі, қаһармандық ерлігі Бұқардың "Қалданменен ұрысып" деген
толғауынан айқын көрініс тапқан. Абылаймен бірге Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Шапырашты Наурызбай қатысқан Қалдан
қолымен болған қиян-кескі ұрыс:
Өңкей батыр жиылып,
Абылай салды жарлықты.
Қалдан ханды қашырып,
Шеп салған жерін бұздырып,
Ұрысты қатты қыздырып,
...Жәбірлеген қалмаққа,
Тырнағын қатты батырды –
деп жырланады. [41, 50 6.]. Бұл ұрыс қысқа уақытта Абылай қолының жеңісімен
аяқталған. "Шеп салған жерін бұздырып, Ұрысты қатты қыздырып" дегені
Абылайдың түрлі тактикалық тәсілдер қолданып, жаудың қуатты қорғанысын
бұзып өткені, ұрыстың алдында жүріп батырларды рухтандырғаны, яғни
қолбасшылық қабілетін айқын танытқандығын айғақтайды. Жаудан түскен олжаны
бөліске салғанда да әділдігін байқаймыз. Абылайдың "Бөліске олжа түссін"
деп батырларына айтуы тарихи шындықтан алшақ кетпейді. А.И.Тевкелев пен
П.И.Рычковтың 19 майдағы 1788 жылғы Сыртқы істер коллегиясына жазған құпия
хабарында: "в воянских случаях ни себя, ниже иждивения своего не жалеет и
что в добычь достанет, то ничего не оставлял, в народ раздает и тем у них
весьма властительным утанился" - деп Абылайдың олжаға қызықпайтынын, оны
батырларының билігіне қалдырғанын айқындайды.
"Қалданменен ұрысып" толғауындағы "Жеті күздей сүрісіп" пен кейінгі
"Жеті күн кіріп ұрысқа, Өлімге басың байладың" деген жолдарға мән берсек,
1771 жылы Абылайдың Еділ қалмақтарымен болған табысты ұрыстары екендігі
күмәнсіз шындық. Өйткені жоңғар ханы Қалдан Серен 1745 жылы қайтыс болғанын
ескерсек, бұл 1741-1769 жылдары Еділ қалмақтарын билеген Галден Церен-Чжиг-
Жэмэн екені тарихи құжаттардан мәлім.
"Қалданменен ұрысып" деген тіркес те соғыстың Еділ қалмақтарымен
болғанын дәлелдей түседі. Бұқардың:
Жәбірленген қалмаққа,
Тізесін қатты батырды, -
деген жолдары.
С.Сейфуллин құрастырған Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында:
Жабы деген қалмаққа,
Тізесін қатты батырды, -
деп берілген. Демек Жабы деген Убашидің дыбысталып, ауызекі айтылуда жеткен
түрі болса керек. Қалмақтардың қазақтарды жәбірлегені о бастан-ақ белгілі
жай. Яғни, жырау мұнда Жабымен яғни Убашимен ұрыстың болғандығын айқындап
тұр. Тарихи деректер Убашидың он жыл билік басында тұрып, 1771 жылы
дүниеден өткенін дәлелдейді.
Абылайдың "Қоржын қақпай" күйінің шығуына байланысты Шоқан "Еділ
қалмақтарына қарсы жеті күн бойы ашығып, олжаға қолы әрең жетеді" деп осы
жорық оқиғасын айтқан [48,116 б.]Және де Абылайдың Еділ қалмақтарын
біржолата талқандаудағы батыл әрекетін де білдіреді. Еділ қалмақтарымен
қазақтар арасындағы қақтығыс 1743 жылдан басталып, Ресей өкіметінің ұлттар
арасындағы арандатуы болғаны, арадағы қатынастың 1771 жылы ғана шешілгенін,
онда да Убашидің патша өкіметінен қатты қысым көруіне және де басқа да
жайларға байланысты Жоңғарияға қоныс аударғанын тарихи дерек көздері
нақтылай түседі. Міне, бұдан байқайтынымыз, Жоңғарияны бетке алған қалмақ
әскерлерінің молдығы жәнс бар қазына-мүлкін ала шығуы.
Толғауда Абылай бейнесі ерекше сүйіспеншілікпен жырланған. Бұқар:
Хан Абылай атандың,
Дүниеге шықпай мініңіз,
Алтын тақтың үстінде
Үш жүздің басын құрадың, - деп елінің Түркістанда бір қуатын
нығайтқанын, қайраткерлік істерін баяндайды. Абылайдың Түркістанда хан
билігіне келуі 1771 жыл екені белгілі. Ендеше толғау Еділ қалмақтарымен
ұрыста жеңіске жеткеннен кейін дүниеге келген.
Жетім менен жесірге,
Ешбір жаман қылмадың.
Әділетпенен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз,
Арманың бар ма, хан ием! –
деп оның билік басындағы жақсылықтарын жарқырата жайып елдің елдігін
сақтап, әділетті іс жүргізгенін айтады. Жыраудың "Әдеттегі іске кірдіңіз"
дегені Абылайдың елді отырықшылыққа, өркениетке тартудағы ұмтылысын
ұғындырады. Жырау Абылайды арманына жеткен хан деп дәріптейді. "Алтын
тақтың үстінде, үш жүздің басын құрап, мәртебелі төбеге, жауын алып
жайлаған" ханның мейманасы тасып, даңқы дүрілдеп тұрған кез Бұқар
поэзиясында осылай асқақ шабытпен жырланады. Тарихшы М.Вяткин: "70-ые годы
были годами рассвета могущества Абылая" деп Абылайдың хан сайланғанға дейін
де Ташкент пен Ходженттегі неше түрлі ұрыстарынан соң Түркістан, Шымкент,
Созақ, Сайрамды қиратқанын, Ұлы жүздің біраз бөлігі оның билігін
танығандығын әрі Қытай мен Ресей арасында тәуелсіз қатынас ұстанғанын,
яғни, Абылайдың саяси әлемде айқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz