Математика сабақтарында дарынды балалар мен бастауыш сынып мұғалімі жұмысының ерекшеліктері
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ..3
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ.ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ОҚУ. ТӘРБИЕ
ҮДЕРІСІНІҢ РӨЛІ ... ... ... ... .6
1.2.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ДАРЫНДЫ
БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІ. МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДЕ БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМІНІҢ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ..32
2.2.МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ.ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ОҚУ. ТӘРБИЕ
ҮДЕРІСІНІҢ РӨЛІ ... ... ... ... .6
1.2.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ДАРЫНДЫ
БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІ. МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДЕ БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМІНІҢ ОҚУ.ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ..32
2.2.МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында: «... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әртүрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала» -деп қарау міндеті анықталған.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында: «... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әртүрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала» -деп қарау міндеті анықталған.
1. Қоянбаев Ж, Қоянбаев Р «Педагогика». Алматы, 2000ж.
2. Тұрғанбаева Б. А. «Дамыта оқыту технологиялары». Алматы, 2000ж.
3. Жанпейсова М.М. «Модулдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде». Алматы, 2002ж.
4. «Бастауыш мектеп» журналы 2001, 2002 ,2003, 2004, 2005жж.
5. «Білім берудегі менеджмент». «Қазбаспасµз» 2004 ж. №1
6. «Ұлт тағылымы». Ғылыми педагогикалық басылым. Алматы 2004ж №1
7. «Білім». Ғылыми педагогикалық журнал. Алматы 2002ж №2
8. Ә. Бидосов. «Математиканы оқыту методикасы». Алматы, 1989ж.
9. М.Жұмабаев. «Педагогика» Алматы. «МЕКТЕП» 1989ж.
10. М.И.Мұханов. «Жас және педагогикалық психология» Алматы. 1982ж.
11. Т.М.Баймолдаев, Қ.Ахметұлы. «Жаңа буын оқулықтары арқылы жас ұрпаққа білім беру мен тәрбие беру жолдары» Алматы. 2003ж.
12. Т.М.Баймолдаев, Т.М.Мәжікеев. «Білім стандарты» Алматы. 1999ж.
13. Ж.Р.Шорманов. «Жаңа технология - заман талабы». Алматы, 2004ж.
14. Баймұханов Б.Б. «Математика есептерін шығаруға үйрету» Алматы,1983ж.
15. Шәкілікова С.Е. «Негізгі мектептегі математикакурсының мазмұнын жаңарту» Алматы. «Дәуір» 1997ж №1
16. Сарбасова Қ.А. «Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің математиканы оқыту үдерісінде қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануға даярлығын қалыптастыру» Алматы. 2000ж.
17. Қожабаев К.Ғ. «Математиканы оқытуда оқушыларға патриоттық және интернационалдық тәрбие беру» Алматы. 1992ж.
18. Әлдібаева Т.Ә. «Математика курсын оқытуды ізгілендірудегі мазмұнды есептердің мүмкіндіктері» Алматы. 1999ж.
19. Лысенкова С.Н. «Оқуға жеңіл болғанда». «Педагогикалық ізденіс». Алматы «Рауан» 1990 ж
20. Қожаева С.К. «Оқу-тәрбие үдерісіндегі ізгілік қасиеттерінің жүйелік негіздері және оларды қалыптастыру жолдары». Тараз 2000ж.
21. Жазықбаева Ұ.П, Тажиева Ж.А. «Жаңа адамды жаңашыл ұстаз тәрбиелейді» Шымкент 2001ж.
22. «Математика» оқулығы Алматы. Атамұра 1-2-3-4 сыныптар 2002ж.
23. Ахметов С. «Бастауыш сыныптарды білім берудің тиімділігін артыру жолдары» Алматы. «Рауан» 1994ж
24. Құрманалина Ш.Х, Сәрсенбаева С.Ш, ¤міртаева Р.Қ. «Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар» Алматы. «Атамұра» 1997ж.
25. Оспанов Т.Қ, Өтеева Қ.Ә, Қайыңбаев Ж.Т, Ерешова Қ.Ә. «Математьиканы оқыту әдістемесі» 1-сынып Алматы «Атамұра» 1997ж.
26. Айнабеков Т. «Мамандыққа кіріспе» Алматы «Ана тілі» 1990ж.
27. Сабыров Т.С. «Оқушылардың оқу белсенділігін артыру жолдары» Алматы. 1978ж.
28. Харламов. «Педагогика» Москва. «Высшая школа» 1990ж.
29. Беспалько В. П. «Слагаемые педагогической технологии» Москва. 1989ж.
30. Выготский Л. Б. и др. «Умственные способности как компонент интелектуальной активности», Москва. 1979ж.
31. Селевко Т. К. «Современные образовательные технологии» Москва. 1998ж.
32. Белова Е.С. «Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать» М., 1998
33. Концепция выявления поддержки и развития одаренности детей в РК.
// Информ.,-метод. Сб.РНПЦ «Дарын», А., 1999, №3
34.Лебедева В.П., Лейтес Н.С., Матюшкин А.М. и др. Учителю об одаренных детях. /Под. Ред. В.П.Лебедевой и В.И.Пановой, М., 1997 г.
35.Матюшкин А.М. Концепция творческой одаренности. //Вопросы психилогии, 1989, №6
36. Матюшкин А.М., Сиск Д.А. Одаренные и талантливые дети. //Вопросы психологии, 1988, №4
2. Тұрғанбаева Б. А. «Дамыта оқыту технологиялары». Алматы, 2000ж.
3. Жанпейсова М.М. «Модулдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде». Алматы, 2002ж.
4. «Бастауыш мектеп» журналы 2001, 2002 ,2003, 2004, 2005жж.
5. «Білім берудегі менеджмент». «Қазбаспасµз» 2004 ж. №1
6. «Ұлт тағылымы». Ғылыми педагогикалық басылым. Алматы 2004ж №1
7. «Білім». Ғылыми педагогикалық журнал. Алматы 2002ж №2
8. Ә. Бидосов. «Математиканы оқыту методикасы». Алматы, 1989ж.
9. М.Жұмабаев. «Педагогика» Алматы. «МЕКТЕП» 1989ж.
10. М.И.Мұханов. «Жас және педагогикалық психология» Алматы. 1982ж.
11. Т.М.Баймолдаев, Қ.Ахметұлы. «Жаңа буын оқулықтары арқылы жас ұрпаққа білім беру мен тәрбие беру жолдары» Алматы. 2003ж.
12. Т.М.Баймолдаев, Т.М.Мәжікеев. «Білім стандарты» Алматы. 1999ж.
13. Ж.Р.Шорманов. «Жаңа технология - заман талабы». Алматы, 2004ж.
14. Баймұханов Б.Б. «Математика есептерін шығаруға үйрету» Алматы,1983ж.
15. Шәкілікова С.Е. «Негізгі мектептегі математикакурсының мазмұнын жаңарту» Алматы. «Дәуір» 1997ж №1
16. Сарбасова Қ.А. «Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің математиканы оқыту үдерісінде қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануға даярлығын қалыптастыру» Алматы. 2000ж.
17. Қожабаев К.Ғ. «Математиканы оқытуда оқушыларға патриоттық және интернационалдық тәрбие беру» Алматы. 1992ж.
18. Әлдібаева Т.Ә. «Математика курсын оқытуды ізгілендірудегі мазмұнды есептердің мүмкіндіктері» Алматы. 1999ж.
19. Лысенкова С.Н. «Оқуға жеңіл болғанда». «Педагогикалық ізденіс». Алматы «Рауан» 1990 ж
20. Қожаева С.К. «Оқу-тәрбие үдерісіндегі ізгілік қасиеттерінің жүйелік негіздері және оларды қалыптастыру жолдары». Тараз 2000ж.
21. Жазықбаева Ұ.П, Тажиева Ж.А. «Жаңа адамды жаңашыл ұстаз тәрбиелейді» Шымкент 2001ж.
22. «Математика» оқулығы Алматы. Атамұра 1-2-3-4 сыныптар 2002ж.
23. Ахметов С. «Бастауыш сыныптарды білім берудің тиімділігін артыру жолдары» Алматы. «Рауан» 1994ж
24. Құрманалина Ш.Х, Сәрсенбаева С.Ш, ¤міртаева Р.Қ. «Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар» Алматы. «Атамұра» 1997ж.
25. Оспанов Т.Қ, Өтеева Қ.Ә, Қайыңбаев Ж.Т, Ерешова Қ.Ә. «Математьиканы оқыту әдістемесі» 1-сынып Алматы «Атамұра» 1997ж.
26. Айнабеков Т. «Мамандыққа кіріспе» Алматы «Ана тілі» 1990ж.
27. Сабыров Т.С. «Оқушылардың оқу белсенділігін артыру жолдары» Алматы. 1978ж.
28. Харламов. «Педагогика» Москва. «Высшая школа» 1990ж.
29. Беспалько В. П. «Слагаемые педагогической технологии» Москва. 1989ж.
30. Выготский Л. Б. и др. «Умственные способности как компонент интелектуальной активности», Москва. 1979ж.
31. Селевко Т. К. «Современные образовательные технологии» Москва. 1998ж.
32. Белова Е.С. «Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать» М., 1998
33. Концепция выявления поддержки и развития одаренности детей в РК.
// Информ.,-метод. Сб.РНПЦ «Дарын», А., 1999, №3
34.Лебедева В.П., Лейтес Н.С., Матюшкин А.М. и др. Учителю об одаренных детях. /Под. Ред. В.П.Лебедевой и В.И.Пановой, М., 1997 г.
35.Матюшкин А.М. Концепция творческой одаренности. //Вопросы психилогии, 1989, №6
36. Матюшкин А.М., Сиск Д.А. Одаренные и талантливые дети. //Вопросы психологии, 1988, №4
ТҮРКІСТАН - 2009 ж.
МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ
ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
М А З М Ұ Н Ы
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ОҚУ- ТӘРБИЕ
ҮДЕРІСІНІҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
1.2.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ДАРЫНДЫ
БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...23
ІІ. МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ
ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДЕ БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМІНІҢ ОҚУ-
ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ӨЗІНДІК
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2.МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..49
К І Р І С П Е
Жұмыстың көкейтестілігі: Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына
байланысты болып жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды
міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие
жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына
қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында:
... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың
иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әртүрлі мәдениеттермен өз көзқарасы
тұрғысынан диалогқа түсетін және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын
қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала -деп қарау міндеті анықталған.
Бұл міндет осы уақытқа дейін оқытудың көздейтін негізгі мақсаты- балаларға
білім беру екендігі, қазіргі кезде бір жақты жеткіліксіз есептеледі.
Себебі, мектеп оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол білімді нақты
тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бұл жеткіліксіз болар еді. Демек,
білімді тиісті жағдайда қолдану – оқытудың көздейтін негізгі мақсаты болып
табылады.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі мен дарынды балаларды
қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасалу қажеттігі туындайды.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу – басты парызымыз. Сондықтан
дарынды баларды іздеу алтын түйірін іздегенмен бірдей. Республикамызда
ашылған көптеген мектеп-интернаттар, колледждер мен лицейлер – негізінен
дарынды балалар үшін ашылған оқу орны. Дегенмен, дарынды балаларға білім
беру әлі де болса бірыңғай жүйеге түскен жоқ. Дарынды балаларға білім
берудің дидактикалық мақсаттары әртүрлі бағдарламаларынан тұратын
бағдарламалық - әдістемелік кешені қажет.
Біз дарынды деп – белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа
қабілетінен ерекшеленетін, өзі өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы
ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби
ұстаздық ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау – ежелден келе жатқан
дәстүр. Ерекше қабілетті оқушылар ел болашағына, оның интеллектік (ақыл-
ой) қуатына баға жетпес резерві. Оларды мәпелеп, қамқорлыққа алу-
баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені таланттар қай кезде де
қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық. Осы айтылған
мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні диплом жұмысымның тақырыбын:
Математика сабақтарында дарынды балалар мен бастауыш сынып мұғалімі
жұмысының ерекшелігі таңдауды талап етті.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының математика сабақтарына
дайындығы.
Зерттеу пәні: математика 4-сынып.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына математика сабақтарында
бағдарламада анықталған көлемі мен деңгейіне қарай математикалық білімді,
біліктілік пен дағдыны игерту және оқушының жеке басы ерекшеліктері мен
қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру, оның дамуына жағдай
туғызу.
Зерттеу міндеттері:
• Математика сабақтарында оқушылардың арнаулы шығармашылық
қабілеттерін айқындау және дамыту.
• Олардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту.
• Оқушының интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік
белсенділігі арқылы оқушы өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы дамыту
теориясы; дамыта және деңгейлеп оқыту теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлкеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет, газет-журнал
көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; дарынды
оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды зерделеу, байқау, анықтау,
педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында дарынды балалармен
жұмыс жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларын
математиканы оқытудың мазмұнын дайындау.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНІҢ РӨЛІ
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі”. Осы үдерісте
дарынды балалар мен жастардың жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделді. Балалар
дайындаған ертерек айқындауға байланысты жүргізілген зерттеу тәжірибесі
дарынды балаларды қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24 наурызда Республикалық ғылыми –
практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата – аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесі – басты парызымыз.
Адами ойлау, ізденімпаз- табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл
қабілет барлық адам бойынан табылары сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі
бір түірн ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті.
Дегенмен, табиғат оны бәріне бірдей етіп бөліп бермейді, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарытпай тарататыны да анық. Қазірге
дейін ғылым мен тәжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар.
Біреулері кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап,
дамыту керек. Ал қарсы көзқарастағылар дарындылық бұл сирек құбылыс, жалпы
адамдардың өте аз тобына ғана тән. Сондақтан дарынды балаларды іздеу алтын
түйірін іздегенмен тең дейді. Бұл көзқарастар тұқым қуалаушылық пен
тәрбиенің дарындылықтың дамуындағы талқылаудың жауабы. Біз дарынды деп –
белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа қабілетінен ерекшеленетін айтып
жүрміз айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы ерекшеліктің
одапн әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық ерекше
қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Көптеген ғалымдар дарындылықты
генетикалық нәрсе деп қарастырып оны белгілі бір даму сатысының соңғы
нәтижесі деп түсіндіреді. Канада ғалымы Д.Хебб Генотивтік интеллект деген
ұғымды енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын интелект сыртқы орта мен қарым-
*қатынас орната отырып, Фенотифтік интелектіні құрайды. Д.хеббтің ойынша,
ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас 82. Мұнда
8-тұқым қуалаушылық, 2 – сыртқы орта. Осылай ол мынадай қорытындыға
келеді: ой-өріс (интеллект) – бұл мәдени - әлеуметтік орта мен индивидтің
тәжірибесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжірибені ассимиляциялап
(жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80%-і генотиптік құрылымға
байланысты.
Педагогикалық энциклопедияда дарындылық туралы анықтама берген.
Дарындылық дегеніміз –адамдардың қабілеттіліктерін жете жақсы дамуының
жоғарғы сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы
жетістіктерге жете алады. Дарындылық –сапалы қабілеттердің өзіндік
бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады. Көптеген ғалымдардың ойынша
дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді деді. Оларды
бірдей негізде сәтті іс-әрекетте топтастыруға әрекет қалыптасады:
• нышандардың іс-әрекеттік негізде қабілеттілік қалыптасады;
• әдейленген дарындылық – сапалы өзіндік қабілеттіктердің бірлесуінде
іс-әрекет сәттілігі құрылады;
• жалпы дарындылық – қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-әрекеттер;
• іс-әрекеттер сәттігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан
айыратын ерекшеліктері.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау – ежелден келе жатқан дәстүр.
Дарынды балалар ел боашағына, оның интелектік (ақыл-ой) қуатына баға жетпес
резерві, қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан ұлы держава болуы үшін бізге
күш–қуаты, қажыр–қайраты мол, ақылды да ойлы, дарынды жастар керек деген.
Осы мақсатпен Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға
арналған мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24-наурызда Республикалық
ғылыми – практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарындылықты анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата–аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Оңтүстік Қазақстан облыстық педагог кадрлардың біліктілігін арттыру
және қайта даярлау институты - өзіне тән сенімді соқпағы айқындалған, сара
әрі даралығымен нәтижелерге жетіп жүрген мекемелердің үлкен ордасы білім
берудің жан-жақты даму барысындағы өзекті мәселе-дарынды және талантты
балалармен жұмыс істеу болып отыр. Облысымызда үздіксіз білім беру
институты тарапынан қабілеті жоғары балалар аймағында барлық оқу-
әдістемелік қызметті жүргізу үшін - дарындылықты анықтау, дамыту және
ұйымдастыру –ғылыми-практикалық, әдістемелік кабинеті өз жұмысын бастаған.
Кабинет жұмысының мазмұндық моделі республикалық Дарын орталығының
негізгі Ережелері мен Жарғысы негізінде түзілген. Бұл кабинет ғылыми
жоспарлауды көп қырлы бағытта қамтиды. Кабинеттің негізгі атқаратын
жұмыстары дарын мектептеріне әдістемелік көмек беру мен қатар, Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша танымдық мотивациясы жоғары балаларды анықтау,
оқыту және дамыту, ал негізгі бағыты – мұғалімнің кәсіптік –тұлғалық,
креативтік, сонымен қатар, зерттеу мәдениетін дамыту болып табылады.
Осыған байланысты елімізде дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттар
ашылуда. Облысымызда он үш (13) дарынды балалармен жұмыс жүргізетін
білім беру мекемелері жұмыс істейді. Айта кететін болсақ,жақын маңда Кентау
қаласында аймақтық Дарын мектеп-интернаты, ал Түркістан қаласында Нұртас
Оңдасынов атындағы Түркістан аймақтық дарынды балалар үшін арнайы мектеп
жұыс істейді. Бірақ осы аталған мектептерге мектептік орта жас немесе
жасөспірім- 6-7 сыныптан бастап оқушыларды қабылдайды. Ал, бастауыш
сыныптан бастап тек қана Республика көлемінде дарынды балаларға арналған
тек қана А.Жұбанов және К.Байсейітова атындағы музыкалық мектеп-
интернаттарды айтуға болады. Ал ендеше неге осы дарынды балаларға арналған
мектептерімізге оқушыларды 1 сыныптан бастап қабылдамасқа. Ол үшін әрине,
қала, аудан көлемін аралап ,ауыл мектептерінде қабылдау комиссиясын құру
арқылы олардың жекелеген пәндерге деген ерекше қабілеттерін есепке
алып,оларды жалпы интелектуалдық қабілетін,қызығушылығын айқындап арнайы
психологиялық тестілеу,сұрақ-жауап жүргізу арқылы анықтау қажет деп
ойлаймыз. Сондықтан да жер-жерден дарынды балаларды іздеп табу – аса мәнді
мейірбанды гуманистік іс.
Дарындылық жайында сөз болғанда әр түрлі мәселелер туындайды. Кейбір
ғалымдар (Д.Хебб; Г.Айзенк) дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып,
оны белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
А.А.Леонтьев, О.Н.Овчиникова, Ю.Б.Гиппенрей, К.А.Гельвеций адамды
тәрбие арқылы дарындылыққа жеткізуге болатындығы туралы ғылыми еңбектерінде
жариялады. Тарихтан білетініміз: дарындылар, қабілеттілер аса жоғары
бағаланған.
Кезінде Платонның өзі ақындықты өнер мен білімнің арқасында емес,
құдайдың анықтауы мен кернеген сезімнен туындайды деген болатын.
Ал, Сократ өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде маған әрдайым
көмекке мейірімді пірім-гений келеді деген екен.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырған. Оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
Дарындылықты немесе ерекше қабілеттілікті балалық шақтан универсалдық
тұрғыдан қарастырған жөн. Ал,уақыт өте келе, тұлғаның есеюімен бұл қабілет
өзінің арнаулы қырларын көрсетеді,пәндік дәрежеге,мазмұнға ие болады.
Жаңа дәуір табалдырығында тұрған адамзат баласы өзінің даму сатысында
интелектуалдық қабілетке барынша иек артуда.Интелектуалдық ақыл-ой иесі
дегенде біз талантты адамдарды айтамыз. Мұндай дарын иелері қоғамның үлкен
байлығы және алға жылжытар күші.
Әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қалаған қабілетті
дамытуға болатыны жөніндегі негізді қолдай отырып, американ ғалымы У. Ушби
қабілет ең алдымен балалық шақтан қалыптасқан ақыл-сана (интеллектуал)
әрекеттер бағдарламасына байланысты екенін дәлелдеді.
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие мен білім беруде,
олардың өзіне тән жеке дербес ерекшеліктерін, яғни дарындылықтарын байқауда
және оны жан-жақты дамытуда келелі жұмыстар жасалуда. Осы тұрғыдан
қарастыра келе білім беруді ұлттық сипатта дарындылық қабілетін ашу,
тәрбиелеу негізге алынуда. Мұғалімнің оқу – тәрбие үдерісін ұйымдастырудың
өзіндік ерекшелігі мен дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмысты жүйелі
ұйымдастыру бүгінгі таңның өзекті мәселесі болып отыр.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу-тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Дарындылық мәселесіне функциональдық көзқарас туындаған шақты
психологтер А.Бэн, В,Вундет, Д,Милль, Т.Спенсер, Т.Циген ой-өріс
дарындылығын диагностикалық үшін негізгі функцияларды (ой, зейін, ерік,
қабылдау, есте ұстау) зерттеу керектігін айтады.
Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиял,
ойлау) дамиды.
Таным-ойдың білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрісінің күрделі
үрдісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әр түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдау тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда “білуге құмарлық, әуестік те байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Олардың зейіні де еріксіз, тұрақсық болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі негізінен, зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды
талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсее оларды қандай да болсын бір
іске оп-оңай-ақ тартуғажеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Адамның бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатыр.
Психологиялық-педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы
дамуы негізгі 3 факторға сай жүзеге асады:
• Биологиялық фактор.
• Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта.
• Тәрбие, яғни оқу-тәрбие үрдісі.
Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы
балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле қарайтын, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұраұ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтар зерттеулері бойынша жеті
жастағы оқушыны мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын(мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Бастауыш сынып оқушыларының зейіні тұрақсыз, құбылмалы. Бұл оқушылар
әлі өз зейінін басқаруды игермеген. Сондықтан да оқу үдерісінің әр сәтінде
олардың сезім мүшелерін тиісті объектіге бағыттап, зейінін үздіксіз
тұрақтандыруға ерекше көңіл бөлу қажет болады. Психологтар зейінді танымдық
әрекетті ұйымдастырудың негізгі түрі деп есептейді.
Зейін дегеніміз – сананы белгілі бір объектіге шоғырландырып, ол
объектінің біздің санамызда бейнеленуін қамтамасыз ететін психикалық
үдерісс.
Егер балада зейін қою қабілеті болмаса, оқу, ұғыну жөнінде айтудың
қажеті болмас та еді.
Зейіннің танымдық ролі жөнінде К.Д.Ушинский:”...зейін сыртқы танымдық
дүниенің санға енетін адам жан дүниесінің бірден-бір есігі, олай болса,
ешбір білімдік ұғым бұл есікті аттап өте алмайды, онсыз ешбір ұғым баланың
жан дүниесіне жете алмайды”-деген еді.
Ал Я.А.Каменский зейінді заттар ен құбылыстардың адам санасында
бейнеленуіне мүмкіндік беретін “ақылдық сәулесі” деп атаған еді. Ол:”өз
оқушысының қызығушылығын және зейінділігін ойламаған оқытушы білім бере
алмайды. Оқушылар үшін мұғалімнің уысы ғылымның арнасы ағатын қайнар бұлақ
тәрізді, оқушылар осы қайнардың ағытылу сәтін дер кезінде сезініп, зейіннің
түтіктерін тоса қоюға дағдылануы керек және бұл үшін олардың әр нәрсеге
деген қызығушылығы мен зейінін оята алу қажет”,-деді.
Зейін белсенділігіне қарай – ырықсыз, ырықты, үйреншікті деп үш түрге
бөлінетіні белгілі. Оқу жұмысын ұйымдастыруда бұлардың әрқайсысының өзіндік
орны, мәні, мағынасы бар.
Бастауыш сынып оқушыларында ырықты зейіннен гөрі ырықсыз зейін басым
болады. Сондықтан да сабақ үдерісінде оқушыны таңдандыратын қызықты, әдемі,
көрнекі заттар, шығармаларды пайдаланып, олардың ырықсыз зейініне сүйене
отырып, сол зейінді тұрақтандыруға, біртіндеп ырықты зеіннің қалыптасуына
көңіл бөлу қажет. Бұл үшін оқу материалының нақтылығы, мазмұндылығы,
тартымдылығы, ол сабақтың жандылығы, эмоциялық сезімге толылығы, қызықты
болуы қажет.
Ырықты зейін дегеніміз – тиісті объектіге саналы түрде көңіл аудару.
Мұнда адам тиісті объектіге мақсатты түрде, сол объектіні танып, білу
қажеттілігін мойындай отырып, өзін-өзі іштей баыттап, ерік-жігерін
ұйымдастыра отырып зейінін қояды.
Мектептегі ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының даму
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады. Оқу әрекеті
түрлендіріп, бір түрден екінші түрге ауыстырып отырады. Әрекеттің жаңа түрі
оқушының ырықты зейінін оятып, тұрақтандырып отырады.
Алғашқы оқу жұмысына үйретуде белгілі бір оқып-үйреніп отырған пәнде
баланың зейінін ерекше шоғырландыру керек. Ол үшін баладан сабаққа
дайындалуда іштей оқуды талап ету, баланы зейінін ұзақ уақыт сақтай
білуге, тұрақтандыруға үйрету қажет.
Үйреншікті зейін дегініміз – сананы адамның өзі үшін маңызды, қажетті
объектіге шоғырландыруы. Үйреншікті зейін адам өзінің белгілі мақсатқа
ұмтылуы, ынталануы, қажеттігін қанағаттандыру негізінде пайда болады және
белгілі бір іс-әрекетті қажеттілік ретінде мойындайды. Мұнда еріжігер
қажеттігі азаяды.
Зейіннің бұл үш түрі бір-бірімен тығыз сабақтас, тәжірибелік іс-
әрекет барысында бірін-бірі байытып, бір түрден екінші түрге ауысып
отырады.
Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі.
Қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттың я құбылыстардың адам
санасында толық бейнеленуі.
Қабылдау үдерісін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
үдерістермен, яғни, ойлану, сөйлеу, есте сақтау, сезім-эмоциясымен тығыз
ұщтастырылып, жалпы, баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
үдерісіне жатады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе, сөзбе-сөз жаттап алады.
Олар материалды есіне қалдырғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақтылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйрету қажет. Баланың оқыған
нәрсесінің мәнін түсіне алуы - оның материалды өз сөзімен айта білуі болып
табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы тұ-үсіну үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш сынып оқушылары бұл жағына өте шорқақ екенінде, психологиялық
зерттеулер көрсетіп отыр.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім ғана беріп қоймай, оны жалпы
дамыту, яғни сөйлеу, оқу қоршаған ортаға дұрыс көзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Бастауыш сынып оқушысының зейіні тұрақсыз, қабылдау мүмкіндіктері де әр
түрлі болады. Дегенмен әр баланың бір нәрсеге бейімі болады.
Бейімділік – оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Баланың
жасырын тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау
тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет – оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда әр
түрлі дәрежеде болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып, дамып отырады. Яғни,
қабілет туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып
отырады.
Қабілет- әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастырып,
дамыту ерекше орынадады. Олардың қызығушылығы арқан сайын қабылдау
қыбілеттері жетіле түседі. Сондықтан қызығу оқу үдерісінде өте маңызды орын
алады. Осы мәселе жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеген. Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак
Дугал (1871-1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың
қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-
анасынан көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші
заттармен, сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Торндайктың (1874-1948)
айтуынша, балының қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда
болады. Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда
болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория
қызығуды биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі-механистік бихиоризм
(қылықпсихологиясы) принципімен орйластырады.
Неміс педагогы И.Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өзбілімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген ерекше сүйіспеншілікті, құрметті талап ететін бағытты
терең ұстанған орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский оқыту үрдісінде
қызығу мен қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасаған.
Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз
тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарықты жояды дей отырып ол ”Қиын оқуды балаға қызғуылықты ету, міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті” –деген құнды пікірді қалдырды. Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу-оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ.басында қызығушылық теориясын дамытуға
үлес қсқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің тамаша тобы
қалыптасты. Солардың бірі – Ы.Алтынсариннің ағартушылық педагогикалық
мұралары.
“Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық -педагогтік істеріне бағындырылған”-деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи-
мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын “Қырғыз хрестоматиясы” (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
баладарды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері Н.М.
Ильминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871ж.31 тамызда
жазған хатында “Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке тарту үшін
мектептерде жақсы білім беретін болсын” десе, 1876 ж3 желтоқсанда жазған
хатында”Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу тәртібін ұстамақпын,
әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып, мысыалдарды қосқым келмейді,
өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға(қазақтарға” жалпы алғанда
елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде қырғыз балаларының мысалдарды
қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы білемін. Менің пікірімше, қырғыз
балалары үшін күлдіргі ертігілер, өсиет берерлік жұмбақ және жаңалықты жете
білуге әуеетерлік әңгімелер анағұрлым қонымды келеді” деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ мектептеріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізуінде. Ол әрине, өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса, қуанып отырған. Бұған дәлел
ретінде 1881ж 4 қазанда Н.Н.Ильинскийге жазған хатынан мысал келтірейік.
“Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар, ол
балаларды жақсы көреді, ең бастысы-балаларға берген сабақтарын қызықты және
қонымды етіп түсіндіре біледі”.
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге де
кішіге де, малшыға да , жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттерімен
ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі-өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай шығармаларында әрбір педагог үшін керекті тұжырым көп-ақ.
Тақырып төңірегінде өзімізге тәлім етер өнегілік ойлары төмендегідей: ”жас
бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреуі білсем екен демелік. Не керек соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, ол не? Бұл не? Ол неге өйтпеді, бұл неге бүйтеді? Деп
көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі –
жан құмары, білсем екен, көрсем екен деген”.
Абай балада болатын “білсем” құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені, туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, “білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау,
- имансыздық”.
Бүгінгі дәуірде ХХғ дейінгі қызығу теориясындамытуға үлес қосқан
педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы боынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды беленділікпен танып, білуге
бағытталған адамының біршама тұрақты жеке ерекшілігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бсатайды, нақты ойлаудан (кіші мектеп жасындағы балаларға тән)
абстрактылы ойлауға (жоғары сынып оқушылары көшеді). Сөйтіп, олардың ой-
өрісі кеңиді.
Таным психикалық үдерістерінің (түйсік, қабылдау, зейін, ойлау,
сөйлеу т.б.) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де (қабілет,
бейімділік, мінез) қалыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың
қабылдағыштық, бақылағыштық, білуге құмарлық, білімге қызығушылық,
тапқырлық, ізденімпаздық сияқты болымды жақтары жетіле түседі.
Оқыту үдерісінде оқушылардың қабылдаған, ұғынған, меңгерген, білімі
мен дағдылары шартты рефлексиердің ұзын тізбегі болып сеептеледі. Оқу
үдерісінде баланың белгілі іс-әрекетке деген бағыты, ниеті, құштарлығы және
ол әрекетті орындаудағы мінез-құлқы, белсенділігі, яғни адамның ішкі
мотивтері көрінеді және тәрбиеленеді.
Егер белгілі бір іс-әрекетке және пәнге деген ұнамды эмоциялық сезімі
ұзаққа созылып, бала көкейінде тұрақты орын алса, балада мақұсатқа
ұмтылушылық пайда болады. Мәселен, белгілі бір мамандықты таңдау, сол
мамандыққа қажетті пәндерді терең меңгеруге ұмтылу немесе өзіне қажет деп
есептейтін іс-әрекетпен шұғылдану. Мұндай мотивтер – болашақ перспиктивалық
бағыттағы сезімді оятатын мотивтер. Ол баланың өз еркімен, мақсатты түрде
өзін-өзі белгілі іс-әрекетке жұмылдырумен көрінеді.
Баланың ақыл-ой дамуында ең маңызды мотив-санаткерлік (интеллектік)
мотивтер. Бұған жататындар тиісті проблемалардың немес сұрақтардың жауабын
өздігінен шешуге талпыну, өз ақыл-ой әрекетінің маңызын түсіну, ол
әрекеттердің орындалуынан қанағаттану сезіміне бөлену, тағы да білсем,
көрсем деген танымдық қызықғушылықтың тууы. Бұл мотивтер бірін-бірі
толықтырып, бір түрден екінші түрге ауысып отырады.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді. Қызығушылық - адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы.
қызығушылық адамның өмірдегі нақты шындық көріністітерң жаңа бір фактіні
жете білуіне және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын, мақсатын
айқындауға мүмкіндік береді. Адамының ықызғушылығын қанағаттандыру, оны
одан әрі жаңа бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына
жетектейді. Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе солғұрлым адамда
ықызыққан іс-әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығушылық
туғызатын объекті болу керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгілі бір мақсатқа жеруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белгілі дәрежеде маңызды ролге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығының уақыт ұзақтығы мен
оған жету жоландағы шапшаңдыққа байланысды. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жоландағы қиындықты жеңе алуына байланысты.Ада айналасындағы
сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады. Қызығуда үлкен орын
алатын психикалық әрекеттердің бірі –тілек. Адам бір нәрсені тілейді, бір
нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады. Бұл жөнінде Маркс
пен Энгельс “Неміс идеологиясында” мұқтаждық тілектің негізінде пайда
болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам зейінінің қызығатын
заттарына, бет алып түйдектелуді керек етеді. Адам бір нәрсеге қызығу үшін
қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер туғызу керек. Егер
адаға заттар таңқаларлықтай әсер етпесе, онда адам ол заттарға еш уақытта
қызықпайды. Адам қызығуүшін оның көңілі көрерінкі болу қажет.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтың зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі үдерісс. Баланың қызығуын оның
әдеттерімен салыстыруға болмайды.Бір әрекетті бірнеше рет қайталап, әбден
жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір түрлі
қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы, бала күнде оқуға сағат
8 ден екшікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ оны
баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу - адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып,
өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттармен үнемі шұғылдандырып
отырады. Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын
түсінулері қажет. Егер оқуылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларды
қызығуда болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге
болады:
1. Мақсатты қызығу. Адам кейбір уақытта алдына бір мақсат, міндет
қойса, сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2. Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қойсай
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің
ағымына қызығады.
Қызығу – оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады. Оның
балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды әдепті
етіп тәрбиелеуде, олардың бойынан адамгершілік қасиеттері енгізуде ықпалы
зор. Егер баланың алдына тұтқанмүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу пәндеріне ,
тәрбие жұмыстарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де жемісі болмас
еді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандықтан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бұгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Кластағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстаға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
Балаларда танымтық қызығушылтары дами түсу үшін оқу сапасын жақсарту
қажет. Оқу мазмұнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек. Себебі,
осы арқылы оқушылар көпнәрсемен танысады, көпбілім алады, сөйтіп оқуға
деген қызығуы артады.
Балалардың өз бетімен, дербес жұмыс істеу жағын қарастырып отыру
қажет. Түрлі шараларды қолданып, мұғалім балалардың сабағында артта
қалмауын қарастырғаны жөн. Балалардың білім әрқашан жүйелі түрде бағаланып
отыруы тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс.
Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны жөн.
Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен айналысуы
қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі дн онша мәлім
емес, кейбір жанама қызығуоарын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы
керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зергуді білмейтін, еңбекті
сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп тұжырымдайды қазақ
психолологы Жарықбаев.
Жалпы барлық таным үдерістері бірігіп интелектуалды жүйе құрайды.
Оқушының интелектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік белсенділігі арқылы
оқушы өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашады, интелектуалды даму үшін
оқушының білуге деген құштарлығы қажет. Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылар екі
жақтылы сипатқа ие болуы қажет, яғни тәрбиенің әр объектісі, әрі
субъектісі болуы тиіс. Сабақ үстінде тыңдау, көру жақсы нәтиже бермейді,
оны жүрегімен сезіп,миымен саналы түрде қабылдап тәжірибеде қолдана білуі
тиіс. Егер білім алған, берген тәрбие жүрегіне жетпесе сана-сезіміне әсер
етпесе, онда уақыттың босқа өткені деп есептеуіміз керек.
1.2. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Адамзам еншісіне ғана тиісті тәрбие мен білім беруде еліміздің
интеллектуалды, шығармашыл потенциалын дайындау, дарынды балалардың
жетілуіне жағдай жасау қазіргі заманымыздың экономикалық және әлеуметтік
факторы болып отыр.
Дарындылық-адам бойындағы тума қасиет деп есептеледі
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде мұндай мысалдар көп. Тарихта халыққа
басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып, таңдаулы шығармалар мен қызметтер
ұсынған дарынды адамдардың өміріне бір сәт көңіл бөлсек., дарындылығымен
жас кезінен көзге түскен.
Германияның любектік төрт жасар дарынды баласы Кристиан Гейнрих
Хейнекеннің дарындылығы жұртты таң қалдырды. Ұстазы Кристиан Фон Шенах
жазған “Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті, саясаты мен өлімі”
деген кітабы дарындлы бала туралы жазылған алғашқы кітап болды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Генрих суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып атайтын болды. Ол үш жасқа келгенде ертегілерді
өзі оқып, математиканың 4 амалын мен есеп шығара алады, көп ұзамай сәби
француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам
латын мәтелін білетін болған. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылады. Дарынды
баланы Дания королі қонаққа шақырады. Сол дарынды бала төрт жастан төрт ай
асқанда қайтыс болған. Сол сияқты Дюрер үш жасында өз портретін салған,
жеті жасар Моцарт төрт соната жазған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бір
жасында үлкен концерт қоюға қатысқан. Тоғыз жасар Гете неміс, латын грек
тілдерінде өлең хазатын болған. Қазіргі математиканың негізін салушы Гаусс
үш жарым жасында әкесінің салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның қатесін
шығарыпты. Сөйтіп әкесінің 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседі. Ол
алгебралық есептер мен сандар теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте
танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17
жастың арасында ашыпты. Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасында 18
жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14 жасында
оған ғылыми атақ беріледі.
Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері бар.
Мәселен, Д. Байрон, Н. Дарвин, В. Скотт бала күндерінде түк білмейтін
болған екен. Олардың көпшілігі өз уақытын бос өткізген. Олар өлең жазып,
сурет салып, көбелек ұстап, коллекция жинаумен айналысқан.
Дарынды балалар Қытай тарихында да жиі кездесіп отырған. “Ертедегі
Қытайда дарынды балаларды, “Шэнь тон”, яғни киелі бала деп атаған. Киелі
балаларға байланысты ең ертедегі жазбалар Чуньцю Чжанго дәуірінде (б.д.б.
770 – б.д.б. 221) кездеседі. Үш патшалық дәуіріндей атақты қолбасшы ЦаоЦао-
өз перзенті Цао Чуннің тапқырлығына таң қалады. 5 жасар бала сыйға тартқан
пілдің салмағын өлшейтін таразы таба алмай тарығып жатқанда, “Алдымен пілді
қайыққа салыңдар, онан соң орнына тас салып, оны бөліп өлшесеңдер тілдің
салмағы шығады” дейді. Сөйтіп Цао Чуннің тіл өлшеген әңгімесі ауыздан
ауызға тарап, жұрт 5 жасар баланың талантына таң қалады.
Қазақ халқының да біртуар ұлдарын аса қабілетті, дарын иесі деп айтуға
болады. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Ш. Уәлиханов та аз ғұмырының ішінде
адамзаттық ғылымға баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет, тіл, география
публицистика мен жазушының өнерде өзін жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан
жөнінде С. Мұқанов былай деп жазды: “Аз өмірінде осынша тығыз, зұлымдықпен
арпалыса жүріп, атқарып үлгерген еңбегінде қисап жоқ... Шоқанды ... 27 жасында
өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарын қобға болады.
Шоқан да солар сияқты: шын мағынасында данышпан, шын мағынасында дарын
иесі. Атақты күйші Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында байқалған.
Бұл ұлы тұлғаларды өзге адамдардан ерекшелендіріп тұрған дарындылық
емес пе?!
Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида
уақытша байланыстардың тез жасалып, оңай өзгеруі) байланысты болып келеді.
Олоай болса, нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық деп
атайды. Ал Н. Ожеговтың сөздігінде дарындылық “табиғаттан берілетін ерекше
қабілет” деп түсіндіріледі. Адами ойлау, ізденімпаздық – табиғаттың
адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да
сөзсіз. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал біреулерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Сонымен біз дарынды деп белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа
қабілетінен ерекшеленетіндерді айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін
тәрбие осы ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі немесе оны мүлдем жоқ
қылады. Мәселен, саусағынан бал тамған зергердің табиғи алмазды бриллиантқа
айналдырғаны сияқты қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық кез-келген ерекше
қабілетті оқушыны идарынға айналдыра алады. Міне, осы бір айдай анық мәселе
педагогика мен әдістеме саласында көптеген “тар жол, тайғақ кешулерден”
өтіп, өз жолын енді тауып келеді.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Кезінде
Платонның өзі ақындықты “өнер мен кернеген сезімінен туындайды” деген
болатын. Ал Сократ өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде “маған көмекке
әрдайым мейірімді перім-гений келеді” деген екен.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуларын өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылықтар тударады. Өйткені танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-
әрекетке және жеке өмір тәжірбиесіне байланысты болады.
Балалар жасына байланысты осы мәселенеі зеттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Оларды атар болсақ: Н.Рыбникова,
Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцева, Н.Постникова, К.Романова,
Р.Римбург, П.Сирбиладзе секлді ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
қызығуларын зерттеген. 60 жылдардың басында бастауыш мектеп оқушылары
бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силь, Ф.Гусейнова (бастауыш
оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский, (оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында
танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем кітаптардың ролі) атты еңбекртері
шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуларына жақын мәселелер
В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады.
Блалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Блалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғаныдықтан, оқу–тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет.
Нақты шүбә келтірмейтін немесе көпшілік мойындаған дарындылық туралы
тұжырымдама болған емес және бұл бағыттағы жақсы жетістіктерге қарамастан
оны жоқ деуге болады. Әйтсе де бұл жағдай дарындылықты ғылыми тұрғыдан
зерттеушілерді көп қиналта қоймайды. Тіпті кейбіреулері мұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ
ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
М А З М Ұ Н Ы
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ОҚУ- ТӘРБИЕ
ҮДЕРІСІНІҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
1.2.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ДАРЫНДЫ
БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...23
ІІ. МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕН БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ
ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДЕ БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМІНІҢ ОҚУ-
ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ӨЗІНДІК
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2.МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..49
К І Р І С П Е
Жұмыстың көкейтестілігі: Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына
байланысты болып жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды
міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие
жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына
қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында:
... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың
иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әртүрлі мәдениеттермен өз көзқарасы
тұрғысынан диалогқа түсетін және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын
қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала -деп қарау міндеті анықталған.
Бұл міндет осы уақытқа дейін оқытудың көздейтін негізгі мақсаты- балаларға
білім беру екендігі, қазіргі кезде бір жақты жеткіліксіз есептеледі.
Себебі, мектеп оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол білімді нақты
тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бұл жеткіліксіз болар еді. Демек,
білімді тиісті жағдайда қолдану – оқытудың көздейтін негізгі мақсаты болып
табылады.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі мен дарынды балаларды
қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасалу қажеттігі туындайды.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу – басты парызымыз. Сондықтан
дарынды баларды іздеу алтын түйірін іздегенмен бірдей. Республикамызда
ашылған көптеген мектеп-интернаттар, колледждер мен лицейлер – негізінен
дарынды балалар үшін ашылған оқу орны. Дегенмен, дарынды балаларға білім
беру әлі де болса бірыңғай жүйеге түскен жоқ. Дарынды балаларға білім
берудің дидактикалық мақсаттары әртүрлі бағдарламаларынан тұратын
бағдарламалық - әдістемелік кешені қажет.
Біз дарынды деп – белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа
қабілетінен ерекшеленетін, өзі өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы
ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби
ұстаздық ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау – ежелден келе жатқан
дәстүр. Ерекше қабілетті оқушылар ел болашағына, оның интеллектік (ақыл-
ой) қуатына баға жетпес резерві. Оларды мәпелеп, қамқорлыққа алу-
баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені таланттар қай кезде де
қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық. Осы айтылған
мәселелердің маңыздылығы мен практикалық мәні диплом жұмысымның тақырыбын:
Математика сабақтарында дарынды балалар мен бастауыш сынып мұғалімі
жұмысының ерекшелігі таңдауды талап етті.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының математика сабақтарына
дайындығы.
Зерттеу пәні: математика 4-сынып.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына математика сабақтарында
бағдарламада анықталған көлемі мен деңгейіне қарай математикалық білімді,
біліктілік пен дағдыны игерту және оқушының жеке басы ерекшеліктері мен
қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру, оның дамуына жағдай
туғызу.
Зерттеу міндеттері:
• Математика сабақтарында оқушылардың арнаулы шығармашылық
қабілеттерін айқындау және дамыту.
• Олардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту.
• Оқушының интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік
белсенділігі арқылы оқушы өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы дамыту
теориясы; дамыта және деңгейлеп оқыту теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлкеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет, газет-журнал
көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; дарынды
оқушылармен жүргізілетін жұмыстарды зерделеу, байқау, анықтау,
педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында дарынды балалармен
жұмыс жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларын
математиканы оқытудың мазмұнын дайындау.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНІҢ РӨЛІ
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан – жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі”. Осы үдерісте
дарынды балалар мен жастардың жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Мемлекеттік деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен
жастарды оқытып, қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделді. Балалар
дайындаған ертерек айқындауға байланысты жүргізілген зерттеу тәжірибесі
дарынды балаларды қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24 наурызда Республикалық ғылыми –
практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата – аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Дарынды балаларды таңдау және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесі – басты парызымыз.
Адами ойлау, ізденімпаз- табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл
қабілет барлық адам бойынан табылары сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі
бір түірн ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті.
Дегенмен, табиғат оны бәріне бірдей етіп бөліп бермейді, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарытпай тарататыны да анық. Қазірге
дейін ғылым мен тәжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар.
Біреулері кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап,
дамыту керек. Ал қарсы көзқарастағылар дарындылық бұл сирек құбылыс, жалпы
адамдардың өте аз тобына ғана тән. Сондақтан дарынды балаларды іздеу алтын
түйірін іздегенмен тең дейді. Бұл көзқарастар тұқым қуалаушылық пен
тәрбиенің дарындылықтың дамуындағы талқылаудың жауабы. Біз дарынды деп –
белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа қабілетінен ерекшеленетін айтып
жүрміз айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы ерекшеліктің
одапн әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық ерекше
қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Көптеген ғалымдар дарындылықты
генетикалық нәрсе деп қарастырып оны белгілі бір даму сатысының соңғы
нәтижесі деп түсіндіреді. Канада ғалымы Д.Хебб Генотивтік интеллект деген
ұғымды енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын интелект сыртқы орта мен қарым-
*қатынас орната отырып, Фенотифтік интелектіні құрайды. Д.хеббтің ойынша,
ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас 82. Мұнда
8-тұқым қуалаушылық, 2 – сыртқы орта. Осылай ол мынадай қорытындыға
келеді: ой-өріс (интеллект) – бұл мәдени - әлеуметтік орта мен индивидтің
тәжірибесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжірибені ассимиляциялап
(жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80%-і генотиптік құрылымға
байланысты.
Педагогикалық энциклопедияда дарындылық туралы анықтама берген.
Дарындылық дегеніміз –адамдардың қабілеттіліктерін жете жақсы дамуының
жоғарғы сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы
жетістіктерге жете алады. Дарындылық –сапалы қабілеттердің өзіндік
бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады. Көптеген ғалымдардың ойынша
дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді деді. Оларды
бірдей негізде сәтті іс-әрекетте топтастыруға әрекет қалыптасады:
• нышандардың іс-әрекеттік негізде қабілеттілік қалыптасады;
• әдейленген дарындылық – сапалы өзіндік қабілеттіктердің бірлесуінде
іс-әрекет сәттілігі құрылады;
• жалпы дарындылық – қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-әрекеттер;
• іс-әрекеттер сәттігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан
айыратын ерекшеліктері.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау – ежелден келе жатқан дәстүр.
Дарынды балалар ел боашағына, оның интелектік (ақыл-ой) қуатына баға жетпес
резерві, қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан ұлы держава болуы үшін бізге
күш–қуаты, қажыр–қайраты мол, ақылды да ойлы, дарынды жастар керек деген.
Осы мақсатпен Қазақстан Республикасы Президентінің “дарынды балаларға
арналған мектептерді мемлекеттік қолдау” нұсқауына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24-наурызда Республикалық
ғылыми – практикалық “Дарын” орталығы құрылды. Осыған орай “Қазақстан
Республикасында дарындылықты анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы”
нормативті – құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата–аналарға, “Дарын” орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады.
Оңтүстік Қазақстан облыстық педагог кадрлардың біліктілігін арттыру
және қайта даярлау институты - өзіне тән сенімді соқпағы айқындалған, сара
әрі даралығымен нәтижелерге жетіп жүрген мекемелердің үлкен ордасы білім
берудің жан-жақты даму барысындағы өзекті мәселе-дарынды және талантты
балалармен жұмыс істеу болып отыр. Облысымызда үздіксіз білім беру
институты тарапынан қабілеті жоғары балалар аймағында барлық оқу-
әдістемелік қызметті жүргізу үшін - дарындылықты анықтау, дамыту және
ұйымдастыру –ғылыми-практикалық, әдістемелік кабинеті өз жұмысын бастаған.
Кабинет жұмысының мазмұндық моделі республикалық Дарын орталығының
негізгі Ережелері мен Жарғысы негізінде түзілген. Бұл кабинет ғылыми
жоспарлауды көп қырлы бағытта қамтиды. Кабинеттің негізгі атқаратын
жұмыстары дарын мектептеріне әдістемелік көмек беру мен қатар, Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша танымдық мотивациясы жоғары балаларды анықтау,
оқыту және дамыту, ал негізгі бағыты – мұғалімнің кәсіптік –тұлғалық,
креативтік, сонымен қатар, зерттеу мәдениетін дамыту болып табылады.
Осыған байланысты елімізде дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттар
ашылуда. Облысымызда он үш (13) дарынды балалармен жұмыс жүргізетін
білім беру мекемелері жұмыс істейді. Айта кететін болсақ,жақын маңда Кентау
қаласында аймақтық Дарын мектеп-интернаты, ал Түркістан қаласында Нұртас
Оңдасынов атындағы Түркістан аймақтық дарынды балалар үшін арнайы мектеп
жұыс істейді. Бірақ осы аталған мектептерге мектептік орта жас немесе
жасөспірім- 6-7 сыныптан бастап оқушыларды қабылдайды. Ал, бастауыш
сыныптан бастап тек қана Республика көлемінде дарынды балаларға арналған
тек қана А.Жұбанов және К.Байсейітова атындағы музыкалық мектеп-
интернаттарды айтуға болады. Ал ендеше неге осы дарынды балаларға арналған
мектептерімізге оқушыларды 1 сыныптан бастап қабылдамасқа. Ол үшін әрине,
қала, аудан көлемін аралап ,ауыл мектептерінде қабылдау комиссиясын құру
арқылы олардың жекелеген пәндерге деген ерекше қабілеттерін есепке
алып,оларды жалпы интелектуалдық қабілетін,қызығушылығын айқындап арнайы
психологиялық тестілеу,сұрақ-жауап жүргізу арқылы анықтау қажет деп
ойлаймыз. Сондықтан да жер-жерден дарынды балаларды іздеп табу – аса мәнді
мейірбанды гуманистік іс.
Дарындылық жайында сөз болғанда әр түрлі мәселелер туындайды. Кейбір
ғалымдар (Д.Хебб; Г.Айзенк) дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып,
оны белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
А.А.Леонтьев, О.Н.Овчиникова, Ю.Б.Гиппенрей, К.А.Гельвеций адамды
тәрбие арқылы дарындылыққа жеткізуге болатындығы туралы ғылыми еңбектерінде
жариялады. Тарихтан білетініміз: дарындылар, қабілеттілер аса жоғары
бағаланған.
Кезінде Платонның өзі ақындықты өнер мен білімнің арқасында емес,
құдайдың анықтауы мен кернеген сезімнен туындайды деген болатын.
Ал, Сократ өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде маған әрдайым
көмекке мейірімді пірім-гений келеді деген екен.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырған. Оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
Дарындылықты немесе ерекше қабілеттілікті балалық шақтан универсалдық
тұрғыдан қарастырған жөн. Ал,уақыт өте келе, тұлғаның есеюімен бұл қабілет
өзінің арнаулы қырларын көрсетеді,пәндік дәрежеге,мазмұнға ие болады.
Жаңа дәуір табалдырығында тұрған адамзат баласы өзінің даму сатысында
интелектуалдық қабілетке барынша иек артуда.Интелектуалдық ақыл-ой иесі
дегенде біз талантты адамдарды айтамыз. Мұндай дарын иелері қоғамның үлкен
байлығы және алға жылжытар күші.
Әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қалаған қабілетті
дамытуға болатыны жөніндегі негізді қолдай отырып, американ ғалымы У. Ушби
қабілет ең алдымен балалық шақтан қалыптасқан ақыл-сана (интеллектуал)
әрекеттер бағдарламасына байланысты екенін дәлелдеді.
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие мен білім беруде,
олардың өзіне тән жеке дербес ерекшеліктерін, яғни дарындылықтарын байқауда
және оны жан-жақты дамытуда келелі жұмыстар жасалуда. Осы тұрғыдан
қарастыра келе білім беруді ұлттық сипатта дарындылық қабілетін ашу,
тәрбиелеу негізге алынуда. Мұғалімнің оқу – тәрбие үдерісін ұйымдастырудың
өзіндік ерекшелігі мен дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмысты жүйелі
ұйымдастыру бүгінгі таңның өзекті мәселесі болып отыр.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу-тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Дарындылық мәселесіне функциональдық көзқарас туындаған шақты
психологтер А.Бэн, В,Вундет, Д,Милль, Т.Спенсер, Т.Циген ой-өріс
дарындылығын диагностикалық үшін негізгі функцияларды (ой, зейін, ерік,
қабылдау, есте ұстау) зерттеу керектігін айтады.
Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиял,
ойлау) дамиды.
Таным-ойдың білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрісінің күрделі
үрдісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әр түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдау тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда “білуге құмарлық, әуестік те байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Олардың зейіні де еріксіз, тұрақсық болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі негізінен, зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды
талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсее оларды қандай да болсын бір
іске оп-оңай-ақ тартуғажеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Адамның бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатыр.
Психологиялық-педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы
дамуы негізгі 3 факторға сай жүзеге асады:
• Биологиялық фактор.
• Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта.
• Тәрбие, яғни оқу-тәрбие үрдісі.
Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы
балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле қарайтын, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұраұ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтар зерттеулері бойынша жеті
жастағы оқушыны мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын(мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Бастауыш сынып оқушыларының зейіні тұрақсыз, құбылмалы. Бұл оқушылар
әлі өз зейінін басқаруды игермеген. Сондықтан да оқу үдерісінің әр сәтінде
олардың сезім мүшелерін тиісті объектіге бағыттап, зейінін үздіксіз
тұрақтандыруға ерекше көңіл бөлу қажет болады. Психологтар зейінді танымдық
әрекетті ұйымдастырудың негізгі түрі деп есептейді.
Зейін дегеніміз – сананы белгілі бір объектіге шоғырландырып, ол
объектінің біздің санамызда бейнеленуін қамтамасыз ететін психикалық
үдерісс.
Егер балада зейін қою қабілеті болмаса, оқу, ұғыну жөнінде айтудың
қажеті болмас та еді.
Зейіннің танымдық ролі жөнінде К.Д.Ушинский:”...зейін сыртқы танымдық
дүниенің санға енетін адам жан дүниесінің бірден-бір есігі, олай болса,
ешбір білімдік ұғым бұл есікті аттап өте алмайды, онсыз ешбір ұғым баланың
жан дүниесіне жете алмайды”-деген еді.
Ал Я.А.Каменский зейінді заттар ен құбылыстардың адам санасында
бейнеленуіне мүмкіндік беретін “ақылдық сәулесі” деп атаған еді. Ол:”өз
оқушысының қызығушылығын және зейінділігін ойламаған оқытушы білім бере
алмайды. Оқушылар үшін мұғалімнің уысы ғылымның арнасы ағатын қайнар бұлақ
тәрізді, оқушылар осы қайнардың ағытылу сәтін дер кезінде сезініп, зейіннің
түтіктерін тоса қоюға дағдылануы керек және бұл үшін олардың әр нәрсеге
деген қызығушылығы мен зейінін оята алу қажет”,-деді.
Зейін белсенділігіне қарай – ырықсыз, ырықты, үйреншікті деп үш түрге
бөлінетіні белгілі. Оқу жұмысын ұйымдастыруда бұлардың әрқайсысының өзіндік
орны, мәні, мағынасы бар.
Бастауыш сынып оқушыларында ырықты зейіннен гөрі ырықсыз зейін басым
болады. Сондықтан да сабақ үдерісінде оқушыны таңдандыратын қызықты, әдемі,
көрнекі заттар, шығармаларды пайдаланып, олардың ырықсыз зейініне сүйене
отырып, сол зейінді тұрақтандыруға, біртіндеп ырықты зеіннің қалыптасуына
көңіл бөлу қажет. Бұл үшін оқу материалының нақтылығы, мазмұндылығы,
тартымдылығы, ол сабақтың жандылығы, эмоциялық сезімге толылығы, қызықты
болуы қажет.
Ырықты зейін дегеніміз – тиісті объектіге саналы түрде көңіл аудару.
Мұнда адам тиісті объектіге мақсатты түрде, сол объектіні танып, білу
қажеттілігін мойындай отырып, өзін-өзі іштей баыттап, ерік-жігерін
ұйымдастыра отырып зейінін қояды.
Мектептегі ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының даму
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады. Оқу әрекеті
түрлендіріп, бір түрден екінші түрге ауыстырып отырады. Әрекеттің жаңа түрі
оқушының ырықты зейінін оятып, тұрақтандырып отырады.
Алғашқы оқу жұмысына үйретуде белгілі бір оқып-үйреніп отырған пәнде
баланың зейінін ерекше шоғырландыру керек. Ол үшін баладан сабаққа
дайындалуда іштей оқуды талап ету, баланы зейінін ұзақ уақыт сақтай
білуге, тұрақтандыруға үйрету қажет.
Үйреншікті зейін дегініміз – сананы адамның өзі үшін маңызды, қажетті
объектіге шоғырландыруы. Үйреншікті зейін адам өзінің белгілі мақсатқа
ұмтылуы, ынталануы, қажеттігін қанағаттандыру негізінде пайда болады және
белгілі бір іс-әрекетті қажеттілік ретінде мойындайды. Мұнда еріжігер
қажеттігі азаяды.
Зейіннің бұл үш түрі бір-бірімен тығыз сабақтас, тәжірибелік іс-
әрекет барысында бірін-бірі байытып, бір түрден екінші түрге ауысып
отырады.
Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі.
Қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттың я құбылыстардың адам
санасында толық бейнеленуі.
Қабылдау үдерісін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
үдерістермен, яғни, ойлану, сөйлеу, есте сақтау, сезім-эмоциясымен тығыз
ұщтастырылып, жалпы, баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
үдерісіне жатады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе, сөзбе-сөз жаттап алады.
Олар материалды есіне қалдырғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақтылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйрету қажет. Баланың оқыған
нәрсесінің мәнін түсіне алуы - оның материалды өз сөзімен айта білуі болып
табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы тұ-үсіну үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш сынып оқушылары бұл жағына өте шорқақ екенінде, психологиялық
зерттеулер көрсетіп отыр.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім ғана беріп қоймай, оны жалпы
дамыту, яғни сөйлеу, оқу қоршаған ортаға дұрыс көзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Бастауыш сынып оқушысының зейіні тұрақсыз, қабылдау мүмкіндіктері де әр
түрлі болады. Дегенмен әр баланың бір нәрсеге бейімі болады.
Бейімділік – оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Баланың
жасырын тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау
тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет – оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда әр
түрлі дәрежеде болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып, дамып отырады. Яғни,
қабілет туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып
отырады.
Қабілет- әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастырып,
дамыту ерекше орынадады. Олардың қызығушылығы арқан сайын қабылдау
қыбілеттері жетіле түседі. Сондықтан қызығу оқу үдерісінде өте маңызды орын
алады. Осы мәселе жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеген. Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак
Дугал (1871-1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың
қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-
анасынан көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші
заттармен, сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Торндайктың (1874-1948)
айтуынша, балының қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда
болады. Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда
болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория
қызығуды биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі-механистік бихиоризм
(қылықпсихологиясы) принципімен орйластырады.
Неміс педагогы И.Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өзбілімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген ерекше сүйіспеншілікті, құрметті талап ететін бағытты
терең ұстанған орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский оқыту үрдісінде
қызығу мен қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасаған.
Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз
тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарықты жояды дей отырып ол ”Қиын оқуды балаға қызғуылықты ету, міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті” –деген құнды пікірді қалдырды. Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу-оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ.басында қызығушылық теориясын дамытуға
үлес қсқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің тамаша тобы
қалыптасты. Солардың бірі – Ы.Алтынсариннің ағартушылық педагогикалық
мұралары.
“Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық -педагогтік істеріне бағындырылған”-деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи-
мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын “Қырғыз хрестоматиясы” (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
баладарды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері Н.М.
Ильминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871ж.31 тамызда
жазған хатында “Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке тарту үшін
мектептерде жақсы білім беретін болсын” десе, 1876 ж3 желтоқсанда жазған
хатында”Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу тәртібін ұстамақпын,
әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып, мысыалдарды қосқым келмейді,
өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға(қазақтарға” жалпы алғанда
елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде қырғыз балаларының мысалдарды
қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы білемін. Менің пікірімше, қырғыз
балалары үшін күлдіргі ертігілер, өсиет берерлік жұмбақ және жаңалықты жете
білуге әуеетерлік әңгімелер анағұрлым қонымды келеді” деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ мектептеріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізуінде. Ол әрине, өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса, қуанып отырған. Бұған дәлел
ретінде 1881ж 4 қазанда Н.Н.Ильинскийге жазған хатынан мысал келтірейік.
“Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар, ол
балаларды жақсы көреді, ең бастысы-балаларға берген сабақтарын қызықты және
қонымды етіп түсіндіре біледі”.
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге де
кішіге де, малшыға да , жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттерімен
ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі-өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай шығармаларында әрбір педагог үшін керекті тұжырым көп-ақ.
Тақырып төңірегінде өзімізге тәлім етер өнегілік ойлары төмендегідей: ”жас
бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреуі білсем екен демелік. Не керек соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, ол не? Бұл не? Ол неге өйтпеді, бұл неге бүйтеді? Деп
көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі –
жан құмары, білсем екен, көрсем екен деген”.
Абай балада болатын “білсем” құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені, туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, “білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау,
- имансыздық”.
Бүгінгі дәуірде ХХғ дейінгі қызығу теориясындамытуға үлес қосқан
педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы боынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды беленділікпен танып, білуге
бағытталған адамының біршама тұрақты жеке ерекшілігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бсатайды, нақты ойлаудан (кіші мектеп жасындағы балаларға тән)
абстрактылы ойлауға (жоғары сынып оқушылары көшеді). Сөйтіп, олардың ой-
өрісі кеңиді.
Таным психикалық үдерістерінің (түйсік, қабылдау, зейін, ойлау,
сөйлеу т.б.) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де (қабілет,
бейімділік, мінез) қалыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың
қабылдағыштық, бақылағыштық, білуге құмарлық, білімге қызығушылық,
тапқырлық, ізденімпаздық сияқты болымды жақтары жетіле түседі.
Оқыту үдерісінде оқушылардың қабылдаған, ұғынған, меңгерген, білімі
мен дағдылары шартты рефлексиердің ұзын тізбегі болып сеептеледі. Оқу
үдерісінде баланың белгілі іс-әрекетке деген бағыты, ниеті, құштарлығы және
ол әрекетті орындаудағы мінез-құлқы, белсенділігі, яғни адамның ішкі
мотивтері көрінеді және тәрбиеленеді.
Егер белгілі бір іс-әрекетке және пәнге деген ұнамды эмоциялық сезімі
ұзаққа созылып, бала көкейінде тұрақты орын алса, балада мақұсатқа
ұмтылушылық пайда болады. Мәселен, белгілі бір мамандықты таңдау, сол
мамандыққа қажетті пәндерді терең меңгеруге ұмтылу немесе өзіне қажет деп
есептейтін іс-әрекетпен шұғылдану. Мұндай мотивтер – болашақ перспиктивалық
бағыттағы сезімді оятатын мотивтер. Ол баланың өз еркімен, мақсатты түрде
өзін-өзі белгілі іс-әрекетке жұмылдырумен көрінеді.
Баланың ақыл-ой дамуында ең маңызды мотив-санаткерлік (интеллектік)
мотивтер. Бұған жататындар тиісті проблемалардың немес сұрақтардың жауабын
өздігінен шешуге талпыну, өз ақыл-ой әрекетінің маңызын түсіну, ол
әрекеттердің орындалуынан қанағаттану сезіміне бөлену, тағы да білсем,
көрсем деген танымдық қызықғушылықтың тууы. Бұл мотивтер бірін-бірі
толықтырып, бір түрден екінші түрге ауысып отырады.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді. Қызығушылық - адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы.
қызығушылық адамның өмірдегі нақты шындық көріністітерң жаңа бір фактіні
жете білуіне және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын, мақсатын
айқындауға мүмкіндік береді. Адамының ықызғушылығын қанағаттандыру, оны
одан әрі жаңа бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына
жетектейді. Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе солғұрлым адамда
ықызыққан іс-әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығушылық
туғызатын объекті болу керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгілі бір мақсатқа жеруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белгілі дәрежеде маңызды ролге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығының уақыт ұзақтығы мен
оған жету жоландағы шапшаңдыққа байланысды. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жоландағы қиындықты жеңе алуына байланысты.Ада айналасындағы
сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады. Қызығуда үлкен орын
алатын психикалық әрекеттердің бірі –тілек. Адам бір нәрсені тілейді, бір
нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады. Бұл жөнінде Маркс
пен Энгельс “Неміс идеологиясында” мұқтаждық тілектің негізінде пайда
болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам зейінінің қызығатын
заттарына, бет алып түйдектелуді керек етеді. Адам бір нәрсеге қызығу үшін
қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер туғызу керек. Егер
адаға заттар таңқаларлықтай әсер етпесе, онда адам ол заттарға еш уақытта
қызықпайды. Адам қызығуүшін оның көңілі көрерінкі болу қажет.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтың зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі үдерісс. Баланың қызығуын оның
әдеттерімен салыстыруға болмайды.Бір әрекетті бірнеше рет қайталап, әбден
жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір түрлі
қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы, бала күнде оқуға сағат
8 ден екшікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ оны
баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу - адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып,
өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттармен үнемі шұғылдандырып
отырады. Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын
түсінулері қажет. Егер оқуылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларды
қызығуда болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге
болады:
1. Мақсатты қызығу. Адам кейбір уақытта алдына бір мақсат, міндет
қойса, сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2. Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қойсай
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің
ағымына қызығады.
Қызығу – оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады. Оның
балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды әдепті
етіп тәрбиелеуде, олардың бойынан адамгершілік қасиеттері енгізуде ықпалы
зор. Егер баланың алдына тұтқанмүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу пәндеріне ,
тәрбие жұмыстарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де жемісі болмас
еді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандықтан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бұгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Кластағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстаға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
Балаларда танымтық қызығушылтары дами түсу үшін оқу сапасын жақсарту
қажет. Оқу мазмұнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек. Себебі,
осы арқылы оқушылар көпнәрсемен танысады, көпбілім алады, сөйтіп оқуға
деген қызығуы артады.
Балалардың өз бетімен, дербес жұмыс істеу жағын қарастырып отыру
қажет. Түрлі шараларды қолданып, мұғалім балалардың сабағында артта
қалмауын қарастырғаны жөн. Балалардың білім әрқашан жүйелі түрде бағаланып
отыруы тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс.
Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны жөн.
Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен айналысуы
қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі дн онша мәлім
емес, кейбір жанама қызығуоарын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы
керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зергуді білмейтін, еңбекті
сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп тұжырымдайды қазақ
психолологы Жарықбаев.
Жалпы барлық таным үдерістері бірігіп интелектуалды жүйе құрайды.
Оқушының интелектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік белсенділігі арқылы
оқушы өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашады, интелектуалды даму үшін
оқушының білуге деген құштарлығы қажет. Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылар екі
жақтылы сипатқа ие болуы қажет, яғни тәрбиенің әр объектісі, әрі
субъектісі болуы тиіс. Сабақ үстінде тыңдау, көру жақсы нәтиже бермейді,
оны жүрегімен сезіп,миымен саналы түрде қабылдап тәжірибеде қолдана білуі
тиіс. Егер білім алған, берген тәрбие жүрегіне жетпесе сана-сезіміне әсер
етпесе, онда уақыттың босқа өткені деп есептеуіміз керек.
1.2. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Адамзам еншісіне ғана тиісті тәрбие мен білім беруде еліміздің
интеллектуалды, шығармашыл потенциалын дайындау, дарынды балалардың
жетілуіне жағдай жасау қазіргі заманымыздың экономикалық және әлеуметтік
факторы болып отыр.
Дарындылық-адам бойындағы тума қасиет деп есептеледі
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде мұндай мысалдар көп. Тарихта халыққа
басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып, таңдаулы шығармалар мен қызметтер
ұсынған дарынды адамдардың өміріне бір сәт көңіл бөлсек., дарындылығымен
жас кезінен көзге түскен.
Германияның любектік төрт жасар дарынды баласы Кристиан Гейнрих
Хейнекеннің дарындылығы жұртты таң қалдырды. Ұстазы Кристиан Фон Шенах
жазған “Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті, саясаты мен өлімі”
деген кітабы дарындлы бала туралы жазылған алғашқы кітап болды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Генрих суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып атайтын болды. Ол үш жасқа келгенде ертегілерді
өзі оқып, математиканың 4 амалын мен есеп шығара алады, көп ұзамай сәби
француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам
латын мәтелін білетін болған. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылады. Дарынды
баланы Дания королі қонаққа шақырады. Сол дарынды бала төрт жастан төрт ай
асқанда қайтыс болған. Сол сияқты Дюрер үш жасында өз портретін салған,
жеті жасар Моцарт төрт соната жазған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бір
жасында үлкен концерт қоюға қатысқан. Тоғыз жасар Гете неміс, латын грек
тілдерінде өлең хазатын болған. Қазіргі математиканың негізін салушы Гаусс
үш жарым жасында әкесінің салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның қатесін
шығарыпты. Сөйтіп әкесінің 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседі. Ол
алгебралық есептер мен сандар теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте
танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17
жастың арасында ашыпты. Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасында 18
жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14 жасында
оған ғылыми атақ беріледі.
Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері бар.
Мәселен, Д. Байрон, Н. Дарвин, В. Скотт бала күндерінде түк білмейтін
болған екен. Олардың көпшілігі өз уақытын бос өткізген. Олар өлең жазып,
сурет салып, көбелек ұстап, коллекция жинаумен айналысқан.
Дарынды балалар Қытай тарихында да жиі кездесіп отырған. “Ертедегі
Қытайда дарынды балаларды, “Шэнь тон”, яғни киелі бала деп атаған. Киелі
балаларға байланысты ең ертедегі жазбалар Чуньцю Чжанго дәуірінде (б.д.б.
770 – б.д.б. 221) кездеседі. Үш патшалық дәуіріндей атақты қолбасшы ЦаоЦао-
өз перзенті Цао Чуннің тапқырлығына таң қалады. 5 жасар бала сыйға тартқан
пілдің салмағын өлшейтін таразы таба алмай тарығып жатқанда, “Алдымен пілді
қайыққа салыңдар, онан соң орнына тас салып, оны бөліп өлшесеңдер тілдің
салмағы шығады” дейді. Сөйтіп Цао Чуннің тіл өлшеген әңгімесі ауыздан
ауызға тарап, жұрт 5 жасар баланың талантына таң қалады.
Қазақ халқының да біртуар ұлдарын аса қабілетті, дарын иесі деп айтуға
болады. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Ш. Уәлиханов та аз ғұмырының ішінде
адамзаттық ғылымға баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет, тіл, география
публицистика мен жазушының өнерде өзін жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан
жөнінде С. Мұқанов былай деп жазды: “Аз өмірінде осынша тығыз, зұлымдықпен
арпалыса жүріп, атқарып үлгерген еңбегінде қисап жоқ... Шоқанды ... 27 жасында
өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарын қобға болады.
Шоқан да солар сияқты: шын мағынасында данышпан, шын мағынасында дарын
иесі. Атақты күйші Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында байқалған.
Бұл ұлы тұлғаларды өзге адамдардан ерекшелендіріп тұрған дарындылық
емес пе?!
Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида
уақытша байланыстардың тез жасалып, оңай өзгеруі) байланысты болып келеді.
Олоай болса, нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық деп
атайды. Ал Н. Ожеговтың сөздігінде дарындылық “табиғаттан берілетін ерекше
қабілет” деп түсіндіріледі. Адами ойлау, ізденімпаздық – табиғаттың
адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да
сөзсіз. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал біреулерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Сонымен біз дарынды деп белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа
қабілетінен ерекшеленетіндерді айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін
тәрбие осы ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі немесе оны мүлдем жоқ
қылады. Мәселен, саусағынан бал тамған зергердің табиғи алмазды бриллиантқа
айналдырғаны сияқты қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық кез-келген ерекше
қабілетті оқушыны идарынға айналдыра алады. Міне, осы бір айдай анық мәселе
педагогика мен әдістеме саласында көптеген “тар жол, тайғақ кешулерден”
өтіп, өз жолын енді тауып келеді.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Кезінде
Платонның өзі ақындықты “өнер мен кернеген сезімінен туындайды” деген
болатын. Ал Сократ өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде “маған көмекке
әрдайым мейірімді перім-гений келеді” деген екен.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуларын өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылықтар тударады. Өйткені танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-
әрекетке және жеке өмір тәжірбиесіне байланысты болады.
Балалар жасына байланысты осы мәселенеі зеттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Оларды атар болсақ: Н.Рыбникова,
Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцева, Н.Постникова, К.Романова,
Р.Римбург, П.Сирбиладзе секлді ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
қызығуларын зерттеген. 60 жылдардың басында бастауыш мектеп оқушылары
бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силь, Ф.Гусейнова (бастауыш
оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский, (оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында
танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем кітаптардың ролі) атты еңбекртері
шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуларына жақын мәселелер
В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады.
Блалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Блалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғаныдықтан, оқу–тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет.
Нақты шүбә келтірмейтін немесе көпшілік мойындаған дарындылық туралы
тұжырымдама болған емес және бұл бағыттағы жақсы жетістіктерге қарамастан
оны жоқ деуге болады. Әйтсе де бұл жағдай дарындылықты ғылыми тұрғыдан
зерттеушілерді көп қиналта қоймайды. Тіпті кейбіреулері мұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz