Оқыту әдістері және тәрбие парадигмасы
Кіріспе
І. ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1 ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ
1.2. Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама
1.3. ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІ
ІІ. БІРТҰТАС ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮДЕРІСТЕГІ ТҰЛҒАЛЫҚ ТӘРБИЕ
2.1.Тәрбиелік үдеріс мәні мен ерекшелігі
2.2. Тәрбие . біртұтас үдеріс
3.3. Тәрбие заңдылықтары мен принциптері
2.4. Тәрбие құрал.жабдықтары, әдістері мен формалары
2.5. Тәрбие және қайта тәрбие
2.6. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру
2.7. Шәкірттерге жанама ықпал жасау әдістері
2.8. Тұлғалық тәрбие бағыттары
І. ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1 ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ
1.2. Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама
1.3. ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІ
ІІ. БІРТҰТАС ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮДЕРІСТЕГІ ТҰЛҒАЛЫҚ ТӘРБИЕ
2.1.Тәрбиелік үдеріс мәні мен ерекшелігі
2.2. Тәрбие . біртұтас үдеріс
3.3. Тәрбие заңдылықтары мен принциптері
2.4. Тәрбие құрал.жабдықтары, әдістері мен формалары
2.5. Тәрбие және қайта тәрбие
2.6. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру
2.7. Шәкірттерге жанама ықпал жасау әдістері
2.8. Тұлғалық тәрбие бағыттары
Қай замандарда да мектеп қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Әр кезеңге сай оқыту теориялары, оқыту үдерісін ұйымдастыру мәселелері де өзгеріп, жаңа сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы баршаға белгілі.
Қазақстан білім беру тұжырымдамасында "Білім беру үлгісіне орта білім беру деңгейінің өте жоғары болуы тән. Бұл ең алдымен барынша байыпты бастауыш мектеп арқылы жүзеге асырылады" - деген. Осыған орай, әр пәнді оқытудың ғылыми дәрежесі анағұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің бәрі игерілуін, тәрбие жұмысының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаруалар жүзеге асырылуда.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы баршаға белгілі.
Қазақстан білім беру тұжырымдамасында "Білім беру үлгісіне орта білім беру деңгейінің өте жоғары болуы тән. Бұл ең алдымен барынша байыпты бастауыш мектеп арқылы жүзеге асырылады" - деген. Осыған орай, әр пәнді оқытудың ғылыми дәрежесі анағұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің бәрі игерілуін, тәрбие жұмысының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаруалар жүзеге асырылуда.
1 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Алматы, 2002.
2 Беспалько В.П. Стандартизация образования основные идеи и понятия. //Педагогика. 1993, №5.
3 Ильина Т.А. Педагогика: Курс лекций. Учебное пособие для студентов пединститутов. –М., 1984.
4 Пидкасистый П.И., Коротяев Б.И. Организация деятельности ученика на уроке. –М., 1985.
5 Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. –М., 1980.
6 Голант Е.Я. О теории методов обучения в современной школе. «Советская педагогика. 1956.
7 Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері. –Алматы, 1951.
8 Коменский Я.А. Избр. пед. соч., - Алматы, 1988.
12 Беспалько В.П. Теория учебника: Дидактический аспект. –М., 1988.
13 Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании //Пед. сочинения, 1988, Т.1.
14 Мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi. Оқу құралы.
-Алматы: РБК, 1999. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, т.б. авторлық бірлестікте).
15 Теория и методика воспитания школьников. Учебное пособие. -Алматы: РИК, 1999. (в соавторстве с С.Калиевым, Ш.Майгарановой, и др.).
16 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiстемесi. Оқу-әдiстемелiк құрал. - Алматы: Рауан, 1999. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, т.б. авторлық бірлестікте).
17 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. (Авторлық бірлестікте).
18 Педагогика школы. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2004. (в соавторстве с В.В.Шахгулари, Н.А.Мухамединовой, Р.Муратхановой)
19 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі. Оқу-әдiстемелiк кешен. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. (Ш.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
20 Педагогика және психологиядан қазақша-орысша түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2000. (авторлық бірлестікте).
21 Педагогика және психологиядан түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан,
2002. - 256 б. (авторлық бірлестікте).
22 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. Қазақша-орысша.
-Алматы: Рауан, 2000. (авторлық бірлестікте).
23 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. II-том. Қазақша-орысша.
-Алматы: Рауан, 2000. (авторлық бірлестікте).
24 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. –Алматы: Сөздік-Словарь,
2005. (авторлық бірлестікте).
25 Мектептегi сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру.
//Этнопедагогиканың теориясы мен практикасы: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ. 26-27 қараша, 1998.
26 Оқушылардың салауатты өмiр салтын қалыптастыру. //Қоғам және
адам денсаулығы проблемалары: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясында өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1998.
27 Жаңа типтегі мектеп-гимназияда оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру
//Қазақстан мектебi. – 1999 - № 9. ( Игiсiновпен авторлық бірлестікте)
28 12 жылдық бiлiм беру жүйесiнде тәрбие жұмысын ұйымдастыру.
//Қазақстан Республикасындағы жалпы орта білім беруді дамытудың тенденциялары мен мәселелері: Ы. Алтынсарин атындағы ҚБА өткен ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: -2002.
29 Ұрпақ тәрбиесіндегі ізгілік және ізгілендіру үрдісінің мәселелері.
//Қазақстандағы экономикалық бiлiм берудiң ғылыми-теориялық негiздерi: республикалық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтау: 12-13 май. 2003. (Г.Көшербаева, Қ.Базарбаевамен авторлық бірлестікте)
30 жылдық мектептерде тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негіздері
//Болашақ-жастар журналы. - 2003. - № 1.
31 Ұлттық ерлiк дәстүрiнен қазақ қызының алатын орны. //Қазақ
мемлекеттiк қыздар педагогика институтында өткен Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Алматы: 2003 ж.
32 Динамика управления творческой деятельностью учащихся.
//Психолого-педагогические основы начального и дошкольного образования на современном этапе: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: 11-12 ноября. 2003. (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
33 Қазіргі мектепте құндылықты қалыптастыру //Білім менеджменті. –
2007. - №2. Б. –45-48.
34 Сухомлинский В.А. Коллективтің құдіретті күші. –Алматы: Мектеп.
1979. 248 бет.
35 Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитания. -Москва.
Просвещение. 1977.
36 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. –Алматы: Мектеп. 1979.
37 Дүйсенова Ә. Бала мiнезiн тәрбиелеу. //Бастауыш мектеп, 1996, -№2
38 Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. – Алматы.: Ғылым, 1979.
39 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995.
2 Беспалько В.П. Стандартизация образования основные идеи и понятия. //Педагогика. 1993, №5.
3 Ильина Т.А. Педагогика: Курс лекций. Учебное пособие для студентов пединститутов. –М., 1984.
4 Пидкасистый П.И., Коротяев Б.И. Организация деятельности ученика на уроке. –М., 1985.
5 Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. –М., 1980.
6 Голант Е.Я. О теории методов обучения в современной школе. «Советская педагогика. 1956.
7 Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері. –Алматы, 1951.
8 Коменский Я.А. Избр. пед. соч., - Алматы, 1988.
12 Беспалько В.П. Теория учебника: Дидактический аспект. –М., 1988.
13 Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании //Пед. сочинения, 1988, Т.1.
14 Мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi. Оқу құралы.
-Алматы: РБК, 1999. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, т.б. авторлық бірлестікте).
15 Теория и методика воспитания школьников. Учебное пособие. -Алматы: РИК, 1999. (в соавторстве с С.Калиевым, Ш.Майгарановой, и др.).
16 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiстемесi. Оқу-әдiстемелiк құрал. - Алматы: Рауан, 1999. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, т.б. авторлық бірлестікте).
17 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. (Авторлық бірлестікте).
18 Педагогика школы. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2004. (в соавторстве с В.В.Шахгулари, Н.А.Мухамединовой, Р.Муратхановой)
19 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі. Оқу-әдiстемелiк кешен. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. (Ш.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
20 Педагогика және психологиядан қазақша-орысша түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2000. (авторлық бірлестікте).
21 Педагогика және психологиядан түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан,
2002. - 256 б. (авторлық бірлестікте).
22 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. Қазақша-орысша.
-Алматы: Рауан, 2000. (авторлық бірлестікте).
23 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. II-том. Қазақша-орысша.
-Алматы: Рауан, 2000. (авторлық бірлестікте).
24 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. –Алматы: Сөздік-Словарь,
2005. (авторлық бірлестікте).
25 Мектептегi сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру.
//Этнопедагогиканың теориясы мен практикасы: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ. 26-27 қараша, 1998.
26 Оқушылардың салауатты өмiр салтын қалыптастыру. //Қоғам және
адам денсаулығы проблемалары: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясында өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1998.
27 Жаңа типтегі мектеп-гимназияда оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру
//Қазақстан мектебi. – 1999 - № 9. ( Игiсiновпен авторлық бірлестікте)
28 12 жылдық бiлiм беру жүйесiнде тәрбие жұмысын ұйымдастыру.
//Қазақстан Республикасындағы жалпы орта білім беруді дамытудың тенденциялары мен мәселелері: Ы. Алтынсарин атындағы ҚБА өткен ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: -2002.
29 Ұрпақ тәрбиесіндегі ізгілік және ізгілендіру үрдісінің мәселелері.
//Қазақстандағы экономикалық бiлiм берудiң ғылыми-теориялық негiздерi: республикалық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтау: 12-13 май. 2003. (Г.Көшербаева, Қ.Базарбаевамен авторлық бірлестікте)
30 жылдық мектептерде тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негіздері
//Болашақ-жастар журналы. - 2003. - № 1.
31 Ұлттық ерлiк дәстүрiнен қазақ қызының алатын орны. //Қазақ
мемлекеттiк қыздар педагогика институтында өткен Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Алматы: 2003 ж.
32 Динамика управления творческой деятельностью учащихся.
//Психолого-педагогические основы начального и дошкольного образования на современном этапе: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: 11-12 ноября. 2003. (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
33 Қазіргі мектепте құндылықты қалыптастыру //Білім менеджменті. –
2007. - №2. Б. –45-48.
34 Сухомлинский В.А. Коллективтің құдіретті күші. –Алматы: Мектеп.
1979. 248 бет.
35 Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитания. -Москва.
Просвещение. 1977.
36 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. –Алматы: Мектеп. 1979.
37 Дүйсенова Ә. Бала мiнезiн тәрбиелеу. //Бастауыш мектеп, 1996, -№2
38 Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. – Алматы.: Ғылым, 1979.
39 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995.
С.БАБАЕВ, Б.ДАУЛЕТБЕКОВА
ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ ПАРАДИГМАСЫ
ТҮРКІСТАН, 2010ж.
Пікір жазғандар:
К.Ералин-педагогика ғылымдарының докторы,профессор
Ә.Жолдасбеков-педагогика ғылымдарының
докторы,профессор
Жауапты редактор:
Ш.Оразов-педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Бабаев Сабет Балтабайұлы. Кемел адам –тұлға қалыптасуы. Педагогикалық
теория негіздері. Монография. Түркістан-2010, 334 бет.
Кітапта педагогиканың әдіснамалық негіздері өрнек тапты, шәкірттерді
баулу, оларды тәлім жолына салып, біліммен қаруландырудың әдістері,
принциптері және педагогикалық құрал-жабдық шараларын пайдаланудың жолдары
кеңінен баяндалды. Педагогикалық үдерісте қолданым табатын дәстүрлі және
жаңашыл технологияларға көңіл бөлініп, олардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктері айқындалды.
Еңбек толығымен тұлғалық бағытты педагогика арнасында өз баянын
тапты. Дәстүрлі педагогика терминдері сын тұрғысынан талданып, бір мәнді
нақты мазмұнға ие сөздермен ауыстырылды.
Еңбек ЖОО тәлім-тәрбие мамандығын таңдаған болашақ педагогтарға,
мектеп мұғалімдеріне және барша педагогикалық қызметпен айналысатын оқырман
қауымға арналады.
Кіріспе
Қай замандарда да мектеп қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени
салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Әр кезеңге сай оқыту
теориялары, оқыту үдерісін ұйымдастыру мәселелері де өзгеріп, жаңа
сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын
талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің
бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық
кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы
баршаға белгілі.
Қазақстан білім беру тұжырымдамасында "Білім беру үлгісіне орта білім
беру деңгейінің өте жоғары болуы тән. Бұл ең алдымен барынша байыпты
бастауыш мектеп арқылы жүзеге асырылады" - деген. Осыған орай, әр пәнді
оқытудың ғылыми дәрежесі анағұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің бәрі
игерілуін, тәрбие жұмысының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан
шаруалар жүзеге асырылуда.
І. ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1 ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ
Біздің қоғамдағы нарықтық қатынастарды игеру, алдыңғы қатарлы дамыған
елу елдің қатарына қосылу, үдемелі ақпараттар ағыны, ғаламдық компьютерлік
жүйеге өту қазіргі заманда өмір сүріп отырған адамның өз білімін үнемі
жетілдіруіне, жаңарып тұруына икемділігін тәрбиелеп отыруына көзін жеткізіп
отыр. Осы күні мектепте әлеуметті жағынан белсенді, еркін ойлай алатын, өз
бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін, саналы адамдар тәрбиелеуге талап
қойылуда. Осыған байланысты қазіргі жағдайда мектеп оқушысының төменгі
сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін
қалыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға негізделген жаңа бағадарламамен
оқыту қажет.
Қазақтың дарынды ұстазы Ахмет Байтұрсынов Елді түзетуді – бала оқыту
ісін түзетуден бастау керек - деген. Ертең осы елге ие болып, тізгінін
ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан қазақ тілінде
оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму бағыттары бүкіл қоғамның,
мемлекеттің назарында.
Сондықтан да бүгінгі мұғалімдерге әсіресе, бастауыш сынып мұғалімдеріне
қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл міндетті іске асыру үшін кәсіби
шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа жаны құмар мұғалім қажет.
Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.
Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді
оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру үлгісі мен оқытудың
принциптерін меңгертудің тәрбиелік мәні зор [1].
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың принциптерін дұрыс
таңдай алып, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің
тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті.
Оның өзіңе оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген оқыту принциптерін
қолдануда мұғалімнен терең теориялық білім мен үлкен педагогикалық
шеберлік, жан-жақты ізденіс пен баланың жан дүниесін түсіне білетін
психолог болуды талап етеді.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық ойшылдарымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов
Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңаны табатын өнер
- деген екен.
Білім беру саласындағы оқыту үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық
деңгейіне байланысты. Оқыту үдерісінің міндеттері, мазмұны, үлгілары,
әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырған байланыс
заңдылықтары ақырғы немесе қорытынды нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту үдерісінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді.
Принцип (латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту
үдерісінің принциптері деп атайды.
Дидактикалық принциптер – оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін,
әдістерін, оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар
жүйесі. Оқыту принциптері дидактиканың категорияларына жатады. Олар оқыту
заңдарын және заңдылықтарын пайдалану әдістерін сипаттайды.
Дидактика тарихында зерттеушілер оқыту принциптерін, негізгі
қағидаларды белгілеуге көп күш салды.
Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи - әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Қоғамның оқытуға қойылатын талаптары өзгеріп отырғандықтан,
кейбір принциптер ескіріп (табиғатқа сәйкестік, партиялық), кейбіреулері
жаңадан пайда болады (кірістіру, ізгілендіру), Кейбір авторлар оқыту
принциптерінің санын қысқартуды ұсынса, басқалары, керісінше, кеңейтуді
ұсынып келеді. Заманауи принциптер оқу үдерісінің барлық құрамдас
бөліктеріне (логикасына, мақсатына, міндеттеріне, мазмұнын қалыптастыруға,
түрлері мен әдістерін таңдауға, ынталандыруға, нәтижелерді жоспарлау мен
талдауға) өз талаптарын ұсынады.
Оқыту үдерісінде кез келген мұғалім дидактиканың принциптерін
басшылыққа ала отырып оқытудың мазмұнын, амал – тәсілдерін және ұйымдастыру
үлгіларын таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижеге жеткізуі шарт. Мұғалім
дидактикалық принциптерді дұрыс таңдаса және оқытуды дұрыс ұйымдастырса
сабақ тиімді және нәтижелі болары даусыз.
Дидактикалық принциптердің қызметі: олардың негізінде оқушыларда
оқытудың мақсатына сәйкес берілетін білім мазмұнын жүйелі, саналылықпен
белсенді түрде меңгеруге деген қызығушылықтар пайда болады. Дидактика
принциптері оқыту үдерісінің негізгі буыны ретінде бірімен-бірі логикалық
өзара байланыста болады
Сонымен, ең негізгі, ғасырлар бойы педагогтар қауымы мойындаған оқыту
үдерісінің бірнеше принциптер жүйесіне келсек,
-мақсаттылық ;
-ғылымилық;
-жүйелілік пен бірізділік;
- теория мен тәжірибенің байланыстылығы;
-саналылық пен белсенділік;
-беріктік;
-көңіл-күй ескеру;
-түсініктілік;
-сәйкестік принципі;
-көрнекілік.
Осы принциптерді талдаудан алдын принциптер мен ережелер байланысына
тоқталайық.
Педагогикалық ереже – жалпы принциптерге негізделген белгілі
жағдайдағы, белгілі мақсаттағы педагогтық қызметтің бейнеленуі. Ережелер
оқыту принциптерін қолданудың тәжірибелік жақтарын көрсетеді, теориядан
тәжірибеге көшу жолдарын айқындайды. Заңдылықтар мен принциптермен
салыстырғанда ережелер мұғалімге нақты педагогтық жағдайда қандай да нақты
шараларды пайдалану қажеттігін ұсынады.
Осы жерде айта кететін жайт: ережелерді қатаң, мүлтіксіз орындау
ұстаздың қолын байлап қояды; ережелерге немқұрайлы қарау оқыту сапасын
төмендетеді. Сондықтан, әрбір мұғалім дидактикалық ережелерді типтік,
стандарттық жағдайларда тиімді пайдаланса, күрделі педагогтық жағдайларда
дидактикалық принциптерге сүйеніп шығармашылық танытса қойылған мақсатына
жетері сөзсіз.
Ережелер принциптерге сүйенеді, принциптер ережелер арқылы жүзеге
асады. Ережелер педагогтық тәжірибенің қорытындысы ретінде дидактика
принциптерін қолдану құралы болады. Сонымен, педагогтар оқытудың
принциптеріне сай қалыптасқан белгілі ережелерге сүйеніп мақсат –
міндеттерін іске асырады.
Біздің оқулықта арнайы қарастырылмаған принциптер көп, мысалы,
мұғалімнің басшылық ролі; ынталандыру; проблемалық оқыту; дамыту, оқыту
және тәрбиелеу бірлігі; ізгілендіру; жас және дара ерекшеліктерін назарға
алу; кіріктіру принциптері.
Енді принциптер мен ережелердің мәнін ашу жолдарын қарастырайық.
Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын
анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері
олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының үлгіларын, мазмұнын,
әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен
ұйымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде
өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципіне орай оқушылар ғылыми білімдер мен
ғылыми әдістерді меңгерту керек. Бұл принциптің астарында жатқан
заңдылықтар: дүниені танып білуге болады, адам өмірінде ғылымның рөлі
күннен – күнге өсуде, оқытудың ғылымилығы оқытудың мазмұны және мұғалімнің
іс-әрекеті арқылы жүзеге асады [2]. Мысалы, педагог-ғaлым жаңалықтарын адам
үшін қызмет ететінін түсіндіре отырып, оқушыларда дүниеге диалектикалық,
ғылыми – материалистік көзқарас қалыптастырады.
Аталмыш принципті іске асыру үшін педагог орындайтын негізгі
талаптар:
- Білім мазмұнын педагогика, психология ғылымдарының қазіргі даму
дәрежесіне сәйкестендіру, жаңа әдістемелер мен жаңашыл ұстаздардың
тәжірибесін қолдану.
- Оқушылардың ғылыми диалектикалық ойлау қабілетін дамыту, бастауыш
мектептің өзінде тек индукциялық ғана емес, дедукциялық оқытуды енгізу.
- Шәкірттерге жаңа ғылыми ұғымдарды түсіндіру, жүйелі түрде қайталау,
пайдалану, қолдану, іске асыру.
- Оқыту әдістері арқылы оқушыларды ғылыми әдістермен таныстыру,
оларды ізденушілікке, шығармашылыққа баулу, зерттеу тәсілдерін пайдалану
үшін кітаппен, анықтамалармен жұмыс істеуге ынталандыру.
- Әрбір ғылымның ашқан жаңалықтарын оқушылар санасына жүйелі түрде
қарапайым ұғымдармен берік түрде жеткізу мұғалімнің негізгі міндеті.
- Ғылымдағы жаңалықтардың жан-жақты байланыстарын көрсетіп
оқушылардың білім деңгейімен ұштастыру, жаңа пән сөздерді қолдану.
- Белгілі ғалымдардың өмірбаянымен, олардың қосқан үлесімен
оқушыларды таныстыру.
Бұл принциптің өзекті негіздері: адам миында сыртқы дүниені
бейнелейтін өзара байланысты түсініктер жүйесі қалыптасқанда ғана, оның
білімі толық және шынайы болады; оқылатын оқу материалын белгілі
реттілікпен оқушыларға жеткізгенде, олардың санасында ғылыми білімдер
жүйесі қамтамасыз етіледі; ғылыми білімдер жүйесі оқу материалының ішкі
логикасына және әрбір оқушының таным мүмкіндіктеріне бағынышты; оқушыларды
логикалық ойлауға үйрету, дағдыларын жүйелі түрде шынықтыру, олардың
тұлғасын үзіліссіз, кедергісіз дамыту.
Бұл принцип оқытудың ғылымилығы принципімен тығыз байланыста
болғандықтан, ғылыми білімдер негізін оқушылардың жүйелі түрде және
реттілікпен ұғынуы сабақтардың мазмұнының негізгі өзегі болуы тиіс [3].
Әрбір мұғалім сабаққа әзірлену барысында не сабақ барысында жүйелілік
пен бірізділік принципін жүзеге асыру үшін келесі ережелерді назарға алады.
- Оқу міндеттерін оқушылар түсініп, оқу материалын логикалық тұрғыда
жүйелі қабылдауы мақсатында кесте, сызба, жоспарларды қолдану.
- Оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта,
орта мен жоғары сыныптардағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін
қамтамасыз ету.
- Оқу пәні – ғылымның көшірмесі болғандықтан оқушыларға ғылымның
жүйесін көрсетіп, пәнаралық байланыстарды пайдалану.
- Бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру; қысқы
қорытындылауды сабақтың басында, барысында және аяғында өткізу.
- Тек тіл мұғалімдері емес, барлық педагогтар барлық сабақтарда
оқушылардың ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау; үнемі оларды өз
қателерін тауып, талдауға үйрету.
- Әрбір тақырып, бөлім, тарау, пән аяқталғанда қорытындылау және
жүйелеу сабақтарын өткізу.
- Табиғатына байланысты, шәкірттер бірнеше сабақта меңгеретін
материалды бір сабақта айлақорлықпен ұғындырмау.
- Оқушылардан әр тарау мен бүкіл бағдарлама бойынша білім, білік,
дағды жүйесін меңгеруін талап ету.
Сонымен, жоғарыда сөз болған принцип Я.А.Коменскийдің бүгінгі оқыту
кешегіні бекітіп, ертеңгіге жол салады өсиетін нақтылай түседі.
Бұл принцип философияның тәжірибе – танымның ілкі бұлағы қағидасына
негізделген. Оның түбінде көптеген заңдылықтар жатыр: оқытудың сапасы мен
тиімділігін тәжірибе көрсетеді, тексереді, анықтайды; тәжірибе – ақиқаттың
көрсеткіші; тәрбие өмірмен, тәжірибемен тығыз байланысты; теория мен
тәжірибе байланысы оқу мазмұнына, әдістеріне, түрлеріне тәуелді; оқушыларды
мамандыққа бағдарлау сапасы жоғары болса, олар заманауи өндіріске тез
икемделеді.
Осыған орай мұғалім орындайтын ережелерді атап өтейік.
- Оқу - өмір қажеттілігі екенін оқушыға түсіндіру, сездіру.
- Үнемі теория мен тәжірибе байланысын көрсету, адамзат тарихындағы
ғылыми білімдердің мазмұнын ашу.
- Оқытуда оқушылар жалаң теориялық білім алып қана қоймай, сол алған
білімдерін өмірде қолдана білуін қамтамасыз ету.
- Шәкірттерге өз білімдерін тәжірибеде қолдануды үйрету.
- Оқушыға проблемалық, ізденіс, зерттеу тапсырмаларын орындатып
теория мен тәжірибе бірлігін дәлелдеу, өзіндік жұмысты орындауға және өз
бетімен білім алуды үйрету.
- Әр сабақта оқушыларға политехникалық білім беру, туған жердің
шаруашылығына лайықты мамандықтарға дайындау.
- Оқушының қоғамдық еңбегі тәлім-тәрбие, оқу мақсаттарына сай болуы
керек.
- Тәжірибелік сабақтардың көмегі мен оқушылар теориялық қағидаларды,
заңдар мен ережелерді іс жүзінде тексеріп, ғылыми білімдерді меңгеруге
мүмкіншіліктерін жасау.
- Оқушылардың тәжірибелік әрекеттері тек мектеп, сынып шеңберінде
қалып қоймай, мектептен тыс өмірмен, еңбекпен ұштасып отыруы шарт.
Бұл принципке негіз болатын заңдылықтар: тек өз ақылымен қабылдаған
сапалы да, саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың
білімді саналы түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға
ынталануына, мұғалім қолданатын әдістерге тәуелді, ғылыми білімдерді
меңгеруде саналылық, әрі белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және
ойларына берік тоқулары сөзсіз.
Саналылық пен белсенділік принципін жүзеге асыру үшін мұғалім оқыту
үдерісінде төмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады.
- Оқушы алдында тұрған мақсат пен міндеттерді анық түсінуі саналы
оқытудың шарты боларын назарға алу.
- Оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, олардың мән-
мағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету.
- Әрбір сөздің, сөйлемнің, ұғымның мәнін түсіндіру үшін оқушылардың
білімі мен тәжірибесін негізге алу.
- Оқушылардың білім алуға деген ынтасын, белсенділігін арттыратындай
тиімді әдістерді үнемі қолдану, бүгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді
қоғам мүшесі екенін ұмытпау.
- Оқу материалын саналы түрде меңгерту үшін әлі бейтаныс
мағлұматтарды бұрыннан белгілі ақпаратпен ұштастыра білу.
- Өз бетімен оқуды үйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен
таныстыру.
- Бас және қосалқы оқу материалын ажыратуды үйрету, назарларына
негізгі ойларды алу.
- Оқушыларды ойлауға үйретіп, неге сұрағын жиі қоюға дағдыландыру.
- Әрбір оқушы тұлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін
субъект ретінде қалыптастыру.
- Оқушы білімдерін тәжірибеде қолдануына көмектесу.
Оқытудың тиімділігін, сапасын жақсарту үшін оқушылардың білімдерінің
берік болуы даусыз. Бұл принцип көптеген тәжірибелік және теориялық
заңдылықтарға сүйенеді: оқушылардың білім мазмұнын меңгеруі мен танымдық
дамуы, оқу үдерісінің өзара байланысты екі жағы: білім беріктігі оқушының
мұғалімге, оқу пәніне, жалпы оқуға деген субъективті қатынасына тәуелді;
оқушыларды білім беріктілі оқытудың ұйымдастырылуы, түрі, әдістері, уақыты
арқылы қамтамасыз етіледі; қызықты және маңызды материал ұзақ әрі берік
есте сақталады [4].
Осы принципті іске асыру үшін мұғалім бірнеше ережелерді орындауы
қажет.
- Оқушылар білімдерін сабақтар барысында; тақырып, тарауды оқыту
аяқталған жағдайда; тоқсан мен оқу жылының басында, соңында қайталауды
үнемі ұйымдастыру.
- Қазіргі мектеп жаттаудан ойлауға көшуіне байланысты оқушылардың
жадын зорламай, білімді санасы мен сезімдерімен қабылдауды үйрету.
- Жақсы түсінбегенді оқушының есінде сақтауына жол бермей, тек саналы
білімді жадында сақтату.
- Басты, негізгі идеялар мен ұғымдарды есте сақтауды қамтамасыз ету
үшін оқушыларды анықтамалар мен, энциклопедиялармен жұмыс істеуге
машықтандыру.
- Оқыту жүйесінде түрлі (ауызша, жазбаша, лабораториялық –
практикалық жұмыстары) жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру.
- Оқуға, білімге ынта – ықылас, қызығушылық, мұғалімнің өзіне сенімі
болса, оқушылардың оқу - таным әрекеті ерікті, қуанышты болып, білімдері
ұзақ уақытқа дейін сақталады.
- Білімнің беріктілігіне кедергі жасайтын сабаққа кешігу, келмеу,
сабақ кезінде бос не басқа нәрселермен шұғылданып отыру, жалқаулыққа жол
бермеу.
- Логикалық түрде берілген, алынған, қайталанған білімдер мен
біліктер байланыссыз ақпаратпен салыстырғанда берік екенін ұмытпау.
- Оқушылардың ерікті және еріксіз зейінін тиімді пайдалану: тікелей
ұсыныстың орнына қызықты тапсырма, тәртіпке шақыру орнына мысал, мақал-
мәтелдерді қолдану.
- Оқушылардың алған білімдерінің беріктілігін нығайтудың әр түрлі
әдіс – тәсілдерін (сезімге толы әңгіме, заманауи көрнекіліктер, техникалық
құралдар, оқу ойындары, пікір таластар) іске асыру.
- Жаттығуларды орындаған кезінде оқушылар шаршауының алдын алу.
- Жаңа оқу материалын ескі, таныс ақпаратпен байланыстыру.
- Оқушыларды өз білімін алу мен тексеруге бейімдеу.
Оқытуды аталмыш ережелерге бағындыру – оқушылар білімінің ұзақ уақыт
бойы есте сақталуын, сол білімді өз өмірінде пайдалануын қамтамасыз ету.
Көңіл-күй ескеру принципі бала табиғатының дамуы мен оның іс-
әрекетіне байланысты туындайды. Ұнамды көңіл-күйден адам жаны нәр алады, ой
өрісі сәуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам және жағымды сезіммен
қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға зауқы болмаса, оны ауыр да азапты
еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нәтиже күтудің өзі болымсыз іс.
Сондықтан да оқу алдында баланың ұнамды көңіл-күйін көтеріп, оны қуанышты
оқиға ретінде қабылданатын дәріс жұмысына дайындау қажет. Ұнамды қатынас
болмаған жерде оқу үдерісі өз ықпалының жартысын жояды. Ықыласы болмаған
адамды оқыту – бос әурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жеккөрушілік
жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін зорлап
ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай ұмытылады,
одан келер пайда болымсыз.
Сондықтан педагогтар бар шеберлігін қосып, мектептегі оқу еңбегі мен
білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Олар бала еліктегендей ғажайып
кейіп, перілерден бірде кем болмаған ұлағатты тұлға бейнесін жасайды. Бала
жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы қадамдарына қолдау көрсетеді.
Мектеп өмірін мұғалімдер жарқын да қызықты істер, оқиғалар мен толтырып
отырса, олардың бәрі балалық шақтың балдәурені секілді оқушы есінде ұзаққа
сақталады. Оқудың көңіл-күй принципінің талаптары осы. Ал бұл талаптарды
іске асыруды мұғалімнің міндеттері:
- Әр сабаққа дайындалу барысында оқушылардың ұнамды көңіл-күйін
қалыптастыру мен қолдау жолдарын ойластыру. Алдағы оқу жұмысы неғұрлым
зеріктіргендей әрқилы болса, оқу материалы неғұрлым құрғақ әрі абстракт
келсе, ұнамды көңіл-күйдің болуына пайда етудің мүмкіндіктерін іздестіріп
бағу.
- Сынып босағасын көңіл жадыратар кейіппен аттап, балалармен
әзілдесе, оларды жігерлендіретіндей сөз тауып, сабақты бастау.
- Демократиялық қарым-қатынас мәнерін ғана ұстану.
- Балалар болмысына, олардың істеріне қызыға қатынас жасап, араласын
бару.
- Сыныпта қапелінде болып қалатын дау-дамайды әрқашан сабырлы,
айқайсыз, тұрпайы және намысқа тиер сөздерсіз шешу.
- Күдер үзгендей әрі қиын жағдайлардан шығу үшін орайы келген әзіл-
қалжыңды пайдалану.
- Сабақтың әсем, бейнелі, көңілді өткізілуі үшін оқу әрекетін
танымдық ойындар, жарыстар, конкурстар мен сайыстарға толтыра жүргізу.
- Кіші оқушының ойлауын оның сезімдері мен толғаныстарынан ажыратпау:
оқу-тәрбие үдерісінің эмоционал көрікті болу қажеттігі – бала ойының даму
заңдылықтарынан туындаған талап.
- Әрдайымғы көңіл-күй көтеретіндей сәттерден ұнамды қалыпта өтетін
тұрақты кейіп жағдайларына өту.
- Оқу материалдары, оқу әдістері мен танымдық еңбек ұйымдастыру
үлгіларының ұнамды көңіл-күй молшылығын пайдалану.
- Оқушыларды жаңа материалды жарқын көңілмен қабылдауға дайындау.
- Қызығушылыққа кедергі болар жәйттардан сақтаныңыз, ол үшін жаттанды
материалды кемітуге, құрғақ сөзді жұмыстарды қысқартуға, сабақ қарқынын
бәсеңдетуге, жұмыс ұйымдастырудағы келеңсіздіктерге, мадақтау мен бағалауда
бір үлгіға танылып қалмауға, бала толғаныстарының еленбеуіне жол бермеңіз.
- Балалардың шынайы табыс толғанысын басынан кешіп, оның
нәтижелерімен қуантудың қамын жасау.
- Жақсы орындалған жұмыстан алған қанағат сезімін бекіту.
- Қатынас тілінің шабытты, бейнелеу мәнерлілігі, сөз көркемдігі,
әсемдігі мен тазалығына мән беріп, қадағалау.
- Тосын, еліктіргендей тәсілдермен балаларды оқу тапсырмаларына
қызықтырып, олардың көңіл көтеріңкілігін қамтамасыз ету.
- Мүмкін болғанынша дәрістер мен сыныптан тыс сабақтарды табиғат
аясында өткізу.
- Сабақ барысында, сыныптан тыс оқу жұмыстарында жағымды көңіл-күй
шарттарын жасау үшін ән-күйді пайдалану.
Түсініктілік принципі оқытудың көп ғасырлық тәжірибесі талаптарынан
туындайды: бұл, бір жағынан – оқушылардың жастық даму заңдылықтарына
байланысты келсе, екінші жағынан – дидактикалық үдерісті оқушылардың даму
деңгейімен сәйкестендіре ұйымдастыру және іске асыруға тәуелді [5].
Бала өзінің ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі, ойлау тәсілдеріне
сәйкес келген дүниені ғана түсіне алады.
Түсініктілік принципін іске асыруды, өз уақытында Я.А.Коменский
өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге,
қарапайымнан-күрделіге өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен тәжірибесі
түсінімді оқытуда міндетті болған ережелер тізімін кеңейте түсті:
- Өтілуі тиіс материалдардың бәрі әр жас қабылдауына сәйкес
реттестіріліп, ұсынылуы тиіс.
- Оқушы санасы қандай да пәнді қабылдауға дайын болуы қажет екендігін
ұмытпаңыз.
- Оқыту барысында балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы
мен даму деңгейін арқау етіңіз. Балалардың өмір тәжірибесін, қызығуларын,
бейімділігін, даму ерекшеліктерін зерттеңіз және оқытуда ескеріңіз.
- Оқу мазмұны және тәсілдері балалар дамуынан бір шама алда
жүретіндей болсын.
- Оқушылардың әртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін назарға алыңыз.
Бір текті мүмкіндіктері бар балаларды жіктеулі топтарға біріктіріңіз.
- Оқу үдерісін тиімді қарқында жүргізіңіз, бірақ күшті оқушыларды
аяқтан тартпайтындай, сонымен бірге орташа және үлгерімі төмен
оқушылардың дамуына тиімді ықпал жасайтындай етіп ұйымдастырыңыз.
- Оқу жұмысы белгілі дәрежеде күш салуды қажет етеді. Олай болмаса,
балалар жұмыс орындауға дағдылана алмайды. Оқушылар әрдайым өз
мүмкіндіктерінен төмен оқу қарқынын қалайды. Осыны ескерумен мұғалім әр оқу
жағдайына сәйкес оқу желісін тиянақты әрі нақты белгілеп барғаны жөн.
- Педагогиканың және психологияның жаңа жетістіктерін пайдаланыңыз:
нақты білімдер мен ептіліктерді кіші көлемдегі материалдар жәрдемімен
қалыптастырып барыңыз, ал қорытынды білімдерді қалыптастыруда іріленген
білім топтарын пайдаланыңыз.
- Сабақ барысында ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді,
қайшылықтарды кең қолданыңыз. Жаңа және күрделі материалды өтуде күшті
оқушыларды қатыстырыңыз, ал бекіту жұмыстарына – орташа және төмен
оқушыларды тартыңыз.
- Жаңа ұғымды енгізу бір сабақтың танымдық міндеттері мен ғана
байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне негізделуі тиіс.
Бұл принцип ғасырлар бойы жинақталған педагогтық тәжірибеге
негізделіп, оқушыларға жеке дара қарауды талап етеді.
Демек, бұл оқушының бойында бар білім, білік, дағдылар деңгейіне сай
жаңа ақпаратты ғана меңгере алады. Сәйкестік принципін дәлелдейтін
заңдылықтар: оқыту жас және дара ерекшеліктерге, оқу үдерісінің
ұйымдастырылуы мен әдістеріне тәуелді; ақыл-ой дамуы мен алғашқы білімдері
жетік оқушы жаңа материалды тез меңгереді, оқудағы қиыншылықтарды жою
баланың мінез-құлқына, қабілеттерінің қалыптасуына, білімінің сапасы мен
нәтижелілігіне дұрыс ықпал етеді [6].
Сәйкестік принципін жүзеге асыру үшін орындалатын ережелер:
- Оңайдан-қиынға, таныстан-бейтанысқа, жеңілден-күрделіге көшіп
оқыту.
- Білім беруде оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше екенін ұмытпау.
- Балалардың ақыл-ойы, қабілеттері мен мүмкіндіктері әртүрлілігін
ескере оқыту.
- Оқуда барлық оқушылар табысқа бірдей жетуін талап етпеу, алдыңғы
дайындық деңгейіне сүйену.
- Оқушының жас ерекшелігіне сәйкес әдістерді анықтау.
- Оқушылардың мүмкін еместі талап етпеу, тапсырма өте жеңіл
де, өте қиын да болмауын ойластыру.
- Оқыту жылдамдығы озат оқушыны тоқтатпай, әлсіз оқушыны ілгері тарту
мақсатын көздеу.
- Жаңа күрделі материалды өткенде озат оқушыға, қайталағанда орташа
және нашар оқушыға сүйеніп оқыту.
- Ең күрделі білімді игерту үшін аналогия, салыстыру, теңдестіру,
қарсы қоюды пайдаланып оқушы ойын қоздыру.
- Жалпы заңдар мен заңдылықтарды түсіндіру қиын болғандықтан, әр
түрлі пән аралық байланыстар арқылы сол заңдылықтардың көрінісін айқындау,
методологиялық білімдерді сіңірту.
- Сәйкестік мұғалімнің әңгімелеу, сөйлеу, тіл анықтылығына
тәуелділігін ұмытпау.
- Сәйкестік жеңілдік емес, оқушы еңбегін жеңілдету мақсат емес, бірақ
оқушыға өздігінен білім табуға, қабылдауға, меңгеругі көмектесу
қажеттілігін қамтамасыз ету.
- Сәйкестік еңбекқорлықпен байланысты, еңбекқорлық күшейген сайын оқу
сәйкестігі кедергісі төмендейтінін ұмытпау.
Әрбір мұғалім оқыту үдерісіне байланысты білім беру, тәрбиелеу және
дамыту қызметінде үнемі дидактикалық принциптерді басшылыққа алуы шарт.
Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский т.б.
Осы принцип негізінде алғашқы оқытудың әдістемесін жазды.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды, - деді [7].
Оқыту үдерісінде сөз бен іс, теория мен тәжірибе өзара байланысты
болады. Әртүрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, жоғары сыныптарда сабақты демонстрациялап
өткізу тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұғымды игеруге
әсер етеді. Мысалы, электрондық теориясын сабақта кинофильмді пайдаланып
түсіндіру жақсы нәтиже береді.
Сонымен, көрнекілік принципінің оқыту материалдарын, әсіресе,
теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда алатын орны ерекше.
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекілікке коллекциядағы кептірілген өсімдіктер, хайуандар
мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің
бедері, т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, сызбалар,
диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар.Олар
хранологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды – динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар,оқу киносы,оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар,
магнитофильмдер , радиоқабылдағыштар жатады.
Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді
есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру деп
түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Көрнекі құралдар оларды қалай пайдалану керектігі туралы бірқатар
педагогикалық-психологиялық зерттеулерге тоқталып өтуге болады.
Көрнекілік принципін теориялық жағынан бірінші болып негіздеген
Я.А.Коменский (1592-1670) болса [8], орыс педагогтары ең алдымен ұлы
педагог К.Д.Ушинский (1824-1870) көрнекілік мәнін психологиялық жағынан
қоса алып көрсетті.
Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға үйретуге
негізделеді. К.Д.Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай
келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген бір жақты пікірді
сынады. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады.
Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы
басқа сезім мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың
есінде бірдеңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс,
бұлшық ет сияқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм
сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек
деген К.Д.Ушинский.
1.2. Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады.
Себебі, оқыту үдерісі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру
формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.
Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол
жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет - деген
анықтама береді.
Оқыту әдісі – дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Оқыту
әдістері, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және
міндеттерімен анықталады.
Оқыту әдісі – оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында
мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының
тәсіл-амалдары – деген де пікір айтылады.
Оқыту әдістері – оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы
мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында
білім алу жолдары.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде
білім, тәрбие және таным үдерісін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: белгілі бір
мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және
іс-әрекет.
Олай болса оқыту әдістері - оқытудың мақсат-міндеттеріне сай оның
мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-
тәсіддері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту
әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін
ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық
етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-
тәсілдерімен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар
жатады.
1. Оқу кітаптары - оқулықтар, оқу-әдістемелік кітаптар, анықтама-
лар, сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер,
фотосуреттер, альбомдар, тарихи, экономикалық-географиялық карталар т.б.
3. Техникалық құралдар - үнтаспа, телеарна, бейнетаспа, компьютер
т.б.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана
білуі оқыту үдерісінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында
Л.Н.Толстой былай дейді: Қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп
білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының
сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі
емес, қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа
тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға
тиісті.
Сондықтан, әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын
оқушыларға қалай меңгертуге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс
істеуі тиіс.
Оқыту үдерісіңде оқушыларға ғылым негіздеріне сай терең де тиянақты
білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міңдеттерін
шешудегі мүғалімнің басшылық ету тәсілдері, амалдары мен құралдарының
біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі таңда оқыту
әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір
қалыптаспаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар (С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев,
Н.В.Кузьмина, Т.А.Ильина, Н.Д.Никандоров т.б.) оқыту әдістеріне түрліше
анықтама беріп, оларды әр түрлі негізде топтастыруды ұсынады. Ғылыми
педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар екен.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер):
түсіндірмелі хабарлау әдісі;
репродуктивтік әдіс;
проблемалық баяндау әдісі;
эвристикалык әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай (М.А.Данилов,
Б.П.Есипов, Т.А.Ильина):
жаңа білім беру әдісі;
біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
Өзіндік жұмыс істеу әдісі;
білімді тексеру әдісі;
проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
оқу-танымдык, әрекеттерді ұйымдастыру;
оқуға ынталандыру;
оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р.Г.Лемберг):
ауызша баяндау әдісі;
есеп шығару әдісі;
өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай
(В.Оконь):
- жаңа білімді игеру әдісі;
өзіндік білім әдісі;
проблемалық әдіс;
практикалық әдіс;
- көркем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі.
Солардың ішінде ең көп тарағаны - білім берудің кездеріне сәйкес
(И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант):
сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
көрнекілік әдістер;
тәжірибелік әдістер.
Бұл әдістің ерекшелігі: егер мұғалім оқу материалын ауызша баяндаса,
онда білім алу кезі мұғалімнің сөзі болып табылады немесе мұғалім
оқушыларға білім беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі
көрнекіліктер болып есептелінеді т.с.с.
1.3. ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІ
Оқытушы оқыту әдістерінің жіктелуіне түрлі жол таба білуі керек. Ғылыми
әдебиеттерінде жіктелудің жиырмадан астам түрі бар.
Осылардың ішіндегі ең кең тарағаны - И.Т.Огородников, Н.А.Сорокин,
Ю.К.Бабанский, Р.Г.Лемберг, т.б. ұсынған оқыту әдісінің жүйеленуі. Олар
оқыту әдістерін үш топқа бөлген.
Кесте-1. Оқыту әдістерінің жүйеленуі
Ауызша Көрнекілік Практикалық
Әңгіме жұмыстар Суретпен сипаттау Зертханалық
(Иллюстрация) (Лабораториялық)
Әңгіме-кеңес жұмыстар Демонстрация Практикалық
Лекция
Кітаппен жұмыс
Бұл жүйе білім алудың негізінде, түп нұсқаға негізделген. Бір жағдайда
сөзге сүйенсе, екіншісінде көркемдік бейнеге, ал үшіншісінде қимылға
сүйенген.
Ұсынылып отырған жүйенің тиімділігі оқытушының шеберлігіне, осы үш
әдісті оқыту негізінде тұтас қолдануға тікелей байланысты.
Оқытушының баланың жан-дүниесін білуі де айрықша маңызды. Есте сақтау
қабілетінің толық қабылдаудың негізгі шарты екенін де ұмытпаған жөн.
Оқушылардың таным белсенділігі деңгейіне сай құру.
Дидактикалық әдісті ұстаған педагогтар И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин оқыту
әдісінің бес түрін ұсынады:
Оқыту әдістері:
1. Түсіндіру әдісі: сипаттау әдісі, әңгіме, лекция, көрсету,
оқулықпен жұмыс істеу, жазба жаттығулар;
Қайталау әдісі: жаттығу әңгіме, өз сөзімен қайта айту;
3. Проблемалық баяндау әдісі: оқытушының дәлелді түрде баяндауы
экскурсия, демонстрация;
4. Ізденіс әдісі: эвристикалық әңгіме байқау, жоспар жасау;
5. Зерттеу әдісі: тәжірибе, байқау, класпен жұмыс, құжаттармен жұмыс,
сурет салу.
Бұл жүйеде оқушылардың таным белсенділігінің деңгейіне негіз болады.
Оқыту әдісінің өзі, кей жағдайларда, оқушылардың белсенділігін көтеріп,
сабақты көркемдік арқылы түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі
кезіндегі жеке ізденіске алып келеді. Екінші жағынан, бұл әдіс оқушының
жеке бейнесін, оның белсенділігінің қалыптасуын көрсетеді.
Бұл әдістің өмірдегі көрінісінің жарқын мысал ретінде жаңашыл педагог
Т.И.Гончарованың тәжірибесінің алуға болады. Ол өзінің мектептегі алғашқы
жылдарын есіне түсіре отарып оқушылармен қарым-қатынасын былай суреттейді:
Оқушыларға неше түрлі қызықты аңыз, әңгімелерді, тамаша ертегілерді айтып
бергенше асық болдым. Сонша материалдарды жас тыңдаушыла-рыма қалай
жеткізерімді, тарихи заңдылықтарды нақты дәлелдермен қалай түсіндірерімді
ойлағанда қуаныштан өзімді қоярға жер таппадым. Мен балаларға өзімнің бар
білімімді бүгінгі мен бұрынғы туралы түсінігімді, терең ойларымды жайып
салдым - дейді.
Демек, бұл жердегі негізгі әдістің түсіндіру - сипаттау әдісі екенін
кереміз. Әрине, негізгі ауыртпалық оқытушыға түседі, ал оқушылар тек
тыңдаушы рөлін атқарады.
Өзінің білімі мен әдісін жетілдіруге ұмтылған оқытушы барлық жүйенің
қыр-сырын толық меңгеріп ала білу керек. Әр жүйенің алдына қойған мақсаты,
өзіндік ой жүйесі бар, сан түрлі оқыту әдісінің бір қырын ашып көрсетеді.
Оқьпу үдерісінде оқытушы сол жүйелердің бірнешеуін бір мезгілде қолдануына
да болады.
Түрлі жүйелерді қарастырғанда оқыту әдісінің жеке түрлеріне соқпай өте
алмаймыз (әңгіме, лекция, кітаппен жұмыс, т.б.).
И.П.Подласый оқу әдісін бес топқа бөледі;
а) Іс-тәжірибе, жаттығу, оқу-өндірістік еңбек, яғни практикалық;
б) Көрнекілік: иллюстрация, демонстрация, оқушылардың бақылауы;
в) Сөздік: түсіндіру, анықтау, әңгіме, лекция, дискуссия, диспут;
г) Кітаппен жұмыс әдісі: оқу, жаттығу, мазмұндау, конспектілеу,
цитаттау;
д) Бейне таспа әдісі: көріп оқыту, электронды мұғалім, интерактивтер;
Ю.К.Бабанский оқьпу әдісін үлкен үш топқа бөледі:
1-топ. Ұйымдастыру және оқу-таным іс-әрекетін іске асыру әдісі. Олар:
а) оқытудың сөздік әдісі: (дәріс, әңгіме, сұхбат); б) көрнекілік әдісі:
(иллюстрациалау, карталар, плакаттар, іс-тәжірибе жасау); практикалық оқыту
әдісі: (жазба, жаттығу, шеберханада оқыту, лабораториялық жұмыс).
2-топ. Оқыту үдерісінде оқушылардың оқу іс-әрекетін ынталандыру әдісі.
Оларға:
а) Танымдық қызығушылығын арттыру;
б) Оқыту дискуссиясы;
в) Білім беру ситуациясын оқьпудағы талап қою тәсілі;
д) Мадақтау әдісі.
3-топ. Оқытудағы өзін-өзі бақылау және бағалау әдісі.
а) Оқьпу барысында бақылау жүргізу.
б) Жазба жұмыстарына тексеру жүргізу.
в) Лабораториялық жұмыстарды байқап бақылау.
г) Машина мен бақылау.
д) Өзіндік бақылау жасап бағалау.
Білімді меңгерту қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да,
оқыту әдістерін таңдау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың
жалпы мақсаттары және міңдеттеріне сәйкес анықталады.
Оқу үдерісінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер:
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.
Тәжірибелік әдістер: лабораториялық, ирактикалық, графикалық, әр түрлі
жаттығу жұмыстары.
Оқыту үдерісінде ең көп тараған дәстүрлі әдіс - сөздік немесе
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі. Бұл әдіс оқыту үдерісіңде басқа әдістерге
қарағанда жетекші роль атқарады. В.А.Сухомлинский: Сөз - ең маңызды
педагогакалық құрал, оны еш нәрсемен ауыстыра алмайсың... - деп оның
маңызына ерекше назар аударады.
Мұғалімнің сөзі әсерлі, тартымды, сенімді, сондай-ақ дауыс ырғағы мен
мимикасы мәнерлі және бай болғаны қажет. Бұл ойымыз дәлелді болу үшін
Ы.Алтынсаринның пікірін келтірейік: Мұғалім балалармен істес болады: егер
олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға
дұрыс түсіңдіре алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен
сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлылықпен сөйлеп, шұбалаңқы
сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан әрбір затты ықыласпен,
қарапайым тілмен түсіңдіру керек.
Бұл әдісті қолданғанда мұғалім оқушыларға білім берумен қатар олардың
таным белсенділігін арттыруға (зейін, қабылдау, ойлау т.б. үдерістерін)
байланысты да әрекет жасайды.
Мұғалімнің оқу материалын ауызша баяндауы көп жағдайда түрлі көрнекі
және техникалық құралдарды пайдаланумен ұштастырылады.
Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен
оқушылардың ұғыну үдерісінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында әңгіме,
әңгімелесу, ауызша-жазба және лабораториялық жұмыстарын қажетіне сай қатар
қолдану керек.
Түсіндіру - оқу материалын мұғалімнің логикалық тұрғыдан дәйекгі де
сыңдарлы баяндауы. Оның себебі, түрлі заңдылықтар мен ережелерді түсіндіру
белгілі дәрежеде логикалық жүйелілікті қажет етеді.
Түсіндіру әдісінің мақсаты: заттардың елеулі белгілерін ашып көрсету,
фактілер мен құбылыстарды талқылау. Сондықтан мұғалімнің оқу материалын
түсіндіруінде әрқашанда пайымдау, қорыту, дәлелдеу көп болады.
Түсіндіру әдісінің ең маңызды мәселелері - оқушылардың алдына жаңа
мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын тыңғылықты баяндап шығу.
Түсіңдіру әдісінің табысты болуы мұғалімнің нақтылы деректерді қаншама
сәтті қолдана білгендігіне де байланысты.
Түсіндіру әрқашанда заттар мен фактілердің, құбылыстардың мәнін ашу,
қағидаларды түсіндіру, осылардың негізінде оқушыларға жаңа білімді
баяндауда оны терең және түсінікті ұғынуларына мүмкіндік туғызады. Бірақ ол
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сынып және пән ерекшеліктеріне қарай
өзгеріп отырады.
Әңгіме - мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады. Сөйтіп, оқушыларға жаңа білімді түсіндірудің
неғұрлым қарапайым және түсінікті түрі.
Әңгіме барысында мұғалім құбылыстарды бірізділікпен көркем суреттей
отыра, өз сөзін әртүрлі көркем шығармалар (картина, фотосурет) мен көрнекі
құралдарды қолдану арқылы жалғастырып отырады. Оқытуды бұлай ұйымдастыру
оқушылардың фактілер мен құбылыстарды жақсы түсініп, ұғынуына көмектеседі.
Бұл әдісті қолдану барысыңда мұғалім мен оқушылар арасында диалог пайда
болады. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін орындауға бағытталады: жаңа
білімді хабарлау, оны бекіту мақсатында қолданылатын әңгіме; өткен
материалды жаңамен байланыстыру, өткенді қайталау, оны тексеру және бағалау
үшін қолданылатын әңгіме.
Әңгіме әдісі көбінесе бастауыш немесе орта буын сыныптарда кеңінен
қолданылады.
Мұғалімнің сабақта әңгіме әдісін қолдану ұзақтығы, берілетін оқу
материалының сипатына байланысты болып келеді.
Әңгімелесу - мұғалім мен оқушылар арасында жаңа білімдерді хабарлау,
пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылған сұрақ-жауап тәсілінде
қолданылады. Сондықтан әңгімелесу оқытудың аса күрделі әдісі болып
есептелінеді. Бұл әдісті нәтижелі пайдалану мұғалімдер тарапынан өте мұқият
дайындықты талап етеді.
Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың жеке басының қабілетін,
зейінін (т.б. психикалық үдерістерін), таным ерекшеліктерін танып біледі,
баяндалып отырған немесе өтілген оқу материалын олардың қалай ұғынғанын
анықтайды.
Әңгімелесуде баяндау, талдау, қорытынды жасау тәсілдері қолданылады.
Бұл әдіс, сонымен қатар, сұрақ-жауап тәсілі арқылы да іске асады. Ол үшін
мұғалімнің сұрақтары дәл, жинақы, оқушының ойын оятуға, дамытуға
бағьггталған болуы тиіс.
Дәрісбаян - сөзге негізделген оқыту әдісі ретінде ол өзінің құрылымы,
баяндалатын оқу материалының дәлдігі және сабақтың өн бойында
тыңдаушыларының ойлау қабілетін белсенді етуі жағынан басқа әдістерге
қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар.
Дәрісбаян әдетте жоғары сынып оқушылары арасында көптеп қолданылатын
әдістің бірі. Дәрісбаян барысыңда оқушылар жаңа оқу материалын тыңдайды,
қабылдайды, ұғынады, мұғалім сөзіне зейін қоя тыңдайды, мазмұнын қадағалап
отырады.
Дәрісбаянның басқа ауызша баяндау әдістерінен тағы бір ерекшелігі,
мұғалімнен жаңа білімді баяндамас бұрын оқушыларға оның жоспарымен, қажетті
әдебиеттер тізімімен таныстыруын қажет етеді. Оқушылардың лекция жоспарымен
алдын-ала танысуы, оның мазмұнын баяндауда мұғалімнің ойын жақсы ұғынуға
көмектеседі.
Ол үшін лекция мақсатының идеялық бағыты, оның нақтылығы, берілетін
білімнің оқушыларға түсінікті болуы мұғалімдер тарапынан үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Дәрісбаян барысында баяндалған оқу материалының мазмұнын оқушылардың
қысқаша жазып отыруы, оны өз беттерінше қайталап оқуы, дағдылануы да
қажеттілік болып табылады.
Дәрісбаян және әңгіме әдістері оқу материалына жұмсалатын уақытты
үнемдеу жағынан тиімді болғанымен де, оқушылардың өз ойын, пікірін айтып,
кеңес алуға қолайлы жағдай туғыза алмайды. Бұл турасында әңгімелесу
әдісінің мүмкіндігі мол.
Мұғалім дәрісбаянға дайындалу барысында оның мазмұнына, амал-
тәсілдеріне және құрылымына назар аударады. Дәрісбаянның мазмұнын ол оқу
бағдарламасы, оқулық және оқу құралдарына байланысты анықтайды. Бірақ,
бағдарламада көрсетілген барлық мәселелердің ішінен түйінді мәселелерді
айырып, ғылымның соңғы жаңалықтары мен табыстарын озат тәжірибемен
байлаңыстырып, материалдың белгілі бір бөлігін оқушыларға оқулықтан, басқа
әдебиеттерден өздігінен оқып алуға тапсырмалар беріп отыруды оқытушы мұқият
ойластыруы қажет. Сонымен, лекцияның мазмұны, баяндалу формасы, оқьпушы-ның
шеберлігі лекцияның тиімділігін арттырудың кепілі.
Оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдісі - оқушылардың өздігінен жаңа
білімдерді қабылдау, сыныпта алған білімдерін бекіту, біліктілік пен дағды
қалыптастыруда тиімді әдіс болып табылады.
Кітап - білімнің сарқылмас қайнар бұлағы. Ол білім мазмұнын кеңірек
ашып, оқушылардың оны терең игеруіне көмегін тигізеді. Оқулық және кітаптың
көмегімен оқушылар сабақта немесе сабақтан тыс кездерінде түрлі жаттығу
жұмыстарын орындап, мұғалімнің басқаруымен сыныпта алған білімдерін
толықтырып отырады.
Оқушылар оқулықтармен және басқа оқу кітаптарымен жұмыс істей отырып,
белгілі білім жүйелерін меңгереді, өздерінің көзқарастарын қалыптастырады,
ой-өрісін дамытады, өздігінен жұмыс істей білуге дағдыланады.
Кітаппен жұмыс істеу оқушы үшін оқытуда күрделі тәсіл болып танылады.
Қазіргі мектеп тәжірибесіне жүгінсек, көптеген жағдайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ ПАРАДИГМАСЫ
ТҮРКІСТАН, 2010ж.
Пікір жазғандар:
К.Ералин-педагогика ғылымдарының докторы,профессор
Ә.Жолдасбеков-педагогика ғылымдарының
докторы,профессор
Жауапты редактор:
Ш.Оразов-педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Бабаев Сабет Балтабайұлы. Кемел адам –тұлға қалыптасуы. Педагогикалық
теория негіздері. Монография. Түркістан-2010, 334 бет.
Кітапта педагогиканың әдіснамалық негіздері өрнек тапты, шәкірттерді
баулу, оларды тәлім жолына салып, біліммен қаруландырудың әдістері,
принциптері және педагогикалық құрал-жабдық шараларын пайдаланудың жолдары
кеңінен баяндалды. Педагогикалық үдерісте қолданым табатын дәстүрлі және
жаңашыл технологияларға көңіл бөлініп, олардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктері айқындалды.
Еңбек толығымен тұлғалық бағытты педагогика арнасында өз баянын
тапты. Дәстүрлі педагогика терминдері сын тұрғысынан талданып, бір мәнді
нақты мазмұнға ие сөздермен ауыстырылды.
Еңбек ЖОО тәлім-тәрбие мамандығын таңдаған болашақ педагогтарға,
мектеп мұғалімдеріне және барша педагогикалық қызметпен айналысатын оқырман
қауымға арналады.
Кіріспе
Қай замандарда да мектеп қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени
салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Әр кезеңге сай оқыту
теориялары, оқыту үдерісін ұйымдастыру мәселелері де өзгеріп, жаңа
сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын
талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің
бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық
кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы
баршаға белгілі.
Қазақстан білім беру тұжырымдамасында "Білім беру үлгісіне орта білім
беру деңгейінің өте жоғары болуы тән. Бұл ең алдымен барынша байыпты
бастауыш мектеп арқылы жүзеге асырылады" - деген. Осыған орай, әр пәнді
оқытудың ғылыми дәрежесі анағұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің бәрі
игерілуін, тәрбие жұмысының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан
шаруалар жүзеге асырылуда.
І. ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1 ОҚЫТУ ПРИНЦИПТЕРІ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ
Біздің қоғамдағы нарықтық қатынастарды игеру, алдыңғы қатарлы дамыған
елу елдің қатарына қосылу, үдемелі ақпараттар ағыны, ғаламдық компьютерлік
жүйеге өту қазіргі заманда өмір сүріп отырған адамның өз білімін үнемі
жетілдіруіне, жаңарып тұруына икемділігін тәрбиелеп отыруына көзін жеткізіп
отыр. Осы күні мектепте әлеуметті жағынан белсенді, еркін ойлай алатын, өз
бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін, саналы адамдар тәрбиелеуге талап
қойылуда. Осыған байланысты қазіргі жағдайда мектеп оқушысының төменгі
сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін
қалыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға негізделген жаңа бағадарламамен
оқыту қажет.
Қазақтың дарынды ұстазы Ахмет Байтұрсынов Елді түзетуді – бала оқыту
ісін түзетуден бастау керек - деген. Ертең осы елге ие болып, тізгінін
ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан қазақ тілінде
оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму бағыттары бүкіл қоғамның,
мемлекеттің назарында.
Сондықтан да бүгінгі мұғалімдерге әсіресе, бастауыш сынып мұғалімдеріне
қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл міндетті іске асыру үшін кәсіби
шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа жаны құмар мұғалім қажет.
Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.
Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді
оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру үлгісі мен оқытудың
принциптерін меңгертудің тәрбиелік мәні зор [1].
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың принциптерін дұрыс
таңдай алып, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің
тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті.
Оның өзіңе оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген оқыту принциптерін
қолдануда мұғалімнен терең теориялық білім мен үлкен педагогикалық
шеберлік, жан-жақты ізденіс пен баланың жан дүниесін түсіне білетін
психолог болуды талап етеді.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық ойшылдарымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов
Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңаны табатын өнер
- деген екен.
Білім беру саласындағы оқыту үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық
деңгейіне байланысты. Оқыту үдерісінің міндеттері, мазмұны, үлгілары,
әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырған байланыс
заңдылықтары ақырғы немесе қорытынды нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту үдерісінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді.
Принцип (латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту
үдерісінің принциптері деп атайды.
Дидактикалық принциптер – оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін,
әдістерін, оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар
жүйесі. Оқыту принциптері дидактиканың категорияларына жатады. Олар оқыту
заңдарын және заңдылықтарын пайдалану әдістерін сипаттайды.
Дидактика тарихында зерттеушілер оқыту принциптерін, негізгі
қағидаларды белгілеуге көп күш салды.
Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи - әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Қоғамның оқытуға қойылатын талаптары өзгеріп отырғандықтан,
кейбір принциптер ескіріп (табиғатқа сәйкестік, партиялық), кейбіреулері
жаңадан пайда болады (кірістіру, ізгілендіру), Кейбір авторлар оқыту
принциптерінің санын қысқартуды ұсынса, басқалары, керісінше, кеңейтуді
ұсынып келеді. Заманауи принциптер оқу үдерісінің барлық құрамдас
бөліктеріне (логикасына, мақсатына, міндеттеріне, мазмұнын қалыптастыруға,
түрлері мен әдістерін таңдауға, ынталандыруға, нәтижелерді жоспарлау мен
талдауға) өз талаптарын ұсынады.
Оқыту үдерісінде кез келген мұғалім дидактиканың принциптерін
басшылыққа ала отырып оқытудың мазмұнын, амал – тәсілдерін және ұйымдастыру
үлгіларын таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижеге жеткізуі шарт. Мұғалім
дидактикалық принциптерді дұрыс таңдаса және оқытуды дұрыс ұйымдастырса
сабақ тиімді және нәтижелі болары даусыз.
Дидактикалық принциптердің қызметі: олардың негізінде оқушыларда
оқытудың мақсатына сәйкес берілетін білім мазмұнын жүйелі, саналылықпен
белсенді түрде меңгеруге деген қызығушылықтар пайда болады. Дидактика
принциптері оқыту үдерісінің негізгі буыны ретінде бірімен-бірі логикалық
өзара байланыста болады
Сонымен, ең негізгі, ғасырлар бойы педагогтар қауымы мойындаған оқыту
үдерісінің бірнеше принциптер жүйесіне келсек,
-мақсаттылық ;
-ғылымилық;
-жүйелілік пен бірізділік;
- теория мен тәжірибенің байланыстылығы;
-саналылық пен белсенділік;
-беріктік;
-көңіл-күй ескеру;
-түсініктілік;
-сәйкестік принципі;
-көрнекілік.
Осы принциптерді талдаудан алдын принциптер мен ережелер байланысына
тоқталайық.
Педагогикалық ереже – жалпы принциптерге негізделген белгілі
жағдайдағы, белгілі мақсаттағы педагогтық қызметтің бейнеленуі. Ережелер
оқыту принциптерін қолданудың тәжірибелік жақтарын көрсетеді, теориядан
тәжірибеге көшу жолдарын айқындайды. Заңдылықтар мен принциптермен
салыстырғанда ережелер мұғалімге нақты педагогтық жағдайда қандай да нақты
шараларды пайдалану қажеттігін ұсынады.
Осы жерде айта кететін жайт: ережелерді қатаң, мүлтіксіз орындау
ұстаздың қолын байлап қояды; ережелерге немқұрайлы қарау оқыту сапасын
төмендетеді. Сондықтан, әрбір мұғалім дидактикалық ережелерді типтік,
стандарттық жағдайларда тиімді пайдаланса, күрделі педагогтық жағдайларда
дидактикалық принциптерге сүйеніп шығармашылық танытса қойылған мақсатына
жетері сөзсіз.
Ережелер принциптерге сүйенеді, принциптер ережелер арқылы жүзеге
асады. Ережелер педагогтық тәжірибенің қорытындысы ретінде дидактика
принциптерін қолдану құралы болады. Сонымен, педагогтар оқытудың
принциптеріне сай қалыптасқан белгілі ережелерге сүйеніп мақсат –
міндеттерін іске асырады.
Біздің оқулықта арнайы қарастырылмаған принциптер көп, мысалы,
мұғалімнің басшылық ролі; ынталандыру; проблемалық оқыту; дамыту, оқыту
және тәрбиелеу бірлігі; ізгілендіру; жас және дара ерекшеліктерін назарға
алу; кіріктіру принциптері.
Енді принциптер мен ережелердің мәнін ашу жолдарын қарастырайық.
Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын
анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері
олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының үлгіларын, мазмұнын,
әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен
ұйымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде
өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципіне орай оқушылар ғылыми білімдер мен
ғылыми әдістерді меңгерту керек. Бұл принциптің астарында жатқан
заңдылықтар: дүниені танып білуге болады, адам өмірінде ғылымның рөлі
күннен – күнге өсуде, оқытудың ғылымилығы оқытудың мазмұны және мұғалімнің
іс-әрекеті арқылы жүзеге асады [2]. Мысалы, педагог-ғaлым жаңалықтарын адам
үшін қызмет ететінін түсіндіре отырып, оқушыларда дүниеге диалектикалық,
ғылыми – материалистік көзқарас қалыптастырады.
Аталмыш принципті іске асыру үшін педагог орындайтын негізгі
талаптар:
- Білім мазмұнын педагогика, психология ғылымдарының қазіргі даму
дәрежесіне сәйкестендіру, жаңа әдістемелер мен жаңашыл ұстаздардың
тәжірибесін қолдану.
- Оқушылардың ғылыми диалектикалық ойлау қабілетін дамыту, бастауыш
мектептің өзінде тек индукциялық ғана емес, дедукциялық оқытуды енгізу.
- Шәкірттерге жаңа ғылыми ұғымдарды түсіндіру, жүйелі түрде қайталау,
пайдалану, қолдану, іске асыру.
- Оқыту әдістері арқылы оқушыларды ғылыми әдістермен таныстыру,
оларды ізденушілікке, шығармашылыққа баулу, зерттеу тәсілдерін пайдалану
үшін кітаппен, анықтамалармен жұмыс істеуге ынталандыру.
- Әрбір ғылымның ашқан жаңалықтарын оқушылар санасына жүйелі түрде
қарапайым ұғымдармен берік түрде жеткізу мұғалімнің негізгі міндеті.
- Ғылымдағы жаңалықтардың жан-жақты байланыстарын көрсетіп
оқушылардың білім деңгейімен ұштастыру, жаңа пән сөздерді қолдану.
- Белгілі ғалымдардың өмірбаянымен, олардың қосқан үлесімен
оқушыларды таныстыру.
Бұл принциптің өзекті негіздері: адам миында сыртқы дүниені
бейнелейтін өзара байланысты түсініктер жүйесі қалыптасқанда ғана, оның
білімі толық және шынайы болады; оқылатын оқу материалын белгілі
реттілікпен оқушыларға жеткізгенде, олардың санасында ғылыми білімдер
жүйесі қамтамасыз етіледі; ғылыми білімдер жүйесі оқу материалының ішкі
логикасына және әрбір оқушының таным мүмкіндіктеріне бағынышты; оқушыларды
логикалық ойлауға үйрету, дағдыларын жүйелі түрде шынықтыру, олардың
тұлғасын үзіліссіз, кедергісіз дамыту.
Бұл принцип оқытудың ғылымилығы принципімен тығыз байланыста
болғандықтан, ғылыми білімдер негізін оқушылардың жүйелі түрде және
реттілікпен ұғынуы сабақтардың мазмұнының негізгі өзегі болуы тиіс [3].
Әрбір мұғалім сабаққа әзірлену барысында не сабақ барысында жүйелілік
пен бірізділік принципін жүзеге асыру үшін келесі ережелерді назарға алады.
- Оқу міндеттерін оқушылар түсініп, оқу материалын логикалық тұрғыда
жүйелі қабылдауы мақсатында кесте, сызба, жоспарларды қолдану.
- Оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта,
орта мен жоғары сыныптардағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін
қамтамасыз ету.
- Оқу пәні – ғылымның көшірмесі болғандықтан оқушыларға ғылымның
жүйесін көрсетіп, пәнаралық байланыстарды пайдалану.
- Бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру; қысқы
қорытындылауды сабақтың басында, барысында және аяғында өткізу.
- Тек тіл мұғалімдері емес, барлық педагогтар барлық сабақтарда
оқушылардың ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау; үнемі оларды өз
қателерін тауып, талдауға үйрету.
- Әрбір тақырып, бөлім, тарау, пән аяқталғанда қорытындылау және
жүйелеу сабақтарын өткізу.
- Табиғатына байланысты, шәкірттер бірнеше сабақта меңгеретін
материалды бір сабақта айлақорлықпен ұғындырмау.
- Оқушылардан әр тарау мен бүкіл бағдарлама бойынша білім, білік,
дағды жүйесін меңгеруін талап ету.
Сонымен, жоғарыда сөз болған принцип Я.А.Коменскийдің бүгінгі оқыту
кешегіні бекітіп, ертеңгіге жол салады өсиетін нақтылай түседі.
Бұл принцип философияның тәжірибе – танымның ілкі бұлағы қағидасына
негізделген. Оның түбінде көптеген заңдылықтар жатыр: оқытудың сапасы мен
тиімділігін тәжірибе көрсетеді, тексереді, анықтайды; тәжірибе – ақиқаттың
көрсеткіші; тәрбие өмірмен, тәжірибемен тығыз байланысты; теория мен
тәжірибе байланысы оқу мазмұнына, әдістеріне, түрлеріне тәуелді; оқушыларды
мамандыққа бағдарлау сапасы жоғары болса, олар заманауи өндіріске тез
икемделеді.
Осыған орай мұғалім орындайтын ережелерді атап өтейік.
- Оқу - өмір қажеттілігі екенін оқушыға түсіндіру, сездіру.
- Үнемі теория мен тәжірибе байланысын көрсету, адамзат тарихындағы
ғылыми білімдердің мазмұнын ашу.
- Оқытуда оқушылар жалаң теориялық білім алып қана қоймай, сол алған
білімдерін өмірде қолдана білуін қамтамасыз ету.
- Шәкірттерге өз білімдерін тәжірибеде қолдануды үйрету.
- Оқушыға проблемалық, ізденіс, зерттеу тапсырмаларын орындатып
теория мен тәжірибе бірлігін дәлелдеу, өзіндік жұмысты орындауға және өз
бетімен білім алуды үйрету.
- Әр сабақта оқушыларға политехникалық білім беру, туған жердің
шаруашылығына лайықты мамандықтарға дайындау.
- Оқушының қоғамдық еңбегі тәлім-тәрбие, оқу мақсаттарына сай болуы
керек.
- Тәжірибелік сабақтардың көмегі мен оқушылар теориялық қағидаларды,
заңдар мен ережелерді іс жүзінде тексеріп, ғылыми білімдерді меңгеруге
мүмкіншіліктерін жасау.
- Оқушылардың тәжірибелік әрекеттері тек мектеп, сынып шеңберінде
қалып қоймай, мектептен тыс өмірмен, еңбекпен ұштасып отыруы шарт.
Бұл принципке негіз болатын заңдылықтар: тек өз ақылымен қабылдаған
сапалы да, саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың
білімді саналы түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға
ынталануына, мұғалім қолданатын әдістерге тәуелді, ғылыми білімдерді
меңгеруде саналылық, әрі белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және
ойларына берік тоқулары сөзсіз.
Саналылық пен белсенділік принципін жүзеге асыру үшін мұғалім оқыту
үдерісінде төмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады.
- Оқушы алдында тұрған мақсат пен міндеттерді анық түсінуі саналы
оқытудың шарты боларын назарға алу.
- Оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, олардың мән-
мағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету.
- Әрбір сөздің, сөйлемнің, ұғымның мәнін түсіндіру үшін оқушылардың
білімі мен тәжірибесін негізге алу.
- Оқушылардың білім алуға деген ынтасын, белсенділігін арттыратындай
тиімді әдістерді үнемі қолдану, бүгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді
қоғам мүшесі екенін ұмытпау.
- Оқу материалын саналы түрде меңгерту үшін әлі бейтаныс
мағлұматтарды бұрыннан белгілі ақпаратпен ұштастыра білу.
- Өз бетімен оқуды үйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен
таныстыру.
- Бас және қосалқы оқу материалын ажыратуды үйрету, назарларына
негізгі ойларды алу.
- Оқушыларды ойлауға үйретіп, неге сұрағын жиі қоюға дағдыландыру.
- Әрбір оқушы тұлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін
субъект ретінде қалыптастыру.
- Оқушы білімдерін тәжірибеде қолдануына көмектесу.
Оқытудың тиімділігін, сапасын жақсарту үшін оқушылардың білімдерінің
берік болуы даусыз. Бұл принцип көптеген тәжірибелік және теориялық
заңдылықтарға сүйенеді: оқушылардың білім мазмұнын меңгеруі мен танымдық
дамуы, оқу үдерісінің өзара байланысты екі жағы: білім беріктігі оқушының
мұғалімге, оқу пәніне, жалпы оқуға деген субъективті қатынасына тәуелді;
оқушыларды білім беріктілі оқытудың ұйымдастырылуы, түрі, әдістері, уақыты
арқылы қамтамасыз етіледі; қызықты және маңызды материал ұзақ әрі берік
есте сақталады [4].
Осы принципті іске асыру үшін мұғалім бірнеше ережелерді орындауы
қажет.
- Оқушылар білімдерін сабақтар барысында; тақырып, тарауды оқыту
аяқталған жағдайда; тоқсан мен оқу жылының басында, соңында қайталауды
үнемі ұйымдастыру.
- Қазіргі мектеп жаттаудан ойлауға көшуіне байланысты оқушылардың
жадын зорламай, білімді санасы мен сезімдерімен қабылдауды үйрету.
- Жақсы түсінбегенді оқушының есінде сақтауына жол бермей, тек саналы
білімді жадында сақтату.
- Басты, негізгі идеялар мен ұғымдарды есте сақтауды қамтамасыз ету
үшін оқушыларды анықтамалар мен, энциклопедиялармен жұмыс істеуге
машықтандыру.
- Оқыту жүйесінде түрлі (ауызша, жазбаша, лабораториялық –
практикалық жұмыстары) жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру.
- Оқуға, білімге ынта – ықылас, қызығушылық, мұғалімнің өзіне сенімі
болса, оқушылардың оқу - таным әрекеті ерікті, қуанышты болып, білімдері
ұзақ уақытқа дейін сақталады.
- Білімнің беріктілігіне кедергі жасайтын сабаққа кешігу, келмеу,
сабақ кезінде бос не басқа нәрселермен шұғылданып отыру, жалқаулыққа жол
бермеу.
- Логикалық түрде берілген, алынған, қайталанған білімдер мен
біліктер байланыссыз ақпаратпен салыстырғанда берік екенін ұмытпау.
- Оқушылардың ерікті және еріксіз зейінін тиімді пайдалану: тікелей
ұсыныстың орнына қызықты тапсырма, тәртіпке шақыру орнына мысал, мақал-
мәтелдерді қолдану.
- Оқушылардың алған білімдерінің беріктілігін нығайтудың әр түрлі
әдіс – тәсілдерін (сезімге толы әңгіме, заманауи көрнекіліктер, техникалық
құралдар, оқу ойындары, пікір таластар) іске асыру.
- Жаттығуларды орындаған кезінде оқушылар шаршауының алдын алу.
- Жаңа оқу материалын ескі, таныс ақпаратпен байланыстыру.
- Оқушыларды өз білімін алу мен тексеруге бейімдеу.
Оқытуды аталмыш ережелерге бағындыру – оқушылар білімінің ұзақ уақыт
бойы есте сақталуын, сол білімді өз өмірінде пайдалануын қамтамасыз ету.
Көңіл-күй ескеру принципі бала табиғатының дамуы мен оның іс-
әрекетіне байланысты туындайды. Ұнамды көңіл-күйден адам жаны нәр алады, ой
өрісі сәуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам және жағымды сезіммен
қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға зауқы болмаса, оны ауыр да азапты
еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нәтиже күтудің өзі болымсыз іс.
Сондықтан да оқу алдында баланың ұнамды көңіл-күйін көтеріп, оны қуанышты
оқиға ретінде қабылданатын дәріс жұмысына дайындау қажет. Ұнамды қатынас
болмаған жерде оқу үдерісі өз ықпалының жартысын жояды. Ықыласы болмаған
адамды оқыту – бос әурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жеккөрушілік
жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін зорлап
ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай ұмытылады,
одан келер пайда болымсыз.
Сондықтан педагогтар бар шеберлігін қосып, мектептегі оқу еңбегі мен
білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Олар бала еліктегендей ғажайып
кейіп, перілерден бірде кем болмаған ұлағатты тұлға бейнесін жасайды. Бала
жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы қадамдарына қолдау көрсетеді.
Мектеп өмірін мұғалімдер жарқын да қызықты істер, оқиғалар мен толтырып
отырса, олардың бәрі балалық шақтың балдәурені секілді оқушы есінде ұзаққа
сақталады. Оқудың көңіл-күй принципінің талаптары осы. Ал бұл талаптарды
іске асыруды мұғалімнің міндеттері:
- Әр сабаққа дайындалу барысында оқушылардың ұнамды көңіл-күйін
қалыптастыру мен қолдау жолдарын ойластыру. Алдағы оқу жұмысы неғұрлым
зеріктіргендей әрқилы болса, оқу материалы неғұрлым құрғақ әрі абстракт
келсе, ұнамды көңіл-күйдің болуына пайда етудің мүмкіндіктерін іздестіріп
бағу.
- Сынып босағасын көңіл жадыратар кейіппен аттап, балалармен
әзілдесе, оларды жігерлендіретіндей сөз тауып, сабақты бастау.
- Демократиялық қарым-қатынас мәнерін ғана ұстану.
- Балалар болмысына, олардың істеріне қызыға қатынас жасап, араласын
бару.
- Сыныпта қапелінде болып қалатын дау-дамайды әрқашан сабырлы,
айқайсыз, тұрпайы және намысқа тиер сөздерсіз шешу.
- Күдер үзгендей әрі қиын жағдайлардан шығу үшін орайы келген әзіл-
қалжыңды пайдалану.
- Сабақтың әсем, бейнелі, көңілді өткізілуі үшін оқу әрекетін
танымдық ойындар, жарыстар, конкурстар мен сайыстарға толтыра жүргізу.
- Кіші оқушының ойлауын оның сезімдері мен толғаныстарынан ажыратпау:
оқу-тәрбие үдерісінің эмоционал көрікті болу қажеттігі – бала ойының даму
заңдылықтарынан туындаған талап.
- Әрдайымғы көңіл-күй көтеретіндей сәттерден ұнамды қалыпта өтетін
тұрақты кейіп жағдайларына өту.
- Оқу материалдары, оқу әдістері мен танымдық еңбек ұйымдастыру
үлгіларының ұнамды көңіл-күй молшылығын пайдалану.
- Оқушыларды жаңа материалды жарқын көңілмен қабылдауға дайындау.
- Қызығушылыққа кедергі болар жәйттардан сақтаныңыз, ол үшін жаттанды
материалды кемітуге, құрғақ сөзді жұмыстарды қысқартуға, сабақ қарқынын
бәсеңдетуге, жұмыс ұйымдастырудағы келеңсіздіктерге, мадақтау мен бағалауда
бір үлгіға танылып қалмауға, бала толғаныстарының еленбеуіне жол бермеңіз.
- Балалардың шынайы табыс толғанысын басынан кешіп, оның
нәтижелерімен қуантудың қамын жасау.
- Жақсы орындалған жұмыстан алған қанағат сезімін бекіту.
- Қатынас тілінің шабытты, бейнелеу мәнерлілігі, сөз көркемдігі,
әсемдігі мен тазалығына мән беріп, қадағалау.
- Тосын, еліктіргендей тәсілдермен балаларды оқу тапсырмаларына
қызықтырып, олардың көңіл көтеріңкілігін қамтамасыз ету.
- Мүмкін болғанынша дәрістер мен сыныптан тыс сабақтарды табиғат
аясында өткізу.
- Сабақ барысында, сыныптан тыс оқу жұмыстарында жағымды көңіл-күй
шарттарын жасау үшін ән-күйді пайдалану.
Түсініктілік принципі оқытудың көп ғасырлық тәжірибесі талаптарынан
туындайды: бұл, бір жағынан – оқушылардың жастық даму заңдылықтарына
байланысты келсе, екінші жағынан – дидактикалық үдерісті оқушылардың даму
деңгейімен сәйкестендіре ұйымдастыру және іске асыруға тәуелді [5].
Бала өзінің ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі, ойлау тәсілдеріне
сәйкес келген дүниені ғана түсіне алады.
Түсініктілік принципін іске асыруды, өз уақытында Я.А.Коменский
өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге,
қарапайымнан-күрделіге өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен тәжірибесі
түсінімді оқытуда міндетті болған ережелер тізімін кеңейте түсті:
- Өтілуі тиіс материалдардың бәрі әр жас қабылдауына сәйкес
реттестіріліп, ұсынылуы тиіс.
- Оқушы санасы қандай да пәнді қабылдауға дайын болуы қажет екендігін
ұмытпаңыз.
- Оқыту барысында балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы
мен даму деңгейін арқау етіңіз. Балалардың өмір тәжірибесін, қызығуларын,
бейімділігін, даму ерекшеліктерін зерттеңіз және оқытуда ескеріңіз.
- Оқу мазмұны және тәсілдері балалар дамуынан бір шама алда
жүретіндей болсын.
- Оқушылардың әртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін назарға алыңыз.
Бір текті мүмкіндіктері бар балаларды жіктеулі топтарға біріктіріңіз.
- Оқу үдерісін тиімді қарқында жүргізіңіз, бірақ күшті оқушыларды
аяқтан тартпайтындай, сонымен бірге орташа және үлгерімі төмен
оқушылардың дамуына тиімді ықпал жасайтындай етіп ұйымдастырыңыз.
- Оқу жұмысы белгілі дәрежеде күш салуды қажет етеді. Олай болмаса,
балалар жұмыс орындауға дағдылана алмайды. Оқушылар әрдайым өз
мүмкіндіктерінен төмен оқу қарқынын қалайды. Осыны ескерумен мұғалім әр оқу
жағдайына сәйкес оқу желісін тиянақты әрі нақты белгілеп барғаны жөн.
- Педагогиканың және психологияның жаңа жетістіктерін пайдаланыңыз:
нақты білімдер мен ептіліктерді кіші көлемдегі материалдар жәрдемімен
қалыптастырып барыңыз, ал қорытынды білімдерді қалыптастыруда іріленген
білім топтарын пайдаланыңыз.
- Сабақ барысында ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді,
қайшылықтарды кең қолданыңыз. Жаңа және күрделі материалды өтуде күшті
оқушыларды қатыстырыңыз, ал бекіту жұмыстарына – орташа және төмен
оқушыларды тартыңыз.
- Жаңа ұғымды енгізу бір сабақтың танымдық міндеттері мен ғана
байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне негізделуі тиіс.
Бұл принцип ғасырлар бойы жинақталған педагогтық тәжірибеге
негізделіп, оқушыларға жеке дара қарауды талап етеді.
Демек, бұл оқушының бойында бар білім, білік, дағдылар деңгейіне сай
жаңа ақпаратты ғана меңгере алады. Сәйкестік принципін дәлелдейтін
заңдылықтар: оқыту жас және дара ерекшеліктерге, оқу үдерісінің
ұйымдастырылуы мен әдістеріне тәуелді; ақыл-ой дамуы мен алғашқы білімдері
жетік оқушы жаңа материалды тез меңгереді, оқудағы қиыншылықтарды жою
баланың мінез-құлқына, қабілеттерінің қалыптасуына, білімінің сапасы мен
нәтижелілігіне дұрыс ықпал етеді [6].
Сәйкестік принципін жүзеге асыру үшін орындалатын ережелер:
- Оңайдан-қиынға, таныстан-бейтанысқа, жеңілден-күрделіге көшіп
оқыту.
- Білім беруде оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше екенін ұмытпау.
- Балалардың ақыл-ойы, қабілеттері мен мүмкіндіктері әртүрлілігін
ескере оқыту.
- Оқуда барлық оқушылар табысқа бірдей жетуін талап етпеу, алдыңғы
дайындық деңгейіне сүйену.
- Оқушының жас ерекшелігіне сәйкес әдістерді анықтау.
- Оқушылардың мүмкін еместі талап етпеу, тапсырма өте жеңіл
де, өте қиын да болмауын ойластыру.
- Оқыту жылдамдығы озат оқушыны тоқтатпай, әлсіз оқушыны ілгері тарту
мақсатын көздеу.
- Жаңа күрделі материалды өткенде озат оқушыға, қайталағанда орташа
және нашар оқушыға сүйеніп оқыту.
- Ең күрделі білімді игерту үшін аналогия, салыстыру, теңдестіру,
қарсы қоюды пайдаланып оқушы ойын қоздыру.
- Жалпы заңдар мен заңдылықтарды түсіндіру қиын болғандықтан, әр
түрлі пән аралық байланыстар арқылы сол заңдылықтардың көрінісін айқындау,
методологиялық білімдерді сіңірту.
- Сәйкестік мұғалімнің әңгімелеу, сөйлеу, тіл анықтылығына
тәуелділігін ұмытпау.
- Сәйкестік жеңілдік емес, оқушы еңбегін жеңілдету мақсат емес, бірақ
оқушыға өздігінен білім табуға, қабылдауға, меңгеругі көмектесу
қажеттілігін қамтамасыз ету.
- Сәйкестік еңбекқорлықпен байланысты, еңбекқорлық күшейген сайын оқу
сәйкестігі кедергісі төмендейтінін ұмытпау.
Әрбір мұғалім оқыту үдерісіне байланысты білім беру, тәрбиелеу және
дамыту қызметінде үнемі дидактикалық принциптерді басшылыққа алуы шарт.
Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский т.б.
Осы принцип негізінде алғашқы оқытудың әдістемесін жазды.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды, - деді [7].
Оқыту үдерісінде сөз бен іс, теория мен тәжірибе өзара байланысты
болады. Әртүрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, жоғары сыныптарда сабақты демонстрациялап
өткізу тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұғымды игеруге
әсер етеді. Мысалы, электрондық теориясын сабақта кинофильмді пайдаланып
түсіндіру жақсы нәтиже береді.
Сонымен, көрнекілік принципінің оқыту материалдарын, әсіресе,
теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда алатын орны ерекше.
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекілікке коллекциядағы кептірілген өсімдіктер, хайуандар
мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің
бедері, т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, сызбалар,
диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар.Олар
хранологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды – динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар,оқу киносы,оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар,
магнитофильмдер , радиоқабылдағыштар жатады.
Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді
есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру деп
түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Көрнекі құралдар оларды қалай пайдалану керектігі туралы бірқатар
педагогикалық-психологиялық зерттеулерге тоқталып өтуге болады.
Көрнекілік принципін теориялық жағынан бірінші болып негіздеген
Я.А.Коменский (1592-1670) болса [8], орыс педагогтары ең алдымен ұлы
педагог К.Д.Ушинский (1824-1870) көрнекілік мәнін психологиялық жағынан
қоса алып көрсетті.
Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға үйретуге
негізделеді. К.Д.Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай
келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген бір жақты пікірді
сынады. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады.
Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы
басқа сезім мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың
есінде бірдеңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс,
бұлшық ет сияқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм
сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек
деген К.Д.Ушинский.
1.2. Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады.
Себебі, оқыту үдерісі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру
формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.
Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол
жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет - деген
анықтама береді.
Оқыту әдісі – дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Оқыту
әдістері, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және
міндеттерімен анықталады.
Оқыту әдісі – оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында
мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының
тәсіл-амалдары – деген де пікір айтылады.
Оқыту әдістері – оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы
мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында
білім алу жолдары.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде
білім, тәрбие және таным үдерісін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: белгілі бір
мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және
іс-әрекет.
Олай болса оқыту әдістері - оқытудың мақсат-міндеттеріне сай оның
мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-
тәсіддері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту
әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін
ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық
етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-
тәсілдерімен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар
жатады.
1. Оқу кітаптары - оқулықтар, оқу-әдістемелік кітаптар, анықтама-
лар, сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер,
фотосуреттер, альбомдар, тарихи, экономикалық-географиялық карталар т.б.
3. Техникалық құралдар - үнтаспа, телеарна, бейнетаспа, компьютер
т.б.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана
білуі оқыту үдерісінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында
Л.Н.Толстой былай дейді: Қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп
білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының
сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі
емес, қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа
тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға
тиісті.
Сондықтан, әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын
оқушыларға қалай меңгертуге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс
істеуі тиіс.
Оқыту үдерісіңде оқушыларға ғылым негіздеріне сай терең де тиянақты
білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міңдеттерін
шешудегі мүғалімнің басшылық ету тәсілдері, амалдары мен құралдарының
біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі таңда оқыту
әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір
қалыптаспаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар (С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев,
Н.В.Кузьмина, Т.А.Ильина, Н.Д.Никандоров т.б.) оқыту әдістеріне түрліше
анықтама беріп, оларды әр түрлі негізде топтастыруды ұсынады. Ғылыми
педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар екен.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер):
түсіндірмелі хабарлау әдісі;
репродуктивтік әдіс;
проблемалық баяндау әдісі;
эвристикалык әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай (М.А.Данилов,
Б.П.Есипов, Т.А.Ильина):
жаңа білім беру әдісі;
біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
Өзіндік жұмыс істеу әдісі;
білімді тексеру әдісі;
проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
оқу-танымдык, әрекеттерді ұйымдастыру;
оқуға ынталандыру;
оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р.Г.Лемберг):
ауызша баяндау әдісі;
есеп шығару әдісі;
өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай
(В.Оконь):
- жаңа білімді игеру әдісі;
өзіндік білім әдісі;
проблемалық әдіс;
практикалық әдіс;
- көркем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі.
Солардың ішінде ең көп тарағаны - білім берудің кездеріне сәйкес
(И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант):
сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
көрнекілік әдістер;
тәжірибелік әдістер.
Бұл әдістің ерекшелігі: егер мұғалім оқу материалын ауызша баяндаса,
онда білім алу кезі мұғалімнің сөзі болып табылады немесе мұғалім
оқушыларға білім беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі
көрнекіліктер болып есептелінеді т.с.с.
1.3. ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІ
Оқытушы оқыту әдістерінің жіктелуіне түрлі жол таба білуі керек. Ғылыми
әдебиеттерінде жіктелудің жиырмадан астам түрі бар.
Осылардың ішіндегі ең кең тарағаны - И.Т.Огородников, Н.А.Сорокин,
Ю.К.Бабанский, Р.Г.Лемберг, т.б. ұсынған оқыту әдісінің жүйеленуі. Олар
оқыту әдістерін үш топқа бөлген.
Кесте-1. Оқыту әдістерінің жүйеленуі
Ауызша Көрнекілік Практикалық
Әңгіме жұмыстар Суретпен сипаттау Зертханалық
(Иллюстрация) (Лабораториялық)
Әңгіме-кеңес жұмыстар Демонстрация Практикалық
Лекция
Кітаппен жұмыс
Бұл жүйе білім алудың негізінде, түп нұсқаға негізделген. Бір жағдайда
сөзге сүйенсе, екіншісінде көркемдік бейнеге, ал үшіншісінде қимылға
сүйенген.
Ұсынылып отырған жүйенің тиімділігі оқытушының шеберлігіне, осы үш
әдісті оқыту негізінде тұтас қолдануға тікелей байланысты.
Оқытушының баланың жан-дүниесін білуі де айрықша маңызды. Есте сақтау
қабілетінің толық қабылдаудың негізгі шарты екенін де ұмытпаған жөн.
Оқушылардың таным белсенділігі деңгейіне сай құру.
Дидактикалық әдісті ұстаған педагогтар И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин оқыту
әдісінің бес түрін ұсынады:
Оқыту әдістері:
1. Түсіндіру әдісі: сипаттау әдісі, әңгіме, лекция, көрсету,
оқулықпен жұмыс істеу, жазба жаттығулар;
Қайталау әдісі: жаттығу әңгіме, өз сөзімен қайта айту;
3. Проблемалық баяндау әдісі: оқытушының дәлелді түрде баяндауы
экскурсия, демонстрация;
4. Ізденіс әдісі: эвристикалық әңгіме байқау, жоспар жасау;
5. Зерттеу әдісі: тәжірибе, байқау, класпен жұмыс, құжаттармен жұмыс,
сурет салу.
Бұл жүйеде оқушылардың таным белсенділігінің деңгейіне негіз болады.
Оқыту әдісінің өзі, кей жағдайларда, оқушылардың белсенділігін көтеріп,
сабақты көркемдік арқылы түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі
кезіндегі жеке ізденіске алып келеді. Екінші жағынан, бұл әдіс оқушының
жеке бейнесін, оның белсенділігінің қалыптасуын көрсетеді.
Бұл әдістің өмірдегі көрінісінің жарқын мысал ретінде жаңашыл педагог
Т.И.Гончарованың тәжірибесінің алуға болады. Ол өзінің мектептегі алғашқы
жылдарын есіне түсіре отарып оқушылармен қарым-қатынасын былай суреттейді:
Оқушыларға неше түрлі қызықты аңыз, әңгімелерді, тамаша ертегілерді айтып
бергенше асық болдым. Сонша материалдарды жас тыңдаушыла-рыма қалай
жеткізерімді, тарихи заңдылықтарды нақты дәлелдермен қалай түсіндірерімді
ойлағанда қуаныштан өзімді қоярға жер таппадым. Мен балаларға өзімнің бар
білімімді бүгінгі мен бұрынғы туралы түсінігімді, терең ойларымды жайып
салдым - дейді.
Демек, бұл жердегі негізгі әдістің түсіндіру - сипаттау әдісі екенін
кереміз. Әрине, негізгі ауыртпалық оқытушыға түседі, ал оқушылар тек
тыңдаушы рөлін атқарады.
Өзінің білімі мен әдісін жетілдіруге ұмтылған оқытушы барлық жүйенің
қыр-сырын толық меңгеріп ала білу керек. Әр жүйенің алдына қойған мақсаты,
өзіндік ой жүйесі бар, сан түрлі оқыту әдісінің бір қырын ашып көрсетеді.
Оқьпу үдерісінде оқытушы сол жүйелердің бірнешеуін бір мезгілде қолдануына
да болады.
Түрлі жүйелерді қарастырғанда оқыту әдісінің жеке түрлеріне соқпай өте
алмаймыз (әңгіме, лекция, кітаппен жұмыс, т.б.).
И.П.Подласый оқу әдісін бес топқа бөледі;
а) Іс-тәжірибе, жаттығу, оқу-өндірістік еңбек, яғни практикалық;
б) Көрнекілік: иллюстрация, демонстрация, оқушылардың бақылауы;
в) Сөздік: түсіндіру, анықтау, әңгіме, лекция, дискуссия, диспут;
г) Кітаппен жұмыс әдісі: оқу, жаттығу, мазмұндау, конспектілеу,
цитаттау;
д) Бейне таспа әдісі: көріп оқыту, электронды мұғалім, интерактивтер;
Ю.К.Бабанский оқьпу әдісін үлкен үш топқа бөледі:
1-топ. Ұйымдастыру және оқу-таным іс-әрекетін іске асыру әдісі. Олар:
а) оқытудың сөздік әдісі: (дәріс, әңгіме, сұхбат); б) көрнекілік әдісі:
(иллюстрациалау, карталар, плакаттар, іс-тәжірибе жасау); практикалық оқыту
әдісі: (жазба, жаттығу, шеберханада оқыту, лабораториялық жұмыс).
2-топ. Оқыту үдерісінде оқушылардың оқу іс-әрекетін ынталандыру әдісі.
Оларға:
а) Танымдық қызығушылығын арттыру;
б) Оқыту дискуссиясы;
в) Білім беру ситуациясын оқьпудағы талап қою тәсілі;
д) Мадақтау әдісі.
3-топ. Оқытудағы өзін-өзі бақылау және бағалау әдісі.
а) Оқьпу барысында бақылау жүргізу.
б) Жазба жұмыстарына тексеру жүргізу.
в) Лабораториялық жұмыстарды байқап бақылау.
г) Машина мен бақылау.
д) Өзіндік бақылау жасап бағалау.
Білімді меңгерту қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да,
оқыту әдістерін таңдау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың
жалпы мақсаттары және міңдеттеріне сәйкес анықталады.
Оқу үдерісінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер:
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.
Тәжірибелік әдістер: лабораториялық, ирактикалық, графикалық, әр түрлі
жаттығу жұмыстары.
Оқыту үдерісінде ең көп тараған дәстүрлі әдіс - сөздік немесе
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі. Бұл әдіс оқыту үдерісіңде басқа әдістерге
қарағанда жетекші роль атқарады. В.А.Сухомлинский: Сөз - ең маңызды
педагогакалық құрал, оны еш нәрсемен ауыстыра алмайсың... - деп оның
маңызына ерекше назар аударады.
Мұғалімнің сөзі әсерлі, тартымды, сенімді, сондай-ақ дауыс ырғағы мен
мимикасы мәнерлі және бай болғаны қажет. Бұл ойымыз дәлелді болу үшін
Ы.Алтынсаринның пікірін келтірейік: Мұғалім балалармен істес болады: егер
олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға
дұрыс түсіңдіре алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен
сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлылықпен сөйлеп, шұбалаңқы
сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан әрбір затты ықыласпен,
қарапайым тілмен түсіңдіру керек.
Бұл әдісті қолданғанда мұғалім оқушыларға білім берумен қатар олардың
таным белсенділігін арттыруға (зейін, қабылдау, ойлау т.б. үдерістерін)
байланысты да әрекет жасайды.
Мұғалімнің оқу материалын ауызша баяндауы көп жағдайда түрлі көрнекі
және техникалық құралдарды пайдаланумен ұштастырылады.
Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен
оқушылардың ұғыну үдерісінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында әңгіме,
әңгімелесу, ауызша-жазба және лабораториялық жұмыстарын қажетіне сай қатар
қолдану керек.
Түсіндіру - оқу материалын мұғалімнің логикалық тұрғыдан дәйекгі де
сыңдарлы баяндауы. Оның себебі, түрлі заңдылықтар мен ережелерді түсіндіру
белгілі дәрежеде логикалық жүйелілікті қажет етеді.
Түсіндіру әдісінің мақсаты: заттардың елеулі белгілерін ашып көрсету,
фактілер мен құбылыстарды талқылау. Сондықтан мұғалімнің оқу материалын
түсіндіруінде әрқашанда пайымдау, қорыту, дәлелдеу көп болады.
Түсіндіру әдісінің ең маңызды мәселелері - оқушылардың алдына жаңа
мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын тыңғылықты баяндап шығу.
Түсіңдіру әдісінің табысты болуы мұғалімнің нақтылы деректерді қаншама
сәтті қолдана білгендігіне де байланысты.
Түсіндіру әрқашанда заттар мен фактілердің, құбылыстардың мәнін ашу,
қағидаларды түсіндіру, осылардың негізінде оқушыларға жаңа білімді
баяндауда оны терең және түсінікті ұғынуларына мүмкіндік туғызады. Бірақ ол
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сынып және пән ерекшеліктеріне қарай
өзгеріп отырады.
Әңгіме - мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады. Сөйтіп, оқушыларға жаңа білімді түсіндірудің
неғұрлым қарапайым және түсінікті түрі.
Әңгіме барысында мұғалім құбылыстарды бірізділікпен көркем суреттей
отыра, өз сөзін әртүрлі көркем шығармалар (картина, фотосурет) мен көрнекі
құралдарды қолдану арқылы жалғастырып отырады. Оқытуды бұлай ұйымдастыру
оқушылардың фактілер мен құбылыстарды жақсы түсініп, ұғынуына көмектеседі.
Бұл әдісті қолдану барысыңда мұғалім мен оқушылар арасында диалог пайда
болады. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін орындауға бағытталады: жаңа
білімді хабарлау, оны бекіту мақсатында қолданылатын әңгіме; өткен
материалды жаңамен байланыстыру, өткенді қайталау, оны тексеру және бағалау
үшін қолданылатын әңгіме.
Әңгіме әдісі көбінесе бастауыш немесе орта буын сыныптарда кеңінен
қолданылады.
Мұғалімнің сабақта әңгіме әдісін қолдану ұзақтығы, берілетін оқу
материалының сипатына байланысты болып келеді.
Әңгімелесу - мұғалім мен оқушылар арасында жаңа білімдерді хабарлау,
пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылған сұрақ-жауап тәсілінде
қолданылады. Сондықтан әңгімелесу оқытудың аса күрделі әдісі болып
есептелінеді. Бұл әдісті нәтижелі пайдалану мұғалімдер тарапынан өте мұқият
дайындықты талап етеді.
Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың жеке басының қабілетін,
зейінін (т.б. психикалық үдерістерін), таным ерекшеліктерін танып біледі,
баяндалып отырған немесе өтілген оқу материалын олардың қалай ұғынғанын
анықтайды.
Әңгімелесуде баяндау, талдау, қорытынды жасау тәсілдері қолданылады.
Бұл әдіс, сонымен қатар, сұрақ-жауап тәсілі арқылы да іске асады. Ол үшін
мұғалімнің сұрақтары дәл, жинақы, оқушының ойын оятуға, дамытуға
бағьггталған болуы тиіс.
Дәрісбаян - сөзге негізделген оқыту әдісі ретінде ол өзінің құрылымы,
баяндалатын оқу материалының дәлдігі және сабақтың өн бойында
тыңдаушыларының ойлау қабілетін белсенді етуі жағынан басқа әдістерге
қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар.
Дәрісбаян әдетте жоғары сынып оқушылары арасында көптеп қолданылатын
әдістің бірі. Дәрісбаян барысыңда оқушылар жаңа оқу материалын тыңдайды,
қабылдайды, ұғынады, мұғалім сөзіне зейін қоя тыңдайды, мазмұнын қадағалап
отырады.
Дәрісбаянның басқа ауызша баяндау әдістерінен тағы бір ерекшелігі,
мұғалімнен жаңа білімді баяндамас бұрын оқушыларға оның жоспарымен, қажетті
әдебиеттер тізімімен таныстыруын қажет етеді. Оқушылардың лекция жоспарымен
алдын-ала танысуы, оның мазмұнын баяндауда мұғалімнің ойын жақсы ұғынуға
көмектеседі.
Ол үшін лекция мақсатының идеялық бағыты, оның нақтылығы, берілетін
білімнің оқушыларға түсінікті болуы мұғалімдер тарапынан үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Дәрісбаян барысында баяндалған оқу материалының мазмұнын оқушылардың
қысқаша жазып отыруы, оны өз беттерінше қайталап оқуы, дағдылануы да
қажеттілік болып табылады.
Дәрісбаян және әңгіме әдістері оқу материалына жұмсалатын уақытты
үнемдеу жағынан тиімді болғанымен де, оқушылардың өз ойын, пікірін айтып,
кеңес алуға қолайлы жағдай туғыза алмайды. Бұл турасында әңгімелесу
әдісінің мүмкіндігі мол.
Мұғалім дәрісбаянға дайындалу барысында оның мазмұнына, амал-
тәсілдеріне және құрылымына назар аударады. Дәрісбаянның мазмұнын ол оқу
бағдарламасы, оқулық және оқу құралдарына байланысты анықтайды. Бірақ,
бағдарламада көрсетілген барлық мәселелердің ішінен түйінді мәселелерді
айырып, ғылымның соңғы жаңалықтары мен табыстарын озат тәжірибемен
байлаңыстырып, материалдың белгілі бір бөлігін оқушыларға оқулықтан, басқа
әдебиеттерден өздігінен оқып алуға тапсырмалар беріп отыруды оқытушы мұқият
ойластыруы қажет. Сонымен, лекцияның мазмұны, баяндалу формасы, оқьпушы-ның
шеберлігі лекцияның тиімділігін арттырудың кепілі.
Оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдісі - оқушылардың өздігінен жаңа
білімдерді қабылдау, сыныпта алған білімдерін бекіту, біліктілік пен дағды
қалыптастыруда тиімді әдіс болып табылады.
Кітап - білімнің сарқылмас қайнар бұлағы. Ол білім мазмұнын кеңірек
ашып, оқушылардың оны терең игеруіне көмегін тигізеді. Оқулық және кітаптың
көмегімен оқушылар сабақта немесе сабақтан тыс кездерінде түрлі жаттығу
жұмыстарын орындап, мұғалімнің басқаруымен сыныпта алған білімдерін
толықтырып отырады.
Оқушылар оқулықтармен және басқа оқу кітаптарымен жұмыс істей отырып,
белгілі білім жүйелерін меңгереді, өздерінің көзқарастарын қалыптастырады,
ой-өрісін дамытады, өздігінен жұмыс істей білуге дағдыланады.
Кітаппен жұмыс істеу оқушы үшін оқытуда күрделі тәсіл болып танылады.
Қазіргі мектеп тәжірибесіне жүгінсек, көптеген жағдайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz