Аграрлық секторды интенсифтендіру Қазақстан – 2030 стратегиясының басымды бағыты ретінде
Кіріспе. ... ... ... . 5
І.тарау. Ауылшаруашылығы . Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жұмыс істеуінің табиғи.
экономикалық ерекшеліктері. ... . 10
ІІ.тарау. Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынас.тарды реттеудің тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық.түлік рыногіндегі сұраныс. ... ... ... 13
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық.түлік тауарларының ұсынысы. ... ... ... 17
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық.түлік рыногіндегі баға белгілеу ерекшеліктері.
ІІІ.тарау. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері. ... 26
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары.
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар. ... .32
3.4 Агроөнеркәсіптік кешені.
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... .. 58
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
Қосымша Г
І.тарау. Ауылшаруашылығы . Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жұмыс істеуінің табиғи.
экономикалық ерекшеліктері. ... . 10
ІІ.тарау. Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынас.тарды реттеудің тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық.түлік рыногіндегі сұраныс. ... ... ... 13
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық.түлік тауарларының ұсынысы. ... ... ... 17
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық.түлік рыногіндегі баға белгілеу ерекшеліктері.
ІІІ.тарау. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері. ... 26
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары.
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар. ... .32
3.4 Агроөнеркәсіптік кешені.
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... .. 58
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
Қосымша Г
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық жауапкершілігіне иегізделетін тәуелсіздігі болып табылады. Әміршіл-әкімшілдік экономикаға тән «әкімшілдік адам» моделінің орнына ақыл-ойына жүгініп жұмыс істейтін, өз пайдасын ерекше ойлайтын, ілкімшіл де іскер, нартәуекелге бара білетін, өз іс-қимылына жеке жауапкершілікпен қарайтын "экоцомикалық адам" келуі керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының төртінші тармағында жазылғандай: "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар".
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық жауапкершілігіне иегізделетін тәуелсіздігі болып табылады. Әміршіл-әкімшілдік экономикаға тән «әкімшілдік адам» моделінің орнына ақыл-ойына жүгініп жұмыс істейтін, өз пайдасын ерекше ойлайтын, ілкімшіл де іскер, нартәуекелге бара білетін, өз іс-қимылына жеке жауапкершілікпен қарайтын "экоцомикалық адам" келуі керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының төртінші тармағында жазылғандай: "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар".
1. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. Ақпараттың – талдау жинағы.
2. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігі дайындаған. Алматы 2006 – 180 б.
3. Б.Т.Султанов редакциялық алқа төрағасы.
4. Ю.К.Шоқаманов – редакциялық алқа төрағасының орынбасары.
Қ.С.Әбдиев, З.М.Сұлтанова, Х.М.Қамбарова, Д.Н.Қайырова, З.А.Кәрімова.
5. ОСПАНОВ М.Т. Проблемы совершенствования системы уп¬равления налогами в Республике Казахстан. Алматы: Позна¬ние, 1996.
6. Проблемы повышения эффективности агропромышленного производства Казахстана в условиях перехода к рынку. (Сбор¬ник научных трудов). Под редакцией Балапанова Ж.Б. Алма¬ты, 1992, с.93.
7. РАДУГИН Н. „Сельская жизнь" от 28 августа 1992 г.
8. РАЙЗБЕРГ Б.А. Предпринимательство и риск. М: Знание, 1992, с.8, 27.
9. РУЗАВИН Г.И., МАРТЫНОВ В.Т. Курс рыночной экономики. Изд. „Банки и биржи", М., 1994 год.
10. САТЫБАЛДИН А.А. Проблемы организационно-экономиче¬ского переус-тройства сельскохозяйственных предприятий. Экономика сельскохозяйст-венных и перерабатывающих пред¬приятий. 1992, №2, с.14-17.
11. САТЫБАЛДИН А.А. Теоретические аспекты развития форм собственности и социально-экономических типов предприятий в селском хозяйстве. Вестник с/х-ной науки Казахстана. 1992, №3-4, с.2-7.
12. СУНДЕТОВ Ж. Организационно-экономические основы фор-мирования и развития многоукладной экономики на селе. Ав¬тореферат докт.дис. Изд.КазНИИЭОАПК, 1996 год.
13. ФАЛЬЦМАН С. Кризис Союза и будущее экономики России. Вопросы экономики, 1992, № 4-5, с. 17.
14. ФРЕЙНКМАН Е.Ю. Экономика и бизнес. Изд. "Наука", 1994 год.
15. КУРЦЕВ И.В. Формирование многоукладного сельского хозя-ства АПК.: экономика, управление. 1992, №9, с.44.-53.
16. ЛИЧ Г. Развитие форм собственности и форм хозяйствования в аграрном секторе экономики. АПК: экономика, управление. 1991, №6, с.3-11.
17. МАККОННЕЛЛ К., БРЮ С. "Экономикс", М, 1992 год.
18. Мальтус Т. Опыт о законе народонаселения. М. "Энонов"
2. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігі дайындаған. Алматы 2006 – 180 б.
3. Б.Т.Султанов редакциялық алқа төрағасы.
4. Ю.К.Шоқаманов – редакциялық алқа төрағасының орынбасары.
Қ.С.Әбдиев, З.М.Сұлтанова, Х.М.Қамбарова, Д.Н.Қайырова, З.А.Кәрімова.
5. ОСПАНОВ М.Т. Проблемы совершенствования системы уп¬равления налогами в Республике Казахстан. Алматы: Позна¬ние, 1996.
6. Проблемы повышения эффективности агропромышленного производства Казахстана в условиях перехода к рынку. (Сбор¬ник научных трудов). Под редакцией Балапанова Ж.Б. Алма¬ты, 1992, с.93.
7. РАДУГИН Н. „Сельская жизнь" от 28 августа 1992 г.
8. РАЙЗБЕРГ Б.А. Предпринимательство и риск. М: Знание, 1992, с.8, 27.
9. РУЗАВИН Г.И., МАРТЫНОВ В.Т. Курс рыночной экономики. Изд. „Банки и биржи", М., 1994 год.
10. САТЫБАЛДИН А.А. Проблемы организационно-экономиче¬ского переус-тройства сельскохозяйственных предприятий. Экономика сельскохозяйст-венных и перерабатывающих пред¬приятий. 1992, №2, с.14-17.
11. САТЫБАЛДИН А.А. Теоретические аспекты развития форм собственности и социально-экономических типов предприятий в селском хозяйстве. Вестник с/х-ной науки Казахстана. 1992, №3-4, с.2-7.
12. СУНДЕТОВ Ж. Организационно-экономические основы фор-мирования и развития многоукладной экономики на селе. Ав¬тореферат докт.дис. Изд.КазНИИЭОАПК, 1996 год.
13. ФАЛЬЦМАН С. Кризис Союза и будущее экономики России. Вопросы экономики, 1992, № 4-5, с. 17.
14. ФРЕЙНКМАН Е.Ю. Экономика и бизнес. Изд. "Наука", 1994 год.
15. КУРЦЕВ И.В. Формирование многоукладного сельского хозя-ства АПК.: экономика, управление. 1992, №9, с.44.-53.
16. ЛИЧ Г. Развитие форм собственности и форм хозяйствования в аграрном секторе экономики. АПК: экономика, управление. 1991, №6, с.3-11.
17. МАККОННЕЛЛ К., БРЮ С. "Экономикс", М, 1992 год.
18. Мальтус Т. Опыт о законе народонаселения. М. "Энонов"
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: Аграрлық секторды интенсифтендіру
Қазақстан – 2030 стратегиясының басымды бағыты ретінде.
Курстық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда. Ауыл шаруашылығы – Агробизнес негізі, екінші тарауда.
Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық ақтынастарды реттеудің тегіріші,
үшінші тарауда. Агробизнес жүйесінде мемлекеттік реттеу жүйелерін
қарастырдым.
Курстық жұмыс 64 бет компьютерлік тексте жазылған, 15 кесте,
2 сызба, 10 сурет, 18 түрлі әдебиет және қосымшалар (А,Ә,Б,В,Г)
қолдандым.
Мазмұны
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І-тарау. Ауылшаруашылығы – Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы.
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жұмыс істеуінің табиғи-
экономикалық ерекшеліктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
ІІ-тарау. Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынас-тарды
реттеудің тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық-түлік рыногіндегі
сұраныс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық-түлік тауарларының ұсынысы. ... ... ... 17
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түлік рыногіндегі баға
белгілеу ерекшеліктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 21
ІІІ-тарау. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі
тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 26
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік
бағдарламалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар.
... .32
3.4 Агроөнеркәсіптік кешені.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қосымша А
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 59
Қосымша Ә
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 60
Қосымша Б
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 61
Қосымша В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 63
Қосымша Г
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс
басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық
жауапкершілігіне иегізделетін тәуелсіздігі болып табылады. Әміршіл-
әкімшілдік экономикаға тән әкімшілдік адам моделінің орнына ақыл-ойына
жүгініп жұмыс істейтін, өз пайдасын ерекше ойлайтын, ілкімшіл де іскер,
нартәуекелге бара білетін, өз іс-қимылына жеке жауапкершілікпен қарайтын
"экоцомикалық адам" келуі керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының төртінші тармағында
жазылғандай: "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген
заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар".
Баршаға белгілі, өндірістін, негізгі факторлары табиғи, еңбек және
өндірістік ресурстар болып табылады, Нарықтық экономика жағдайында осы
факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш
бар. Олар — іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта
жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да осы бір
адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде
айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар
іскер, бнзнесмен, ал олардың экономикадағы немесе өмірдің кез келген
саласындағы қызметі іскерлік немесе бизнес деп аталады.
Ағылшын тілінен тікелей аударылғанда "бизнес" ("businss") сөзі іс, шаруа,
коммерциялық қызмет, сондай-ақ тиісінше "бизнесмен" ("businss mеn") сөзі
іскер адам, іскер деген ұғымдарды білдіреді.
Көптеген отандық әдеби басылымдарда бизнес сөзі іскерлік ұғымымен
теңдестіріледі, сондықтан біз бұдан әрі екі терминді де пайдалана беретін
боламыз.
"Бизнес" ұғымының экономнкалық мәні экономикалық басылымдарда да әрқилы
айтылып жүр. Бірақ, барлық авторлар көптеген мәселелерде таласқанымен, ең
басты мәселеде бір жерден шығып келеді. Бизнес немесе іскерлік — бұл
адамдардың кез келген саладағы, ең алдымен тауарды өндіруімен, бөлуімен,
айырбастауымен және тұтынумен байланысы және табыс немесе басқадай түрдегі
экономикалық пайда алуға бағытталған экономикадағы қызмет түрі.
Бұл ұғым адам қызметінің қай саласында қолданылғанына қарай бизнестің
бірнеше түрлері пайда болды: өндірістік бизнес, саудалық, қаржылық,
делдалдық, қамсыздандыру және т.б. Осылардың ішінде агробизнес ерекше орын
алады.
Алғаш рет 1955 жылы агробизнес терминін Гарвард (АҚШ) университетінің
профессоры Джон Дэвис қолданған. Автор бұның аясында фермерлік
шаруашылықтарды жабдықтауға қажетті өнімді өндіру мен бөлу жөніндегі
операциялар жиынтығын, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау,
сақтау, өңдеу және бөлумен айналысатын салалардың жиынтығын түсінген.
Басқаша айтқанда, агробизнес — бұл "үлкен бизнестің" ауылшаруашылығын
ресурстармен қамтамасыз ететін және оның өнімдерін тұтынушыларға дейін
жеткізетін бір бөлігі. Кейіннен агробизнес ұғымы қызметтің салалары мен
түрлерінің жиынтығы ретінде ауыл шаруашылығы өндірісін, яғни ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар өндіруден бастап түпкі өнім — азық-түлікті
сатуға дейінгі тұтас тізбекті білдіретін болды.
Материалдық өндіру салаларын зерттейтін ғылымдар арасында адамзат қоғамы
дамуының әр түрлі кезеңдерінде материалдық игіліктерді өндіру және бөлудің
жалпы заңдылықтарын зерттеумен айналысатын экономикалық теория жетекші орын
алады.
Авторлар агробизнесті одан әрі зерттей беретін болады және қадірменді
оқырмандардың объективті сын-ескертпелерін қабыл алып, олардан келіп түскен
пікірлерді кітаптың кейінгі басылымдарын толықтыру кезінде міндетті түрде
ескеретінін білдіреді.
І Ауылшаруашылығы – Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-
әдістемелік негіздерін дамыту және практика-лық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір
кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше "агроөнеркәсіптік кешен" атауы пайда
болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы — қор
шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы
салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне
қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей
алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі
сфераға бөлінеді (1-сызбаны қараңыз).
1-сызба
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (I) ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс — несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шауашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауылшаруашылығындағы өндіріс шығынының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бул сфераның өнеркәсіптік салалары
нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқты барлық
көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз
өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (III) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
(көтерме және бөлшек сауда, қойма биржа аукцион жүйелері және т.б)
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала — тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар,
кадрларды дайындау мен біліктілігін артгыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару,
рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және
тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді
шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге
бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің
техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер,
жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың
консультациясы, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және
басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен
кәсіпорындарына сондай-ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен
бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2-сызбаны қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
2-сызба
Бірінші сфераға (I) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық қурылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін
салалар кіреді.
Екінші сфераға (II) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары — егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен
айырмашылығы бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера (III) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалдауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфераға (IV) жатқызып жүр.
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жүмыс істеуінің табиғи-
экономикалық ерекшеліктері
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен —
топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100°С)
тиімді жиыңтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік және оңтүстік-шығыста
45000-ға дейін аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және
тропикалық дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді
дақылдан бастап жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға
нартәуекелмен баратындай аймаққа орналасқан. Республиканың солтүстігі мен
орталығында жауын-шашын 140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік-шығыстың және
шығыстың таулы және биік таулы аймақтарында 4 50-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді — республиканың
солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр
топырақ болса, оңтүстігінде құба құмды топырақ, сұр топырақ және таулы
сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер көлемі бар-жоғы 15
миллион гектарға жуық жерді құрайды Бұдан басқа, Қазақстанда 77 миллионға
жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім жер, 50 миллион гектарға
жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7 миллион гектарға жуығы егістік
жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және кейбір топырақты жер, оның 8
миллионға жуығы өңделген жер бар.
Республика агроөнеркәсіп кешешнің тағы бір ерекшелігі — өндірістің
мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның
ауыл шарауашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік кезеңде
ТМД елдері бойынша орташа есеппен алғанда алты есеге жуық артық бодды.
Жалпы өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды. Осы жағдай
қазіргі өтпелі кезеңде кеншарлар мен ұжымшарларды реформалауды және оларды
шаруа (фермерлік) қожалықтарына, кооперативтерге және басқа нарықтық
үлгідегі аграрлық кәсіпорындарға айналдыруды әлдеқайда қиындатып отыр.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерек-шеліктері — мұнда жақын
шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық сәйкессіздіктер
көзге бірден ұрады, ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізатын өңдеумен,
оларды сақтау және тасымалдаумен айналысатын қор шығаратын сфералар мен
салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфрақұрылымы нашар дамыған. 90-
жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл шаруашылығының үлес
салмағы 64%-ке жуық, бірінші сферада 8%-ке жуық және үшінші сферада 28%-тен
астамырақ болды. Республикада автомашина және комбайн жасау өнеркәсібі
мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты өңдеуді, ал ет
комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан
өндіріс өнімі көлемінің 30%-і ысырапқа ұшырайды. Бұрынғы КСРО кезінде
Қазақстан кооператорлары шикізатты республикадан тыс жерге шығарып, оны
сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып келетін. Республикадан тыс жерге екі
жақты тасымалдауға кететін шығыннан басқа бірқатар өнім алу үшін бастапқы
шикізат болып табылатын өнім қалдықтары да өнім өңделген жерде қалып
қоятын. Сондай-ақ Қазақстан еңбеккерлері өндірген үстеме өнімнің бір бөлігі
де сол ауыл шаруашылық өнімдерімен бірге сыртқа шығарылып тұратын.
Материалдық өндіріс сфераларының шамадан тыс шашыраңқы орналасуы
жағдайында транспорттың жетіспеушілігі мен жол жүйелерінің нашар дамуы
Республиканың агроөнеркәсіп өндірісінің дамуын қиындата түсетін
ерекшеліктердің қатарын толтыра түседі. Мысалы, Қазақстанда бір погон
километр автожол жүйесіне бар-жоғы 38 метр асфальтталынған жол келеді. Ал,
бұл көрсеткіш Өзбекстанда — 129 метр, Украинада — 324 метр, Эстонияда 600
метрге жуық. Халықтың аз орналасуы да (бір шаршы километрге бар-жоғы алты
адам) Республика агроөнеркәсіптік өндірісін орналастыру мен дамытуға
кәдімгідей әсер етеді.
Міне, осындай қиыншылықтарға қарамастан, егістік жерлердің орасан көп
болуы, топырақтық-климаттық аймақтың көптүрлілігі мен олардың биокдиматтық
потенциалының мол болуы, ауыл шаруашылық өсімдіктері жергілікті сорттарының
және мал тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерінің болуы, ауыл шаруашылығын
жүргізудің ғасырлар бойғы дәстүрі қалыптасқан Қазақстан халқының
еңбекқорлығы шаруашылықты дұрыс жүргізген жағдайда жақын болашақта
агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын табыспен дамытуға, жалпы алғанда
Республика тұрғындарын азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен толық
қамтамасыз етуге және Қазақстанның тіпті әлемдік аренада ауыл шаруашылық
өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналуына мүмкіндік береді.
ІІ Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынастарды реттеудің
тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық-түлік рыногіндегі сұраныс
Сұраныс нарықтық экономиканың маңызды параметрлерінің бірі болып
тадылады. Оның деңгейі өсуі және шапшаңдығы рыноктегі жағдай мен
өндірушілердің жайын анықтайды. Тауарлардың басқа түрлеріне қарағанда ауыл
шаруашылығының және азық-түліктің өнімдеріне сұраныстың арнайы оқып
үйренуді қажет ететін бірқатар ала бөтен ерекшеліктері бар.
Аграөнеркәсіптік кешен және барлық агробизнес үшін тамақ өнімдеріне
сұраныс негізгі түпкі мәселе болып табылады. Дәл осы сұраныс ауыл
шаруашылығы өнімдеріне сұранысты, ал сол арқылы ауыл шаруашылығына арналған
ресурстарға сұраныстарды айқындайды, Агробизнестің әр сферасында өндіріс
пен өткізудің арналарында тиісті буындардың тізбегін құруға болады. Азық-
түлікке деген негізгі сұраныс бөлшек сауда мен қоғамдық тамақтандырудың
тікелей тамақ өнеркәсібі немесе фермердің өніміне көтерме сауда сұранысын
қалыптастырады. Ауыл шаруашылығында мал шаруашылығының өніміне сұраныс
жемге сұранысты айқындайды. Өндірістік мәндегі қызметке сұраныс көлеміне,
ресурстарға әсер етеді.
Ең алдымен азық-түлікке түпкі сұранысты айқындайтын факторларды немесе
сұраныстың детерминанттарын қарастырайық.
Кез келген басқа тауар сияқты сатылатын азық-түліктің көлеміне әсер
ететін негізгі фактор — оның бағасы. Басқа, тағы да бір маңызды детерминант
тұтынушының қаржылық табысы болып табылады. Жеке сұраныста жеке табыс,
жиынтық сұраныста жиынтық немесе орташа табыс маңызға ие. Бұдан кейін
сұраныстың тұтынушылық талғам және таңдау сияқты факторы келеді. Азық-
түліктің молшылық рыногі жағдайында талғам мен таңдауға әсер ететін
параметрлердің қатарына бәрінен бұрын жарнама, өнімнің беделі, өмір стилі,
отбасы құрамы жатады. Айталық, балалары бар отбасылар ас дайындауға көп
уақыт жұмсап, рацион мен өнімнің сапасына ерекше мән береді. Балалары жоқ
жас отбасылар қабылдауға дайын тағамдарды, консервіленген азық-түлікті жөн
көреді. 70-жылдары азық-түлік рыногі дамыған елдерде мейрамханаларда,
дәмханаларда тамақтану бедел болып саналды. Содан болар, азық-түлік
рыногінің осы секторының үлесі көбейді.
Азық-түлік сұранысының деңгейіне әсер ететін маңызды фактор ұқсас
тауарлардың бағасының көлемі мен динамикасы болып табылады. Ұқсас
тауарларға бірін-бірі өзара ауыстыратын және өзара толықтыратын тауарлар
жатады. Бірін-бірі өзара ауыстыратын тауарлар рыноктің толығуына тәуелді
салыстырмалы ұғым болып табылады. Азық-түлік тапшылығы жағдайында сары май
мен маргарин бірін-бірі өзара толықтырушы тауарлар болып қарастырылғанмен,
рынок молшылығында маргариннің әр түрлі сорттары өз бетінше азық-түлік
ретінде қарастырылуы әбден мүмкін. Аталмыш тауарға ұсыныс пен ауыстырушы
тауардың бағасы арасында тікелей байланыс болады: бір тауарға бағаның
өсуімен тұтынушы ауыстырушы тауар ретінде қарастыратын басқа тауарға
сұраныс артады.
Бірін-бірі өзара толықтыратын тауарлардың қатарына екеуі бірдей немесе
жиынтық түрінде тұтынылатын тауарлар, мысалы, шай мен қант жатады. Олардың
біреуінің бағасы мен екіншісіне деген сұраныстың арасында айналмалы
байланыс бар. Азық-түлік сұранысының келесі детерминанты — тұтынушылық
күту. Оның рөлі тұрақсыз экономикалық немесе азық-түлік ситуациясы
жағдайында арта түседі. Мұны біздің республикамыздың мысалынан жақсы
байқауға болады. Бағаның өсуін күту мен саудадағы қордың азаюы 90-жылдардың
басында азық-түлік өнімдеріне, әсіресе ұзақ уақыт сақтауға келетін
түрлеріне сұранысты күшейткенін білеміз.
Тұтынушылар саны да жиынтық рыногінде сұраныстың көлеміне әсер ететін
параметрдің бірі болып табылады.
Азық-түліқке жеке және жиынтық сұраныстың өсуіне әсер ететін маңызды
фактордың тағы бірі — сандық жағынан болсын, тамақтанудың тиімді құрылымдық
аспектісі жағынан болсын, тұтынудың қол жеткізілген деңгейі. Тұтынудың және
оның құрылымы тиімділігінің жоғары деңгейі жағдайында сұраныстың артатынын
күтудің қажеті жоқ және керісінше болуы да ықтимал.
Азық-түлікке түпкі (негізгі) сұранысты тұтастай талдай келе мынаны атап
өту қажет: ол агробизнес кешенінің басқа буындарындағы кез келген
сұраныстан ала бөтен ерекшеленеді. Тәуелсіз, ерекшеленген индивидтердің көп
болуы монополияландыруға жатпайтын сұранысты анықтайды. Оның үстіне тұтыну
рыногінің басқа секторларына қарағанда азық-түлік рыногі салыстырмалы түрде
берік және дәстүрлі рынок болып саналады.
Негізінен алғанда азық-түлікке түпкі сұраныстың мәні осындай.
Агробизнес кешенінде сұраныс мәні агроазық-түліктік кешенінің
нүктелерінің орналасуына байланысты едәуір аумалы-төкпелі болады. Түпкі
азық-түлік рыногінен алыстаған сайын, ауыл шаруашылығы өнімдерінің
шикізаттық рыногіне жақындаған сайын шығарылатын және сатылатын өнімнің
ассортименті күрт қысқара береді. Сондықтан да сұраныстың бағалық
бейімділігі түпкі сұраныстан қашықтаған сайын және бөлшек сауда, көтерме
сауда, тамақ өнеркәсібі сияқты тиісті тұтынушылардың көз алдында бір-бірін
өзара ауыстырушылық азайған сайын төмендеуі керек деп теориялық тұрғыдан
күту әбден заңдылық. Алайда әңгіме өз бетінше жұмыс істейтін әр түрлі
рыноктер туралы болып отырғандықтан, олардың әрқайсысында сұраныстың
шапшаңдығына өздерінің факторлар кешені әсер етеді, сондықтан да бейімділік
коэффициенттерін жәй салыстыру барлық кезде бірдей дұрыс бола бермейді.
Ауыл шаруашылығы рыногіндегі сұранысты, яғни фермерлік қожалықтардың
өніміне сұранысты қарастырайық. Бәрінен бұрын бұның қандай сұраныс екенін
атап өтейік. Көп жағдайда ауыл шаруашылығы шикізатын толық ауыстыратын
басқа шикізаттың болмау себебінен оның бағалық бейімділігі өте төмен (АҚШ-
та — 0,2). Сонымен қатар өнімнің кейбір түрлері үшін бейімділік
көрсеткіштері біршама жоғарырақ болуы мүмкін.
Сұраныстың мәні фермерлік табыстың қозғалысына тікелей әсер етеді. Егер
өнімге сұраныс бейімірек болса, бағаны арттырған кезде тұтынушы сатып
алынатын өнім санының күрт төмендеуімен жауап береді, сондықтан да сату
көлемінің төмендеуін бағаның өсуімен жабуға болады. Бұл жағдайда фермердің
жалпы табысы төмендейді.
Көп ретте ауыл шаруашылығы өндірісіне тән бейімсіз сұраным жағдайында
әдетте сатылатын өнім көлемінің азаюынан болатын ысырапты бағаның өсуімен
жабады. Нәтижесінде фермердің табысы өседі. Керісінше, баға төмендеген
кезде тұтынушылар сұранымының сандық жағынан өсуіне реакциясы барынша нашар
болады, сату көлемінің өсуі бағаны төмендетуден болатын ысырапты жаба
алмайды, сондықтан да фермерлердің табысы тұтастай алғанда төмендейді. Осы
жағдайдан шығатын қорытынды: фермерлер үшін үлкен өнім алу тиімді емес,
өйткені ол табыстың азаюына әкеледі. Әр түрлі сұраныс жағдайында
фермерлердің табыс түсімінің қозғалысы 1 және 2-суреттерде көрсетілген.
Бейімделгіш сұраныс Бейімделмейтін сұраныс
1-сурет 2-сурет
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық-түлік тауарларының ұсынысы
Ауыл шаруашылығы өндірісі және оның рыногінің өзіпдік ерекшеліктері тек
қана сұраныс мәнінен көрінбейді, сонымен бірге ұсыныстан да көрінеді.
Тұтас алғанда ұсыныстың детерминанттары барлық салалар үшін ортақ болып
табылады, бірақ ауыл шаруашылығында олар басқа сфераларда байқалмайтын
ерекшеліктермен танылады. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс көлеміне
сияқты ұсыныс көлеміне де әсер ететін негізгі фактор — баға. Ұсыныстың
классикалық заңы мынада: бағаны өсіру ұсыныс көлемін арттыруға алып келеді
және керісінше. Басқаша айтқанда, баға мен ұсыныстың арасында тікелей
байланыс бар.
Бағаның өзгеруіне ұсыныстың өзгеруінің белсенді болмауы сұраныстың
бейімділік көрсеткіші сияқты ұсыныс көлемі өзгеруінің проценттік
қатынасының баға деңгейі өзгеруінің проценттік қатынасына есептелетін
ұсыныс бейімділігінің көрсеткішімен анықталады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің
ұсыныс бейімділігі салыстырмалы түрде төмен. Бұл оның өндірістік циклдың
ұзақтығы өсімдіктер мен малдардың дамуының биологиялық параметрлерге
тәуелділігі, көптеген өндірістік ресурстардың иммобильдігі сияқты табиғи
ерекшеліктерімен байланысты. Осы бағытта ұсыныстың белсенді болмауына ауыл
шаруашылығы өндірісінің маусымдылығы және оның ауа райы — климаттық
жағдайларға тәуелділігі әсер етеді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде
бейімділіктің осындай дәрежесінде ерекшеленетін салаларды да бөліп
көрсетуге болады.
Жылы жайлық көкөніс өсіруде немесе құс өсіруде ұсыныстың бейімділігі
жоғары болуы мүмкін, оның есесіне астық өндірісінде (астық қоры жоқ кезде)
ұсыныстың бейімділігі өндірістік циклдың ұзақтығы мен климаттық жағдайдың
ауытқуына тәуелділіктің салдарынан өте төмен болуы мүмкін. Жеміс
шаруашылығында жеміс ағаштарын отырғызу мен жеміс беруге дейінгі аралықтағы
ұзақ уақытша интервалдың әсерінен ұсыныс бейімділігі тіпті төмен болуы
мүмкін.
Уақытша интерваддың ұзақтығы ауыл шаруашылығында ұсыныстың бейімділігін
анықтайтын аса маңызды фактор болып табылады.
Қысқа мерзімді кезеңде ұсыныстың бейімділігі дайындалып қойылған өнім
қорының болуымен анықталады. Рас, егер бұл өнім тез бұзылатын болмаса. Тез
бұзылатын өнімдер үшін (мысалы, жаңадан жиналған жемістер үшін) ұсыныс
бейімділігі ең төменгі болып саналады. Ал, жаңадан ғана жиналған құлпынайды
бір күннің ішінде сату керек болатын классикалық жағдайда ұсыныс
бейімділігі тіптен жоқ десе де болғандай. Мұндай жағдайда ұсыныстың сызығы
тігінен тік көрінеді.
Орташа мерзімді кезеңде ұсыныс бейімділігі біршама жоғары болады
(өндірістік циклдың мүмкіндіктері шегінде). Фермерлер өз еңбектерін барынша
интенсивтендіріп, өндірістік ресурстарды — жемді, тыңайтқышты, суару үшін
суды және тағы басқаларын көбірек пайдалана алады. Алайда, ресурстарды
түпкілікті қайта бөлу бүл кезеңде бәрібір болмайды.
Ұзақ мерзімді кезеңде ауыл шаруашылығы өнімінің ұсыныс бейімділігі өте
жоғары болады. Бұл енді өндіріс циклының ұзақтығы бойынша шектеудің
болмайтындығына, фермерлер өздерінің өндірістік ресурстарын ең тиімді
өнімді өндіруге топтастыра білгендікпен байланысты. Ұзақ уақыт мерзімде
салаға жаңа өндірушілер кіріп үлгіреді, Ресурстардың барынша жинақы және
кіру барьерлерінің толығымен болмауы жағдайындағы ерікті бәсекелестік
рыногінде ұсыныстың бейімділігі өте жоғары деңгейде болып, ұсыныс сызығы
"көлденең жатады. Бұл жағдай үшін сондай-ақ өндіріс шығындары тұрақты
болып, өспеуі қажет.
Егер ұсыныс бейімділігі жағымды көлемде болса, өндіруші табысы мен
өткізу бағасы бір бағытта өзгереді.
Ұсыныстың және оның бейімділігінің келесі детерминанты ауыл шаруашылығы
ресурстарына бағаның қозғалысы болып табылады. Олардың өсуі әдетте өндіріс
көлемі мен ұсыныстың төмендеуіне әкеледі және керісінше. Мысалы,
тыңайтқышқа бағаның өсуі тиісті ауыл шаруашылығы дақылдарының ұсынысын
қысқартуы мүмкін.
Сонымен бірге осы ереженің дұрыстығына қарамастан өндіріс ресурстарына
деген баға мен тиісті өнімнің ұсынысы арасындағы байланыс ұзақ мерзімді
кезеңде соншалықты осындай түзу сызықтағы мәнде болмауы мүмкін. Айталық,
ресурстарға бағаның өсуінің салдарынан белгілі бір өнім ұсынысының қысқаруы
қанағаттандырмайтын сұраныс тудырып, сату багасын арттыруы мүмкін. Ал бұл
өз кезегінде ресурстарға бағаны өсіреді. Өйткені, ресурстарға сұранысы
өнімге сұраныстан шығатын сұраныс болып табылады.
Ұсыныстың детерминант қатарына сондай-ақ өндіріс технологиясының
өзгеруін де жатқызуға болады. Ресурс сақтайтын технологияны енгізген
жағдайда өндірістің шығындары азайып, фермердің табысы өседі. Мұның өзі оны
өнім өндіруді көбейтуге және тиісінше ұсынысты көбейтуге түрткі болады.
Ауыл шаруашылығында ұсыныстың көлемі мен динамикасына қосалқы және
бәсекелес өнім өндіру едәуір әсер етеді. Бұл технологияның ерекшелігіне
байланысты. Бір өндірістік цикл ішінде өнімнің бірнеше түрі шығарылса
немесе бір ғана ресурс пайдаланылса, технологияның ерекшелігі болып
саналады. Қосалқы өнімдерге бір ғана технологиялық циклге алынатын өнімдер
— қой еті және жүні, сүт және бұзау еті жатады. Қосалқы өнімге бағаның өсуі
оның қасындағы тауарға ұсынысты көбейтеді, мысалы, жүнге деген сұраныс пен
бағаның өсуі рынокте қой етіне ұсыныстың өсуін туғызады.
Бұған қарама-қарсы баға динамикасы мен бәсекелес өнімдердің ұсынысы
арасындағы тәуелділік болып табылады. Оларға бір ресурс пайдаланылатын
өнімдер жатады. Мысалы, мал шаруашылығында бұл құс және шошқа еттерін
өндіру, себебі олардың рационының негізі астық болып табылады. Егіншілік
шаруашылығында бұған ұқсас технология бойынша бірдей техникалық құрал-
жабдықтарды, тыңайтқыштарды, химикаттарды пайдалану арқылы өсірілетін
дақылдар жатады. Кеңірек таратып айтсақ, барлық дала дақылдары негізгі
ресурс ретінде жерді пайдаланатын болғандықтан, өзара бәсекелестер болып
табылады. Сол бәсекелес өнімдердің бірінің қымбаттауы басқаларды өндірудің
азаюына және ұсыныстың кемуіне және керісінше — біреуінің арзандауы өндіріс
көлемін арттыруға және басқа бәсекелес тауарлардың ұсынысының көбеюіне алып
келеді.
Ұсыныс көлеміне тұрақты және ауыспалы қордың құрылымы да әсер етеді.
Қорды көп қажет ететін, тұрақты шығындары көп салаларда ұсыныс барынша
тұрақты және бағаның өзгеруіне аса иліге қоймайды. Мысалы, мал шаруашылығы
мен жоғары механикаландырылған егіншілік салаларында жағдай осылай.
Өйткені, негізгі қорға шығын о баста жұмсалып қойылады, сондықтан да фермер
өндірісті жалғастырып, оларды ақтау үшін тіпті бағалық конъюнктураның
қолайсыз жағдайында барынша тырысып бағады.
Сұраныс көлеміне сияқты, ұсыныс көлеміне де рыноктік конъюнктурадағы
өзгерістерді күту әсер етеді. Бұндай күтулерге шетелден сатып алу немесе
шетелге шығару үшін субсидия беру, саланы үкіметтің қолдауы, ауыл
шаруашылығы жылының ауа райы туралы ақпараттар жатады.
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түлік рыногіндегі баға белгілеу
ерекшеліктері
Бәрімізге белгілі, бәсекелестік нарықтық экономика жағдайында сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасын баға деңгейі анықтайды. Аграрлық рынок
жағдайында, бұдан басқа, баға белгілеу сондай-ақ ауыл шаруашылығы
өндірісінің ерекшеліктерімен байланыста болады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы рыногі еркін
бәсекелестік рыногіне барынша жақын. Мұның өзі сұраныс пен ұсыныстың өзара
іс-қимылының, осыдан барып бағаның өзіндік проблемаларын тудырады. Сұраныс
сызығының басты ерекшелігі ауыл шаруашылық және азық-түлік тауарларының
жиынтығы бойынша оның төмен бейімділігі болып табылады. Мысалы, АҚШ-та
бейімділік коэффициенті қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерде
тиісінше 0,2 және 0,4 аралығында ауытқып, яғни кез келген жағдайда 1-ден
төмен болады.
Жоғарыда көрсетілгендей, ұсыныс сызығы да бейімсіз. Теориялық талдау
көрсеткеніндей, бум мен депрессия кезеңдерінде ауыл шаруашылығы өндірісі
өнеркәсіппен салыстырғанда едәуір аз ауытқиды. Мұны фермер үшін бірінші
кезектегі міндет — табыстың белгілі бір көлемін алу болатындығымен
түсіндіруге болады. Сондықтан да бағаның құлдырауына оның табиғи реакциясы
өндіріс көлемін және өнімді сатуды көбейту, табыстың қажетті массасын
сақтау болып табылады. Сондықтан да, әдетте, ауыл шаруашылығы өндірісінің
баға бойынша ұсынысының бейімділігі сұраныс бейімділігінен біршама биік
(АҚШ үшін, мысалы, ол 0,7 құрайды).
Сұраныс пен ұсыныстың аз бейімделгіш сызықтарының тоғысуы дәл сол
уақыттағы ауыл шаруашылығы өнімінің бағасын анықтайды. Бұл жағдайда баға
деңгейі сұраныс және ұсыныс сызықтарының мәніне қарай экономикадағы орташа
баға деңгейінен әлдеқайда төмен болады. Жағдайдың күрделілігі мынада: ауыл
шаруашылығы бағаларының өзгеруінің ұзақ мерзімдік бағыты оның төмендеуі
болып табылады. Бұл сұраныс және ұсыныс динамикасы мен олардың
бейімділігінің қатынасымен байланысты (3-суретті қараңыз).
Сұраныс пен ұсыныстың өзара байланысы
3-сурет
Шартты белгілер:
Д, Д1 — сұраныс сызықтары;
S,S1 — ұсыныс сызықтары;
Е, Е1 — бағалар.
Уақыт өтуімен сұраныс сызығы Д оң жаққа, Д1 жағдайын қабылдап, ауыса
бастайды. Дамыған елдерде бұл негізінен екі факторға: біріншіден,
тұрғындардың өсуіне (соның нәтижесінде азық-түлікке қажеттіліктің
көптігіне) және, екіншіден, олардың нақты табыстарының өсуіне (өзгермеген
баға жағдайы азық-түліктің көп мөлшеріне сұраныс туғызады) байланысты.
Алайда, екі фактордың да сандық жағынан әсері өте төмен, өйткені дамыған
елдер үшін халық санының жәй өсуі біраздан бері заңдылыққа айналған, ал,
екінші жағынан, рыноктің молшылығы мен табыс бойынша сұраныстың бейімсіздік
жағдайында табыстың өсуі азық-түлік тауарларын тұтынудың көлемін
айтарлықтай әсіре қоймаиды, міне, сондықтан да екі фактордың жиынтық іс-
қимылы сұраныстың сызығын оңға болмашы дәрежеде ығыстырады.
4-сурет 5-сурет
Бұл нұсқада мемлекет көтеріңкі баға бойынша фермерлік өнімнің тек бір
бөлігін сатып алады. Нәтижесінде тұтынушылар барынша жоғары баға бойынша аз
өнім алып, ал фермерлер барынша жоғары баға мен табыс түрінде үкіметтен
"сый-сияпат" көреді.
Бағаны реттеу нұсқалары бойынша жоғарыда айтылғандарды қорытындылай
келе мынаны атап өту керек: сұраныстың төмен бейімділігі жағдайындағы
бірінші нұсқа екінші нұсқаға қарағаида, мемлекетке қымбатқа түседі. Ауыл
шаруашылығы өнімдеріне тікелей директивті түрде баға белгілеу күні кешеге
дейін тарихымыздың кеңестік кезеңінде біздің республикамыздың жағдайында
баға белгілеудің негізгі тегеріші болып келді.
Тұтынушылар сатып алғысы келетін өнімдердің теңдік санына бағадан төмен
директивтік баға белгілеу (Q1) осы бағада өндірушілердің көңілінен шығатын
өнім көлемінен асып кетеді — Q2 (6-суретті қараңыз). Q1 мен Q2 арасындағы
айырмашылық бізге жақсы таныс тапшылықты құрайды. Бұл жағдайда теңдік
бағадан директивалық баға төмен болған сайын дефициттің (тапшылықтың)
көлемі көп болады. Тапшылық көп болған жағдайда мемлекеттік реттеу
логикасы тапшы өнімдерді нормамен бөлуді талап етеді. Содан келіп
талондық, карточкалық жүйе пайда болады. Рыноктік тегершік басылып қалады,
алайда қанша жерден бақылау күшейтілсе де, тапшы өнімдер келіп тусетін
"қара рынок" жұмыс істей береді.
6-сурет
Жоғарыда атап өткендей, ұсыныстың маңызды бағаға қатысы жоқ
детерминанты уақыт факторы болып табылады. Осыған байланысты баға белгілеу
мәні де қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерге
бөлінеді.
Қысқа мерзімді кезеңге ұсыныс бейімсіз келеді. Сондықтан да ауыл
шаруашылығы өнімдеріне сұраныстың көбеюі АВ шамасына рыноктік бағаның
өсуіне әкеледі (7-сурет қараңыз). Орта мерзімді кезеңде ұсыныс барынша
бейімірек болады, сондықтан да сұраныс сызығының сол жылжуында бағаның өсуі
төменірек — СД (8-сурет қараңыз). Ұзақ мерзімді кезеңде (9-сурет қараңыз)
гипотетикалық жағдайда тұрақты шығындармен ұсыныс сызығы шексіз бейім
болады және тұтынушының сол баға бойынша өнімді көбірек сатып алуына
мүмкіндік туады.
(қысқа мерзімді кезең үшін) (орта мерзімді кезең үшін) (ұзақ
мерзімді кезең үшін)
7-сурет 8-сурет
9-сурет
Шын мәнінде өндірістің шығындары салаларды кеңейткенде ғана өседі.
Сондықтан да, егер табысты өндіріс үшін бастапқы жағдайда Р бағасы
жеткілікті болса, онда табысты өндіріс салаларын кеңейткен жағдайда ол
бағадан жоғарырақ Р1 керек болады.
Өндірістік циклдың ұзақтығы маусымдылығымен қатар және аралас
салалардың циклына тәуелді болуы ауыл шаруашылығы бағаларының динамикасына
ерекше әсер етеді. Жоғарыда қарастырылған баға белгілеудің үш классикалық
түрінен басқа 30-жылдардың аяғында теорема ретінде қалыптастырылған және
тікелей ауыл шаруашылығы рыногінде қолданылатын өсу спиралы деп аталатын
модель талқыланады.
Ол екі негізгі алғышартқа негізделген. Біріншіден, ауыл шаруашылығы
өндірісінің көптеген салаларында ұзақ цикл жүреді, екіншіден, фермерлер
әдетте болашақ бағаның болжамына қарай емес, ағымдағы нарықтық ақпаратқа
негіз сүйей отырып шешім қабылдайды. Өндірістік циклдың ұзақтығына
байланысты бұл шешімнің нәтижесі рынокте белгілі бір кезеңнен кейін
көрінеді. Осы ережені мысал арқылы түсіндірейік.
Айталық, қой еті рыногінде Q0 көлеміндегі ұсыныс жағдайы және теңдік
бағасы P0 жағдайы ұзақ уақыт сақталады. Алайда, қолайсыз жағдайлардың
(қуаңшылық, малдың ауруы және т.б.) нәтижесінде ұсыныс Q1 нүктесіне дейін
қысқарды. Өнімнің бүл мөлшері сатып алушыларға жеткіліксіз, сондықтан олар
оны барынша жоғары баға Р1 бойынша сатып алуға келіседі (немесе мәжбур
болады).
Осы бағаға бағдар ұстаған фермерлер қой етін өндіруді интенсивті
өрістетуді бастайды, теңдік көлемінен асып кетіп, Q2 шамасына шығады.
Мұндай ситуациялар таза түрінде кездесе береді, бірақ олар соншалықты
ұзаққа созылмайды. Өйткені барлық үш модель де сұраныстың да, ұсыныстың да
бағалық емес детерминанттары өзгерусіз қалатын тұжырымға құрылған. Шын
мәнінде үйреншікті деңгейдегі бағадан күрт ауытқу тұтынушылар мен
өндірушілердің іс-қимылына әсер етпей қоймайды. Дей тұрғанмен, теңдік
нүктесінен бағаныц ұзақ уақыт ауытқу мүмкіндігі өзін-өзі реттейтін жүйе
ретіще рыноктік тегеріштің белгілі бір деңгейде жетілдірілмегендігін
айғақтайды.
Сонымен, ең соңында — ауыл шаруашылық рыногіндегі баға қозғалысына
талдаудың соңғы аспектісі — бағаның маусымдық ауытқуына талдау. Егер қандай
бір циклдық ауытқу болшған жағдайда баға тұрақты өседі және өнім ұсынысының
динамикасына сәйкес төмендейді. Тиісінше фермерлік табыс та ауытқиды. Тауар
биржасындағы операциялар фермерлер үшін бұл ауытқуларды бір арнаға түсіріп
отырады. Бұл 10-суретте көрсетілген.
10-сурет
ІІІ АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып к,алады. Көп жылғы тәжірибеде
сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп
кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті
тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өндірістің әмбебап және
тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты
қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы
экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет
ететін кең көлемдегі проблемалар бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат
сферасындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа
мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көзқарас тұрғысынан алғанда шешімнің
нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық
проблемаларды да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл — ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы немесе
экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара іс-
қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер
туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте
экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге
болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан
көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл — қоршаған ортаны
тыңайтқышпен, пестицидпен, өндірістің қалдығымен уландыру; ауыл
шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы
бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары.
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда
өзеидерді химикатпен уландыру тікелей өндірушілердің шығындарына, осы нақты
өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ
сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар
ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи
қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып
мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі
таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты
түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтың экономикалық теориясы дәстурлі қарастыратын басқа проблема —
қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және
бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай
сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды
ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз.
Аграрлық секторда бұл — жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және
зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында — ауыл
шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз
ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар.
Еркін нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол
сұранысқа ие болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс — қоғамдық маңыздылықтың
және тауар бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп
жағдайда бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына
байланысты) сапасы нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бул
рынок зацдарына ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары,
соның негізінде ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың
объектісі болмай тұра алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары
мен параметрлерін жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау
— міне осының барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға
жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті — монополияға қарсы реттеу және
әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық
тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында
мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген
бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті
монополияландыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен — сату көлемін
азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен
түсіндіріледі. Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 18 90
жылы қабылданған "Шерман заңы" болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті
немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу
негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияландыруға және сауданы
шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен
1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-
қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бул заңдардың тусіндірілуі және қолданылуы бір
мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық
өркениет өндірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер
етуде қашып құтылмайтын түзетулер енгізуді есепке алсақ, әрбір нақты
рыноктің монополиялығын рұқсат етілетін деңгейіи анықтауда жатыр. Сондықтан
да заң түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті
концентрациялау деңгейі әр турлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-
техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады.
Өнімді қамсыздандыру жөніндегі Федералдық корпорация қуаңшылыққа, нөсер
жауынға, найзағайға, су тасқыны мен өртке, ауыл шаруашылығының
зиянкестерінен болатын жағдайларға байланысты өнімнің ысырап болуының орнын
толтырады. Маркетинг және инспекция қызметтеріне мыналар кіреді: ауыл
шаруашылық кооперативтері және ауыл шаруашылық маркетингі қызметтері, мал
дәрігерлік және өсімдікті қорғау инспекциялық қызметі, астық Федералдық
инспекциясы және азық-түлік инспекциясы.
Ауыл шаруашылық кооперативтері қызметі ауыл шаруашылық кооперативтер
ұйымдастыруда консультациялық және техникалық көмек көрсетеді және олардың
қызметінің статистикасын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы маркетингі қызметі
ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын қалыпқа түсіру мәселелерімен айналысады.
Өсімдіктерді қорғаудың инспекциялық қызметі өсімдік және мал зиянкестерімен
және аурулармен күрес жүргізеді. Астық инспекциясының Федералдық қызметі
астық қалпы туралы заңның сақталуын қадағалайды. Азық-түлік жөніндегі
инспекция ет пен құстың сапасын, өнімнің, оның құрамының мазмұнына
сәйкестігін бақылайды. Азық-түлік және тұтынушылық қызмет жөніндегі
басқарма тұрғындардың әр түрлі категориялары үшін жеңілдік тамақтандыру
жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асырып, сондай-ақ диетология саласында
зерттеулер жүргізеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігіне ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттық
маңызы бар шалғындар мен жер учаскелерін қадағалайтын орман қызметі
бағынады.
Тауарлы-несие корпорациясының қызметі фермерлік табыстарды қолдауға
бағытталған.
Қысқасы, қазіргі заманғы агробизнесте мемлекеттік реттеудің негізгі
бағыттарына шолуды қорытындылай келе, олардың маңызды ерекшеліктерін атап
өту қажет. Нарықтық тегерішті толықтыра және түзете келіп, реттеудің
мемлекеттік тегеріші оның негізі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға
белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше
оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктің тегерішін бұзатын
директивтік тапсырма, бағаның үстінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік
ресурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол
берілмейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің аграрлық өндірісінің тиімділігі
осында жатса керек.
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары
Отандық агроөнеркәсіп кешенін табыспен реформалау үшін жоғарыда
айтылған мемлекеттік реттеу әдістерінің үлкен тәжірибелік маңызы бар.
Оларды пайдалануға болады, бірақ бұл жағдайда олар нарықтық экономика
дамыған және агроөнеркәсіптік өндірістің салыстырмалы тұрақтылығы
жағдайындағы өндірістік-экономикалық қатынастарды реттеуге бағыт-талғанын
естен шығармау керек. Қазіргі жағдайда дағдарыстан шығу және біздің
республикамыздың ауыл шаруашылығындағы барынша қиын жаңғыруларды жүргізуде
мемлекеттік реттеудің қоршаған ортаның жай-күйін қатаң бақылау, ауыл
шаруашылығы өнімдерінің сапасын бақылау және басқа аспектілердегі бірқатар
бақылау бағыттары Қазақстандағы агробизнес үшін айта қаларлықтай пайдалы.
Реттеудің экономикалық тегерішінің басқа да жақтары болашақта, қажетті
саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар пісіп жетілген кезде өте
перспективалы болатыны сөзсіз. Бұл жерде сондай-ақ жергілікті аймақтық
ерекшеліктердің басты назарда болғаны дұрыс. Дегенмен, агроөнеркәсіп кешені
өзінің бірқалыпты жұмыс істеуі және дамуы үшін міндетті түрде мемлекеттік
реттеу мен қолдауды қажет ететін жағдай ең басты нәрсе болып табылады.
Осы тұрғыдан алғанда агроөнеркәсіп өндірісі дамыған елдерде кеңінен
пайдаланылатын фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың тегерішін оқып
үйрену және үнемі назарда ұстау кезек күттірмейтін жұмыстардың қатарына
жатады. Ол нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеудің маңызды талаптарын
орындаудың тамаша үлгісі болып табылады: мемлекеттің іс-қимылы нарықтық
тегерішті толтырады және түзетеді, бірақ еш уақытта оның негіздеріне
тиіспейді.
Бағаны мемлекеттік реттеу фермерлердің табыс деңгейін реттеумен тікелей
байланысты. Сондықтан да осы салада жүргізілетін саясат "баға және табыстар
саясаты" деген атауға ие болды. Оның үстіне фермерлік бағалар мен
табыстарды қолдаудың әлеуметтік-экономикалық функцияларымен қатар
мемлекеттік реттеу бұл салада дағдарысқа қарсы реттеу функцияларын
атқарады.
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды
құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл
шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу
жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады.
Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзін оның жақтаушылары,
әдетте өтпелі кезең мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: Аграрлық секторды интенсифтендіру
Қазақстан – 2030 стратегиясының басымды бағыты ретінде.
Курстық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда. Ауыл шаруашылығы – Агробизнес негізі, екінші тарауда.
Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық ақтынастарды реттеудің тегіріші,
үшінші тарауда. Агробизнес жүйесінде мемлекеттік реттеу жүйелерін
қарастырдым.
Курстық жұмыс 64 бет компьютерлік тексте жазылған, 15 кесте,
2 сызба, 10 сурет, 18 түрлі әдебиет және қосымшалар (А,Ә,Б,В,Г)
қолдандым.
Мазмұны
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І-тарау. Ауылшаруашылығы – Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы.
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жұмыс істеуінің табиғи-
экономикалық ерекшеліктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
ІІ-тарау. Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынас-тарды
реттеудің тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық-түлік рыногіндегі
сұраныс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық-түлік тауарларының ұсынысы. ... ... ... 17
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түлік рыногіндегі баға
белгілеу ерекшеліктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 21
ІІІ-тарау. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі
тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 26
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік
бағдарламалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар.
... .32
3.4 Агроөнеркәсіптік кешені.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қосымша А
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 59
Қосымша Ә
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 60
Қосымша Б
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 61
Қосымша В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 63
Қосымша Г
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс
басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық
жауапкершілігіне иегізделетін тәуелсіздігі болып табылады. Әміршіл-
әкімшілдік экономикаға тән әкімшілдік адам моделінің орнына ақыл-ойына
жүгініп жұмыс істейтін, өз пайдасын ерекше ойлайтын, ілкімшіл де іскер,
нартәуекелге бара білетін, өз іс-қимылына жеке жауапкершілікпен қарайтын
"экоцомикалық адам" келуі керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының төртінші тармағында
жазылғандай: "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген
заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар".
Баршаға белгілі, өндірістін, негізгі факторлары табиғи, еңбек және
өндірістік ресурстар болып табылады, Нарықтық экономика жағдайында осы
факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш
бар. Олар — іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта
жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да осы бір
адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде
айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар
іскер, бнзнесмен, ал олардың экономикадағы немесе өмірдің кез келген
саласындағы қызметі іскерлік немесе бизнес деп аталады.
Ағылшын тілінен тікелей аударылғанда "бизнес" ("businss") сөзі іс, шаруа,
коммерциялық қызмет, сондай-ақ тиісінше "бизнесмен" ("businss mеn") сөзі
іскер адам, іскер деген ұғымдарды білдіреді.
Көптеген отандық әдеби басылымдарда бизнес сөзі іскерлік ұғымымен
теңдестіріледі, сондықтан біз бұдан әрі екі терминді де пайдалана беретін
боламыз.
"Бизнес" ұғымының экономнкалық мәні экономикалық басылымдарда да әрқилы
айтылып жүр. Бірақ, барлық авторлар көптеген мәселелерде таласқанымен, ең
басты мәселеде бір жерден шығып келеді. Бизнес немесе іскерлік — бұл
адамдардың кез келген саладағы, ең алдымен тауарды өндіруімен, бөлуімен,
айырбастауымен және тұтынумен байланысы және табыс немесе басқадай түрдегі
экономикалық пайда алуға бағытталған экономикадағы қызмет түрі.
Бұл ұғым адам қызметінің қай саласында қолданылғанына қарай бизнестің
бірнеше түрлері пайда болды: өндірістік бизнес, саудалық, қаржылық,
делдалдық, қамсыздандыру және т.б. Осылардың ішінде агробизнес ерекше орын
алады.
Алғаш рет 1955 жылы агробизнес терминін Гарвард (АҚШ) университетінің
профессоры Джон Дэвис қолданған. Автор бұның аясында фермерлік
шаруашылықтарды жабдықтауға қажетті өнімді өндіру мен бөлу жөніндегі
операциялар жиынтығын, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау,
сақтау, өңдеу және бөлумен айналысатын салалардың жиынтығын түсінген.
Басқаша айтқанда, агробизнес — бұл "үлкен бизнестің" ауылшаруашылығын
ресурстармен қамтамасыз ететін және оның өнімдерін тұтынушыларға дейін
жеткізетін бір бөлігі. Кейіннен агробизнес ұғымы қызметтің салалары мен
түрлерінің жиынтығы ретінде ауыл шаруашылығы өндірісін, яғни ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар өндіруден бастап түпкі өнім — азық-түлікті
сатуға дейінгі тұтас тізбекті білдіретін болды.
Материалдық өндіру салаларын зерттейтін ғылымдар арасында адамзат қоғамы
дамуының әр түрлі кезеңдерінде материалдық игіліктерді өндіру және бөлудің
жалпы заңдылықтарын зерттеумен айналысатын экономикалық теория жетекші орын
алады.
Авторлар агробизнесті одан әрі зерттей беретін болады және қадірменді
оқырмандардың объективті сын-ескертпелерін қабыл алып, олардан келіп түскен
пікірлерді кітаптың кейінгі басылымдарын толықтыру кезінде міндетті түрде
ескеретінін білдіреді.
І Ауылшаруашылығы – Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-
әдістемелік негіздерін дамыту және практика-лық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір
кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше "агроөнеркәсіптік кешен" атауы пайда
болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы — қор
шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы
салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне
қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей
алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі
сфераға бөлінеді (1-сызбаны қараңыз).
1-сызба
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (I) ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс — несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шауашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауылшаруашылығындағы өндіріс шығынының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бул сфераның өнеркәсіптік салалары
нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқты барлық
көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз
өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (III) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
(көтерме және бөлшек сауда, қойма биржа аукцион жүйелері және т.б)
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала — тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар,
кадрларды дайындау мен біліктілігін артгыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару,
рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және
тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді
шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге
бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің
техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер,
жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың
консультациясы, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және
басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен
кәсіпорындарына сондай-ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен
бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2-сызбаны қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
2-сызба
Бірінші сфераға (I) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық қурылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін
салалар кіреді.
Екінші сфераға (II) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары — егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен
айырмашылығы бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера (III) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалдауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфераға (IV) жатқызып жүр.
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жүмыс істеуінің табиғи-
экономикалық ерекшеліктері
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен —
топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100°С)
тиімді жиыңтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік және оңтүстік-шығыста
45000-ға дейін аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және
тропикалық дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді
дақылдан бастап жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға
нартәуекелмен баратындай аймаққа орналасқан. Республиканың солтүстігі мен
орталығында жауын-шашын 140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік-шығыстың және
шығыстың таулы және биік таулы аймақтарында 4 50-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді — республиканың
солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр
топырақ болса, оңтүстігінде құба құмды топырақ, сұр топырақ және таулы
сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер көлемі бар-жоғы 15
миллион гектарға жуық жерді құрайды Бұдан басқа, Қазақстанда 77 миллионға
жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім жер, 50 миллион гектарға
жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7 миллион гектарға жуығы егістік
жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және кейбір топырақты жер, оның 8
миллионға жуығы өңделген жер бар.
Республика агроөнеркәсіп кешешнің тағы бір ерекшелігі — өндірістің
мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның
ауыл шарауашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік кезеңде
ТМД елдері бойынша орташа есеппен алғанда алты есеге жуық артық бодды.
Жалпы өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды. Осы жағдай
қазіргі өтпелі кезеңде кеншарлар мен ұжымшарларды реформалауды және оларды
шаруа (фермерлік) қожалықтарына, кооперативтерге және басқа нарықтық
үлгідегі аграрлық кәсіпорындарға айналдыруды әлдеқайда қиындатып отыр.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерек-шеліктері — мұнда жақын
шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық сәйкессіздіктер
көзге бірден ұрады, ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізатын өңдеумен,
оларды сақтау және тасымалдаумен айналысатын қор шығаратын сфералар мен
салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфрақұрылымы нашар дамыған. 90-
жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл шаруашылығының үлес
салмағы 64%-ке жуық, бірінші сферада 8%-ке жуық және үшінші сферада 28%-тен
астамырақ болды. Республикада автомашина және комбайн жасау өнеркәсібі
мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты өңдеуді, ал ет
комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан
өндіріс өнімі көлемінің 30%-і ысырапқа ұшырайды. Бұрынғы КСРО кезінде
Қазақстан кооператорлары шикізатты республикадан тыс жерге шығарып, оны
сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып келетін. Республикадан тыс жерге екі
жақты тасымалдауға кететін шығыннан басқа бірқатар өнім алу үшін бастапқы
шикізат болып табылатын өнім қалдықтары да өнім өңделген жерде қалып
қоятын. Сондай-ақ Қазақстан еңбеккерлері өндірген үстеме өнімнің бір бөлігі
де сол ауыл шаруашылық өнімдерімен бірге сыртқа шығарылып тұратын.
Материалдық өндіріс сфераларының шамадан тыс шашыраңқы орналасуы
жағдайында транспорттың жетіспеушілігі мен жол жүйелерінің нашар дамуы
Республиканың агроөнеркәсіп өндірісінің дамуын қиындата түсетін
ерекшеліктердің қатарын толтыра түседі. Мысалы, Қазақстанда бір погон
километр автожол жүйесіне бар-жоғы 38 метр асфальтталынған жол келеді. Ал,
бұл көрсеткіш Өзбекстанда — 129 метр, Украинада — 324 метр, Эстонияда 600
метрге жуық. Халықтың аз орналасуы да (бір шаршы километрге бар-жоғы алты
адам) Республика агроөнеркәсіптік өндірісін орналастыру мен дамытуға
кәдімгідей әсер етеді.
Міне, осындай қиыншылықтарға қарамастан, егістік жерлердің орасан көп
болуы, топырақтық-климаттық аймақтың көптүрлілігі мен олардың биокдиматтық
потенциалының мол болуы, ауыл шаруашылық өсімдіктері жергілікті сорттарының
және мал тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерінің болуы, ауыл шаруашылығын
жүргізудің ғасырлар бойғы дәстүрі қалыптасқан Қазақстан халқының
еңбекқорлығы шаруашылықты дұрыс жүргізген жағдайда жақын болашақта
агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын табыспен дамытуға, жалпы алғанда
Республика тұрғындарын азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен толық
қамтамасыз етуге және Қазақстанның тіпті әлемдік аренада ауыл шаруашылық
өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналуына мүмкіндік береді.
ІІ Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынастарды реттеудің
тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық-түлік рыногіндегі сұраныс
Сұраныс нарықтық экономиканың маңызды параметрлерінің бірі болып
тадылады. Оның деңгейі өсуі және шапшаңдығы рыноктегі жағдай мен
өндірушілердің жайын анықтайды. Тауарлардың басқа түрлеріне қарағанда ауыл
шаруашылығының және азық-түліктің өнімдеріне сұраныстың арнайы оқып
үйренуді қажет ететін бірқатар ала бөтен ерекшеліктері бар.
Аграөнеркәсіптік кешен және барлық агробизнес үшін тамақ өнімдеріне
сұраныс негізгі түпкі мәселе болып табылады. Дәл осы сұраныс ауыл
шаруашылығы өнімдеріне сұранысты, ал сол арқылы ауыл шаруашылығына арналған
ресурстарға сұраныстарды айқындайды, Агробизнестің әр сферасында өндіріс
пен өткізудің арналарында тиісті буындардың тізбегін құруға болады. Азық-
түлікке деген негізгі сұраныс бөлшек сауда мен қоғамдық тамақтандырудың
тікелей тамақ өнеркәсібі немесе фермердің өніміне көтерме сауда сұранысын
қалыптастырады. Ауыл шаруашылығында мал шаруашылығының өніміне сұраныс
жемге сұранысты айқындайды. Өндірістік мәндегі қызметке сұраныс көлеміне,
ресурстарға әсер етеді.
Ең алдымен азық-түлікке түпкі сұранысты айқындайтын факторларды немесе
сұраныстың детерминанттарын қарастырайық.
Кез келген басқа тауар сияқты сатылатын азық-түліктің көлеміне әсер
ететін негізгі фактор — оның бағасы. Басқа, тағы да бір маңызды детерминант
тұтынушының қаржылық табысы болып табылады. Жеке сұраныста жеке табыс,
жиынтық сұраныста жиынтық немесе орташа табыс маңызға ие. Бұдан кейін
сұраныстың тұтынушылық талғам және таңдау сияқты факторы келеді. Азық-
түліктің молшылық рыногі жағдайында талғам мен таңдауға әсер ететін
параметрлердің қатарына бәрінен бұрын жарнама, өнімнің беделі, өмір стилі,
отбасы құрамы жатады. Айталық, балалары бар отбасылар ас дайындауға көп
уақыт жұмсап, рацион мен өнімнің сапасына ерекше мән береді. Балалары жоқ
жас отбасылар қабылдауға дайын тағамдарды, консервіленген азық-түлікті жөн
көреді. 70-жылдары азық-түлік рыногі дамыған елдерде мейрамханаларда,
дәмханаларда тамақтану бедел болып саналды. Содан болар, азық-түлік
рыногінің осы секторының үлесі көбейді.
Азық-түлік сұранысының деңгейіне әсер ететін маңызды фактор ұқсас
тауарлардың бағасының көлемі мен динамикасы болып табылады. Ұқсас
тауарларға бірін-бірі өзара ауыстыратын және өзара толықтыратын тауарлар
жатады. Бірін-бірі өзара ауыстыратын тауарлар рыноктің толығуына тәуелді
салыстырмалы ұғым болып табылады. Азық-түлік тапшылығы жағдайында сары май
мен маргарин бірін-бірі өзара толықтырушы тауарлар болып қарастырылғанмен,
рынок молшылығында маргариннің әр түрлі сорттары өз бетінше азық-түлік
ретінде қарастырылуы әбден мүмкін. Аталмыш тауарға ұсыныс пен ауыстырушы
тауардың бағасы арасында тікелей байланыс болады: бір тауарға бағаның
өсуімен тұтынушы ауыстырушы тауар ретінде қарастыратын басқа тауарға
сұраныс артады.
Бірін-бірі өзара толықтыратын тауарлардың қатарына екеуі бірдей немесе
жиынтық түрінде тұтынылатын тауарлар, мысалы, шай мен қант жатады. Олардың
біреуінің бағасы мен екіншісіне деген сұраныстың арасында айналмалы
байланыс бар. Азық-түлік сұранысының келесі детерминанты — тұтынушылық
күту. Оның рөлі тұрақсыз экономикалық немесе азық-түлік ситуациясы
жағдайында арта түседі. Мұны біздің республикамыздың мысалынан жақсы
байқауға болады. Бағаның өсуін күту мен саудадағы қордың азаюы 90-жылдардың
басында азық-түлік өнімдеріне, әсіресе ұзақ уақыт сақтауға келетін
түрлеріне сұранысты күшейткенін білеміз.
Тұтынушылар саны да жиынтық рыногінде сұраныстың көлеміне әсер ететін
параметрдің бірі болып табылады.
Азық-түліқке жеке және жиынтық сұраныстың өсуіне әсер ететін маңызды
фактордың тағы бірі — сандық жағынан болсын, тамақтанудың тиімді құрылымдық
аспектісі жағынан болсын, тұтынудың қол жеткізілген деңгейі. Тұтынудың және
оның құрылымы тиімділігінің жоғары деңгейі жағдайында сұраныстың артатынын
күтудің қажеті жоқ және керісінше болуы да ықтимал.
Азық-түлікке түпкі (негізгі) сұранысты тұтастай талдай келе мынаны атап
өту қажет: ол агробизнес кешенінің басқа буындарындағы кез келген
сұраныстан ала бөтен ерекшеленеді. Тәуелсіз, ерекшеленген индивидтердің көп
болуы монополияландыруға жатпайтын сұранысты анықтайды. Оның үстіне тұтыну
рыногінің басқа секторларына қарағанда азық-түлік рыногі салыстырмалы түрде
берік және дәстүрлі рынок болып саналады.
Негізінен алғанда азық-түлікке түпкі сұраныстың мәні осындай.
Агробизнес кешенінде сұраныс мәні агроазық-түліктік кешенінің
нүктелерінің орналасуына байланысты едәуір аумалы-төкпелі болады. Түпкі
азық-түлік рыногінен алыстаған сайын, ауыл шаруашылығы өнімдерінің
шикізаттық рыногіне жақындаған сайын шығарылатын және сатылатын өнімнің
ассортименті күрт қысқара береді. Сондықтан да сұраныстың бағалық
бейімділігі түпкі сұраныстан қашықтаған сайын және бөлшек сауда, көтерме
сауда, тамақ өнеркәсібі сияқты тиісті тұтынушылардың көз алдында бір-бірін
өзара ауыстырушылық азайған сайын төмендеуі керек деп теориялық тұрғыдан
күту әбден заңдылық. Алайда әңгіме өз бетінше жұмыс істейтін әр түрлі
рыноктер туралы болып отырғандықтан, олардың әрқайсысында сұраныстың
шапшаңдығына өздерінің факторлар кешені әсер етеді, сондықтан да бейімділік
коэффициенттерін жәй салыстыру барлық кезде бірдей дұрыс бола бермейді.
Ауыл шаруашылығы рыногіндегі сұранысты, яғни фермерлік қожалықтардың
өніміне сұранысты қарастырайық. Бәрінен бұрын бұның қандай сұраныс екенін
атап өтейік. Көп жағдайда ауыл шаруашылығы шикізатын толық ауыстыратын
басқа шикізаттың болмау себебінен оның бағалық бейімділігі өте төмен (АҚШ-
та — 0,2). Сонымен қатар өнімнің кейбір түрлері үшін бейімділік
көрсеткіштері біршама жоғарырақ болуы мүмкін.
Сұраныстың мәні фермерлік табыстың қозғалысына тікелей әсер етеді. Егер
өнімге сұраныс бейімірек болса, бағаны арттырған кезде тұтынушы сатып
алынатын өнім санының күрт төмендеуімен жауап береді, сондықтан да сату
көлемінің төмендеуін бағаның өсуімен жабуға болады. Бұл жағдайда фермердің
жалпы табысы төмендейді.
Көп ретте ауыл шаруашылығы өндірісіне тән бейімсіз сұраным жағдайында
әдетте сатылатын өнім көлемінің азаюынан болатын ысырапты бағаның өсуімен
жабады. Нәтижесінде фермердің табысы өседі. Керісінше, баға төмендеген
кезде тұтынушылар сұранымының сандық жағынан өсуіне реакциясы барынша нашар
болады, сату көлемінің өсуі бағаны төмендетуден болатын ысырапты жаба
алмайды, сондықтан да фермерлердің табысы тұтастай алғанда төмендейді. Осы
жағдайдан шығатын қорытынды: фермерлер үшін үлкен өнім алу тиімді емес,
өйткені ол табыстың азаюына әкеледі. Әр түрлі сұраныс жағдайында
фермерлердің табыс түсімінің қозғалысы 1 және 2-суреттерде көрсетілген.
Бейімделгіш сұраныс Бейімделмейтін сұраныс
1-сурет 2-сурет
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық-түлік тауарларының ұсынысы
Ауыл шаруашылығы өндірісі және оның рыногінің өзіпдік ерекшеліктері тек
қана сұраныс мәнінен көрінбейді, сонымен бірге ұсыныстан да көрінеді.
Тұтас алғанда ұсыныстың детерминанттары барлық салалар үшін ортақ болып
табылады, бірақ ауыл шаруашылығында олар басқа сфераларда байқалмайтын
ерекшеліктермен танылады. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс көлеміне
сияқты ұсыныс көлеміне де әсер ететін негізгі фактор — баға. Ұсыныстың
классикалық заңы мынада: бағаны өсіру ұсыныс көлемін арттыруға алып келеді
және керісінше. Басқаша айтқанда, баға мен ұсыныстың арасында тікелей
байланыс бар.
Бағаның өзгеруіне ұсыныстың өзгеруінің белсенді болмауы сұраныстың
бейімділік көрсеткіші сияқты ұсыныс көлемі өзгеруінің проценттік
қатынасының баға деңгейі өзгеруінің проценттік қатынасына есептелетін
ұсыныс бейімділігінің көрсеткішімен анықталады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің
ұсыныс бейімділігі салыстырмалы түрде төмен. Бұл оның өндірістік циклдың
ұзақтығы өсімдіктер мен малдардың дамуының биологиялық параметрлерге
тәуелділігі, көптеген өндірістік ресурстардың иммобильдігі сияқты табиғи
ерекшеліктерімен байланысты. Осы бағытта ұсыныстың белсенді болмауына ауыл
шаруашылығы өндірісінің маусымдылығы және оның ауа райы — климаттық
жағдайларға тәуелділігі әсер етеді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде
бейімділіктің осындай дәрежесінде ерекшеленетін салаларды да бөліп
көрсетуге болады.
Жылы жайлық көкөніс өсіруде немесе құс өсіруде ұсыныстың бейімділігі
жоғары болуы мүмкін, оның есесіне астық өндірісінде (астық қоры жоқ кезде)
ұсыныстың бейімділігі өндірістік циклдың ұзақтығы мен климаттық жағдайдың
ауытқуына тәуелділіктің салдарынан өте төмен болуы мүмкін. Жеміс
шаруашылығында жеміс ағаштарын отырғызу мен жеміс беруге дейінгі аралықтағы
ұзақ уақытша интервалдың әсерінен ұсыныс бейімділігі тіпті төмен болуы
мүмкін.
Уақытша интерваддың ұзақтығы ауыл шаруашылығында ұсыныстың бейімділігін
анықтайтын аса маңызды фактор болып табылады.
Қысқа мерзімді кезеңде ұсыныстың бейімділігі дайындалып қойылған өнім
қорының болуымен анықталады. Рас, егер бұл өнім тез бұзылатын болмаса. Тез
бұзылатын өнімдер үшін (мысалы, жаңадан жиналған жемістер үшін) ұсыныс
бейімділігі ең төменгі болып саналады. Ал, жаңадан ғана жиналған құлпынайды
бір күннің ішінде сату керек болатын классикалық жағдайда ұсыныс
бейімділігі тіптен жоқ десе де болғандай. Мұндай жағдайда ұсыныстың сызығы
тігінен тік көрінеді.
Орташа мерзімді кезеңде ұсыныс бейімділігі біршама жоғары болады
(өндірістік циклдың мүмкіндіктері шегінде). Фермерлер өз еңбектерін барынша
интенсивтендіріп, өндірістік ресурстарды — жемді, тыңайтқышты, суару үшін
суды және тағы басқаларын көбірек пайдалана алады. Алайда, ресурстарды
түпкілікті қайта бөлу бүл кезеңде бәрібір болмайды.
Ұзақ мерзімді кезеңде ауыл шаруашылығы өнімінің ұсыныс бейімділігі өте
жоғары болады. Бұл енді өндіріс циклының ұзақтығы бойынша шектеудің
болмайтындығына, фермерлер өздерінің өндірістік ресурстарын ең тиімді
өнімді өндіруге топтастыра білгендікпен байланысты. Ұзақ уақыт мерзімде
салаға жаңа өндірушілер кіріп үлгіреді, Ресурстардың барынша жинақы және
кіру барьерлерінің толығымен болмауы жағдайындағы ерікті бәсекелестік
рыногінде ұсыныстың бейімділігі өте жоғары деңгейде болып, ұсыныс сызығы
"көлденең жатады. Бұл жағдай үшін сондай-ақ өндіріс шығындары тұрақты
болып, өспеуі қажет.
Егер ұсыныс бейімділігі жағымды көлемде болса, өндіруші табысы мен
өткізу бағасы бір бағытта өзгереді.
Ұсыныстың және оның бейімділігінің келесі детерминанты ауыл шаруашылығы
ресурстарына бағаның қозғалысы болып табылады. Олардың өсуі әдетте өндіріс
көлемі мен ұсыныстың төмендеуіне әкеледі және керісінше. Мысалы,
тыңайтқышқа бағаның өсуі тиісті ауыл шаруашылығы дақылдарының ұсынысын
қысқартуы мүмкін.
Сонымен бірге осы ереженің дұрыстығына қарамастан өндіріс ресурстарына
деген баға мен тиісті өнімнің ұсынысы арасындағы байланыс ұзақ мерзімді
кезеңде соншалықты осындай түзу сызықтағы мәнде болмауы мүмкін. Айталық,
ресурстарға бағаның өсуінің салдарынан белгілі бір өнім ұсынысының қысқаруы
қанағаттандырмайтын сұраныс тудырып, сату багасын арттыруы мүмкін. Ал бұл
өз кезегінде ресурстарға бағаны өсіреді. Өйткені, ресурстарға сұранысы
өнімге сұраныстан шығатын сұраныс болып табылады.
Ұсыныстың детерминант қатарына сондай-ақ өндіріс технологиясының
өзгеруін де жатқызуға болады. Ресурс сақтайтын технологияны енгізген
жағдайда өндірістің шығындары азайып, фермердің табысы өседі. Мұның өзі оны
өнім өндіруді көбейтуге және тиісінше ұсынысты көбейтуге түрткі болады.
Ауыл шаруашылығында ұсыныстың көлемі мен динамикасына қосалқы және
бәсекелес өнім өндіру едәуір әсер етеді. Бұл технологияның ерекшелігіне
байланысты. Бір өндірістік цикл ішінде өнімнің бірнеше түрі шығарылса
немесе бір ғана ресурс пайдаланылса, технологияның ерекшелігі болып
саналады. Қосалқы өнімдерге бір ғана технологиялық циклге алынатын өнімдер
— қой еті және жүні, сүт және бұзау еті жатады. Қосалқы өнімге бағаның өсуі
оның қасындағы тауарға ұсынысты көбейтеді, мысалы, жүнге деген сұраныс пен
бағаның өсуі рынокте қой етіне ұсыныстың өсуін туғызады.
Бұған қарама-қарсы баға динамикасы мен бәсекелес өнімдердің ұсынысы
арасындағы тәуелділік болып табылады. Оларға бір ресурс пайдаланылатын
өнімдер жатады. Мысалы, мал шаруашылығында бұл құс және шошқа еттерін
өндіру, себебі олардың рационының негізі астық болып табылады. Егіншілік
шаруашылығында бұған ұқсас технология бойынша бірдей техникалық құрал-
жабдықтарды, тыңайтқыштарды, химикаттарды пайдалану арқылы өсірілетін
дақылдар жатады. Кеңірек таратып айтсақ, барлық дала дақылдары негізгі
ресурс ретінде жерді пайдаланатын болғандықтан, өзара бәсекелестер болып
табылады. Сол бәсекелес өнімдердің бірінің қымбаттауы басқаларды өндірудің
азаюына және ұсыныстың кемуіне және керісінше — біреуінің арзандауы өндіріс
көлемін арттыруға және басқа бәсекелес тауарлардың ұсынысының көбеюіне алып
келеді.
Ұсыныс көлеміне тұрақты және ауыспалы қордың құрылымы да әсер етеді.
Қорды көп қажет ететін, тұрақты шығындары көп салаларда ұсыныс барынша
тұрақты және бағаның өзгеруіне аса иліге қоймайды. Мысалы, мал шаруашылығы
мен жоғары механикаландырылған егіншілік салаларында жағдай осылай.
Өйткені, негізгі қорға шығын о баста жұмсалып қойылады, сондықтан да фермер
өндірісті жалғастырып, оларды ақтау үшін тіпті бағалық конъюнктураның
қолайсыз жағдайында барынша тырысып бағады.
Сұраныс көлеміне сияқты, ұсыныс көлеміне де рыноктік конъюнктурадағы
өзгерістерді күту әсер етеді. Бұндай күтулерге шетелден сатып алу немесе
шетелге шығару үшін субсидия беру, саланы үкіметтің қолдауы, ауыл
шаруашылығы жылының ауа райы туралы ақпараттар жатады.
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түлік рыногіндегі баға белгілеу
ерекшеліктері
Бәрімізге белгілі, бәсекелестік нарықтық экономика жағдайында сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасын баға деңгейі анықтайды. Аграрлық рынок
жағдайында, бұдан басқа, баға белгілеу сондай-ақ ауыл шаруашылығы
өндірісінің ерекшеліктерімен байланыста болады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы рыногі еркін
бәсекелестік рыногіне барынша жақын. Мұның өзі сұраныс пен ұсыныстың өзара
іс-қимылының, осыдан барып бағаның өзіндік проблемаларын тудырады. Сұраныс
сызығының басты ерекшелігі ауыл шаруашылық және азық-түлік тауарларының
жиынтығы бойынша оның төмен бейімділігі болып табылады. Мысалы, АҚШ-та
бейімділік коэффициенті қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерде
тиісінше 0,2 және 0,4 аралығында ауытқып, яғни кез келген жағдайда 1-ден
төмен болады.
Жоғарыда көрсетілгендей, ұсыныс сызығы да бейімсіз. Теориялық талдау
көрсеткеніндей, бум мен депрессия кезеңдерінде ауыл шаруашылығы өндірісі
өнеркәсіппен салыстырғанда едәуір аз ауытқиды. Мұны фермер үшін бірінші
кезектегі міндет — табыстың белгілі бір көлемін алу болатындығымен
түсіндіруге болады. Сондықтан да бағаның құлдырауына оның табиғи реакциясы
өндіріс көлемін және өнімді сатуды көбейту, табыстың қажетті массасын
сақтау болып табылады. Сондықтан да, әдетте, ауыл шаруашылығы өндірісінің
баға бойынша ұсынысының бейімділігі сұраныс бейімділігінен біршама биік
(АҚШ үшін, мысалы, ол 0,7 құрайды).
Сұраныс пен ұсыныстың аз бейімделгіш сызықтарының тоғысуы дәл сол
уақыттағы ауыл шаруашылығы өнімінің бағасын анықтайды. Бұл жағдайда баға
деңгейі сұраныс және ұсыныс сызықтарының мәніне қарай экономикадағы орташа
баға деңгейінен әлдеқайда төмен болады. Жағдайдың күрделілігі мынада: ауыл
шаруашылығы бағаларының өзгеруінің ұзақ мерзімдік бағыты оның төмендеуі
болып табылады. Бұл сұраныс және ұсыныс динамикасы мен олардың
бейімділігінің қатынасымен байланысты (3-суретті қараңыз).
Сұраныс пен ұсыныстың өзара байланысы
3-сурет
Шартты белгілер:
Д, Д1 — сұраныс сызықтары;
S,S1 — ұсыныс сызықтары;
Е, Е1 — бағалар.
Уақыт өтуімен сұраныс сызығы Д оң жаққа, Д1 жағдайын қабылдап, ауыса
бастайды. Дамыған елдерде бұл негізінен екі факторға: біріншіден,
тұрғындардың өсуіне (соның нәтижесінде азық-түлікке қажеттіліктің
көптігіне) және, екіншіден, олардың нақты табыстарының өсуіне (өзгермеген
баға жағдайы азық-түліктің көп мөлшеріне сұраныс туғызады) байланысты.
Алайда, екі фактордың да сандық жағынан әсері өте төмен, өйткені дамыған
елдер үшін халық санының жәй өсуі біраздан бері заңдылыққа айналған, ал,
екінші жағынан, рыноктің молшылығы мен табыс бойынша сұраныстың бейімсіздік
жағдайында табыстың өсуі азық-түлік тауарларын тұтынудың көлемін
айтарлықтай әсіре қоймаиды, міне, сондықтан да екі фактордың жиынтық іс-
қимылы сұраныстың сызығын оңға болмашы дәрежеде ығыстырады.
4-сурет 5-сурет
Бұл нұсқада мемлекет көтеріңкі баға бойынша фермерлік өнімнің тек бір
бөлігін сатып алады. Нәтижесінде тұтынушылар барынша жоғары баға бойынша аз
өнім алып, ал фермерлер барынша жоғары баға мен табыс түрінде үкіметтен
"сый-сияпат" көреді.
Бағаны реттеу нұсқалары бойынша жоғарыда айтылғандарды қорытындылай
келе мынаны атап өту керек: сұраныстың төмен бейімділігі жағдайындағы
бірінші нұсқа екінші нұсқаға қарағаида, мемлекетке қымбатқа түседі. Ауыл
шаруашылығы өнімдеріне тікелей директивті түрде баға белгілеу күні кешеге
дейін тарихымыздың кеңестік кезеңінде біздің республикамыздың жағдайында
баға белгілеудің негізгі тегеріші болып келді.
Тұтынушылар сатып алғысы келетін өнімдердің теңдік санына бағадан төмен
директивтік баға белгілеу (Q1) осы бағада өндірушілердің көңілінен шығатын
өнім көлемінен асып кетеді — Q2 (6-суретті қараңыз). Q1 мен Q2 арасындағы
айырмашылық бізге жақсы таныс тапшылықты құрайды. Бұл жағдайда теңдік
бағадан директивалық баға төмен болған сайын дефициттің (тапшылықтың)
көлемі көп болады. Тапшылық көп болған жағдайда мемлекеттік реттеу
логикасы тапшы өнімдерді нормамен бөлуді талап етеді. Содан келіп
талондық, карточкалық жүйе пайда болады. Рыноктік тегершік басылып қалады,
алайда қанша жерден бақылау күшейтілсе де, тапшы өнімдер келіп тусетін
"қара рынок" жұмыс істей береді.
6-сурет
Жоғарыда атап өткендей, ұсыныстың маңызды бағаға қатысы жоқ
детерминанты уақыт факторы болып табылады. Осыған байланысты баға белгілеу
мәні де қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерге
бөлінеді.
Қысқа мерзімді кезеңге ұсыныс бейімсіз келеді. Сондықтан да ауыл
шаруашылығы өнімдеріне сұраныстың көбеюі АВ шамасына рыноктік бағаның
өсуіне әкеледі (7-сурет қараңыз). Орта мерзімді кезеңде ұсыныс барынша
бейімірек болады, сондықтан да сұраныс сызығының сол жылжуында бағаның өсуі
төменірек — СД (8-сурет қараңыз). Ұзақ мерзімді кезеңде (9-сурет қараңыз)
гипотетикалық жағдайда тұрақты шығындармен ұсыныс сызығы шексіз бейім
болады және тұтынушының сол баға бойынша өнімді көбірек сатып алуына
мүмкіндік туады.
(қысқа мерзімді кезең үшін) (орта мерзімді кезең үшін) (ұзақ
мерзімді кезең үшін)
7-сурет 8-сурет
9-сурет
Шын мәнінде өндірістің шығындары салаларды кеңейткенде ғана өседі.
Сондықтан да, егер табысты өндіріс үшін бастапқы жағдайда Р бағасы
жеткілікті болса, онда табысты өндіріс салаларын кеңейткен жағдайда ол
бағадан жоғарырақ Р1 керек болады.
Өндірістік циклдың ұзақтығы маусымдылығымен қатар және аралас
салалардың циклына тәуелді болуы ауыл шаруашылығы бағаларының динамикасына
ерекше әсер етеді. Жоғарыда қарастырылған баға белгілеудің үш классикалық
түрінен басқа 30-жылдардың аяғында теорема ретінде қалыптастырылған және
тікелей ауыл шаруашылығы рыногінде қолданылатын өсу спиралы деп аталатын
модель талқыланады.
Ол екі негізгі алғышартқа негізделген. Біріншіден, ауыл шаруашылығы
өндірісінің көптеген салаларында ұзақ цикл жүреді, екіншіден, фермерлер
әдетте болашақ бағаның болжамына қарай емес, ағымдағы нарықтық ақпаратқа
негіз сүйей отырып шешім қабылдайды. Өндірістік циклдың ұзақтығына
байланысты бұл шешімнің нәтижесі рынокте белгілі бір кезеңнен кейін
көрінеді. Осы ережені мысал арқылы түсіндірейік.
Айталық, қой еті рыногінде Q0 көлеміндегі ұсыныс жағдайы және теңдік
бағасы P0 жағдайы ұзақ уақыт сақталады. Алайда, қолайсыз жағдайлардың
(қуаңшылық, малдың ауруы және т.б.) нәтижесінде ұсыныс Q1 нүктесіне дейін
қысқарды. Өнімнің бүл мөлшері сатып алушыларға жеткіліксіз, сондықтан олар
оны барынша жоғары баға Р1 бойынша сатып алуға келіседі (немесе мәжбур
болады).
Осы бағаға бағдар ұстаған фермерлер қой етін өндіруді интенсивті
өрістетуді бастайды, теңдік көлемінен асып кетіп, Q2 шамасына шығады.
Мұндай ситуациялар таза түрінде кездесе береді, бірақ олар соншалықты
ұзаққа созылмайды. Өйткені барлық үш модель де сұраныстың да, ұсыныстың да
бағалық емес детерминанттары өзгерусіз қалатын тұжырымға құрылған. Шын
мәнінде үйреншікті деңгейдегі бағадан күрт ауытқу тұтынушылар мен
өндірушілердің іс-қимылына әсер етпей қоймайды. Дей тұрғанмен, теңдік
нүктесінен бағаныц ұзақ уақыт ауытқу мүмкіндігі өзін-өзі реттейтін жүйе
ретіще рыноктік тегеріштің белгілі бір деңгейде жетілдірілмегендігін
айғақтайды.
Сонымен, ең соңында — ауыл шаруашылық рыногіндегі баға қозғалысына
талдаудың соңғы аспектісі — бағаның маусымдық ауытқуына талдау. Егер қандай
бір циклдық ауытқу болшған жағдайда баға тұрақты өседі және өнім ұсынысының
динамикасына сәйкес төмендейді. Тиісінше фермерлік табыс та ауытқиды. Тауар
биржасындағы операциялар фермерлер үшін бұл ауытқуларды бір арнаға түсіріп
отырады. Бұл 10-суретте көрсетілген.
10-сурет
ІІІ АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып к,алады. Көп жылғы тәжірибеде
сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп
кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті
тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өндірістің әмбебап және
тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты
қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы
экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет
ететін кең көлемдегі проблемалар бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат
сферасындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа
мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көзқарас тұрғысынан алғанда шешімнің
нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық
проблемаларды да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл — ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы немесе
экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара іс-
қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер
туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте
экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге
болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан
көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл — қоршаған ортаны
тыңайтқышпен, пестицидпен, өндірістің қалдығымен уландыру; ауыл
шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы
бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары.
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда
өзеидерді химикатпен уландыру тікелей өндірушілердің шығындарына, осы нақты
өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ
сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар
ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи
қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып
мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі
таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты
түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтың экономикалық теориясы дәстурлі қарастыратын басқа проблема —
қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және
бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай
сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды
ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз.
Аграрлық секторда бұл — жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және
зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында — ауыл
шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз
ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар.
Еркін нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол
сұранысқа ие болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс — қоғамдық маңыздылықтың
және тауар бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп
жағдайда бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына
байланысты) сапасы нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бул
рынок зацдарына ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары,
соның негізінде ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың
объектісі болмай тұра алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары
мен параметрлерін жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау
— міне осының барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға
жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті — монополияға қарсы реттеу және
әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық
тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында
мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген
бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті
монополияландыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен — сату көлемін
азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен
түсіндіріледі. Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 18 90
жылы қабылданған "Шерман заңы" болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті
немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу
негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияландыруға және сауданы
шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен
1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-
қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бул заңдардың тусіндірілуі және қолданылуы бір
мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық
өркениет өндірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер
етуде қашып құтылмайтын түзетулер енгізуді есепке алсақ, әрбір нақты
рыноктің монополиялығын рұқсат етілетін деңгейіи анықтауда жатыр. Сондықтан
да заң түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті
концентрациялау деңгейі әр турлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-
техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады.
Өнімді қамсыздандыру жөніндегі Федералдық корпорация қуаңшылыққа, нөсер
жауынға, найзағайға, су тасқыны мен өртке, ауыл шаруашылығының
зиянкестерінен болатын жағдайларға байланысты өнімнің ысырап болуының орнын
толтырады. Маркетинг және инспекция қызметтеріне мыналар кіреді: ауыл
шаруашылық кооперативтері және ауыл шаруашылық маркетингі қызметтері, мал
дәрігерлік және өсімдікті қорғау инспекциялық қызметі, астық Федералдық
инспекциясы және азық-түлік инспекциясы.
Ауыл шаруашылық кооперативтері қызметі ауыл шаруашылық кооперативтер
ұйымдастыруда консультациялық және техникалық көмек көрсетеді және олардың
қызметінің статистикасын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы маркетингі қызметі
ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын қалыпқа түсіру мәселелерімен айналысады.
Өсімдіктерді қорғаудың инспекциялық қызметі өсімдік және мал зиянкестерімен
және аурулармен күрес жүргізеді. Астық инспекциясының Федералдық қызметі
астық қалпы туралы заңның сақталуын қадағалайды. Азық-түлік жөніндегі
инспекция ет пен құстың сапасын, өнімнің, оның құрамының мазмұнына
сәйкестігін бақылайды. Азық-түлік және тұтынушылық қызмет жөніндегі
басқарма тұрғындардың әр түрлі категориялары үшін жеңілдік тамақтандыру
жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асырып, сондай-ақ диетология саласында
зерттеулер жүргізеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігіне ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттық
маңызы бар шалғындар мен жер учаскелерін қадағалайтын орман қызметі
бағынады.
Тауарлы-несие корпорациясының қызметі фермерлік табыстарды қолдауға
бағытталған.
Қысқасы, қазіргі заманғы агробизнесте мемлекеттік реттеудің негізгі
бағыттарына шолуды қорытындылай келе, олардың маңызды ерекшеліктерін атап
өту қажет. Нарықтық тегерішті толықтыра және түзете келіп, реттеудің
мемлекеттік тегеріші оның негізі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға
белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше
оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктің тегерішін бұзатын
директивтік тапсырма, бағаның үстінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік
ресурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол
берілмейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің аграрлық өндірісінің тиімділігі
осында жатса керек.
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары
Отандық агроөнеркәсіп кешенін табыспен реформалау үшін жоғарыда
айтылған мемлекеттік реттеу әдістерінің үлкен тәжірибелік маңызы бар.
Оларды пайдалануға болады, бірақ бұл жағдайда олар нарықтық экономика
дамыған және агроөнеркәсіптік өндірістің салыстырмалы тұрақтылығы
жағдайындағы өндірістік-экономикалық қатынастарды реттеуге бағыт-талғанын
естен шығармау керек. Қазіргі жағдайда дағдарыстан шығу және біздің
республикамыздың ауыл шаруашылығындағы барынша қиын жаңғыруларды жүргізуде
мемлекеттік реттеудің қоршаған ортаның жай-күйін қатаң бақылау, ауыл
шаруашылығы өнімдерінің сапасын бақылау және басқа аспектілердегі бірқатар
бақылау бағыттары Қазақстандағы агробизнес үшін айта қаларлықтай пайдалы.
Реттеудің экономикалық тегерішінің басқа да жақтары болашақта, қажетті
саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар пісіп жетілген кезде өте
перспективалы болатыны сөзсіз. Бұл жерде сондай-ақ жергілікті аймақтық
ерекшеліктердің басты назарда болғаны дұрыс. Дегенмен, агроөнеркәсіп кешені
өзінің бірқалыпты жұмыс істеуі және дамуы үшін міндетті түрде мемлекеттік
реттеу мен қолдауды қажет ететін жағдай ең басты нәрсе болып табылады.
Осы тұрғыдан алғанда агроөнеркәсіп өндірісі дамыған елдерде кеңінен
пайдаланылатын фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың тегерішін оқып
үйрену және үнемі назарда ұстау кезек күттірмейтін жұмыстардың қатарына
жатады. Ол нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеудің маңызды талаптарын
орындаудың тамаша үлгісі болып табылады: мемлекеттің іс-қимылы нарықтық
тегерішті толтырады және түзетеді, бірақ еш уақытта оның негіздеріне
тиіспейді.
Бағаны мемлекеттік реттеу фермерлердің табыс деңгейін реттеумен тікелей
байланысты. Сондықтан да осы салада жүргізілетін саясат "баға және табыстар
саясаты" деген атауға ие болды. Оның үстіне фермерлік бағалар мен
табыстарды қолдаудың әлеуметтік-экономикалық функцияларымен қатар
мемлекеттік реттеу бұл салада дағдарысқа қарсы реттеу функцияларын
атқарады.
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды
құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл
шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу
жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады.
Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзін оның жақтаушылары,
әдетте өтпелі кезең мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz